Atatürkün Bütün Eserleri Cilt
ADEM UZUNLARvisibility
…
description
340 pages
link
1 file
• Eser, günümüz Türkçesiyle yayımlanacaktır. Dildeki tarihi hava korunurken, ar tık anlaşılmayan sözcük ve deyimlerin yerine bugünkü karşılıkları konulacaktır. Bu çerçevede binlerce kitap, gazete, dergi ve belge taranmış, incelenmiş, yayım lanmış metinlerle karşılaştırılmış; eski yazı metinler Latin harfli Türkçe yazıya yeni den aktarı lmış; Rusça, İngilizce, Fransızca, Almanca ve diğer yabancı dillerden me tinler, yeniden çevri Imişti r. Atatürk'ün Bütün Eserleri'nde yer alan bütün metinler ve tarihleri, belgelerin asıllarına ya da ilk kaynaklarına başvurularak teker teke r incelen miş, araştı rılmış, karşılaştı rılmış ve defalarca kontrol edilmiştir. Yüzlerce yanlış oku ma, çevi ri ve tarih hataları saptanıp giderilmişti r. Metinler 40 yaş aydın kuşağının Türkçesi temel alınarak, tarihi dokusu bozulma dan sadeleştirildi. Dipnotlarda, metinlerin daha önce yer aldığı kaynaklar ile belgelerin bulunduğu arşiv beli rtilmişti [ Rumi tarihlerin yanında miladi karşılıkları gösterilmişti[ Öğle vaktini esas alan 12 saat sistemi korunmuştu r. Örneğin; "saat 2 sonra'da", "saat 14'te"; "saat 6 evvel'de", "saat 06'da" anlamındadı[ Kişi ve ye r adlarının yazılışına müdahale edilmemiş, farklılıklar korunmuştur. ("Saip, Saip, Saib", "Saffet, Safvet" ya da "Kanlı sırt, Kanlısırt" gibi.) Sonunda "Y.N." (Yay ımlayanın Notu) imzası bulunan notlar Kaynak Yayınları ta rafından konulmuştur. Böylesine ağır ve yorucu olan bu çalışma sı rasında, Danışma Kurulu'nun yanın da çok sayıda uzman araştırmacı, arşivci, çevirmen ve redaktör görev almaktadır. Hepsinin adını burada anmamıza sayfalarımız yetmez. Değerli katkıları için kendile rine ne kadar teşekkü r edilse azdır. *** Atatürk'ün Bütün Eserleri'ni en başta O'nun önderliğinde Türkiye Devrimi'ni ger çekleştiren Türkiye halkına, Birinci Dünya Savaşı'nın, özellikle Çanakkale Direnişi'mi zin, Kurtuluş Savaşı'mızın silahlı kuvvetlerine, şehit ve gazilerine, Cumhuriyet Devri mi'mizin Aydınlanma savaşçılarına, Devrim şehitlerine, Kubilay'lara, "Cumhuriyet bi ze emanet" diyen devrim gençliğine, ulusal demokratik devrimimizi tamamlamak için mücadele eden emekçi ve aydınlarımıza borç luyuz. Bu büyük eserin gerçek yaratıcıla rı, başta Atatürk, onlardır. 20. yüzyılın devrimci yükselişinde, Ezilen Dünya'nın ayağa kalkışını ateşleyen ve 21. yüzyılın büyük devrimci atılımlarına olağanüstü katkılarda bulunacak olan Tür kiye halkına ve aydınlarına, Atatürk'ün Bütün Eserleri'ni, Cumhuriyet'in 75. yılı ar mağanı olarak, derin saygı ve bağlılıkla sunuyoruz. 20 Ekim 19 98 KAYNAK YAYıNLARı MEBUS ADAYLARı HAKKINDA KONYA MÜDAFAAİ HUKUK RİYASETİNE• (1 TEMMUZ 1923) Konya Müdafaai Hukuk Riyaseti'ne Bimennihilkerim başlayacak olan Konya livası mebus seçimleri için Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti'nin ve Halk Fırkası'nın adaylan aşağıda isimleri ya zılı zevattır. Gruba teveccühkar olan muhterem liva ahalisinin bu yüksek siyasi vazife lerini yerine getirmekte tam muvaffa kiyete mazhariyetlerini temenni eylerim. Keyfiye tin bütün Cemiyet teşkilatına ve liva halkına bildirilmesiyle adaylarımızın muvaffaki yetinin teminine gayret edilmesini ve neticeden malumat verilmesini rica ederim.
Related papers
Atatürk'ün Bütün Eserleri Adlı Çalışmanın İlk 13 Cildinin Tanıtımı ve Değerlendirilmesi
Atatürk'ün Bütün Eserleri Adlı Çalışmanın İlk 13 Cildinin Tanıtımı ve Değerlendirilmesi
Atatürk'ün Bütün Eserleri. 11. Cilt (1921). 2. Basım (2005)
Türkiye halkının ulusal demokratik devriminin önderi dir. O'nun hayatı, daha 1908 Devrimi öncesinden 1938'de hayata göz yummasına ka dar toplumumuzun devrim süreçleriyle iç içedir. Atatürk, çağımızın iki büyük devrim dinamiğinden birini oluşturan Mazlumlar Dünyası'nın başarıya ulaşan ilk devrimine önderlik etmiştir. Bu nedenle, O'nun ba şında bulunduğu eylem, yalnız ulusal tarihimize damgasını vurmakla kalmamış, in sanlık tarihinin yaratılmasına da önemli katkıda bulunmuştur. Kurtuluş Savaşı'mızın ve Cumhuriyet Devrimi'mizin, bir bütün olarak, bütün dünyada Kemalist Devrim di ye bilinmesi, başka deyişle O'nun adıyla anılması doğaldır. Bu gerçekler ışığında, Atatürk'ü bilmek ve anlamak, 20. yüzyıl Türkiye'sini ve dünyasını inceleme ve açıklama çabasının bir gereğidir. Oysa O'nun önderliğindeki büyük devrimci eylemi ateşleyen ve yönlendiren düşünce birikiminin belgeleri, çe şitli kitap, dergi, gazete, yayın ve arşivlere dağılmıştır. Bu nedenlerle, araştırmacılar ve ilgililer, Türkiye Devrimi'ni bütün yönleri ve derinliğiyle inceleme ve açıklama olanağından yoksundur. Atatürk'ü kaybetmemizden bu yana 60 yıl geçtiği halde, yazı ve konuşmalarını, bir arada ve asıllarına uygun olarak yayımlama görevi, ne yazık ki, bugünlere kalmıştır. Kaynak Yayınları, tamamı 15 ciltte toplanacak olan Atatürk'ün Bütün Eser/cri'ni ya yımlama görevini üstlenmekle tarifsiz bir onur duymaktadır ve yaptığı işin bilincindedir. Kuvvet kaynağımız, Türkiye halkının devrimci pratiğini özetleyen bu büyük bi rikimi, önümüzdeki devrimci atılımların enerji kaynağına dönüştürme iradesidir. Bi ricik güvencemiz ise, Türkiye devriminin yaratıcısı ve sahibi olan Türkiye halkıdır ve onun aydın birikimidir.
Atatürk'ün Bütün Eserleri. 5. Cilt (1919). 4. Basım (2007)
Bursa'da 56. Fırka Kumandanı Bekir Sami Beyefendi'ye (9 Ka�ım 1919) Antep, Adana, Sis, Mersin, Cebelibereket Müdafaai Huku k Cemiyetlerine 124 125 '" lı.tatürk'üıı Bütiiıı Eserleri'ni en başta O'nun önderliğinde Türkiye Devriıni'ni ger çekleştiren Türkiye halkına, Birinci Dünya Savaşı'nın, özellikle Çanakkale Direnişi'ıni zin, Ku11uluş Savaşı'ınızın silahlı kuvvetlerine, şehit ve gazilerine, Cuınhuriyct Devri ıni'ınizın Aydınlanma savaşçılarına, Dcvriın şehitlerine, Kubilay'lara, "Cumhuriyet bi ze cınaneı" diyen devrim gençliğine, ulusal demokratik devrimimizi taınamlamak için nlüeadelc eden eınekçi ve aydınlarımıza borçluyuz. Bu büyük eserin gerçek yaratı. cı ları, başta Atatürk, onlardır. 20. yüzyılın dcvriınci yükselişinde, Ezilen Dünyanın ayağa kalkışını ateşleyen ve 21. yüzyılın büyük devrimci atılımlarına olağanüstü katkılarda bulunacak olan Türki ye halkına ve aydınlarına, Atatürk'üıı Bütün Eser!eri'ni, Cumhuriyet'in 75. yılı aırnağa nı olarak, derin saygı ve bağlılıkta sunuyoruz.
Atatürk'ün Bütün Eserleri. 12. Cilt (1921–1922). 2. Basım (2005)
* Aslı Mahmut Soydan Arşivi'nde bulunan eski yazı belgenin fotokopisi Atatürk'ün Bütün Eserleri Arşi vi'ndedir. Eski yazı belge Prof. Dr. Zeki Arıkan ve Ahmet Hezarfen tarafından okunmuştur. 1 Eski yazı belgede tarih bulunmamaktadır. Ancak belgede söz konusu edilen, Franklin Bouilloıı başkan lığındaki Fransız heyetiyle müzakereler neticesinde 20 Ekim 1921 'de Ankara Anlaşması imzalanır. Bel genin altındaki "Kapadım 14" ifadesinden 14 Ekim 19 2 1 'de yazılmış olduğu anlaşılıyor. (Y.N.) 2 Franklin Bouillon. (Y.N.) 3 Burada "B" yazılmış. Ancak, belgede, daha önce "A" şıkkını gösteren herhangi bir işaret bulunmuyor. (Y.N.) 2 Bri�d. (Y.N .). 3 "Kayıtsız şartsız"ın TBMM Gi:li Celse Zahıtları'ndaki karşılığı olan "bilakaydiye şart" yerine Gi:/i Oııı rıımlarda Aıaıiirk'iiıı Konıışmalan 'nda "bilhassa". (Y.N.) 4 TBMM Gizli Celse Zahıtlan 'nda "hakkından". (Y.N.) 5 Gizli Otıırımılarda Atatiirk'iiıı Konıışnıalan'nda, "istifade etmek" sözcliklerinden sonra. Sadi Borak ta rafından parantez içinde "esasına bağladığı anlaşılmıştır" sözclikleri eklenmiş. (Y.N.) 1 Gi:li Or11rımılarda Arariir/.. 'iiıı Ko1111şnuı/arı'nda üç nokta yok. (Y.N.) 2 TBMM Gi:li Celse La/>11/arı'nda "filfüıan". (Y.N.) J Sözcüklerin aslı. Gdi 0111rı1111/arda Aıaıiirk'ii11 Komışnwları'nda "muvafakat etmiştir", TIJMM Gdi Celse Zalnıları'ııda "muvafakat etmişti". (Y.N.) 4 Gi:/i Oıımımlarda ı1laliirk'ii11 Ko1111şnw/arı'ııda burada, Sadi Borak tarafından parantez içinde "Rus Se firi" sözcükleri eklenmiş. (Y.N.) 5 Diskur yapmak: Nutuk söylemek. (Y.N.
Atatürk'ün Bütün Eserleri. 30. Cilt (1937–1938). 1. Basım (2011)
Mustafa Kemal Atatürk, Türkiye halkının ulusal demokratik devriminin önderi dir. O'nun hayatı, daha 1908 Devrimi öncesinden 1938'de hayata göz yummasına kadar toplumumuzun devrim süreçleriyle iç içedir. Atatürk, çağımızın iki büyük devrim dinamiğinden birini oluşturan Mazlumlar Dünyası'nın başarıya ulaşan ilk devrimine önderlik etmiştir. Bu nedenle, O'nun başında bulunduğu eylem, yalnız ulusal tarihimize damgasını vurmakla kalmamış, insanlık tarihinin yaratılmasına da önemli katkıda bulunmuştur. Kurtuluş Savaşı'mı zın ve Cumhuriyet Devrimi'mizin, bir bütün olarak, bütün dünyada Kemalist Devrim diye bilinmesi, başka deyişle O'nun adıyla anılması doğaldır. Bu gerçekler ışığında, Atatürk'ü bilmek ve anlamak, 20. yüzyıl Türkiye'sini ve dünyasını inceleme ve açıklama çabasının bir gereğidir. Oysa O'nun önderliğindeki büyük devrimci eylemi ateşleyen ve yönlendiren düşünce birikiminin belgeleri, çe şitli kitap, dergi, gazete, yayın ve arşivlere dağılmıştır. Bu nedenlerle, araştınnacılar ve ilgililer, Türkiye Devrimi'ni bütün yönleri ve derinliğiyle inceleme ve açıklama olanağından yoksundur. Atatürk'ü kaybetmemizden bu yana 60 yıl geçtiği halde, yazı ve konuşmalarını, bir arada ve asıllarına uygun olarak yayımlama görevi, ne yazık ki, bugünlere kalmıştır. Kaynak Yayınları, Atatürk'ün Bütün Eser/eri'ni yayımlama görevini üstlenmek.le tarifsiz bir onur duymaktadır ve yaptığı işin bilincindedir. Kuvvet kaynağımız, Türkiye halkının devrimci pratiğini özetleyen bu büyük birikimi, önümüzdeki devrimci atılımların enerji kaynağına dönüştürme iradesidir. Biricik güvencemiz ise, Türkiye devriminin yaratıcısı ve sahibi olan Türkiye halkı dır ve onun aydın birikimidir. Atatürk'ün Bütün Eserleri, yalnız bir derleme ve özgün metinlere göre düzeltme çalışması sınırlan içinde kalmamış, bir araştırma ve keşif faaliyeti boyutlarına ulaş mıştır. Kaynak Yayınlan, Atatürk'e ait ülkemiz ve yabancı ülkeler arşivlerinde gizle nen belgelere ulaşmak için hiçbir fedakarlıktan kaçınmamış ve özel bir çalışma yürütmüştür. Bu çabalarımızın ürünlerini toplamaktayız. Özellikle Türkiye ve eski Sovyetler Birliği arşivlerinde bulduğumuz, yüzlerce yeni belge, yazı, mektup, demeç, tutanak, görüşme ve konuşma, Türkiye devrim tarihinin bazı aşamalarını yenidl!n yazmayı gerektiren bilgileri ve kanıtları içermektedir. Atatürk'ün Bütün Eserleri'ni yayımlama görevi, kuşkusuz ancak Türkiye devrim tarihine ve Atatürk araştırmalarına emek vermiş aydın ve uzman birikimiyle başarı labilirdi. Bu anlayışla oluşturulan Atatürk'ün Bütün Eserleri Danışma Kurulu, araş tırmaların yürütülmesinde ve eserin oluşturulmasında izlenecek yöntemleri tartışmış ve anlayış birliğine varmıştır. Buna göre: • Bu çalışmayla, Atatürk'ün yazdığı, söylediği ve imzaladığı bütün metinler ve belgeler bir araya getirilecektir. • Atatürk' ün Bütün Eserleri'nde, yalnız Atatürk'e ait olduğu kanıtlanmış olan metin ler yer alacaktır. Hatıralardaki aktarmalar, Atatürk'ün Bütün Eserleri'ne konmayacaktır. • Hataların ve tahrifatların düzeltilmesi yanında, eksiklerin giderilmesi için, ya yımlanmış metinler, asılları ve özgün belgelerle karşılaştınlacaktır. • Belgenin kaynağı, konuşmanın nerede, hangi tarihte yapıldığı gibi nesnel bilgi ler, yorumsuz olarak verilecektir. • Metinler, eserde tarih sırasına göre yer alacaktır. Çünkü, Atatürk'ün görüşleri, tarihsel akış içinde anlamlıdır. • Eser, günümüz Türkçesiyle yayımlanacaktır. Dildeki tarihi hava korunurken, ar tık anlaşılmayan sözcük ve deyimlerin yerine bugünkü karşılıkları konulacaktır. Bu çerçevede binlerce kitap, gazete, dergi ve belge taranmış, incelenmiş, yayım lanmış metinlerle karşılaştırılmış; eski yazı metinler Latin harfli Türkçe yazıya yeni den aktarılmış; Rusça, İngilizce, Fransızca, Almanca ve diğer yabancı dillerden me tinler, yeniden çevrilmiştir. Atatürk'ün Bütün Eserleri'nde yer alan bütün metinler ve tarihleri, belgelerin asıllarına ya da ilk kaynaklarına başvurularak teker teker incelen miş. araştırılmış, karşılaştırılmış ve defalarca kontrol edilmiştir. Yüzlerce yanlış oku ma, çeviri ve tarih hataları saptanıp giderilmiştir. Metinler 40 yaş aydın kuşağının Türkçesi temel alınarak, tarihi dokusu bozulma dan sadeleştirildi. Dipnotlarda, metinlerin daha önce yer aldığı kaynaklar ile belgelerin bulunduğu arşiv belirtilmiştir. Rumi tarihlerin yanında miladi karşılıkları gösterilmiştir. Öğle vaktini esas alan 12 saat sistemi korunmuştur. Örneğin; "saat 2 sonra'da", "saat 14'te"; "saat 6 evvel'de", "saat 06'da" anlamındadır. Kişi ve yer adlarının yazılışına müdahale edilmemiş, farklılıklar korunmuştur. ("Saip, Silip, Saib", "Saffet, Safvet" ya da "Kanlı sırt, Kanlısırt" gibi.) Sonunda "Y.N." (Yayımlayanın Notu) imzası bulunan notlar Kaynak Yayınlan ta rafından konulmuştur. Böylesine ağır ve yorucu olan bu çalışma sırasında, Danışma Kurulu'nun yanın da çok sayıda uzman araştınnacı, arşivci, çevirmen ve redaktör görev almaktadır. Hepsinin adını burada anmamıza sayfalarımız yetmez. Değerli katkılan için kendile rine ne kadar teşekkür edilse azdır. *** Atatürk'ün Bütün Eserleri'ni en başta O'nun önderliğinde Türkiye Devrimi'ni ger çekleştiren Türkiye halkına, Birinci Dünya Savaşı'nın, özellikle Çanakkale Direnişi'mi zin, Kurtuluş Savaşı'mızın silahlı kuvvetlerine, şehit ve gazilerine, Cumhuriyet Devri mi'mizin Aydınlanma savaşçılarına, Devrim şehitlerine, Kubilay'lara, "Cumhuriyet bi ze emanet" diyen devrim gençliğine, ulusal demokratik devrimimizi tamamlamak için mücadele eden emekçi ve aydınlarımıza borçluyuz. Bu büyük eserin gerçek yaratıcıla rı, başta Atatürk, onlardır. 20. yüzyılın devrimci yükselişinde, Ezilen Dünya'nın ayağa kalkışını ateşleyen ve 21. yüzyılın büyük devrimci atılımlarına olağanüstü katkılarda bulunacak olan Tür kiye halkına ve aydınlarına, Atatürk'ün Bütün Eser/eri'ni, Cumhuriyet'in 75. yılı ar mağanı olarak, derin saygı ve bağlılıkla sunuyoruz. 20 Ekim 1998 KAY NAK YAYI NLARI
Atatürk Ansiklopedisi 1.Cilt
Adnan Oktar (Harun Yahya) Her milletin geçmişinde dönüm noktası sayılan belirli tarihler, dönemler vardır. Bu önemli tarihleri belirleyen ise genellikle o ülkenin bağımsızlığının kazanıldığı bir savaş, bir antlaşma ya da başka bir önemli olay olabilir. Türk Milleti de tarihten gelen bağımsız yaşama ülküsü etrafında bugüne kadar 16 devlet kurarak bağımsızlık karakterini göstermiştir. Asil Türk Milleti, düşman ülkeler tarafından tarihe gömülmek istendiği bir anda kendi kanından kahramanını çıkartmış, yok olmakta olan Osmanlı Devleti'nin üzerine, yıkılmamak üzere, 17. bağımsız Türk Devleti'nin; bugün de içinde yaşadığımız Türkiye Cumhuriyeti'nin temellerini atmıştır. İşte bu önemli dönüm noktalarına damgasını vuran çok önemli şahsiyetler vardır. Bu kitapta asil Türk Milleti'nin yüzyıllardır süregelen varlığında yer almış çok önemli bir şahsiyetten; Türkiye Cumhuriyeti'nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk'ten bahsedeceğiz. Bu kitabı hazırlamamızın en önemli nedeni ise, lise yıllarından sonra sadece milli bayramlarda alışılagelmiş şekilde saygıyla andığımız, ama unutmaya başladığımız şanlı tarihimizi ve Atatürk'ün dünyada eşine az rastlanır hayatını, üstün özelliklerini tekrar hatırlatmaktır. Şu anda okul hayatı devam eden öğrencilerimize ise başucu kaynağı olacak bu eserde, dünyanın en iyi liderleri sıralamasında her zaman üst sırada olan Mustafa Kemal Atatürk'ü en iyi şekilde anlatmaya çalıştık. Atatürk, Türk Milleti'nin yetiştirdiği en eşsiz siyasi deha, en güçlü devlet adamı ve hiç şüphesiz en büyük kumandandır. Gerek doğuştan sahip olduğu yetenekler, gerekse hayatı boyunca kazandığı özellikler açısından, çok üstün ve seçkin niteliklere sahiptir. Onun üstün askeri dehası, ileriyi görebilme, her zaman isabetli kararlar verebilme, cesaret, çelik gibi bir irade, azim, kararlılık ve güçlü bir sorumluluk anlayışı gibi özelliklerle kendini gösterir. Yalnız burada dikkat etmemiz gereken, Atatürk'e ait olan bu özellikleri bizim de örnek almamız ve bu konuda diğer milletlere örnek olmamızdır. Bunu sağlamanın yolu ise, Atatürk'ü, hayatı, askerliği, sosyal hayatı, ahlakıyla bir bütün olarak tanımaktan geçer. Atatürk'ü iyi anlamak; sadece onun şahsına yönelik övücü konuşmalar yapmak, sözlü olarak takdir etmekle değil, kendisinin milletinden ne istediğini anlamak, fikir yapısını ve ilkelerini hayata geçirmek demektir. Nitekim Mustafa Kemal Atatürk, kendisini anlamanın, onun yolunda ilerlemenin nasıl mümkün olacağını yol olarak bizlere şu şekilde belirtmiştir: "Beni görmek demek, mutlaka yüzümü görmek demek değildir. Benim fikirlerimi, benim duygularımı anlıyorsanız ve hissediyorsanız, bu kafidir (yeterlidir.)" (Cemal Kutay, Ne Buldu, Ne Bıraktı, Yaşar Eğitim ve Kültür Vakfı, İzmir, s. 175) İşte bu eserde; doğumundan okul yıllarına, subaylıktan başkomutanlığa uzanan başarılı askerlik kariyerine, samimi bir Müslüman oluşundan, hareketli sosyal yaşantısına, ilkelerinden inkılaplarına, kısacası her yönüyle Atatürk'ü okuyacak, Ona olan sevgi ve saygınızın arttığına şahit olacaksınız. Gerçekten de Mustafa Kemal Atatürk, "bitti" denilen yerden başlayarak ülkeyi karanlıklardan aydınlığa çıkaran eşsiz bir liderdir. Şimdi bizim üzerimize düşen ise, Onun bize bıraktığı bu güzel ülkeye en iyi şekilde sahip çıkmak, çok çalışarak ülkemizi Atatürk'ün deyimiyle "muasır medeniyetler" seviyesine ulaştırmaktır.
Atatürk'ün Bütün Eserleri. 20. Cilt. Nutuk II (1927). 1. Basım (2007)
Nutuk, bütün dünyada ilgi gördü ve yabancı dillere çevrildi. Aralık l 927'de Oriente Moderno dergisinde yayımlanan 30 sayfalık İtalyanca özetinden sonra,
Atatürk Ansiklopedisi 2.Cilt
Adnan Oktar (Harun Yahya) Atatürk ilkelerini incelediğimizde, bu ilkelerin Türk’ün yüksek karakter ve seciyesine tam bir uyum gösterdiğini görürüz. Mustafa Kemal, askeri görevleri ve katıldığı savaşlar neticesinde, ülkesini ve insanlarını çok iyi gözlemlemiş; kendisinden önceki yöneticiler gibi, yapılmaya çalışılan yenilik hareketlerinde, ne ülke insanından uzak kalmış, ne de ‘halkın üstünde’ bir tavır takınmıştır. Türk Milletine inanan ve Türk’ün yüzyıllardır bastırılmış olan karakterini ortaya çıkaran Atatürk; bu inançla ilkelerini uygulamaya koymuş ve başarılı olmuştur. Atatürk bu durumu, şu sözleriyle anlatmıştır: “Arkadaşlar mazide, en büyük felaketleri ihzar (hazırlayan) eden bir mazide, çok derin mazilerde dahi, Türk Milletini benliğinden çıkaran bir teşkilat vardı ki, ona devlet ve hükümet teşkilatı derlerdi. Millet, hükümet teşkilatının zahiren esiri idi. Bu onun manzarai zahiriyesi (görünen manzarası) idi. Halbuki Türk, esaret kabul etmeyen bir Millettir, Türk Milleti esir olmamıştır. Yalnız hükümet başka bir vaziyette kalmış, millet de hükümete bigane (yabancı) ve ondan müteneffir (nefret eder) bir vaziyette kalmıştır. İşte bunun için çok felaketler oldu. Fakat bunların tecelliyatı maddiyesi (meydana gelişleri) devlet, hükümet teşkilatı üzerinde oldu. Mahvolan devletler idi ve devlet ölmüştür. Fakat Türk Milleti görüyorsunuz ki, daha kuvvetli, daha şerefli olarak yaşamakta berdevamdır. Bugünkü hükümetimiz, teşkilatı Devletimiz doğrudan doğruya milletin kendi kendine, kendiliğinden yaptığı bir teşkilatı devlet ve hükümettir ki, onun adı Cumhuriyet’tir. Artık hükümet ile millet arasında mazideki ayrılık kalmamıştır... Artık hükümet ve hükümet mensupları kendilerinin milletten gayrı olmadıklarını ve milletin efendi olduğunu tamamen anlamışlardır...”
XXXV FSR AdR-TEMPLA Girona Románica
XXXV FSR-Ciudad de Girona "Girona en los tiempos del Románico. Un centro artístico singular" Amigos del Románico celebra su segundo FSR de 2024 en la ciudad de Girona, los días 18, 19 y 20 de octubre de 2024. En esta ocasión se celebrarán tres conferencias introductorias a cargo de los miembros el “Grupo Templa”, los profesores Gerardo Boto, Esther Lozano y Marc Sureda. En la tarde del sábado y mañana del domingo se visitarán la Catedral de Girona, el Museo de Arte de Girona, San Feliu, San Pere de Galligants y los Baños Árabes, acompañados de los ponentes.
Seeing possibilities: Through the lens of Virtual Reality
Academia Letters, 2022
This study investigates Virtual Reality as a professional learning tool. Participants had the opportunity to virtually explore a Scottish Nature Kindergarten at child's eye level, alongside the site director. With input from the VR producers and 126 participants, debrief facilitators, and project initiators, this piece presents findings and provocations for future thinking about professional learning. In a context of multiple realities, 'reality' has spilled into the digital world, with talented designers creating illusions of objects and messages. These creations are commonly described as 'augmented' or 'virtual' and are now entering early childhood landscapes (Madanipour and Cohrssen, 2019). Adults' perceptions, knowledge-base and experience impact pedagogy. In order to support educators, professional learning must incorporate constituents of adult learning: agency (choosing involvement), relevance (targeted), accessibility (on-site), and engagement (opportunity to 'debrief') (Fleet & Patterson, 2001; Hodgins & Kummen, 2019). The Study Understanding adult reactions to VR experiences can enhance future pedagogical possibilities for children and adults, providing springboards for researchers and policy-makers. While musing about possibilities for enriching adult learning through newer technologies, an opportunity arose when an early childhood conference (Inspire, Melbourne, 2020) offered registrants a virtual experience. Data analysed from initiators, facilitators and participants is summarised here. A survey was emailed to all registered participants (approximately 600), three days postconference, enabling at-home reflection. Of the 226 people completing the survey, 135 rated
Atatürk'ün
Bütün Eserleri
Analiz Basım Yayın Tasarım Gıda Ticaret ve Sanayi Ltd. Şti. Adına Sahibi
İsmet Öğütücü
Genel Yayın Yönetmeni
Şule Perinçek
Redaksiyon
Prof. Dr. Nejat Kaymaz, Yücel
Demirel, Em. Tnk. Kd. Alb. Ercan Güner,
.
Kurtuluş Güran
Ankara Temsilciliği
Kemal Şenoğl u
Arşiv-Araştırma
Derya Çağlar. Ercan Dolapçı, Hüseyin Gültekin, Musa Sarıkaya, Gökçe Şenoğlu,
Hadiye Yılmaz
Çevrimyazı
Ercüment Hüsnü Baki, Ahmet Hezarfen, Sadık Perinçek
Sayfa Düzeni ve Dizgi
Güler Kızılelma
Kapak Tasarımı
Emre Şenoğlu, Sistem Ofset
Montaj
Analİz
Baskı
Analiz Basım Yayın
Cilt
Cansın Mücellit
Satış ve Pazarlama
Şinasi Gökçe, Sevgi Sivash
Dağıtım
Mesut Barış, Fetih Kişioğlu
Abone
Gülsün Kaygısı.z Gökçe
Muhasebe
Saniye Yalçın
©2005
B u eserin yayın hakları
Analİz Basım Yayın Tasarım Gıda Ticaret ve Sanayi Ltd. Şti.nindir
Birinci Basım: Mayıs 2005
Kaynak Yayınları: 4 1 9
ISBN: 975-343-235-6 (Tk. No)
975-343-423-5 ( 1 6. Cilt)
i�=�
i!
ANALİZ BASıM YAYıN TASARıM GIDA TİCAREfVE SANAYİ LTD. şTİ.
Meşrutiyet Cad. Kardeşler Han No: 1 2/3-4 34430 Galatasaray-İstanbul
Telefon: (021 2) 252 21 56 - 252 2 1 99 - 292 2 1 08 Faks: 249 28 92
Ankara: (03 1 2) 23 1 56 64 Web: www.kaynakyayinlari.com
E. Posta: [email protected]
[email protected]
Atatürk'ün Bütün Eserleri Danışma Kurulu
(Alfabetik soyadı sırasına göre)
M. Türker Acaroğl u
Prof.
Dr.
Feroz Ahmad
Prof.
Dr.
Sina Akşin
Talip Apaydın
Prof.
Dr.
Zeki Arıkan
Prof. Dr. İlhan Arsel
Ercüment Hüsnü Baki·
Nejat Birdoğan"
Em. Kur. Alb.
Dr.
Orhan Coşkun
Muazzez İlmiye Çığ
Ali Dündar
Erol Şadi Erdinç
Yrd . Doç.
Dr.
İsmet Görgülü
Prof. Dr. Tahir Hatipoğlu
Ahmet Hezarfen
Prof. Dr. Alpaslan ışıklı
Suphi Karaman"
Prof.
Dr.
Nejat Kaymaz
Em. Tümg. Turhan 0 1caytu"
Emin Özdemir
Sadık Perinçek·
Dr. Doğu Perinçek
Prof.
Dr.
Tülin Sağlamtunç
Zeki Sarıhan
Prof.
Dr.
Taner Tim ur
Prof.
Dr.
Şerafettin Turan
Gürbüz Tüfekçi
Memet Türkkan
" Sadık Perinçek'i 13 Eylül 2000. Nejat Birdoğan'ı 4 Mayıs 2001. Ercüment Hüsnü Baki'yi 23 Aralık 2001.
Em. Tümg. Turhan Olcayıu'yu 25 Ağustos 2003. Suphi Karaman'ı i 5 Nisan 2004 tarihinde kaybettik.
Bu Cilde Katkıda Bulunanlar
(Alfabetik soyadı sırasına göre)
Dr. Cüneyt Akalın, Sadullah Akgül, Doç. Dr. Yavu z Aslan, Orhan Baleı, Sıtkı Çebi,
Ertuğrul Danık, Hüseyin Doğanay, Türker Ercan, Yılmaz Gruda, Muzaffer G ünay,
Rasih Nuri İleri, Nuran Acar İskitoğlu, Nevzat Kaya, Alp Kuran, M ustafa Onar,
Hayati Özcan, Katali" Papp, Kiraz Perinçek, Ayşe Sarıalp, Martı Şahin, Kamil Şeker,
Ataç Tannsever, Enis User, Dr. Tuncer Yılmaz.
Adana Atatürk Müzesi, Adana İl Halk Kütüphanesi, Adana İl Kültür Müdürlüğü,
Alman Arkeoloji Enstitüsü Kütüphanesi, Amasya İl Halk Kütüphanesi, Anıtkabir
Derneği, Ankara İl Halk Kütüphanesi, Ankara M illi Kütüphane, Ankara Üniversitesi
Siyasal Bilgiler Fakültesi Kütüphanesi, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi
Enstitüsü Kütüphane ve Arşivi, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü
Arşivi Uzmanları, Antalya İl Kültür Müdürlüğü, Antalya İl Halk Kütüphanesi, Arma
Yayınlan, Atatürk Araştırma Merkezi Kütüphanesi, Aziz Berker Kütüphanesi, Basın
Müzesi, Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Bostancı Kırtasiye çalışanları, Bursa Kültür ve
Turizm Müdürlüğü, Cumhurbaşkanlığı Arşivi, Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreterliği,
Çukurova Üniversitesi Kütüphane Dokümantasyon Dairesi Başkanlığı, Diyarbakır İl
Halk Kütüphanesi, Erciyes Üniversitesi, Erzurum Atatürk Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi Kütüphanesi, Erzurum Atatürk Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Fethiye
İl Halk Kütüphanesi, Galatasaray Lisesi Kütüphanesi, Gaziantep İl Halk Kütüphane
si, Harp Akademileri Komutanlığı Kütüphanesi, İş Bankası Yayınları, Hatay İl Halk
Kütüphanesi, Havza Kaymakamlığı, Isparta Müzesi, İstanbul Büyükşehir Belediyesi
Kütüphane ve Müzeler Müdürlüğü Atatürk Kitaplığı, İstanbUl İl Halk Kütüphanesi,
İstanbUl Üniversitesi Kütüphanesi, İzmir Kent Müzesi, İzmir Milli Kütüphane,
Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi, Konya İl Halk Kütüphanesi, Konya İl
Kültür Müdürlüğü, Konya Mevlana Müzesi, Kurtuluş Savaşı ve Cumhuriyet Müzesi
Müdürlüğü Arşivi, Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel
Müdürlüğü, Law Library of USA Congress, Macaristan Cumhuriyeti Büyükelçiliği
Eğitim ve Kültür İşleri Müsteşarlığı, Mannara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüp
hanesi, Milli Kütüphane, Mülkiyeliler Birliği, Rusya Devlet Kütüphanesi, Ordu İl
Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Rusya Tarihi Yayınlar Kütüphanesi, Samsun İl Halk
Kütüphanesi, Selçuk Üniversitesi Rektörlüğü Kütüphane ve Dokümantasyon Daire
si, Serial and Govemment Publications Division Library of USA Congress, Sosyo
Politik Tarih Rusya Devlet Arşivi (RGASPİ), Süleyman Demirel Ü niversitesi Ata
türk İlke ve İnkılap Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Müdürlüğü, Süleymani
ye Kütüphanesi, Tarihi Yayınlar Rusya Devlet Kütüphanesi, TBMM Kütüphanesi,
TBMM Kütüphanesi Mikroflim Arşivi, TC Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, TC Baş
bakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Kütüphanesi, TC Başbakanlık Enfor
masyon Genel Müdürlüğü Kütüphanesi, TC Başbakanlık Osmanlı Arşivi Daire Baş
kanlığı Arşiv Hizmetleri Şube Müdürlüğü, TC Dışişleri Bakanlığı Arşiv ve Ulaştır
ma Daire Başkanlığı, Tokat İl Halk Kütüphanesi, Türk Dil Kurumu Arşivi, Türk Ha
va Kurumu Kütüphanesi, Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi ve Arşivi.
Atatürk'ün
Bütün Eserleri
Cilt: 16
(1 Temmuz 1923 - 17 Eylül 1924)
İçİNDEKİLER
SUNUŞ
Mebus Adayları Hakkında
Konya Müdafaai Hukuk Riyaseti'ne (ı Temmuz 1 923)
Mebus Seçilmesi Üzerine
Doğu Cephesi Kumandam Kazım Karabekir Paşa'ya (! Temmuz ı 923)
Mebus Adayları Hakkında
Eskişehir Belediye ve Heyeti Teftişiye Riyaseti'ne ( I Temmuz 1 923)
İstanbul'da Sirkeci'de Mesadet Ham'nda
Mütekaidin Şirketi Riyaseti'ne Teşekkür (2 Temmuz 1 923)
Fransızca Bir Kitabın Türkçeye Tercümesi Hakkında
Saffet Beyefendi'ye (2 Temmuz ı 923)
Mısırlı Prens Mehmed Ali Hasan Tarafından Hediye Edilen
Tayyareler Hakkında Erkamharbiyei Umumiye ve
Müdafaai Milliye Vekaletlerine (2 Temmuz 1 923)
Lozan Müzakereleri Hakkında
İsmet Paşa'ya (4 Temmuz 1 923)
İzmir Havalisindeki Sığır Vebası Hakkında
İktisat Vekaleti'ne (5 Temmuz 1 923)
Türk Ocağı'na Yardım Hakkında
Sivas Valisi Faik Beyefendi'ye (5 Temmuz 1 923)
Barış Hakkında Vakit Gazetesine Demeç (7 Temmuz ı 923)
Çeşme Türk Ocağı'na Yardım Hakkında
İzmir'de Mebus Necati Beyefendi'ye (9 Temmuz 1 923)
Emin Bey'in Halk Fırkası'yla Alakasımn Kalmadığı Hakkında
Eskişehir Belediye Riyaseti ve
Müdafaai Hukuk Riyaseti'ne (I O Temmuz 1 923)
Akçaşehir Türk Ocağı'na Tebrik Telgrafı (I O Temmuz 1 923)
The Saturday El'ening Post Yazarı
lsaac F. Marcosson İle Mülakat ( i 3 Temmuz 1 923)
19
2i
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
Askerlikleri Ertelenmiş Matbuat Mensupları Hakkında
Erkanıharbiyei Umurniye Riyaseti'ne ( 1 6 Temmuz 1 923)
Mebus Adaylığı Hakkında
Urfa'da Süvari Kumandanı Miralay Sami Sabit Bey'e ( 1 6 Temmuz 1 923)
Barışın İmzalanmasını İsteyen
YlUlUS Nadi'nin Mektubuna Not ( 1 8 Temmuz 1 923)
Barışın İmzalanması Hakkında
İsmet Paşa'ya ( 1 9 Temmuz 1 923)
Ankara'ya Gelmeleri Hakkında
Erkilnıharbiyei Umurniye Reisi ve
Batı Cephesi Kumandan Vekili Müşir Fevzi Paşa'ya ( 1 9 Temmuz 1 923)
Sivas Türk Ocağı Riyaseti'ne Teşekkür (23 Temmuz 1 923)
Lozan'da Delege Heyeti Reisi
Hariciye Vekili İsmet Paşa'ya Tebrik Telgrafı (24 Temmuz 1 923)
Bayram Münasebetiyle Ordulara Tebrik Telgrafı (24 Temmuz 1 923)
Bayram ve Barışın İmzalanması Dolayısıyla
Bütün Müdafaai Hukuk ve Belediye Riyasetlerine
Tebrik Telgrafı (24 Temmuz 1 923)
Isparta'da Mebus İbrahim Bey'in Tebrikine Cevap (25 Temmuz 1 923)
Halife Abdülmecit'e Tebrik Telgrafı (25 Temmuz 1 923)
Ali Fuad ve Refet Paşaların Terfileri Hakkında
İcra Vekilleri Heyeti Reisi Hüseyin Rauf Beyefendi'ye (26 Temmuz 1 923)
Delege Heyetinin Ankara'ya Gelmesi Hakkında
İcra Vekilleri Reisi Rauf Beyefendi'ye (27 Temmuz 1 923)
Afgan Sefiri Ahmet Han'dan Alınan
Tebrik Telgrafı Hakkında Hariciye Vekilleti'ne (27 Temmuz 1 923)
İzmir'de Halka Nutuk (27 Temmuz 1 923)
Demiryolları Müdiri Umumisi Behiç Beyefendi'ye (28 Temmuz 1 923)
Aydın'da Eşkıyalığın Önlenmesi Hakkında
Erkilnıharbiyei Umurniye Riyaseti'ne (30 Temmuz 1 923)
Kayseri'de Adliye Vekili Rifat Beyefendi'ye (3 1 Temmuz 1923)
Amerikan Misyonerlik Talepleri Hakkında
Hariciye Vekilleti'ne (3 1 Temmuz/l Ağustos 1 923)
Rum Patrikhanesi Reisi
Kayseri Metropoliti Nicolaus Efendi'ye (i Ağustos 1 923)
Galata Rum Cemaati Mütevellii Umumisi
Damyanus Damyanidis Efendi'ye (3 Ağustos 1 923)
İzmir Havalisindeki Sığır Vebası Hakkında
İktisat Vekilleti'ne (4 Ağustos 1 923)
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
Yeni Mebuslara Davet (5 Ağustos 1923)
Sıhhiye M üfettişi Tabip Kaymakam Hüseyin Hüsnü Bey'in Terfii Hakkında
Müdafaai Milliye Vekaleti'ne (5 Ağustos 1923)
64
65
Tahran Sefiri Muhiddin Paşa'nın Telgrafı Hakkında
Hariciye Vekaleti'ne (5 Ağustos 1923)
66
İran Sefiri'ne Cevap (7 Ağustos 1923)
67
Dersaadet'te Serpiskopos Metropolit Meleti Efendi'ye (7 Ağustos 1923)
Sergi Hakkında Bursa Vilayeti'ne (9 Ağustos 1923)
68
69
Hint Hilafet Komitesi'nin Yardımlarının Dökümü (9 Ağustos 1923)
70
Himayei Etfal Cemiyeti'ne Yapılan Yardım Hakkında
New York Türk Teavün Cemiyeti'ne (12 Ağustos 1923)
71
Rangun'da Hilafet Komitesi Vasıtasıyla
Ahmed Molla Davud Efendi'ye (12 Ağustos 1923)
72
Büyük Millet Meclisi'nde Konuşma
Meclis Reisliğine Seçilmesi Üzerine (13 Ağustos 1923)
73
Sivas'ta Heyeti Vekile Reisi Rauf Şeyefendi'ye (13 Ağustos 1923)
81
İsmet Paşa, M ahmud Nedim ve Doktor Mehmed Hilmi Beylerin
Üyeliklerinin Kabulü ( 13 Ağustos 1923)
82
Denizli Mebusu Haydar Rüştü Beyefendi'ye (13 Ağustos 1923)
83
İhtiyat Zabitleri Teavün Cemiyeti Merkezi Umumisi'ne (14 Ağustos 1923)
84
Heyeti İlmiye Şerefine Verilen çay Ziyafetinde Sohbet (I 4 Ağustos 1923)
85
Sofya'da General S. Kovaçefe Teşekkür (15 Ağustos 1923)
87
Halife'ye (I7 Ağustos 1923)
88
Halife'nin Telgrafı Hakkında
Türkiya Büyük Millet Meclisi Riyaseti'ne (17 Ağustos 1923)
89
Emir Çavuşu Ali Efendi'ye Verilen Vesika (18 Ağustos 1923)
90
Macar Millet Meclisi'ne (22 Ağustos 1923)
Meclis'in Orduya Selamı Hakkında
91
Erkanıharbiyei Umurniye Vekaleti'ne (24 Ağustos 1923)
92
Islamic: News Gazetesi Sahibi
Hintli Gazeteci Abdülkayyum Malik Efendi'yle Görüşme (26 Ağustos 1923)
93
Batı Cephesi Karargahı'nın Kaldırılması Hakkında
Erkanıharbiyei Umurniye Riyaseti'ne (29 Ağustos 1923)
Müdafaai Milliye Vekaleti'ne (29 Ağustos 1923)
İzmir Mebus Adayları Hakkında
İzmir Müdafaai Hukuk Heyeti Merkeziyesi'ne < i Eylül 1923)
Erkanıharbiyei Umurniye Riyaseti'ne (l Eylül 1923)
95
96
97
98
İzmir'in Kurtuluş Bayramı Münasebetiyle
İzmir Belediye Riyasetlerine (8 Eylül 1923)
Halk Fırkası Nizamnamesi (9 Eylül 1923)
99
100
Barış Sonrasındaki Vazifeler Hakkında Beyanat (ı o Eylül ı 923)
iii
Tekfurdağı Türk Ocağı Riyaseti'ne Teşekkür (ıo Eylül 1923)
113
Tahran'da İran Harbiye Nazırı ve
Başkumandan Rıza Han'a Teşekkür ( I 5 Eylül 1923)
114
Kemalettin Efendi'nin Hatıra Defterine Yazı ( 19 Eylül 1923)
115
Edirne Belediye Riyaseti'ne (21 Eylül 1923)
1 16
Neue Freie Presse Muhabirine
Cumhuriyet Hakkında Beyanat (22 Eylül 1923)
il7
Yapılan Bağış Hakkında
Celal Muhammed Sahib Efendi'ye Teşekkür (23 Eylül 1923)
120
İslam Alemine Beyanname (25 Eylül 1923)
12 1
İzmir M uhacirin Cemiyeti Kongresi'ne (25 Eylül 1923)
123
İstanbul, Üsküdar, Beyoğlu Müdafaai Hukuk
Liva Heyetleri Reisieri Hacı Evliya,
Mehmet Rıza, Seyit Beylere Teşekkür (3 Ekim 1923)
124
Konya'dan Hacı Hüseyin Ağa İle Söyleşi (3 Ekim ı 923)
125
İzmir Mebus Adayları Hakkında
İzmir Müdafaai Hukuk Riyaseti'ne (4 Ekim 1923)
127
16. Fırka Sertabibi Kaymakam Haşim Bey'in
Taltifi Hakkında Tezkere (4 Ekim 1923)
Le Temps Muhabiri
1.
Nilizon'la Mülakat (7 Ekim 1923)
128
129
Büyük Millet Meclisi'nde Konuşma
İstanbul'a Giden Mebus Heyetine Yönelik Muamele Hakkında (8 Ekim 1923) i 3 i
Marmaduke Pickthall İle Arthur Field'e ( 11 Ekim 1923)
133
İstanbul Şehremaneti'nin Davetine Teşekkür ( 12 Ekim 1923)
134
Büyük Millet Meclisi'nde Konuşma
Askeriye Memurları ve Mensupları ve Subayların
Maaşlarına Zamlar İcrasına Dair Kanun Tasarısı Hakkında (21 Ekim 1923)
135
İzmir Müdafaai Hukuk Heyeti Merkeziyesi Riyaseti'ne
Teşekkür (22 Ekim 1923)
139
Türkiye Büyük Millet Meclisi Birinci Seçim Devresi Üyelerine
İstiklal M adalyası Verilmesi Hakkında Tezkere (22 Ekim 1923)
Hindistan'da Bombay Hilafet Komitesi'ne (28 Ekim 1923)
140
14 i
Teşkilatı Esasiye Kanunu'nda Cumhuriyetle İlgili Yapılan
Değişikliklerin M üsveddesi (28/29 Ekim 1 923)
1 42
Halk Fırkası Grup Toplantısı'nda Teşkilatı Esasiye'de Yapılacak Değişiklikler
Hakkında Konuşma (29 Ekim 1 923)
144
Büyük Mil let Meclisi'nde Konuşma
Cumhuriyetin İlanı ve Reisicumhur Seçimi Üzerine (29 Ekim 1 923)
Fransız Gazeteci Maurice Pemot'ya Demeç (29 Ekim 1 923)
Heyeti Vekile Hakkında Tezkere (30 Ekim 1 923)
Cumhurbaşkanı Seçimi Dolayısıyla Tebriklere Açık Teşekkür (31 Ekim 1 923)
Cumhurbaşkanı Seçimi Dolayısıyla Çeşitli Kişi ve
Kurumlara Teşekkür (3 i Ekim 1 923)
Halk Fırkası'nın Resmi İzninin Verilmesi Hakkında
Dahiliye Vekiileti'ne (Ekim i 923)
İstanbul'da Halifei Müslimin Abdülmecit'e (i Kasım 1 923)
İstanbul Valisi Haydar Bey'in Tebrikine Teşekkür ( I Kasım 1 923)
Rusya Merkezi İcra Komitesi Reisi Kalinin'in
Tebrikine Teşekkür (4 Kasım 1 923)
Sağlık Durumu Hakkında Salih Bey'e ( l 2 Kasım 1 923)
Sağlık Durumu Hakkında Bozok Mebusu Salih Bey'e ( 1 3 Kasım 1 923)
Sağlık Durumu Hakkında Mütekaidini Askeriye Cemiyeti'ne (I 3 Kasım 1 923)
Halk Fırkası Umumi Reisliğine Vekil Tayin Edildiği Hakkında
İsmet Paş�'ya ( 1 9 Kasım 1 923)
Birinci Seçim Devresi Üyelerinden Bazı Zevatın
İstiklal Madalyası İle Tahiflerine Dair Tezkere (2 i Kasım 1 923)
Yenigün'ün Hilafet Konusundaki Yayını Üzerine
Samsun'dan Çekilen Telgraf Hakkında Başvekiilet'e (2 i Kasım 1 923)
1 45
1 47
151
1 52
153
1 54
1 55
1 56
1 57
1 58
1 59
160
1 6ı
1 62
1 64
Yenigün'ün Hilafet Konusundaki Yayını Üzerine
Samsun'dan Çekilen Telgraf Hakkında
Canik Valisi Osman Bey'e (2 1 Kasım 1 923)
Amerikalı Curtis Lafrance'ın Mektubuna Cevap ( 27 Kasım i 923)
1 65
1 66
Ziraat Bankası Bütçe Kanunu Hakkında
Türkiye Büyük Millet Meclisi Riyaseti'ne (29 Kasım 1 923)
1 67
İstanbul'da Sinop Mebusu Rıza Nur Bey'e ( Kasım 1 923)
Filorinalı Nkım Beyefendi'ye Teşekkür (I Aralık 1 923)
1 68
1 69
Ağır Topçu Kaymakamı Eyüp ve Sahra Topçu Kaymakamı Halil Kemal Beylerin
Terfileri Hakkında M üdafaai Milliye Vekiileti'ne (I Aralık 1 923)
1 70
Ağır Topçu Kaymakamı Eyüp ve Sahra Topçu Kaymakamı Halil Kemal Beylerin
171
Terfileri Hakkında Erkiinıharbiyei Umumiye Riyaseti'ne ( I Aralık 1 923)
Tercürnam Hakikat Gazetesi Başyazarı
Hüseyin Şükrü Bey'e Demeç (2 Aralık i 923)
Kitabı Hakkında Darülfünun Türk Edebiyatı Tarihi Müderrisi
Köprülüzade Mehmet Fuad Beyefendi'ye (6 Aralık 1923)
İstanbul İstiklal Mahkemesi Hakkında Başvekii.let'e (8 Aralık 1923)
Yeni Açılan Tekirdağ Türk Ocağı Riyaseti'ne Teşekkür ( ıo Aralık i 923)
Yeni Açılan Kastamonu Türk Ocağı'na Teşekkür (I i Aralık i 923)
Kastamonu Vilayet Genel Meclisi'ne Teşekkür (I 3/14 Aralık i 923)
Bulgaristan Kralı'nın Tebrikine Cevap Verilmesi Hakkında
Hariciye Vekii.leti'ne (22 Aralık i 923)
Mussolini'nin Tebrikine Cevap Verilmesi Hakkında
Hariciye Vekii.leti'ne (24 Aralık i 923)
Rum Patriğine Teşekkür (24 Aralık i 923)
Ladislas Tahy'nin Macaristan Sefirliğinin Kabulü Hakkında
Başvekii.let'e (27 Aralık i 923)
Cumhuriyet Esasları Dahilinde Eğitim Yapılması Hakkında
Maarif Vekii.leti'ne (29 Aralık i 923)
Boşalan Maliye Vekii.leti'ne Çankırı Mebusu Mustafa Abdülhalik Beyefendi'nin
Seçildiği Hakkında Meclis'e Telgraf (2 Ocak i 924)
İnönü Zaferinin Yıldönümü Üzerine
Hakimiyeti Milliye'ye Demeç (LO Ocak 1924)
Muallimler ve Muallimeler Birliği'ne Teşekkür (I 3 Ocak 1924)
İzmir'deki Çeşitli Mekteplere Teşekkür Hakkında
İzmir Maarif M üdüriyeti'ne ( i 4 Ocak 1924)
Trabzon Çiftçileri Birliği'ne Yardım Hakkında
İktisat Vekii.leti'ne ( 15 Ocak 19 24)
İstanbul Hilali Ahmer Meclisi Umumi si Reisi
İstanbul Mebusu Abdurrahman Şeref Beyefendi'ye (l5 Ocak i 924)
Hilali Ahmer'in Himaye Tek lifinin Kabulü Hakkında
İstanbul Hi lali Ahmer Meclisi Umumisi'ne (l5 Ocak 1924)
İzmir Sanatlar Mektebi Hatıra Defteri'ne Yazılan Yazı (16 Ocak i 924)
İstanbul Gazetecilerini Kabul Hakkında
İstiklal Mahkemesi Reisi İhsan Beyefendi'ye (l8 Ocak 1924)
Erkii.nıharbiyei Umurniye Reisi Sanisi Asım Paşa'ya (I 9 Ocak 1924)
Boşalan Nafıa Vekii.leti'ne
İstanbul Mebusu Süleyman Sırrı Bey'in Seçildiği Hakkında
Meclis'e Telgraf ( 19 Ocak 1924)
İzmir Büyük Kumandanlar Toplantısı Hakkında
Başvekil İsmet Paşa'ya (21 Ocak 1924)
172
174
175
176
177
178
179
180
i8i
182
183
184
185
187
188
189
190
19 1
192
193
195
196
197
Milli Türk Ticaret Birliği Kongresi Reisi
Aynizade Tahsin Bey'e (23 Ocak 19 24)
Halife'nin Tavır ve Hareketleri Hakkında
Başvekil İsmet Paşa'ya (23 Ocak 19 24)
Lenin'in Ölümü Üzerine Çekilecek Telgraf Hakkında
Başvekil İsmet Paşa'ya (23 Ocak 19 24)
Lenin'in Ölümü Üzerine Kalinin'e (23 Ocak 1924)
Konya Vilayet Genel Meclisi'ne Teşekkür (25 Ocak 1924)
Moskova'dan Alınan Telgraf Hakkında
Başvekil ve Hariciye Vekili İsmet Paşa'ya (27 Ocak 1924)
İstanbul İstiklal Mahkemesi'nin Tatili Hakkında
Başvekalet'e (31 Ocak 19 24)
Mesai Kanunu Tasarısı Hakkında
Türkiye Amele Birliği Riyaseti'ne (2 Şubat 19 24)
İstanbul Gazetecilerine Nutuk (5 Ş ubat 1924)
Umum Mütekaidini Askeriye Cemiyeti Reisi
Topçu Mirlivalığından Emekli Ferid Paşa'ya (8 Ş ubat 19 24)
Avusturya Setirliğine August Kral'ın Tayini Hakkında
Hariciye Vekaleti'ne (8 Şubat 1924)
Türkiye Büyük Millet Meclisi Riyaseti'ne (9 Ş ubat 1924)
İnebolu Mavnacılar Loncası'na Verilen İstiklal Madalyası ( I i Şubat 1924)
İzmir'deki Harp Oyunu Açıfışında Nutuk' (15 Şubat 1924)
Filorinalı N§zım Beyefendi'ye Teşekkür ( 16 Şubat 1924)
İstiklal Mahkemesi Reisi İhsan Bey'le
İstanbul Matbuatı Hakkında Görüşme (21 Şubat 1924)
İzmir'deki Harp Oyunu Kapanışında Nutuk (22 Ş ubat 19 24)
İstanbul Baro İkinci Reisi Saadeddin Ferit Beyefendi'ye (26 Şubat 1924)
İtimatnamesini Sunan Rus Büyükelçisi Suriç'in
Nutkuna Cevap (27 Ş ubat 1924)
Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde Konuşma
İkinci Devre İkinci Toplanma Yılını Açış Nutku (i Mart 1924)
Darülfünun Heyeti'ne Teşekkür (3 Mart 1924)
Tevhidi Tedrisat Kanunu'nun Başvekalet'e Tebliği Hakkında
Türkiye Büyük Millet Meclisi Riyaseti'ne (3 Mart 1924)
İstanbul Gazeteleri Başyazarıarına Beyanat (4 Mart 1924)
Hindistan Karaçi'den Şevket Ali,
Suhaç'ta Cerca, Bombay Hilafet Merkez Komitesi,
Mısır Abdülhamid, Abdülmecid ve Arkadaşları
Delhi Hilali Ahmer Rasih Efendilere Telgraf (Mart 1924)
198
199
201
202
203
204
205
206
207
210
211
212
213
214
216
217
219
222
223
225
232
234
235
236
Yeni Vekiller Heyeti'nin Bildirilmesi Hakkında
Malatya Mebusu İsmet Paşa'ya (5 Mart 1924)
Yeni Hükümet Teşkili İçin
Başvekil'in İstifa Ettiği Hakkında Tezkere (6 Mart 1924)
)"eni Kabinenin Teşkili Hakkında Tezkere (6 Mart 1924)
Hilafetin Kaldırılması Hakkında
Raymond Colrafa Demeç (LO Mart 1924)
Piyade Yüzbaşı M ümtaz Efendi'nin Tedavisi liakkında
Erkiinıharbiyei Umurniye Riyaseti'ne (I i Mart 1924)
Birinci Devre Kayseri Mebusu Atıf Bey'e Verilen
İstiklal Madalyası Vesikası (I 7 Mart 1924)
Tevfik Bey'in Tayini Hakkında Başvekiilet'e (I 8 Mart 1924)
Romanya Kralı Birinci Ferdinand'a ( 19 Mart 1924)
Tevfik Bey'in Tayini Üzerine
Türkiye Büyük Millet Meclisi İdare Heyeti'ne (20 Mart 1924)
Anadolu Demiryolları İdaresine Kredi Verilmesi Hakkında
Başvekiilefe (27 Mart 1924)
Anadolu Demiryolları İdaresine Kredi Verilmesi Hakkında
238
239
240
241
243
244
245
246
247
248
Türkiye Büyük Mi llet Meclisi Riyaseti'ne (27 Mart 1924)
İstanbul Darülmuallimin Müdürü İhsan Beyefendi'ye (3 Nisan 1924)
249
250
Macaristan Kraliyeti Guvemörü Amiral Horthy'ye (5 Nisan 1924)
23 Nisan'ın Dördüncü Yıldönümü Üzerine
251
Ankara Matbuatına Demeç (23 Nisan 1924)
Romanya Elçisi G. Filality'nin Nutkuna Cevap (24 Nisan 1924)
Lehistan Cumhurreisi Stanislas Wojciechowski'ye (27 Nisan 1 924)
Patrikhane Meselesi Hakkında
252
253
254
New York Herald Muhabirine Demeç (4 Mayıs 1924)
Konya'da Canişini Hazreti Mevliina Abdülhalim Efendi'ye (6 Mayıs 1924)
Yunus Nadi İle Söyleşi (6 Mayıs 1 924)
İstanbul'da Rum Patriği Gregorius Efendi'ye Teşekkür (7 Mayıs 1924)
İtimatnamesini Sunan Macar Elçisi
Ladislas Tahy'nin Nutkuna Cevap (I i Mayıs 1924)
255
Muhtaçlara Yardım Hakkında
Türkiye Hilali Ahmer Cemiyet i Riyaseti'ne (14 Mayıs 1924)
Muhtaçlara Yardım Hakkında
Mübadele, İmar ve İskiin Vekiileti'ne (14 Mayıs 1924)
Macaristan Kraliyeti Hükümet Naibi Amiral Horthy'ye (30 Mayıs 1924)
Anadolu-Bağdad Demiryollan Müdiri Umumisi
Behiç Beyefendi'ye (3 i Mayıs 1924)
257
258
263
264
265
266
267
268
Hilali Ahmer'e Verilen Para Hakkında
Mübadele, İmar ve İskan Vekaleti'ne (3 Haziran 1924)
269
Hilali Ahmer'e Yapılan Bağış Üzerine
M. Cemal Muhiddin Sahip Efendi'ye Teşekkür (3 Haziran 19 24)
Haliç Konferansı Hakkında Mebuslara Konuşma ( l2 Haziran 1924)
Alman Elçisi R. Nadolny'nin Nutkuna Cevap ( 16 Haziran 1924)
Lehistan'ın Ankara Elçisi Roman Knoll'un Nutkuna Cevap (25 Haziran 1924)
Yunanistan Geçici Reisicumhuru Amiral Pol Kunduriotis'e (2 Temmuz 1924)
Lağvedilmiş Şurayı Devlet Tanzimat Dairesi Üyelerinden
Recep Bey'e Teşekkür (23 Temmuz 1924)
Macar Muallimler Heyeti Reisi Goklez'e Teşekkür (24 Temmuz 1924)
Türkiye Muallimler Birliği'nin Yemeğinde Nutuk (25 Ağustos 1924)
İş Bankası İdare Meclisi Üyelerine (26 Ağustos 1924)
30 Ağustos'un İkinci Yıldönümü Hakkında
270
271
272
273
274
275
276
277
279
Cumhuriyet Başyazarı Yunus Nadi Bey'e (30 Ağustos 1924)
30 Ağustos Muharebesi'nin İkinci Yıldönümü Üzerine
280
Dumlupınar'da Nutuk (30 Ağustos 1924)
Tevhidi Efkôr'ın Yayını Hakkında Başvekil İsmet Paşa'ya (I Eylül 1924)
Almanya Reisicumhuru Friedrich Ebert'e (2 Eylül 1924)
Türkiye Muallimler K�ngresi Reisi Adliye Vekili
281
290
291
Necati Beyefendi'ye (3 Eylül 1924)
30 Ağustos'un Tebriki Dolayısıyla Türk Kaptan ve Makinistler ve
292
Mensubini Bahriye Cemiyeti Reisi Cemil Bey'e Teşekkür (3 Eylül 1924)
İzmir Belediye Riyaseti'nin Davetine Cevap (7 Eylül 1924)
Firar Eden Efrat Hakkında Başvekil İsmet Paşa'ya (8 Eylül 1924)
İzmir Halkına Teşekkür (LO Eylül 1924)
293
294
295
296
B ursa'nın Kurtuluşunun İkinci Yıldönümü Üzerine
Bursa Halkına Nutuk (II Eylül 1924)
297
İzmir Halk Fırkası Mutemedi Doktor Sadrettin Beyefendi'ye
Teşekkür (l2 Eylül 1924)
Manisa Belediye ve Merasim Heyeti Reisi Bahri Bey'e
Teşekkür ( 12 Eylül ı 924)
Trabzon Halkına Nutuk (15 Eylül 1924)
Trabzon Seyahati Hakkında Başvekil İsmet Paşa'ya (15 Eylül ı 924)
Menemen Belediye Reisi Ahmet Kemal Bey'e Teşekkür (16 Eylül 19 24)
Trabzon Lisesi Okul Spor Yurdu Hatıra Defterine Yazı (16 Eylül 1924)
Trabzon Erkek Muallim Mektebi Hatıra Defterine Yazı (16 Eylül 1924)
Trabzon Halk Fırkası'nın Verdiği Ziyafette Nutuk (16 Eylül 1924)
301
302
303
305
306
307
308
309
Erzurum Depremi Üzerine Erzurum Vilayeti'ne
Erzurum Belediye Riyaseti'ne (16 Eylül 1924)
Erzurum'a Hareket Hakkında Başvekil İsmet Paşa'ya (16 Eylül 1924)
Samsun'da Nemlizade Mahdumlan Galib Bey'e (16 Eylül 1924)
Erzurum Seyahati İçin Otomobil Tedariki Hakkında
Başvekil İsmet Paşa')'a (17 Eylül 1924)
Erzurum'a Hareket Hakkında Erzurum Belediye Riyaseti'ne
Erzurum Vilayeti'ne (17 Eylül 1924)
Polathane Çiftçileriyle Reji Arasındaki Dava Hakkında
Başvekil İsmet Paşa'ya ( 1 7 Eylül 1924)
Trabzon'da Yayımlanan Kahkaha Gazetesi Hakkında
Dahiliye Vekaleti'ne (17 Eylül 1924)
DİzİN
3 11
3 12
3 13
3 14
315
316
3 17
3 19
SUNUŞ
Mustafa Kemal Atatürk, Türkiye halkının ulusal demokratik devriminin önderi
dir. O'nun hayatı, daha 1 908 Devrimi öncesinden 1 938'de hayata göz yummasına
kadar toplumumuzun devrim süreçleriyle iç içedir.
Atatürk, çağı mız ın iki büyük devrim dinamiğinden birini oluşturan Mazlumlar
Dünyası'nın başarıya ulaşan ilk devrimine önderlik etmiştir. Bu nedenle, O'nun
başında bulunduğu eylem, yalnız ulusal tarihimize damgasını v urmakla kalmamış,
insanlık tarihinin yaratılmasına da önemli katkıda bulunmuştur. Kurtuluş Savaşı'mı
zın ve Cumhuriyet Devrimi'mizin, bir bütün olarak, bütün dünyada Kemalist Devrim
diye bilinmesi, başka deyişle O'nun adıyla anılması doğaldır.
Bu gerçekler ışığında, Atatürk'ü bilmek ve anlamak, 20. yüzyıl Türkiye'sini ve
dünyasını inceleme ve açıklama çabasının bir gereğidir. Oysa O'nun önderliğindeki
büyük devrimci eylemi ateşleyen ve yönlendiren düşünce birikiminin belgeleri, çe
şitli kitap, dergi, gazete, yayın ve arşivlere dağılmıştır. Bu nedenlerle, araştırmacılar
ve ilgililer, Türkiye Devrimi'ni bütün yönleri ve derinliğiyle inceleme ve açıklama
olanağından yoksundur.
Atatürk'ü kaybetmemizden bu yana 60 yıl geçtiği halde, yazı ve konuşmalarını, bir
arada ve asıllarına uygun olarak yayımlama görevi, ne yazık k� bugünlere kalmıştır.
Kaynak Yayınlan, Atatürk'ün Bütün Eserleri'ni yayımlama görevini üstlenmekle
tarifsiz bir onur duymaktadır ve yaptığı işin bilincindedir.
Kuvvet kaynağımız, Türkiye halkının devrimci pratiğini özetleyen bu büyük
birikimi, önümüzdeki devrimci atılımların enerji kaynağına dönüştürme iradesidir.
Biricik güvencemiz ise, Türkiye devriminin yaratıcısı ve sahibi olan Türkiye halkı
dır ve onun aydın birikimidir.
Atatürk'ün Bütün Eserleri. yalnız bir derleme ve özgün metinlere göre düzeltme
çalışması sınırlan içinde kalmamış, bir araştırma ve keşif faaliyeti boyutlarına ulaş
mıştır. Kaynak Yayınları, Atatürk'e ait ülkemiz ve yabancı ülkeler arşivlerinde gizle
nen belgelere ulaşmak için hiçbir fedakarlıktan kaçınmamış ve özel bir çalışma
yürütmüştür. Bu çabalarımızın ürünlerini toplamaktayız. ÖzeIlikle Türkiye ve eski
Sovyetler Birliği arşivlerinde bulduğumuz, yüzlerce yeni belge, yazı, mektup,
demeç, tutanak, görüşme ve konuşma, Türkiye devrim tarihinin bazı aşamalarını
yeniden yazmayı gerektiren bilgileri ve kanıtları içermektedir.
Atatürk'ün Bütün Eserleri'ni yayımlama görevi, kuşkusuz ancak Türkiye devrim
tarihine ve Atatürk araştırmalarına emek vermiş aydın ve uzman birikimiyle başarı
labilirdi. Bu anlayışla oluşturulan Atatürk'ün Bütün Eserleri Danışma Kurulu, araş
tırmaların yürütülmesinde ve eserin oluşturulmasında izlenecek yöntemleri tartışmış
ve anlayış birliğine varmıştır. Buna göre:
Bu çalışmayla, Atatürk'ün yazdığı, söylediği ve imzaladığı bütün metinler ve
belgeler bir araya getirilecektir.
Atatürk'ün Bütün Eserleri'nde, yalnız Atatürk'e ait olduğu kanıtlanmış olan metin
ler yer alacaktır. Hatıralardaki aktarmalar, Atatürk'ün Bütiin Eserleri'ne konmayacaktır.
•
•
19
Hataların ve tahrifatla�ın düzeltilmesi yanında, eksiklerin giderilmesi için, ya
yımlanmış metinler, asılları ve özgün belgelerle karşılaştı rılacaktır.
Belgenin kaynağı, konuşmanın nerede. hangi tarihte yapıldığı gibi nesnel bilgi
ler, yorumsuz olarak verilecekti[
Metinle r, eserde tarih sırasına göre yer alacaktır. Çünkü, Atatürk'ün görüşleri,
tarihsel akış içinde anlamlıdır.
Eser, günümüz Türkçesiyle yayımlanacaktır. Dildeki tarihi hava korunurken, ar
tık anlaşılmayan sözcük ve deyimlerin yerine bugünkü karşılıkları konulacaktır.
Bu çerçevede binlerce kitap, gazete, dergi ve belge taranmış, incelenmi ş, yayım
lanmış metinlerle karşılaştırılmış; eski yazı metinler Latin harfli Türkçe yazıya yeni
den aktarı lmış; Rusça, İngilizce, Fransızca, Almanca ve diğer yabancı dillerden me
tinler, yeniden çevri Imişti r. Atatürk'ün Bütün Eserleri'nde yer alan bütün metinler ve
tarihleri, belgelerin asıllarına ya da ilk kaynaklarına başvurularak teker teker incelen
miş, araştı rılmış, karşılaştı rılmış ve defalarca kontrol edilmiştir. Yüzlerce yanlış oku
ma, çevi ri ve tarih hataları saptanıp giderilmişti r.
Metinler 40 yaş aydın kuşağının Türkçesi temel alınarak, tarihi dokusu bozulma
dan sadeleştirildi.
Dipnotlarda, metinlerin daha önce yer aldığı kaynaklar ile belgelerin bulunduğu
arşiv beli rtilmişti [
Rumi tarihlerin yanında miladi karşılıkları gösterilmişti[
Öğle vaktini esas alan 12 saat sistemi korunmuştu r. Örneğin; "saat 2 sonra'da",
"saat 1 4'te"; "saat 6 evvel'de", "saat 06'da" anlamındadı[
Kişi ve ye r adlarının yazılışına müdahale edilmemiş, farklılıklar korunmuştu r.
("Saip, Saip, Saib ", " Saffet, Safvet" ya da "Kanlı sırt, Kanlısırt" gibi.)
Sonunda "Y.N." (Yayımlayanın Notu) imzası bulunan notlar Kaynak Yayınları ta
rafından konulmuştur.
Böylesine ağır ve yorucu olan bu çalışma sı rasında, Danışma Kurulu'nun yanın
da çok sayıda uzman araştırmacı, arşivci, çevirmen ve redaktör görev almaktadır.
Hepsinin adını burada anmamıza sayfalarımız yetmez. Değerli katkıları için kendile
rine ne kadar teşekkü r edilse azdır.
•
•
•
•
***
Atatürk'ün Bütün Eserleri'ni en başta O'nun önderliğinde Türkiye Devrimi'ni ger
çekleştiren Türkiye halkına, B irinci Dünya Savaşı'nın, özellikle Çanakkale Direnişi'mi
zin, Kurtuluş Savaşı'mızın silahlı kuvvetlerine, şehit ve gazilerine, Cumhuriyet Devri
mi'mizin Aydınlanma savaşçılarına, Devrim şehitlerine, Kubilay'lara, "Cumhuriyet bi
ze emanet" diyen devrim gençliğine, ulusal demokratik devrimimizi tamamlamak için
mücadele eden emekçi ve aydınlarımıza borçluyuz. Bu büyük eserin gerçek yaratıcıla
rı, başta Atatürk, onlard ı r.
20. yüzyılın devrimci yükselişinde, Ezilen Dünya'nın ayağa kalkışını ateşleyen ve
2 1 . yüzyılın büyük devrimci atılımlarına olağanüstü katkılarda bulunacak olan Tür
kiye halkına ve aydınlarına, Atatürk'ün Bütün Eserleri'ni, Cumhuriyet'in 75 . yılı ar
mağanı olarak, derin saygı ve bağlılıkla sunuyoruz.
Ekim 1998
KAYNAK YAYıNLARı
20
MEBUS ADAYLARı HAKKINDA
KONYA M ÜDAFAAİ HUKUK R İYASETİNE·
( 1 TEMMUZ 1 923) 1
Konya Müdafaai Hukuk R iyaseti'ne
Bimennihilkerim başlayacak olan Konya livası mebus seçimleri için Anadolu ve
Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti'nin ve Halk Fırkası'nın adaylan aşağıda isimleri ya
zılı zevattır. Gruba teveccühkar olan muhterem liva ahalisinin bu yüksek siyasi vazife
lerini yerine getirmekte tam muvaffakiyete mazhariyetlerini temenni eylerim. Keyfiye
tin bütün Cemiyet teşkilatına ve liva halkına bildirilmesiyle adaylarımızın muvaffaki
yetinin teminine gayret edilmesini ve neticeden malumat verilmesini rica ederim.
Gazi M ustafa Kemal
Adaylar şu zevattan ibarettir:
1. Büyük Millet Meclisi Şer'iye Vekili Musa Kazım Efendi Hazretleri
2. Konya Mebusu Hacı Bekir Efendi
3. Konya Mebusu Kazım Hüsnü Bey
4. Konya Mebusu Refik Bey
5. Konya İdadii Askerisi2 Edebiyat Muallimi Hoca Naim Hazım Efendi Hazretleri
6. Eski Karaman İstinaf Azalanndan Tevfik Fikret Bey
7. Ereğlili Ağazadelerden Fuad Bey
8. Konyalı Karahafızzade Mustafa Efendi
9. Dava Vekili Konyalı Eyüb Sabri Efendi
1 0. Dava Vekili Karaağaçlı Mustafa Efendi
i Temmuz 1 923. Numara: 17. s.2. Aynı telgrafın "Ko nya intihabı Mebusan Heyeti Teftişiye Riya
seti'ne" çekilen örneği için bkz. Bahalık. 4 Temmuz 1923. Numara: 123 7. s.1. Aynca bkz. Ahmet Ata
lay. Millf Mücadele'de Konya Kı/I"ô-yı Milliyecileri (ikiııci Meclise GirelilerJ. c.2. Damla Ofset A.Ş . .
Ko nya. 1997. s . ı . Halk'taki eski yazı metin Hüseyin Gültekin. 8ahalık"taki ise Musa Sarıkaya tarafın
dan okunmuştur.
i Kaynaklarda belgenin tarihi yer almamaktadır. i Temmuz 1923 . belgenin Ha/k'ta yayımlandığı tarih
tir. (Y.N.)
2 Konya Askeri Lisesi. (Y.N.)
* Halk.
21
MEBUS SEçİLMESİ ÜZERİNE
DOGU CEPHESİ KUMANDANI KAzıM KARABEKİR PAŞA'YA·
(i TEMMUZ 1923)1
Türkiye Büyük M illet Meclisi R iyaseti
Kalemi Mahsus Müdüriyeti
Adet: 6/981
Ankara'da Doğu Cephesi Kumandam
Ferik Kazım Karabekir Paşa Hazretleri'ne
Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti ve Halk Fırkası namına İstan
bul'da gösterilen aday listerniz muvaffakiyet kazanmış ve bunlar arasında bulunan
zatıalileri gibi kıymetli bir arkadaşımızın Türkiye Büyük M illet Meclisi üyeliğine se
çilmiş olduğunu bildirmek vesilesiyle memnuniyet beyan ve muvaffakiyet temenni
eylerim, Efendim.
Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyet i Reisi
Gazi M. Kemal
• Kazım Kardbekir, Paşalarm Kavgası Atatürk·Karabekir. Yayına Hazırlayan: ismet Bozdağ, Emre Yayın
lan, İstanbul, 1 99 1 , s.269. Aynı kutlama telgr.ıfının Mardin mebusluğu üzerine "Mardin Mebusu Necib
Bey'e" çekilen 2 Temmuz 1 923 tarihli örneği için bkz. a.�I ı, Kunuluş Savaşı ve Cumhuriyet Müzesi Mü
dürlükleri Arşiv i, Envanter No: 277'de, fotokopisi Atatürk'ün Bütün Eserleri Arşiv i'nde bulunan eski yazı
belge; Denizl i mebusluğu üzerine "imıir'de Mazhar Müfit Bey'e" çekilen 3 Temmuz 1 923 tarihli örneği
için bkz. Ankard Üniversitesi Thrk inkılap Tarihi Enstitüsü Arşivi'nden fotokopisiyle birlikte aktaran: Maz
har Müfıt Kansu, Erzurum'dan Ölümüne Kadar Atatiirk'le Beraber, c.2, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yük
sek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınlan, Ankard, 1 988, s. 630-63 i; "YusufBey'e, Denizli'de Mazhar Mü
fid Bey'e, Denizli'de Denizli Mebusu Yusuf Bey'le Denizli'de Doktor Kazım Bey'e, izmir'de Anadolu ve
Dııygu gazeteleri sahibi ve başyazarı Haydar Rüştü Faik'e" başlıklı örneği için bkz. Türk Tarih Kurumu Ar
şivi, Koleksiyon Kodu: NB-YB, Kutu No: 7, Belge No: 34, Gömlek No: 34; Yozgat mebusluğu üzerine
"Başkumandanlık Seryaveri Kaymakam Salih Beyefendi'ye" çekilen 14 Temmuz 1923 tarihli örneği için
bkz. Salih Bozok-Cemil S. Bozok, He pAtatiirk'iin Yamnda, Çağdaş Yayınları, istanbul, Mayıs 1985, s. i 20;
Urfa mebusluğu üzerine "Dersaadet Darülfünun Müderrislerinden Yahya Kemal Beyefend i'ye" çekilen 22
Temmuz i 923 tarihli örneği için bkz. fotokopisiyle birlikte aktaran: Yahya Kemal Emtitiisii Mecmuası /II,
Hazırlayanlar: Nermin Suner Pekin-Or. Muhtar Tevfikoğlu, istanbul Fetih Cemiyeti Yahya Kemal Ensti
tüsü Neşriyatı, İstanbul, 1 988; Ergani mebusluğu üzerine "Diyaıbekir Belediye Reisi ihsan Hamid Beye
fendi'ye" çekilen 28 Temmuz 1 923 tarihli örneği içi n bkz. A nkard Üniversitesi Türk inkılap Tarihi Ensti
tüsü Arşivi, Kutu No: 1 09, Belge No: 7; Çankırı mebusluğu üzerine "Kangm'da Bolu MaarifMüdürü Tal'at
Bey'e" çekilen 30 Temmuz 1 923 tarihli örneği için bkz. Cemal Kurnaz-Şefika Kumaz, Milli Mü,:adele Ya·
zlları,Ahmet Talôt Onay, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, istanbul, 1 995 , s. 1 9. Eski yazı belge ve metin
ler. Ahmet Hezarfen, Kemal Şenoğlu ve Musa Sarıkaya tarafından okunmuştur.
i Kazım Karabekir, kitabında telgrafın " I Temmuz 1 923 tarihli" olduğunu kaydetmektedir. ( Y.N .)
22
MEBUS ADAYLARı HAKKINDA
ESKİşEHİR BELEDİYE VE HEYETİ TEfT İşİYE R İYASETİ'NE·
( I TEMMUZ ı 923)
Eskişehir Belediye ve Heyeti Teftişiye Riyaseti'ne
I . Eskişehir Iivasından seçilecek üç mebus için Fırka namına dokuz aday göste
rilmiş ve bunI-ar
li oylarına terk edilmişti. Eskişehir'de yayımlanan Yeni Tiirkiya gazetesinde adaylar
dan yalnız Ali Ulvi ve Emin Beylerle Halil İbrahim Efendi namlarına imzam ile ya
zılmış seçimde muvaffakiyet temennisini ihtiva eden bir telgraf sureti görülmüştür.
Söz konusu telgraf tarafımdan hiçbir vakit yalnız üç zat namına çekilmiş olmayıp,
belki alışılmış olduğu üzere her birisi ayn ayn olmak üzere gösterilen dokuz adayın
hepsine yazılmıştı. Gazetenin bu telgraftan bahsetmesi, hakikatte olduğu gibi bütün
adaylara yönelik bulunsa idi tabii bir şey olarak görüıürdü. B ilakis yalnız adı geçen
üç zat namına yazılmış gibi yayımlanması, bütün adaylar hakkında Fırka'nın takip et
tiği tarafsızlık fikrini ihlal etmiş ve Fırka'ya yönelmiş olan kamuoyunu karıştırmıştır.
Şu halde adı geçen gazetede ismi belirtilmiş olan Ali Ulvi ve Emin Beylerle Halil İb
rahim Efendi gayri tabii bir tesir yaparak oy elde etmişlerdir.
Arz olunan sebeplerden dolayı vaki olan hareketleri katiyen dürüst görülmeyen Ali
Ulvi ve Emin Beylerle Halil İbrahim Efendi, Cemiyet ve Fırkamızın adayları arasın
dan çıkarılmışlardır. Şu halde Eskişehir livası için ikinci maddede isimleri yazılı altı
zevat kalıyor. Henüz seçim yapmayan Sivrihisar ve Mihahccık ikinci seçmenlerinin
bu altı zat arasından münasip görecekleri üzerinde oylarını toplamalarını rica eylerim.
2. Mebus Abdullah Azmi Efendi, kolordu kumandanlarından Miralay Arif Bey,
Mebus Hacı Vel i Efendi, Mebus Mehmet Niyazi Bey, Mebus Eyüp Sabri Bey ve Me
bus Hüsrev Sami Bey.
3. işbu telgrafın tahrifine meydan verilmeyerek hemen bütün ikinci seçmenlere
duyurulmasını ve tebliğ edildiğinin bildirilmesini rica ederim. i Temmuz 339 [ 1923]
Gazi Mustafa Kemal
•
Vakit. 4 Temmuz 1923, Numara: 1 997, 5. 2; A�·ıksii=. LO Temmuz 1923. Numaı-oı: 826, 5.2. Aynca bkz.
Atatürk'üll Tamim. Te/ııral ve Beyaııl/ame/eri N. Hazırlayan: N imet Arsan. Türk InklHip Tarihi Enstitü
sü Yayınları. Ankara, 1 964. 5.508-509. Eski yazı metinler Musa Sarıkaya tarafından okunmuştur.
23
İSTANBUL'DA SİRKECİ'DE MESADET HANI'NDA
MÜTEKAİDİN ŞİRKETİ RİYASETİ'NE TEŞEKKÜR·
(2 TEMMUZ 1923)1
İstanbul'da Sirkeci'de Mesadet Hanı'nda
Mütekaidin2 Şirketi R iyaseti'ne
Emekli arkadaşlarımın hakkımda gösterdikleri iltifatkar alakadan pek ziyade m ü
tehassis oldum. Bir zaman ordu saflarında askeri vazifelerini yapmış olan arkadaşla
rımın bundan sonraki milli vazifelerde de muvaffak olmalarını temenni ederim.
Başkumandan Gazi
Mustafa Kemal
•
ilidam. 2 Temmuz 1 923. Numara: 9444. s .3 . Eski yazı metin Erol Şadi Erdinç ve Musa Sankaya tara
fı ndan okunmuştur.
i i lidam'da belgenin tarihi yer almamaktadır.
lir. ( Y.N.)
2 Emekliler. (Y.N.)
24
2 Temmuz
1 923. belgenin iMam 'da yayımlandığı tarih
FRANSıZCA B İR KİTABIN TÜRKÇEYE TERC ÜMESİ HAKKINDA
SAFFET BEYEFENDİ'YE·
(2 TEMMUZ 1 923)
2 Temmuz 39 [I 923]
Saffet Beyefendi'ye
Les Partis Politiques sous la IIIRepuhliquel namındaki beş yüz kırk sayfalık ese
rin 8 Temmuz 39 [ 1923] tarihine kadar bi r hafta zarfında Türkçeye tercümesine acil
lüzum has iI olmuştur. Eser, i O parçaya ayrılarak aynı zamanda tercüme edilmek üze
re arkadaşlara dağıtılmıştır. Zatılilinize de bir hisse takdim ediyorum.
Lütfen, belirtilen müddet zarfında tercümesiyle beraber iade buyurulmasını rica
ederim.
Tercümede, mümkün meıtebe ashndan ayrılmamaya ve m ürettiple rin2 okuyabi
lecekleri gibi açık ve okunakh olarak temize çekilmesini de aynca rica ederim. Baş
ta ve sonda eksik cümlelerin tercümesi daha sonra tamamlanır, Efendim.
Gazi M. Kemal
Fotokopisiyle birlikte aktardn: K. Atatiirt YO/II. Numard: 1 4 1 07. i Man 1 959. sayı i. s.6; Sait A. Terzi
oğlu. "Atatürk ve Çok Panili Rejim". Cıımhııriyet. LO Kasım 1 963. s.4. Ayrıca bkz. Sadi Borak. Ata
tiirk'iiıı Resmi Ya\'ınlara Girmemiş Sii�'le\' Deme�' Ya:ışma I'e Siiyleşileri, 2. Basım. Kaynak. Yayınları.
İstanbul. Şubat 1 997. s.372-373. K. Atatrirt Yo/ıı'ndaki e.�ki yazı belge Ercüment Hüsnü Baki ve Ahmet
Hezarfen tarafından okunmuştur.
i Ü\'iiııcıl Cıımhııriyet"te Siyasi Parti/er. (Y.N.)
2 Mürettip: Matb aada harfleri dizen kişi. (Y.N.)
*
25
MıSıRLı PRENS MEHMED ALİ HASAN TARAFINDAN HEDİYE EDİLEN
TAYYARELER HAKKINDA ERKANIHARBİYEİ UMUMİYE VE
MÜDAFAAİ MİLLİYE VEKALETLERİNE*
(2 TEMMUZ 1923)
Türkiya Büyük Millet Meclisi Riyaseti
Kalemi Mahsus Müdüriyeti
Adet
Zata Mahsustur
6/994
Erkilnıharbiyei Umumiye Vekiileti'ne
Müdafaai Milliye Vekilleti'ne
Ankara
2.7.339 [1923]
Şifre
Tezkere
Kendi namına bir tayyare filosu tertip edilmek üzere Mısırlı Prens· Mehmed Ali
Hasan tarafından ordumuza otuz sekiz adet yeni Hanriyö tayyaresi hediye edildiği ve
tayyarelerin sevki için sigorta ücreti de aynca adı geçen tarafından ödendiği ve tayya
relerin ihraç ve sevki için Binbaşı Sıtkı Bey'in çalıştığı ve isminin şimdilik gazetelerde
zikredilmemesi Roma Temsilciliği'nden Hariciye Vekiileti'ne bildirilmiştir, Efendim .
Başkumandan
Gazi M . Kemal
* Aslı, Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A:
111-8-b, D: 26. F: 73'te bulunan eski yazı belgenin fotokopisi Ata
türk'ün Bütün Eserleri Arşiv i'ndedir. Eski yazı belge Ahmet Hezarfen tarafından okunmuştur.
26
LOZAN MÜZAKERELERİ HAKKINDA
İSMET PAŞA'YA *
(4 TEMMUZ 1923)
Öteden beri müzakere safhalarınızı takip ediyor ve inceliyorum. Heyeti Vekile
kararı olmak üzere yazılan birçok cevaplarda bilhassa hazır bulundum. Heyeti Veki
le'nin karar ve bildirimlerini iyi anlayarak ona uygun hareketi, vaziyetinizin ve mu
vaffakiyetinizin emniyeti bakımından faydalı sayıyorum. Bu karar ve bildirimler ara
sında ben, muhataplarınızın hile ve dalavere ile yüksek heyetinize daima kendileri le
hinde netice alabilecek kanaatler taşıdığını anlatmış olduğumu zannediyorum. Son
telgrafınızı okudum. Bunların muhteviyatı tahminlerimi teyit ediyor. M uhataplarını
zın mensup oldukları hükümetlere verdikleri raporlar, sizin vaziyetinizi zayıf göster
mek için esas sayılabilir.
Zatıalinizce esasen malum asıl nokta üzerinde ısrarlı ve mutaassıp olduğumuz ve
bunlarda aleyhimizde muvaffakiyetsizlik halinde askeri vasıtalarca yapılabilecek hu
suslar ve bunların neticeleri malumdur. Biz bu harekatın icrasını ve neticelerin elde
edilmesini memleketimizin yüksek menfaatlan için çoktan uygun görmekteyiz.
Zatıalii biraderlerinin izzetinefsini ve mümtaz şahsiyetinizin millet ve ordu nez
dindeki itibarını hatırlatarak, ona göre hareketinizin tespit ve muhataplarınıza göste
rilmesini ricaya Iüzum gördüm.
Seçim vaziyeti yüzde yüz lehimize neticelenmek üzeredir.
Ordumuz bildiğiniz gibi kuvvetli ve azimlidir. Hatta sabırsızdır.
Her gün geçtikçe bilhassa bazı gazetelerin haberleri üzerine y üksek heyetiniz
hakkındaki hislerde dalgalanmalar başlıyor. Dolayısıyla çok iyi takdir buyurulacağı
gibi zatıalinizden kahramanca bir hareket ve onun kuvvetle muhtemel olan neticesi
ni beklerim.
*
Ali Fuat Cebesoy.CI. Ali Fııat Cebesoy',ııı Siyasi Hôtırala,." Vatan Neşriyat. istanbul. 1957. s.340-34 1 .
Ayrıca bkz. Atatiirk',iıı Tomim. Tel/:roj ı'e Beyaıınarneleri ıV. Hazırlayan: Nimet Arsan. Türk inkılap Ta
rihi Enstitüsü Yayınları. Ankarol. 1964. s.509-S LO.
Ali Fuat Cebesoy. kitabında. belgeye şu açıklamayla yer veriyor: "Gazi Paşa'nın. yukarıdaki türden ge
len ismet Paşa'nın telgraflarına verdiği 4 Temmuz tarihli toptan cevabı. değerlendirmemi teyit eder ma
hiyeııe olduğu için aşağıya alıyorum:" (Y.N.)
27
İZMİR HAVALİsİNDEKİ SIGIR VEBASI HAKKINDA
İKTİsAT VEKALETİ'NE*
(5 TEMMUZ 1 923)
Türkiya Büyük Millet Meclisi Riyaseti
Kalemi Mahsus Müdüriyeti
Adet
6/1038
Tezkere
Ankara
5.7.339 [1923]
İktisat Vekaleti Celilesine
21.6.339 [I 923] tarih ve Ziraat Müdirini Umumisi 3751/10942 numaralı yüksek
tezkereleri üzerine, İzmir havalisindeki sığır vebasının sürat ve kolaylıkla bastırılabil
mesi için askeriye tarafınca da Zabıtai Sıhhiyei Hayvaniye Kanun ve Talimatname
si'ne harfiyen uygun hareket edilmesi ve mülkiye baytarlanyla birlikte faaliyette bu
lunulması vasıtalarının temini, Erkanıharbiyei Umumiye ve Müdafaai Milliye Veka
letlerine tebliğ olunmuş idi. İşbu tebligata cevaben Müdafaai Milliye Vekaleti'nden
varit olan tezkerenin sureti ekte gönderildi. İncelenmesinden de anlaşılacağı üzere, kı
talann at ihtiyacı için Batı Cephesi'nce müteahhitler vasıtasıyla tedarik edilen hayvan
ların hastalıksız mahallerden serbestçe geçirildiği ve bu halin hastalığın bulaşmasına
ve yayılmasına yegane sebep olduğu ve askeriye tarafınca Zabıtaı Sıhhiyeyi Hayvani
ye Kanun ve Tal imatnamesi'ne riayet edilmediği yolundaki iddialar doğru olmayıp,
bilakis askeriye tarafının söz konusu kanun ve talimatname hükümlerini ehemmiyet
ve dikkatle takip ve tatbik ve hastalığı bastırmak hususunda bütün vasıtalarla gayret
ve faaliyet sarf edilmekte olduğu bildirilmekte ve hastalığın yayılmasını icap ettiren
hakiki ahval ve sebepler tafsilatlı olarak izah olunmakta ve sayılmaktadır. Bu konuda
alınmakta olan tedbirlerin tatbiki esnasında söz konusu izahatın nazarı dikkate alınma
sı bittabi faydalı olacağından, gereğinin yapılmasını rica ederim, Efendim .
Başkumandan
Gazi
*
Aslı, Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A: LLL-II, D: 48, F: 9 -2'de bulunan eski yazı belgenin fotokopisi Ata
türk'ün Bütün Eserleri Arşivi'ndedir. Eski yazı belge Erol Şadi Erdinç ve Musa Sarıkaya tarafından
okunmuştur.
28
TÜRK OCAGI'NA YARDIM HAKKINDA
SİVAS VALİsİ FAİK BEYEFENDİ'YE·
(5 TEMMUZ 1923)
Türkiya Büyük Millet Meclisi Riyaseti
Kalemi Mahsus Müdüriyeti
Adet
Şifre
Ankara
5.7.339 [1923]
Sivas Valisi Faik Beyefendi'ye
C. 3.7.339 [ I 923] tarihli şifreye: i Türk Ocağı'na ne miktar yardımda bulunmak
münasiptir? B ildirilmesini rica ederim.
Gazi Mustafa Kemal
• Aslı, Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A: V-7, D: 83- 1 , F: 33'te bulunan eski yazı belgenin fotokopisi Atatürk'ün
Bütün ·Eserleri Arşivi'ndedir. Eski yazı belge Erol Şadi Erdinç ve Musa Sarıkaya tarafindan okunmuştur.
Sivas Valisi Faik Beyefendi'nin söz konusu şifre telgrafı şudur:
"Türkiya Büyük Millet Meclisi Riyaseti
Kalemi Mahsus Müdüriyeti
Adet
1 / 1 939
Sivas
3.7.339 [1923 1
Gazi Paşa Hazretleri'ne
Sivas'ın aydın gençleri yirmi gün evvel Türk Ocağı'nı usulüne uygun olarak açtılar. Ahaliye ders
ler verilmeye başlandığı gibi, Birlik namıyla da bir mecmua neşrine ve her veçhile muhitin aydın
laıılmasına girişmektedirler. Bu mesailerinde teşvik ve muvaffakiyetleri temin buyurulmak üzere
bazı em�allerine icra edilmiş nakdi yardımın bu ocağı da kapsamasını söz konusu heyetin istirha
mına tercüman olarak hürmet le arz eylerim, Efendim.
Vali
Faik"
Aslı, Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A: V -7, D: 8 3 - 1 , F: 33 -l'de bulunan eski yazı belgenin fotokopisi Ata
türk'ün Bütün Eserleri Arşivi'ndedir. Eski yazı belge Erol Şadi Erdinç ve Musa Sarıkaya tarafından
okunmuştur. (Y.N.)
29
BARIŞ HAKKINDA VAKiT GAZETESİNE DEMEÇ·
(7 TEMMUZ 1 923)
Ankara, 7 Temmuz (Özel muhabirimizden) - Gazi Paşa Hazretleri barış hakkın
da iyimserdirler. Vakit namına rica ettiğim mülakatı lütfen kabul ve Konferans'm arz
ettiği şekil ve manzaraya göre barış olup olmayacağı hakkındakifikirlerini tevdi bu
yurdular. Dediler ki:
Gerçi henüz son raporları okumadım. Fakat barış mutlaka olacaktır. Çünkü bütün
dünya daha fazla harp halinde kalmaya tahammül edemez.
• Vakit. 8 Temmuz 1923, Numara: 2 00 1 , s. ı. Ayrıca bkz. Atat"rk'"ıı Söy/ev ı'e Demeçler; III. Türk inki·
lap Tarihi Enstitüsü Yayımları, Ankara, 1 954. s. 63. Vakit'teki eski yazı metin Musa Sarıkaya tarafından
okunmuştur.
30
ÇEŞME TÜRK OCAGI'NA YARDIM HAKKINDA
İZMİR'DE MEBUS NECATİ BEYEFENDİ'YE·
(9 TEMMUZ 1 923)
Türkiya Büyük Millet Meclisi Riyaseti
Kalemi Mahsus Müdüriyeti
Adet
Şifre
Ankara
9.7.339 [ 1 923]
Takiben İzmir'de Mebus Necati Beyefendi'ye
Türk Ocaklan'na vaki olan bağışlardan hisselerine isabet eden miktarı henüz al
madıkları Çeşme Türk Ocağı'ndan bildirilmiştir. Gereğinin hızlandırılmasıyla haber
verilmesini rica ederim.
Gazi M. Kemal
•
Aslı. Cumhurba�anIlğl Arşivi, A: IV-7. D: 83- I. F: 34'te bulunan eski yazı belgenin fotokopisi Atatürk'ün
Bütün Eserleri Arşivi'ndedir. Eski yazı belge Erol Şadi Erdinç ve Musa Sarıkaya tarafından okunmuştur.
31
EMİN BEY'İN HALK FIRKASI'YLA ALAKASıNıN KALMADlGI HAKKINDA
ESKİşEHİR BELEDİYE RİYASETİ VE MÜDAFAAİ HUKUK RİYASETİ'NE*
( 10 TEMMUZ ı 923)l
Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Reisi Gazi Mustafa Kemal Paşa
Hazretleri, Eskişehir Belediye Riyaseti ile Müdafaai Hukuk Riyaseti'ne aşağıdaki
telgrafnameyi çekmiştir:
Livanızın, adaylanmızdan Arif ve Abdullah Azmi Beyleri seçmesinden dolayı,
vatanın felaketini saadete çevinnek gayesiyle senelerce evvel faaliyete başlam ış olan
Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti namına bütün Iiva halkını tebrik ede
rim. Memleketin bundan böyle de feyizlere nail olması için livanızın aynı derecede
yüksek vatanperverane hassasiyet ile Cemiyet ve Fırkamıza destek olacağında şüp
hem yoktur. Cenabı Hak hepinizi hayırla muvaffak eylesin.
Ancak Eskişehir Iivasından çıkacak üç mebus için Cemiyetimiz namınadokuz aday
gösterilmiş ve evvelce bildirilen sebepler dolayısıyla da bunlardan üç zatın listeden Çı
karılmasına mecburiyet hasıl olmuştu. Bunlardan, Meclis haricinde de Fırkamızın Uffi
delerine bağlılığın vatanperverliğin tabii gereği olduğunu bilen Ali Ulvi ve Halil İbra
him Beyler bu tebligat üzerine derhal seçim işlerinden el çekmişlerse de, Mebus Emin
Bey diğer arkadaşlarından ayrılarak faaliyete devam etmiştir. Bu suretle adı geçen
Emin Bey, Fırka hayatında esas şart olan hareket dürüstlüğünü yakın arkadaşları zara
nna iki defa ihlal eylemiş olduğundan, adı geçenin Fırkamızla alakası kalmamıştır.
İşbu maruzatımın bütün Iiva Müdafaai Hukuk teşkilatı ve belediye heyetleriyle
muhterem ahaliye bildirilmesini hassaten rica eylerim, Efendim.
Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Reisi
Gazi Mustafa Kemal
* Hôkimiyeıi Mil/iye.
LO Temmuz 1 923. Numara: 86 1 . s.i; Vakiı. II Temmuz 1 923, Numara: 2004. s.2;
A�·,bö=. 19 Temmuz 1923, Numara: 833, s.2. Aynca bkz. Aıal{irk'iiıı Tamim. Te/gra! ve Beyaııııame/eri
ıV. Hazırlayan: Nimet Arsan, Türk İnkıliip Tarihi Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1 964, s.5 1 0-5 1 1 . Eski ya
zı metinler Musa Sarıkaya tarafından okunmuştur.
i Gazetelerde telgrafın tarihi yer al mamaktadır. LO Temmuz 1 923. telgrafın Hôkimiyeıi Milliye'de yayım
landığı tarihtir. (Y.N.)
32
AKÇAŞEHİR TÜRK OCAGI'NA TEBRİK TELGRAFI *
(10 TEMMUZ 1923)1
Akçaşehir aydınları tarafından bir Türk Ocağı tesis edilerek seçilen Heyeti ida
re 'nin vazifeye başladıklarım geçen nüshamızda yazmıştık. Türk Ocağı Heyeti idare
si tarafindan Ocağın açılışım ve genel kurulun tazimat ve hürmetlerini bildiren bii
yük kurtarıcımız Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazret!eri'ne çektikleri telgmf üzerine
adı geçen Paşa Hazretleri'nden gelen, aşağıda sureti yer alan tebrik ve teşekkürü
içeren telgrajları genel kurulda ayakta okunmuş ve halk tarajindan alkışlanmıştır.
Telgraf Sureti:
Akçaşehir Türk Ocağı'na
OcağımzIn teessüsünü tebrik eder, hakkımdaki samimi hissiyatımza teşekkür
ederim.
Türkiya Büyük Millet Meclisi Reisi
Başkumandan Gazi
Mustafa Kemal
• Dertli. 10 Temmuz 1923. Numara: 175. s.2. Eski yazı metin Musa Sarıkaya tarafından okunmuştur.
i Derıli'de telgrafın tarihi yer almamaktadır. 10 Temmuz 1 923. telgrafın Derıli'de yayımlandığı tarih
tir. (Y.N.)
33
THE SATURDAY EVENJNG POST YAZARı
ISAAC F. MARCOSSON İLE MÜLAKAT*
( 1 3 TEMMUZ 1 923)
[. . .j
Bir zamanlar Ankara, sadece kedileri ve keçileriyle ünıüydü. Bugün, Anado
lu'nun uzak tepelerindeki bu ağır ilerleyen, eski şehrin başka, dünya çapında bir
önemi var. O, sadece yeniden inşa edilmiş Türk devletinin başkenti ve dolayısıyla
bütün muasır demokrasi tecrübelerinin en renklisinin mekc1nı değil, aynı zamanda
Dünya Savaşı 'nın nihayet bulmasından sonraki acılı vaziyetin ortaya çıkardığı az
sayıda önemli şahsiyet arasında sivrilen -tam unvanıyla- Gazi Mustafa Kemal Pa
şa'nın da yaşadığı yerdir.
[. . .]
Bu şahsiyetle, savaş içinde doğmuş Türk devletinin dönüm noktasında olduğu bir
vakitte Ankara'da konuştum. Lozan Konferansı dağıımak üzereydi. Savaş veya barış
ha/Q mual/aktaydı. Daha dün Başvekil Rauf Bey bana şunları söyledi: "Eğer Mütte
fik/er savaş istiyorlarsa, savaşınz. " Hava, gerginlik ve belirsizlik yüklüydü. Bu tedir
gin görüntünün üzerinde, kendisini görmek için bu kadar yol gittiğim Reis 'iıı taviz
vermez varlığı kol kanat germişti. Bizzat hükümet gibi, olaylar da onun etrajindo. dö
nüp duruyordu.
[. . .j
Ayın on üçü Cuma günüyle birlikte, Kemal'le uzun zamandır beklediğim mülakat
da geldi. Kendisi, Ankara'dan yaklaşık beş mil ötede bir �'eşit yazlık yer olan Çanka
ya'da, Türklerin köşk dedikleri bir viI/ada oturuyordu. Ankara'da otomobil az oldu
,�u için, üstü açık bir binek arabasıyla gitmek zorunda kaldım.
[. . .j
Gazi'nin İkametgahı
Kema/'in ikametgahına yaklaştıkça askerlere rastlamaya başladık; ilerledikçe,
bunların sayıları arttı. Bu askerler, Kema/'in hayatını korumak için alınan birçok
tedbirlerden hiriydi; çünkü kendisi, her an kızgın bir Yunanlı veya Ermeni tarafindan
*
Isaac F. Marcosson, "Kemal Pasha", The Saturda)' Evening Post, 20 Ekim 1 923, s.8-9, 1 4 1 - 149. Ayrıca
bkz. Prof. Dr. Ergun Özbudun, "Türkiye'nin Kuruluş Yıllarında Bir Yabancı Gazetecinin Ankara Yolcu
luğu ve Atatürk'le Görüşmesi", Atatürk Araşıırma Merkezi Dergisi, Kasım 1984, c.I , sayı i , s. 1 67- 1 9 1 .
The Salimla)' El'ening Post'taki Ingilizce metin Şule Perinçek tarafından Türkçeye çevirilmiştir. Ara
başlıklar The Saııırda)' Evening Post'ta yer almaktadır.
34
öldürülme tehlikesi altındaydı . Onu vurmak için hirkaç teşehhüste de hulunulmuş.
hir seferinde yanındaki hir Türk suhayı, suikastçı tarafından ağır yaralanmıştı.
i· . . J
Az sonra, yeşil hir tepe üzerinde, düzenli hir hahçe ve hadem ağaçlarıyla �·evrili.
cephesi kırmızı, güzel hir heyaz taş hina göründü. Sağda daha küçük hir taş ev var
dı . Daha önce huraya gelmiş olan Reşat Bey, huranın Türk milletince Kemal'e hedi
ye edilen ev olduğunu söyledi. O söylemeseydi de, nöhetçilerin s/�/aşmasından hunu
anlayahilirdim. Giriş kapısına vardığımızda hir çavuş hizi durdurup ne işimiz oldu
ğunu sordu. Reşat Bey, adama, Gazi ile randevum olduğunu söyledi; o da, kartımı
alıp içeri götürdü.
Çavuş hirkaç dakika sonra dönerek hizi küçük taş eve götürdü; Kemal hurayı ka
hul odası olarak kullanıyordu. Burada, Gazi'nin kayınpederi olan Muammer Uşak!
Bey'i gördüm; kendisi. İzmir'in en zengin tüccarı , aynı zamanda New York ve New
Orleans pamuk horsalarının ilk Türk üyesiydi. Amerika'yı sık sık ziyaret etmiş oldu
ğundan İngilizce konuşuyordu. Kemal'in kahine toplantısında olduğunu ve heni az
sonra göreceğini söyledi.
r. . .J
Kemal'in Çelik Gözleri
Tam Muammer Bey'le Türkiye'nin ekonomik geleceği hakkında hir tartışmaya
haşlamıştım ki, Kemal'in yaveri. haki üniformalı, iyi giyimli genç hir teğmen içeri gi
rerek. Gazi'nin heni görmeye hazır olduğunu söyledi. Onunla hirlikte küçük hir av
ludan ve dar hir geçitten geçtik ve kendimi esas ikametgdhın kahul salonunda hul
dum. En makhul Avrupa tarzında döşenmişti. Bir köşede hir kuyruklu piyano vardı;
onun karşısında, çoğu Fransızca ciltlerle dolu hir kitap raft hulunuyordu; duvarlar
da ise hediye kılıçlar asılıydı.
Bitişik odada, geniş yuvarlak hir masa etrajinda oturmuş. hızlı hızlı konuşan hir
grup insan görüyordum. Bu, toplantı halindeki Türk kahinesiydi ve Lozan 'dan gelen
son telgrajları tartışıyorlardı ; Hariciye Vekili ve kahinenin orada hulunmayan tek
üyesi olan İsmet Paşa. hir gün önce, Chester İmtiyazı ve Türk dış horçları hakkında
ki Türk ültimatomunu vermişti. Ekonomik savaş veya daha ki'tüsü muallaktaydı.
Ben yaklaşınca RaufBey dışarı çıktı ve heni kahinenin toplandığı odaya götürdü.
Grupla kısa hir tanıştırmafaslı oldu. Ama henim gözlerim tek hir kişinin üzerindey
di. O da, masanın haşındaki yerinden kalkıp elini uzatarak hana doğru gelen hüyük
şahsiyetti. Kemal'in sayısız resimlerini görmüş olduğumdan , görünüşüne aşinaydım.
O. insanlara ve topluluklara hakim olacak tipti: Bir defa. hemen hemen J .BO'lik ho
yu, mükemmel göğsü . omuzları ve askerce tavrıyla insanı etkileyen jizik yapısıyla;
sonra hir insanda gördüğüm -ki hen, merhum .l.P. Morgan. Kitchener ve Foch'la gö
rüşmüştüm- en dikkate değer gözlerin esrarengiz kudretiyle. Kemal'in gözleri, çelik
mavisi. sert. taş gihi. affetmez oldu,�u kadar nıtfuz edidydi.
[. . . J
35
Pek az kişi. Kemal'i gülerken görmüştür. Kendisiyle geçirdiğim iki huçuk saat
içinde hatları. ancak hir defa hir parça geı'şer gihi oldu. Demir maskeli hir adama
henziyordu; maske de. onun tahii yı"izı"iydii.
Onu üniformalı göreceğimi zannediyordum. Oysa, çizgili gri pantolon ve rugan
ayakkahılarla siyah hir jaketataydan oluşan çok şık hir kıyafet içerisindeydi. Kanat
yaka ve mavili sarılı hir kravat taşıyordu.
[. . .}
Rauf Bey, kahine odasında heni Kemal'e takdim etti. Alışılmış selamlaşmaları
Fransızca olarak teati ettikten sonra. şöyle dedi: "Belki. konuşmak için hitişik odaya
geçip. kahineyi tartışmalarıyla haş haşa hıraksak daha iyi olur. " Bunları söylerken
hitişik salonu gösterdi. Rauf Bey sağımda. Kemal solumda. küçük hir masaya otur
duk. Efendisinden daha az şık olmayan hir erkek hizmetkar her zamanki gihi koyu
Tiirk kahvelerini ve sigaraları getirdi. Mülakat haşladı.
Gazi. Fransızca ve Almanca hilmekle heraher. hir tercüman aracılığıyla Türk�'e
konuşmayı tercih ediyordu. Ben. gene sözde Fransızcamla. onunla tanışmaktan duy
duğum hüyük memnuniyeti ifade ettikten sonra. Raı�l Bey araya girerek, hüyük ada
mın kendi diliyle konuşmasının helki en iyisi olacağını söyledi. Bunda mutahık kalın
dı ve o andan itiharen Başvekil. tercümanlık yaptı.
Kemal. nasılsa. henim Ankara yolculu,�uma refakat eden zorlukları ve gecikme
leri işitmişti. Ankara gihi hir yerde yönetimin etrafiili saran engeller içinde böyle
şeylerin ihtimal dahilinde oldu,�unu söyleyerek hemen özür diledi. Sonra şunları ek
ledi: "Geldiğinize çok memnun oldum. Biz, Amerikalıları Türkiye'de görmek istiyo
ruz; çünkü bizim gayelerimizi en iyi onlar anlayabilirler. "
Sonra, dohra dohra, kısa ve açık ifadesiyle. adeta emir veren hir suhay gihi. sor
du: "Size ne söylememi istiyorsunuz?"
"Her şeyden önce" diye cevap verdim, "hana. Amerikan halkı için hir mesaj ve
rehilir misiniz ?"
B u. yönteme ilişkin hir sOl'uydu; çünkü onun Amerikalılara karşı dostça duygula
rı olduğunu ve höyle hir sorunun, konuşmanın akıcılığının önünü açacağını hiliyor
dum. Bu, suskun kişilerle mülakat yaparken kullandığım ve konuşma dalgaları do
,�urmakta nadiren haşarısız kalan hir manevraydı .
Washington İçin Takdir Duygusu
En ufak hir tereddüt geçirmeksizin -şunu da ekleyehilirim ki. hütün konuşma sı
rasında hir cevap i�'in hi�'hir zaman duraklamadı- şöyle dedi:
"Büyük memnuniyetle. Birleşik Devletler'in ideali . bizim idealimizdir. Meclisi
Mebusan'ın 1920 Ocak'ında ilan ettiği Misakı Milli'miz, sizin Bağımsızlık Beyanna
menize çok benzer. Talep ettiği, sadece, Türk ülkesinin istiladan kurtulması ve ken
di kaderimize hakim olmamızdır. Bağımsızlık, hepsi bu. 0, halkımızın misakı, ana
yasasıdır ve ne pahasına olursa olsun, bu m isakı korumaya kararlıyız.
36
Türkiye ve Amerika, ikisi de demokrasidir. Hakikatte, şu andaki Türk hükümeti.
dünyadaki en demokratik hükümettir. Halkın mutlak hakimiyetine dayanır ve onun
temsilcisi olan Büyük Millet Meclisi, yargı, yasama ve yürütme organıdır. Kardeş de
mokrasiler olarak, Türkiye ile Amerika arasında en yakm münasebetler olmalıdır.
iktisadi münasebetler sahasında Türkiye ile Birleşik Devletler, her iki taraf için
de en büyük faydayı temin edecek şekilde, birlikte çalışabilirler. Zengin ve çeşitli
mil li kaynaklarımızın, Amerikan sermayesi için çekici olması gerekir. Biz, gelişme
mizde Amerikan yardımını memnuniyetle karşılarız; çünkü bütün başka ülkelerin
semayesinden farklı olarak Amerikan parası , Avrupa milletlerinin bizimle münase
betlerinin can damarı olan siyasal entrikalardan uzaktır. Başka bir ifadeyle Amerikan
sermayesi, yatırılır yatırılmaz bayrağını çekmeye kalkmaz.
Amerika'ya olan inanç ve güvenimizin somut bir delilini, Chester imtiyazı'nı ver
mek suretiyle gösterdik. Hakikaten bu, Amerikan halkına bir teveccühtür.
Hayatım boyunca, Washington ve Lincoln'ün hayat ve eserlerinden ilham aldım.
İlk on üç devletle yeni Türkiye arasında ilginç bir benzerlik vardır. Sizin atalarınız,
ingiliz boyunduruğunu kaldırıp attı . Türkiye de, üzerindeki bütün rüşvet ve yiyicilik
le birlikte taşıdığı eski imparatorluk boyunduruğunu ve daha da kötü olan başka mil
letlerin bencil müdahalelerini kaldırıp attı . Amerika bağımsızlık ve refah i çin sonuna
kadar mücadele etti. Biz şimdi, yeni bir mi lletin doğumuna şahitlik eden sancıların
içindeyiz. Amerikan yardımıyla amacımıza ulaşacağız. "
Sonra. öne doğru eğilip, hütün mülakat sırasında yaptığı tek hareketle şunları
söyledi:
"Biliyor musunuz, Washington ve Lincoln niçin bana daima hitap etmiştir? Sebe
bini söyleyeyim size. Onlar, sadece Birleşik Devletler'in şerefi ve kurtuluşu için ça
lıştılar; oysa, öbür başkanların çoğu, öyle görünüyor ki. kendilerini ilahlaştırmak için
çalıştılar. Kamu hizmetinin en yüce şekli, bencil olmayan çabadır."
Bunun üzerine sordum: "Sizin devlet idaresinde idealiniz nedir? Başka hir deyiş
le, Panislamizm ve Panturanizm fikirlerine hô/ô inanıyor musunuz ? "
"Kısaca söyleyeyim" dedi. "Panislamizm, din ortaklığını temel alan bir federas
yon demekti. Panturanizm ise, ırkı temel alan aynı çeşit bir çaba ve ihtiras ortaklığı
nı temsil ediyordu. Her ikisi de yanlıştı. Panislamizm fikri. asırlar önce Viyana kapı
larında, Türklerin Avrupa'da ulaştıkları en kuzey noktada öldü. Panturanizm de, Do
ğu ovalarında mahvolup gitti.
Bu hareketlerin her ikisi de yanlıştı; çünkü, kuvvet ve emperyalizm anlamına ge
len fetih fikrine dayanıyorlardı. Uzun yıllar emperyalizm, Avrupa'ya hakim oldu. An
cak emperyalizm ölüme mahkumdur. Bunun cevabını. Almanya'nın, Avusturya'nın.
Rusya'nın ve geçmişteki Türkiye'nin yıkılışında bul ursunuz. Demokrasi, insan ırkı
nın ümididir.
Bir Türkün ve savaş için yetişmiş benim gibi bir askerin böyle konuşması size ga
rip gelebilir. Oysa, yeni Türkiye'nin temelindeki fikir aynen budur. Biz, ne zor kul37
lanmak, ne de fetih istiyoruz. Yalnız bırakılmamızı ve kendi ekonomik ve siyasal ka
derimizi kendimizin tayin etmesine müsaade edilmesini istiyoruz. Yeni Türk demok
rasisinin tüm binası, bunun üzerine kuruludur. Şunu da ilave edeyim ki, bu demok
rasi, Amerikan düşüncesini temsil eder; şu farkla ki, siz kırk sekiz devletsiniz, biz bir
tek büyük devletiz.
Benim mil liyetçilik fikrim, aynı soydan, dinden ve tabiattan bir halkın milliyetçi
liğidir. Yüzlerce yıl boyunca Türk İmparatorluğu, Türklerin azınlıkta olduğu karma
şık bir insan yığınıydı. Daha başka sözde azınlıklarımız da vardı ve bunlar, sıkıntı la
rımızın büyük kısmının kaynağı olmuşlardı; bu ve eski fetih düşüncesi . . . Türkiye'nin
gerilemesinin bir sebebi, bu ziyadesiyle zor hükümdarlık meselesi yüzünden kendi
sini tüketmiş olmasıydı. Eski imparatorluk çok büyüktü ve her an başına bir bela açı l
masına müsaitti.
Fakat bu, eski zor, fetih ve yayılma fikri, Türkiye'de ebediyen ölmüştür. Eski im
paratorluğumuz, Osmanlı'ydı. Bu da, zor demekti. Bu kelime artık lügatımızdan atıl
mıştır. Biz şimdi Türküz, sadece Türk. İşte bunun içindir ki, Woodrow Wilson'un ga
yet iyi ifade ettiği kendi kaderini tayin idealine dayanan, Türklere ait bir Türkiye is
tiyoruz. Bu, milliyetçilik demektir, ama Avrupa'nın pek çok yerlerinde kendi kaderi
ni tayini engelleyen bencil cinsten bir milliyetçilik değiL. Ne de keyfi gümrük duvar
ları ve sınırlar demek. Bizim mil liyetçiliğimiz, ticarette açık kapıyı, ekonominin ye
niden canlandırılmasını, bir anavatanda şekil bulan, memleketi üzerindeki gerçek bir
vatanseverliği ifade eder. Kan ve fetihle dolu bunca yıldan sonra nihayet Türkler, bir
anavatana kavuşmuşlardır. Bunun sınırları belirlenmiş, dert kaynağı .olan azınlıklar
ayrılmıştır. İşte bu sınırların içinde mevkiimizi korumak ve kendi kurtuluşumuz için
çalışmak, kendi evimizin efendileri olmak .niyetindeyiz."
Kemal'in Yapıcı Programı
Gene bana doğru eğildi ve keskin, kısa ve sert üslubuyla şunları söyledi:
"Biliyor musunuz, Avrupa'da barışı ve yeniden inşayı engellemiş olan şey nedir?
Sadece şu: Bir milletin diğerine müdahalesi. Daha önce bahsettiğim, haris, bencil
milliyetçiliğin bir parçası . Bu, ekonominin yerine siyasetin geçmesi neticesini doğur
muştur. Alman tazminat kördüğümü, bunun sadece bir m isalidir. Küçük hesaplı siya
set, dünyanın baş belasıdır.
Bizim güçlükle kazandığımız Türk bağımsızlığını engellemeye çalışan, milliyet
çiliğimizi kötüleyen, bunun doğu komşularımızı fethetme arzusunu saklayan bir ör
tüden ibaret olduğunu söyleyen, ekonomiyi idare edecek kabiliyette olmadığımızı
ileri süren milletler var. Pekala, görecekler.
Yeni Türkiye'nin ilk ve en mühim düşüncesi, siyasal değil. ekonomiktir. Biz, dün
ya tüketiminin olduğu gibi, üretiminin de bir parçası olmak istiyoruz."
"Birleşik Devletleı� sizin b u yeni Türkiye 'nize somut olarak n e gibi yardımlarda
bulunabilir?" diye sordum.
38
Solumdaki sarışin dev, "birçok şeyler" dedi. "Türkiye, esas itibariyle köylük bir
ülke. Başarı veya başarısızlığımız tanma bağlı. Canlandırma programında başlıca üç
faaliyet önde geliyor. Bunlar, tanm , ulaştırma ve sağlık; çünkü köylerimizdeki ölüm
oranı, dehşet verecek kadar yüksek.
ilk önce tarım ı alalım. Birincisi , tarım okulları açmak ki, bunda Amerika yardım
cı olabilir; ikincisi traktör ve diğer modem tarım makinelerini getirmek suretiyle, ta
mamen yeni bir çiftçilik ilmi geliştirmek zorundayız. Pamuk gibi yeni ürünleri geliş
tirmemiz, tütün gibi eski ürünlerimizi de yaygınlaştırmamız gerekiyor. ister karayo
lunda, ister çiftlikte olsun, motor bizim ilk yardımcımız olacaktır.
Ulaşım da aynı derecede hayatidir. Dünya Savaşı'ndan önce Almanlar, Türki
ye'nin ulaşımı için kapsayıcı bir plan hazırlamışlardı; ancak bu, ülkenin onlar tarafın
dan ekonomik bakımdan sömürülmesi fikrine dayanıyordu. Almanlardan kurtulma
mız memnuniyet vericidir; bana sorarsanız da, hiçbir zaman bu otoriteyi tekrar ele
geçiremeyeceklerdir. Çok ihtiyaç duyduğumuz demiryollarımızı geliştirmek için
gözlerimizi Amerika'ya çevirdik. Onlara Chester imtiyazı'nı vennemizin bir sebebi
budur. Bu imtiyaz ın bizim için ne ifade ettiğini Amerikalıların anlayacaklarını ümit
ediyorum. Bu, sadece yeterli bir ulaşım değil, aynı zamanda yeni limanların inşası ve
milli kaynaklarımızın, özellikle petrolün işletilmesi ümididir.
Sağlık konusunda zaten, kabinemizin bir unsuru olarak, bir Sıhhiye Vekilleti kur
duk. Çocuk ölümlerini önlemek için her türlü çaba gösterilecektir. Bu konuda da ge
ne Amerika yardımcı olabilir.
Ekonomiden söz ederken, yeni Türkiye için hayati önem taşıyan başka bir mese
leye de değineyim. Geçmişte Türkiye'nin felaketi, büyük Avrupa devletlerinin , onun
ticari gelişmesi konusunda birbirlerine karşı olan bencil tutumlarıydı. Bu, büyük im
tiyazlar koparma oyununun kaçınılmaz neticesiydi. Devletler, ahır yemliğindeki kö
pekler gibiydiler; kendi istediklerine ulaşamadıkları zaman, rakiplerini de bundan
uzak tutmaya çalışıyorlardı. Yıllardır Çin'de olup bitenler de aynen böyledir. Ancak
onlar, Türkiye'yi Çin'e çeviremeyeceklerdir. John Hay tarafından ortaya atılmış bu
lunan, herkese açık kapı ve herkes için fırsat eşitliği üzerinde ısrar edeceğiz. Eğer Av
rupa devletleri bu usulden hoşlanmazlarsa, bunun dışında kalabilirler."
Bundan sonraki sorum şuydu: "Dünyanın hugünkü hastalı.�ı için ilaC/nız nedir?"
Hemen cevapladı: "Aptalca şüphe ve güvensizlik değil, akıllıca işbirliği ."
"Milletler Cemiyeti hir �'are mi?" diye devam ettim.
" Hem evet, hem hayır" cevahı geldi Kemal'den. "Cemiyet'in hatası, belli bazı mil
letleri yönetmek, diğer milletleri de yönetilrnek üzere ayırmış olmasıdır, Wilson'un
kendi kaderini tayin fikri , garip şekilde ortadan kaybolmuş görünüyor.
Kemal'e. Türkiye'nin Milletler Cemiyeti'ne girmesine taraftar olup olmadığıııı
sorduğumda. şu cevahı verdi:
"Şarta bağlı; ancak şu andaki işleyiş şekliyle Cemiyet, bir tecrübe olarak mev
cuttur. "
39
Kurnaz Bir Oyun
Kema/'in iki mühim konuda özel alakaya değer görüşü vol: Bunlar A lmanya ve
Bolşevizm.
Şunu söylemekle hir sırrı açığa vurmuş oluyorum ki, Kemal, A lman tertipleri yü
;ünden memleketine çok pahalıya mal olmuş hulunan Büyük Savaş'tan çok daha ön
celeri, İstanhul'daki A lman entrikalarına sürekli muhalefet etmişti. Kema/'in Alman
lada alakalı her şeye karşı şiddetli itirazı yüzünden, savaş sırasında hükümetin kont
rolüm'i Talôt Paşa ile paylaşan Enver Paşa, onu ordu hizmetinde han.·ayıp hertaraf
etmeye çalışmıştı. Halhuki Enveı; Kema/'in kariyerini sona erdirecek yerde, ona Tür
kiye'yi kurtarma ve kendisini milli kahraman yapma jirsatını vermişti.
f . .]
Dünya çapında ilgi çeken hir konuda, Türk kadınının kurtuluşu konusunda Ke
ma/'in kesinjikideri VOl: Yalmz peçenin nihai olarak yasaklanmasına taraftar olmak
la kalmıyor. kadımn kamusal hayatın hir parc;ası olmasıııı da istiyor. Bu konudaki gö
dişleri şöyle:
.
"Kadınlarımız, eğitimde ve çalışmada erkeklere eşit olmalı. İslamiyetin en eski
günlerinden beri, kadın bilginler, yazarlar, hatipler ve bunun gibi okul açıp ders ve
ren kadınlar olmuştur. Hatta İslam dini, kadınlara, kendilerini erkeklerle aynı derece
de eğitmelerini emreder. Yunanlılarla olan savaşta Türk kadınları, cephedeki erkek
lerin yerine geçerek evlerinde her türlü işi yapmış, hatta ordunun ikmal ve mühim
mat taşınması işini üstlenmişlerdir. Bu, gerçek bir sosyolojik prensibin, yani toplumu
daha iyi ve daha güçlü kılmak için kadınların erkeklerle işbirliği etmesi gerektiği
prensibinin bir neticesi olmuştur.
Türkiye'de kadınların hayatlarını tembellik ve aylaklık içinde geçirdikleri sanıl
maktadır. Bu bir i ftiradır. Büyük şehirler hariç, bütün Türkiye'de kadınlar, erkeklerle
yan yana tarlalarda çalışmakta ve genel olarak milli çalışmaya katılmaktadırlar. Sa
dece büyük şehirlerde Türk kadınları kocaları tarafından inzivaya çekilmektedir. Bu
da, kadınlarımızın, dinin emrettiğinden daha fazla örtünüp kapanmalarından i leri gel
mektedir. Gelenek, bu noktada fazla i leri gitmiştir."
Bütün mülakat sırasında, sözlerini vurgulamak için öne doğru eğildiği iki an dı
şında Kemal, koltuğunda dimdik oturmuş ve sürekli olarak sigara içmişti. Bu sert
haılarda en ufak hir yumuşama helirtisinin görüldüğü tek an, konuşmanın sonunda
az çok kişisel nitelikle meseleleri tartışmaya haşladığımız zamandı; kendisine, evlen
memiş olduğumu. çünkü çok seyahat ettiğimi ve hiçhir kadının böyle sonu gelmez hir
faaliyete tahammül etmeyeceğini söyledim. Bunun üzerine, "Ben de, ancak son za
manlarda evlendim" dedi.
40
Bayan Kemal
Bu, tahiatıyla, hizi Kema/'in hayatındaki romantikfiğe götı'irüyor. Bütün diğer de
mir adamlar gihi. onun da hassas hir noktası var; Bayan Kema/'e rastlayınca. onun
nasıl olup da teslim olduğunu anladım. Bütün hikôyeyi ilk ağızdan ve aşağıdaki şe
kilde işittim:
Mülakatın ortasındayken hizmetkôr içeri girdi ve Kema/'in kulağına hir şey fısıl
dadı. Kemal derhal döndü ve gururla "Bayan Kemal geliyor" dedi.
Birkaç saniye sonra. şimdiye kadar rastladığım en çekici Türk kadım odaya gir
di. Orta hoylu. tam Do,�ulu yüzlü ve parlak siyah gözıüydü. H er hareketi zerafetin ta
kendisiydi.
{. . .]
Kemal. heni eşine Türkçe olarak takdim etti. Kendisine Fransızca hitap ettim ve
mükemmel hir ingilizceyle cevap verdi; aslında, ingiliz aksanıyla konuşuyordu. Bu
nun sehehi de, okul hayatının hir kısmını ingiltere'de ger,Jrmiş olmasıydı. Daha son
ra Fransa 'da okumuştu. Bayan Kemal hemen masanın yanındaki koltuğa oturdu ve
eşiyle karşılıklı görüşmemi ilgiyle izledi.
Onun gelişinden az sonra Kemal. kahinenin hôlô toplantı halinde olduğ'l'hitişik
odaya çağrıldı; onun yokluğu sırasında Bayan Kemal. hana hayat hikôyesini anlattı .
{. . . J
Bu esnada Kemal döndü ve mülakatımız. hırakt',�,m,z yerden tekrar haşlad,. Bi
tirdiğimizde akşam oluyordu ve gitmek zamam gelmişti. Gazi'nin Ankara'da ele ge
çirdiğim hirfotoğrafim yanımda getirmiştim. 1 920'nin ilk günlerinde çekilmişti. Bak
tığında, düşünceli şekilde. "hu hana gen�'liğimi hatırlat,yor" dedi. Fotoğrafı imzala
dı ve isteğim üzerine iki haşka resmini daha verdi.
Veda edildi ve ayrıldım. Gece olmaktayken Artara'ya geri döndüm. Aralıklarla
süvari nöhetçilerince selamlandım; zira karanlıkta Kema/'in güvenlik tedhirleri artı
rılıyordu. Durgun havada horazan sesleri yansırken, güçlü ı'e hôkim hir şahsiyetle.
insanlar arasında eşi olmayan hir liderle tanışmış olduğumu idrak ettim.
{. . .]
41
ASKERLİKLERİ ERTELENMİş M ATBUAT MENSUPLARı HAKKINDA
ERKANIHARBİYEİ UMUMİYE RİYASETİ'NE·
( 1 6 TEMMUZ 1 923)
Türkiya Büyük Millet Meclisi R iyaseti
Kalemi Mahsus Müdüriyeti
Adet
Ankara
1 6.7.339 [ 1 923]
Erkanıharbiyei Umumiye Riyaseti Celilesine
Türkçe yayımlanan günlük ve haftalık gazetelerden Matbuat ve İstihbarat Müdü
riyeti Umumiyesi'nce isimleri tayin olunacak gazetelerin imtiyaz sahibi , başyazar ve
yazıişleri müdürleriyle, Matbuat ve İstihbarat Müdüriyeti Umumiyesi'ne bağlı istih
barat müdürleri ve Anadol u Ajansı yazarları ve matbaa mürettiplerinin zaruri olan
miktarının 3 12 [ 1 896- 1 897] doğumlulara kadar tecili ve 3 1 3 [ 1 897- 1 898] ve daha
yukarı doğumluların fiili hizmetlerinin ertelenmesi 337 [ 1 92 1 ] senesinde kararlaştı
rıImış idi. Bu kere Müdafaai M illi ye Vekaleti'nden gelen tezke�ede o zaman matbu
at mensuplarının bu suretle tecili ve sevkıerinin tehiri matbuat mensuplarının azlığın
dan ve Dersaadet'in henüz Anadolu'ya i Itihak etmemiş olmasıyla beraber yirmi sene
lik yükümlülerin silah altında bulunmasından kaynaklanmış olduğu ve halbuki bu
gün 3 13 [ 1 897- 1 898] doğumlulara kadar olan efrat terhis edilmiş ve silah altında an
cak dört senelik fii l i hizmet erbabı kalmış olduğu gibi, İstanbul'un anavatana i ltiha
kıyla matbuat mensupları da ziyadeleşmiş olduğundan, şu anda ihtiyaç kalmamış ol
duğu beyanıyla memlekette kanunun eşit olarak tatbiki için vaki olan müsaadenin
kaldırılması lüzumu bildirilmiştir. Bu konudaki yüksek görüşlerinin süratle bildiriI
mesini rica ederim, Efendim.
Başkumandan
Gazi M. Kemal
'" Aslı. Cumhurbaşkanlığı Arşivi. A: 11l-7, D: 1 8, F: 69-2'de bulunan eski yazı belgenin fotokopisi Ata
türk'ün Bütün Eserleri Arşivi'ndedir. Ayrıca bkz. fotokopisiyle birlikte aktaran: Hasan Şimşek, " Ata
türk ve Basın". İstanbul Ü niversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1 987,
s.2 1 6- 2 1 7. Eski yazı belge Ahmet Hezarfen, Erol Şadi Erdinç ve Musa Sarıkaya tarafından okunmuştur.
42
MEBUS ADAYLlOI HAKKINDA
URFA'DA SÜVARİ KUMANDANI M iRALAY SAMi SABiT BEY'E*
( 1 6 TEMM UZ 1 923)
Urfa'da Süvari Kumandanı
Miralay Sami Sabit Beyefendi'ye
Trabzon adaylarımız, mahallin oylarına müracaatla tespit ve ilan edilmiştir. Ora
dan zatıalileri hakkında bir bildirim vuku bulmuş olsaydı, tercihan olacağımza şüp
he yoktu. Efendim.
Gazi M. Kemal
1 6.7.339 [ 1 923]
*
General Sami Sabit Karaman. is(ik/ô/ Mikade/esi re Eııı'er Paşa, Trah:oıı re Kan Haıım/a/'l / 92 / · / 922.
Selüloz Basımevi, İzmit. 1 949. s , I 60.
43
BARıŞıN İMZALANMASINI İSTEYEN
YUNUS NADİ'NİN MEKTUBUNA NOT·
( 1 8 TEMMUZ 1 923)
Dersaadet
15.7.39 [1 923J
Türkiya Büyük Millet Meclisi Riyaseti
Kalemi Mahsus Müdüriyeti
Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretleri'ne
Lozan'ın yeniden neticesizliğe uğrayabilmesi endişesinin verdiği huzursuzlukla
'
zatı devletlerini rahatsız ediyorum. Vaziyetin Ankara haricindeki değerlendirilmesi
faydasız olmayabilir. Lozan'ın son safhasında vaziyeti cidden acınacak kado.r müşkül
olan bir zat vardır ki, o da İsmet Paşa'dıı: Görüyorum ki. bugün ortada onu zatı sa
milerinden başka düşünecek ve tutacak kimse yoktur. İsmet Paşa'nın düşürüldüğü
utanç, haysiyet sahibi herhangi bir adamı öldürecek kadar ağ".dır. Hir;bir antlaşma
ebediyete ulaşacak teyit kudreti ile vücut bulmaz ve her antlaşma nihayet bir paçav
radıı: Bağımsızlığımızı bir antlaşma ile mi kurtardık ve antlaşma ile mi idare edece
ğiz. İyi bir antlaşma yapabilmek hayaliyle yarattığınız büyük işin hatıra hayale gel
medik müşkülat ile karşılaşmasından çok korkuyorum. Dolayısıyla kalan meseleler
zararsız şekle sokularak ve yalnız onların değil başka zararların dahi ortadan kaldı
rılmasını ve giderilmesini, yalnızca milletimizin hayatiyetinden bekleyerek şu Lo
zan 'a nihayet vermekliğiniz lüzumuna şiddetle kaniim. Genel vaziyetimizden aldı,�ım
intibaa göre hükümeti Lozan'ın ha/line ve neticelendirilmesine sevk etmekle memle
kete birincisi kadar ehemmiyetli ikinci bir hususi hizmeti yapmış olacaksınız. Sekiz
on gün burada kalacağım. Bir emri devletleri olur ise, polis müdüriyeti bendenize
ulaştırabilir. Tazimatımı teyit eylerim, Efendim.
Yunus Nadi
Barış olmuştur. 24'te imza olunacaktır, tebrik ederim, Efendim.
Gazi Mustafa Kemal
Kapadım, 1 8'de
• Fotokopisiyle birlikte aktaran: Ahmet Hezarfen. "Lozan Konferansı'nın Son Günlerinde Yunus Nadi
Bey'in Mustafa Kemal Paşa'ya Mektupları" . Btlilfltrlt T iirk Tarihi Dtrili.si. Ocak i 998, sayı 1 2 . s.90.
Eski yazı belge Ahmet Hezarfen tarafından okunmuştur.
44
BARıŞıN İMZALANMASı HAKKINDA
İSMET PAŞA'YA·
( 1 9 TEMMUZ 1 923)
Hariciye Vekaleti
Kalemi Mahsus Müdüriyeti
L/380
Şifre
Makine başında
İsmet Paşa Hazretleri'ne
18 Temmuz 39 [ 1 923] tarihli telgrafnamenizi aldım.
Hiç kimsede tereddüt yoktur. Kazandığınız m uvaffakiyeti en sıcak ve samimi
hissiyatımızla tebrik etmek için, usulen imzalandığının bildirilmesini bekliyoruz,
kardeşim.
Ankara: 19 Temmuz 39 [ 1 923J
•
Türkiya Büyük Millet Meclisi Reisi
Başkumandan
Mustafa Kemal
Aslı. Cumhurbaşkanlığı Arşi\li, A: "'- IO-b-ı, D: 47, F: 50-ı6'da bulunan eski yazı belgenin fotokopisi
Ahmet Hezarten tarafından Atatürk'ün Bütün Eserleri Arşi\li'ne verilmiştir. Aynı telgrafın Lozan'da alı·
nan örneği i�in bkz. D.B.A. (Dışişleri Bakanlığı Arşivi) - Lozan Konferomsı'ndan fotokopisiyle birlikte
aktaran: Bilal N. Şimşir, Lozan Telg,.alları (Şııbaf-AğlısfOS 1 923), c . ı , Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yiil
sek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları. Ankara. 1 994, s.584, Belge No: 644. Ayrıca bkz. Gazi Mus·
tafa Kemal Tarafından, Nlltllk. c.ı. Devlet Matbaası, İstanbuL. ı 934, s.ı57: Kemal Atatürk, Nlltıık. c.ı.
Türk Devrim Tarihi Enstitüsü. İstanbul. 1973, s.788. Cumhurbaşkanlığı Arşivi'ndeki eski yazı belge Ah·
met Hezarfen. Lozan Telgl'af1arı 'ndaki ise Hadiye Yılmaz tarafından okunmuştur.
45
ANKARA'YA GELMELERİ HAKKINDA
ERKANIHARBİYEİ UMUMİYE REİsİ VE
BATI CEPHESİ K UMANDAN VEKİLİ MÜşİR FEVzİ PAŞA'YA*
( 1 9 TEMMUZ 1 923)
Ayın 24'ünde usulen antlaşmanın imzalanacağı yüksek malumunuzdur. Bundan
sonra, ihtimal bir hafta içinde delege heyetimiz Ankara'ya döner. Aynı günlerde yeni
Meclis dahi toplanacaktır. Buna göre, yeniden Divanı Riyaset, Heyeti Vekile seçimi
önemlidir. Yapılması tasarlanan askeri tertip ve teşkillerin. Ankara'da yüz yüze müza
kere ve tespitini uygun görüyorum. Terhisin Ankara'dan idaresinin mümkün olduğu
nu sanırım. Bunun için, pek önemli sayılması gereken bugünlerde yüksek şahıslarını
zın merkezde bulunmaları ve bütün işlerde hepimizi yararlandırmaları gerekecektir.
Buna göre, Erkanıharbiyei Umumiye'nin ve Batı Cephesi Karargahı'nın nakilleri için
şimdiden tedbirler alınmasının uygun olacağını arz eder ve cevap beklerim, Efendim.
*
Harp Tarihi Dairesi Arşivi. 27. 4. H. 57. 5-l 'den yukarıdaki şekilde aktaran: Türk isıik/öl Harbi 1/ ııd
IICI Kısım LV Kiıap isıiklal Harbiııiıı SOll Safhası. T.C. Genelkurmay Ba�kanlığı
Harb Tarihi Dairesi Resmi Yayınları. Ankara. 1 969. s.263-264. Ayrıca bkz. Aıaıiirl.:! Komıııaıı. Iııkılap
Çı ve Devleı Adamı Yöııleriyle. Hazırlayan: Cihat Akçakayalıoğlu, Genelkurmay Askeri Tarih ve Strate
jik Etüt Başkanlığı Yayınları. Ankara. 1 998, s.478.
Belge, kaynakta şu açıklamayla yer almaktadır: "Başkumandan. yeni seçimlere büyük önem veriyor ve
bu münasebetle en çok güvendiği, fikir ve otoritelerinden yararlanma umduğu kimseleri, Ankara'da ya
nında bulundurmak istiyordu. Bunun içindir ki, 19 Temmuz'da, İzmir'de bulunan Erkanıharbiyei Umu
miye Reisi ve Batı Cephesi Kumandan Vekili Müşir (Mareşal) Fevzi (Çakmak) Paşa'ya da şu mesajı
göndennişti:" (Y.!'II.)
Cilı Baıı Cephesi 6
46
S İVAS TÜRK OCAGI RİYASETİNE TEŞEKKÜR·
(23 TEMMUZ ı 923)1
Sivas Türk Ocağı Riyaseti'ne
Türk Ocağı'nın açılışı vesilesiyle hakkımda gösterilen bağlılık hislerine teşekkür
eder. OcağınızIn milli gelişmeye faydalı hizmetler yapmaya muvaffakiyetini temen
ni ile herkese selam ederim. Efendim.
Türkiya Büyük M i llet Meclisi Reisi
Başkumandan Gazi
M ustafa Kemal
Birlik. 23 Temmuz 1 923, sayı i , s.2. Eski yazı metin Ercan Dolapçı tarafından okunmuştur.
i Birlik'te belgenin tarihi yer almamaktadır. 23 Temmuz 1923, belgenin Birlik'te yayımlandığı tarihtir. (Y.N.)
*
47
LOZAN'DA DELEGE HEYETİ REİsİ
HARİCİYE VEKİLİ İSMET PAŞA'YA TEBRİK TELGRAFI·
(24 TEMMUZ 1 923)
Lozan'da Delege Heyeti Reisi
Hariciye Vekili İsmet Paşa Hazretleri'ne
Millet ve hükümetin zatıalilerine tevcih etmiş olduğu yeni vazifeyi muvaffakiyet
le tamamladınız. Memlekete bir dizi faydalı hizmetlerden ibaret olan ömrünüzü bu
defa da tarihi bir muvaffakiyetle taçlandırdınız. Uzun mücadelelerden sonra vatanı
mızın banş ve bağımsızlığa kavuştuğu bugünde parlak hizmetiniz dolayısıyla zatıali
nizi, muhterem arkadaşlanmız Rıza Nur ve Hasan Beyleri ve mesainizde size yardım
eden bütün delege heyeti üyelerini müteşekkirane tebrik ederim.
Türkiye Büyük M illet Meclisi Reisi
Başkumandan
Gazi M ustafa Kemal
*
Gazi Mustafa Kemal Tarafindan. Nııııık, c.2, Devlet Matbaası. lstanbul. 1 934. 5.257-258: Kemal Atatürk,
Nililik, c.2, Türk Devrim Tarihi Enstitüsü, İstanbul, 1 973, 5.789: telgrafın Lozan'da alınan 25 Temmuz
1923 tarihli öme�i için bkz. D.B.A. (Dı§i§leri Bakanlı�ı Ar§ivi) - Lozan Konfer-ınsı'ndan fotokopisiyle
birlikte aktaran: Bilil N. Şim§ir. Lozaıı Tellı/'aj1arı (Şııbat-Ağııstos 1923). c.2. Aıatürk Kültür. Dil ve Ta
rih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları. Ankara. 1 994. 5.607. Ayrıca bkz. Vlııs. 24 Temmuz
1 952. sayı: i ı 1 60. 5.2. Lozaıı Telııraj1ar,'ndili eski yazı belge Hadiye Yılmaz tarafından okunmu§tur.
Telgraf, Nııtıık'ıa §u açıklamayla yer almaktadır:
"Efendiler, İsmet Pa§a 24 Temmuz 1923 günü antlaşmayı imzaladı. Kendisini tebrik etmek zama
nı gelmi§ti. Aynı günde §u telgrafnameyi yazdım:"
Bkz. aynı yerde. (Y.N.)
48
BAYRAM MÜNASEBETİYLE ORDULARA TEBRİK TELGRAFI·
(24 TEMMUZ
ı 923)
Ankara, 24, Anadolu Ajansı - Türkiya Büyük Millet Meclisi Reisi Başkumandan
Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretleri bayram ı münasebetiyle ordulara aşağıdaki
tebrik telgrajinı çekmişlerdir:
ı . Bayramı idrak ettiğimiz bugünde Delege Heyetimizle İtilaf devletleri arasında
Lozan'da barış imza ediliyor. Sayısız müşkülatla dolu bir yolun nihayetine m uvaffa
kiyetle ve şerefle ulaştık. Harp sahasında olduğu kadar siyasi sahada da Türk m ille
tinin hakları, metanetle ve ehliyetle müdafaa edilmiştir. Ş imdiye kadar hiçbir ordu
nun tahammül etmediği derecede ağır bir vazifeyi, büyük mazinin şöhretine layık bir
surette yerine getinniş olan kahraman ordumuz, bugün kurtulan vatanın ufuklarında
bayram ve barış güneşinin beraber doğduğunu görüyor. Dünya ve tarih karşısında
Türk milletine2 karşı taahhüt ettikleri vazifeyi muvaffakiyetle başannaktan dolayı
şimdi pek haklı olarak mesut olan ve iftihar eden aziz silah arkadaşlarımın aynı sa
adet ve iftihar hissiyle bayramlarını tebrik ediyorum.
2. Bütün ordulara ve cephelere tebliğ buyurulmasını rica ederim .
Türkiya B üyük M i llet Meclisi Reisi
Başkumandan Gazi
M ustafa Kemal
.. Hôkimi)'eti Milli)'e. 24 Temmuz 1 923, Numara: 873, s. l ; ilidam. 25 Temmuz 1 923, Numara: 9467, s.3.
Ayrıca bkz. Atatürk'ün Tamim. Te/gm! ı'e Be)'anname/eri ıV. Hazırlayan: Nimeı Arsan, Türk İnklHip l'd
rim Ensıiıüsü Yayınlan, Ankara, 1964, s.5 12. Eski yazı melinler Musa Sarıkaya tarafından okunmuştur.
24 Temmuz 1923 günü, hem kurban bayramına hem de "Hürriyeı Bayramı" olarak kullanan 2. Meşru
ıiyel'in ilanının (24 Temmuz 1 9(8) yıldönümüne rasllamakıadır. (Y.N.)
2 ikdam'da "Türk halkına". (Y.N.)
i
49
BAYRAM VE BARıŞıN İMZALANMASı DOLAYıSıYLA
BÜTÜN MÜDAFAAİ HUKUK VE BELEDİYE RİYASETLERİNE
TEBRİK TELGRAFI·
(24 TEMMUZ 1 923)
Makine başında
Paşa Karargahı
24 Temmuz
Bütün Müdafaai Hukuk ve Belediye Riyasetlerine
İdrak ettiğimiz bayram, I Lozan'da banşın imza edildiği güne tesadüf ediyor.
Memleketin fe!aketle bunaldığı bir zamanda milleti kurtuluş ve bağımsızlığa eriştir
rnek için giriştiğimiz mücadele, silahlanmızın ve siyasetimizin kazandığı muvaffaki
yetlerle ilk büyük merhalesine ulaşmıştır. Türk milletinin, hür olduğu kadar hakiki
bir toplumsal nizam i çinde zengin, müreffeh, irfan ve sanat sahibi olarak yaşamasını
kendisine gaye edinen Cemiyetimiz ve Fırkamız banşın tamamen akdinden sonra ya
pacağı yeni vazifelere hazırlanırken, seçimlerde milletin aynı fikirler etrafında top
lanmış zevala oyunu vermek suretiyle gösterdiği birlik ve dayanışmanın, barışın im
zasını mühim bir nispette çabuklaştırmış olduğunu beyan ve aziz vatandaşlarımızı
milli tarihimizin büyük bir muvaffakiyet merhalesi olan bu mesut bayramdan dolayı
bütün kalbimle tebrik ederim.
Gazi Mustafa Kemal
.. Hôkimiyeti Milliye. 24 Temmuz 1923. Numara: 873. S. I : ikdam. 25 Temmuz 1 92 3. Numara: 9467. s.2;
Vakit. 25 Temmuz 1 923. Numara: 20 1 8 . S. I ; Paşaili. 25 Temmuz 1 923. Numara: 42. s. 1 . Aynca bkz.
A tatiirk'ün Tamim. Te/gro! ,-e Beyanname/eri ıV. Hazırlayan: Nimeı Arsaıı. Türk tnkılap Tarihi Ensıiıü
sü Yayınlan. Ankara. 1 964. s.5 1 2-5 1 3. Eski yazı melinler Musa Sarıkaya larafından okunmuşıur.
i 24 Temmuz 1 923 günü. hem kurban bayramına hem de " Hürriyeı Bayramı" olarak kullanan 2. Meşru
liyel'in ilanının (24 Temmuz 1 908 ) yıldönümüne rdsılarnakıadır. (Y.N.)
50
ISPARTA'DA MEBUS İBRAHİM BEY'İN TEBRİKİNE CEVAP"
(25 TEMMUZ 1 923)
Ankara: 1 5 9 1 5
Isparta'da Mebus İbrahim Beyefendi'ye
Kurban ve barış bayramını i tebrik vesilesiyle gösterilen hissiyata tebrik arz v
bilmukabele tebrikler takdim eylerim, Efendim. 25 Temmuz 339 [ I 923]
Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisi
Mustafa Kemal
.. Hali: ibrahim Demiralay'm Hatıratı ı'e Isparıa'da Milli Mikodele i le ilgili Belgeler, Yayına Hazırlayan
lar: Bayram Kodaman-Hasan Babacan. Yeni Matbaa, [sparta, 1 998, s,288,
i Lozan'da barışın imzalanması kastediliyor. (Y.N.)
51
HALİFE ABOÜLMECİTE TEBRİK TELGRAFI*
(25 TEMMUZ 1 923)1
Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretleri'nden zatı Hazreti Hilafetpenahi'ye çekilen
telgrafın suretidir:
Şanlı bir barışın imza gününe tesadüf etmiş olarak idrak ettiğimiz bayram2 dola
yısıyla zatı akdesi Hazreti Hilafetpenahi'lerine3 en kalbi özel tebriklerimi arz ve tak
dim ederim.
Gazi Mustafa Kemal
ikdom. 25 Temmuz i 92 3 , Numara: 9467, s.2; Tevhidi EfkDr. 25 Temmuz
1923, Numanı: 3792-764, s. ı .
Eski yazı metinler Musa Sankaya ıarafından okunmuşıur.
i Gazeıelerde ıelgrafın larihi yer abnamakladır. 25 Temmuz 1923 , ıelgrafın gazeıelerde yayımlandı�ı Ia
rihlir. (Y.N.)
2 24 Temmuz i 923 günü, hem kurban bayranuna hem de "Hürriyeı Bayramı" olarak kutlanan 2. Meşru
ıiyel'in ilanının (24 Temmuz 1 908 ) yıldönümüne rasdamakladır. (Y.N.)
3 "Mukaddes Halife Haz.rederi'ne" anlamında. (Y.N.)
*
52
ALİ FUAD VE REFET PAŞALARıN TERFİLERİ HAKKINDA
İCRA VEKİLLERİ HEYETİ REİsİ HÜSEYİN RAUF BEYEFENDİ'YE·
(26 TEMMUZ 1 923)
Türkiya Büyük Millet Meclisi Riyaseti
Kalemi Mahsus Müdüriyeti
Adet
Zata mahsustur
İzmir
26.7.339 [ 1 923]
İcra Vekilleri Heyeti Reisi Hüseyin Rauf Beyefendi'ye
C. 25.7.39 [ 1 923] şifreye:
Ali Fuad ve Refet Paşa arkadaşlarımızIn taltifleri hakkındaki yüksek teklifinize,
Fevzi Paşa Hazretleri'yle birlikte hissen iştirak ederiz. Hatta bu, benim eski bir arzum
dur. Ancak adı geçenler için bugün tasavvur edilebilecek bir terfiin resmi mahiyeti
fevkaladeden bir terfi olacaktır. Fevkalade terfilerin icrası için ise banşIn imzası bir
vesile teşkil edemez. Bunun tespit edilmiş bir askeri vazifeye dayanması icap eder. Bu
üzücü zaruretin tarafı alilerinden de teslim buyurulacağına eminim, Efendim.
Başkumandan
Gazi Mustafa Kemal
*
Fotokopisiyle birlikte aktaran: Cemal Kutay, Osman/ıdan CıU/ıhlı,.iyefe Yüzyı/ımızda Bir insanımı: Ra·
1ı/ 0rbay (/88/ ·/964). c.5, Kazancı Matbaası, İstanbul. 1 992. s . 1 98-200. Eski yazı belge Ahmet Hezar·
fen tarafından okunmuştur.
53
DELEGE HEYETİNİN ANKARA'YA GELMESİ HAKKINDA
İCRA VEKİLLERİ REİsİ RAUF BEYEFENDİ'YE·
(27 TEMMUZ 1 923)
Türkiya Büyük Millet Meclisi Riyaseti
Kalem Mahsus Müdüriyeti
Adet
Göztepe
27.7.339 [ 1 923]
İcra Vekilleri Reisi Rauf Beyefendi'ye
ı . Amerika i le antlaşma imzası için Delege Heyeti'nin kısmen bile Lozan'da ika
metini uzatmasına lüzum yoktur. i Amerikalılar Lozan Konferansı'nı başından beri ta
kip etmiş olup, hasıl olan neticeden farklı talepler ortaya koymaları kabul edileme
ye ce ği ve bu gibi incelenmesi zamana bağlı taleplerin İstanbul'da veya Ankara'da
münakaşa edilmesi mümkün bulunduğu aşikardır.
2. Yakında açılacak Meclis'te barış antlaşmasını izah eylemek ve lazım gelen mü
dafaaları yapmak ve bu suretle söz konusu antlaşmanın bir an evvel kabul ve tasdikini
ve dolayısıyla İstanbul'un süratle tahliyesini temin eylemek üzere Delege Heyeti'nin ta
mamen ve acilen Lozan'dan hareketi icap eylediğinden, icabı lazımdır, Efendim.
Gazi
Mustafa Kemal
Aslı, Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A: II1-I O-b-2, D: 47, F: 58-23'ıe bulunan eski yazı belgenin foıokopisi
Aıaıürk'ün Büıün Eserleri Arşivi'ndedir. Ayrıca bkz. foıokopisiyle birlikıe akıaran: Dr. Kıvanç Akkaya.
"Lozan Konferansı'nda Amerika B irleşik Devleıleri", Belgelerle Tiirk Tarihi Dergisi. Şubaı 1 998, sayı
1 3. s.87. Eski yazı belge Ahmeı Hezarfen ıarafından
okunmuşıur.
.
i ABD. Lozan Anılaşması'nı imzalamadı. (Y.N.)
•
54
AFGAN SEFİRİ A HMET HAN'DAN ALINAN
TEBRİK TELGRAFI HAKKINDA HARİCİYE VEKA.LETİ'NE·
(27 TEMMUZ ı 923)
TeL.
İzmir, 27.7.39 [ 1923]
Afgan Sefiri Ahmet Han'dan aldığım bir telgrafnamede gerek Afgan emiri ve ge
rekAfgan milleti namma banş bayramımız tebrik edilmektedir. Gösterdikleri hissiya
ta ve temennilere teşekkür ettiğimin lütfen bildirilmesini rica ederim. 27.7.39 [ 1923]
Gazi Mustafa Kemal
•
T.C. Dışişleri Bııkıınlı�ı Arşivi (D.B.A.) - MÜT. Tebrikler. - Teşekkürler. 3/59'dan aktar..ın: Atatürk ı·''
Yabancı Derlet Başkanları. c. I , Hazırlayan: Bilil N. Şimşir, Türk l'..ırih Kurumu Yayınları. Ankara.
1 993, s . ı ı.
Belge, kaynakta "izmir'de Gazi Mustafa Kemal Paşa'dan Hariciye Vekileti'ne" başlı�ı altında yayımlan
mıştır. (Y.N.)
55
İZMİR'DE HALKA NUTUK"
(27 TEMMUZ ı 923)
İzmir, 28 Temmuz (AA) Dün gece dahi her sınıf halktan meydana gelen büyük
bir kalabalık otomobil ve arabalarla şehri dolaşarak tezahürat icra etmişlerdir. Oto
mobil ve arabaları , süvariler, mızıkalar ve yaya olarak tezahürata iştirak eden bin
lerce halk takip etmiş ve alay İzmir'i dolaştıktan sonra Göztepe'de Gazi Paşa Haz
retleri'nin köşkü önüne gelmiştir. Halk bW'ada uzun alkışlar ve hararetli temenniler
le büyük kurtarıcımızı selamlamışlardır. Bu esnada Gazi Paşa Hazretleri refakatle
rinde Latife Hanımefendi ve Dahiliye Vekili Fethi, Nafia Vekili Fevzi Beyefendiler ve
Mebus Salih, Mahmut Beyler bulunduğu halde köşkün caddeye bakan bahçesine in
mişler ve halk tarafından samimi ve sürekli surette alkışlanmışlardır.
Paşa Hazretleri mü him bir nutuk irat ve halkın tezahüratına teşekkür eyledikten
sonra İzmirli/ere dikkat ve teyakkuz tavsiye etmiş, ah/aken ve iktisaden ve her hususta
kuvvetli bulunmalan lazım geldiğini beyan etmişlerdir. Gazi Paşa Hazretleri, nutukla
rında memleket ve milletimizin düşmanlarından bahsederken "bilhassa memleket ve
milletin nefsine yan bakanların yeri ya denizin dibi yahut toprakların altıdır" demişler- .
dir. Adı geçen, millet ve memleketin dost ve düşmanlarına ait yüksek fikirlerini ve his
siyatını ifadeye devam ederek, bize en gizli bir düşmanlık hissi besleyenlerin mutlaka
kahredileceğini, bizi sevenlerin dostluğumuzdan emin olabileceklerini ve dostluğumu
za güvenebileceklerini tekrar ile İzmirMebusu sıfatıyla halka teşekkür etmişler ve önü
müzdeki günlerin refah ve saadet devresi olduğunu ilave buyurmuşlardır.
-
.. Hakimi)'eti Milli)'e. 30 Temmuz i 923, Numara: 875, s. i ; Vakit, 30 Temmuz i 923, Numara: 2020. s. i ;
Vatan. 30 Temmuz 1923. Numara: 1 27, s. i . Aynca bkz. Ahmeı Bekir Palazo�lu. Başögretmen Atatü,.k
(/919·1928). c. I , TC Milli E�iıim Bakanlı� E�iıim Araçlan ve Donaıım Dairesi Başkanlı�ı, Ankara.
1 99 1 , s. 1 38. Eski yazı metinler Musa Sankaya ıarafından okunmuşıur.
56
DEMİRYOLLARı MÜDİRİ UMUMİsİ BEHİç BEYEFENDİ'YE"
(28 TEMMUZ ı 923)
28.7.39 [ ı 923]
Şifre çözümü
Demiryolları Müdiri Umumisi Behiç Beyefendi'ye
27.7.39 [ ı 923] tarihli şifreninl tekrandır. Teşekkür ederim, Efendim. (İmza: Latife
Mustafa Kemal)
Gazi Mustafa Kemal
.. Ankara Üniversiıesi Türk Ink.ıliip Tarihi Enstitüsü Arşivi, KulU
Kıhnçkaya tarafından okunmuştur.
i Bahsedilen şifreye dosya içinde rastlanmadı. ( Y.N.)
152, Belge i .
Eski yazı belge Dr. Derviş
57
AYDIN'DA EŞKIYALIGIN ÖNLENMESİ HAKKINDA
ERKANIHARBİYEİ UMUMİYE RİYASETİ'NE*
(30 TEMMUZ ı 923)
Türkiya Büyük Millet Meclisi Riyaseti
Kalemi Mahsus Müdüriyeti
Adet
Göztepe
30.7.339 [ ı 923)
Erkanıharbiyei Umurniye Riyaseti'ne
ı . Aydın Livası'nda eşkıyalık endişe verici dereceyi bulmuştur. En zengin olan bu
livanın mahsul zamanında iktisadi hayatının felce uğramasından memleketçe büyük
zararlar hasıl olacağından, eşkıyalığın kökünden giderilmesi için Meclis'çe ileride
alınacak kati tedbirleri bekleyerek halka emniyet ve sükanet bahşetmek için en seri
bir zamanda bir alay piyade kuvvetinin Aydın livasına ve bir tabur piyadenin dahi
Ödemiş kazasına sevki mecburi derecededir. Bu kuvvetler, mülki hükümet ile istişa
re ederek icap eden noktalarda sabit karakollar tesis eyleyecek ve bundan istifade
ederek jandarma kuvvetleri seyyar müfrezeleri eşkıyayı takip eyleyecektir. Bu husus
ta icap eden seri emirlerin verilmesini rica ederim.
2. Aydın jandarmasını takviye etmek maksadıyla silahlı efrattan üç yüz seçilmiş
neferin jandarma kaydolunmak üzere söz konusu livaya teslimi için icap edenlere
emir buyurulmasını rica ederim.
Başkumandan
M. Kemal
*
Aslı. Cumhurbaşkanlı�ı Arşivi, Vesika No: i 6886'da bulunan eski yazı belgenin fotokopisi Atatürk'ün
Bütün Eserleri Arşivi'ndedir. Eski yazı belge Erol Şadi Erdinç ve Musa Sarıkaya tarafından okunmuştur.
58
KAYSERİ'DE ADLİYE VEKİLİ RİFAT BEYEFENDİ'YE·
(3 ı TEMMUZ ı 923)
Tebrik ve iyi dileklerinizden memnun oldum. Teşekkür ederim, Efendim.
•
Kurlllluş SUI'aş/llda Adalet Bakam Ahmet Ri/at Çal/ka'nın Anıları. Yayıma Hazırlayan-Yorumlayan:
Hurşiı Çalıka, İsıanbul. 1992, s. I 44 .
Belge, kaynakta şu açıklamayla y e r almaktadır: "ızmir'den 'Gazi Mustafa Kemal' imzasıyla 'Kayseri'de
Adliye Vekili Rifat Beyefendi'ye gönderilen 3 1 Temmuz 1923 tarihli şifre mesaj: (Y.N.)
59
AMERİKAN MİSYONERLİK TALEPLERİ HAKKINDA
HARİCİYE VEKALETİ'NE*
(3 1 TEMMUZ/l AGUSTOS 1 923)
Türkiya Büyük Millet Meclisi
Hariciye Vekaleti
Kalemi Mahsus Müdüriyeti
Adet
İzmir
3 1 Temmuz 39 [ 1 923]
1 Ağustos 39 [ 1 923]
3370
Hariciye Vekaleti'ne
C. 30.7.39 [ 1 923] şifreye:
Amerika ticaret şirket ve cemiyetlerinin talepleri sırasında misyone� cemiyetleri
nin taleplerine maruz kalmak ihtimali pek kuvvetli olduğundan, Lozan'da buna ben
zer müesseseler için kabul edilmiş hükümler haricinde hiçbir taahhüte girişilmemesi
için Delege Heyeti'nin nazarı dikkatini çekmek uygun olur.
Türkiya Büyük Millet Meclisi Reisi
Gazi M. Kemal
Suat Beyefendi'ye
Son talimatlarda buna dair nazarı dikkat çekilmişti zannediyorum. Çekilmemiş
ise ikazını rica ederim. 1 .8.39 [ 1 923]
• Fotokopisiyle birlikte aktaran: Dr. Kıvanç Akkaya, "Lozan Konferansı'nda Amerika Birleşik Devletle
ri". Belgelerle Türk Tarihi Dergisi. Şubat i 998. sayı 1 3. s.92. Eski yazı belge Ahmet Hezarfen tarafın
dan okunmuştur.
60
RUM PATRİKHANESİ REİsİ
KAYSERİ METROPOLİTİ NICOLAUS EFENDİ'YE"
( 1 AGUSTOS 1 923)
Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretleri, harışın imzası münasehetiyle Patrikhane
tarafindan gönderilen tehrik telgrafina dün akşam aşağıdaki cevahı göndermiştir:
Rum Patrikhanesi Reisi Kayseri Metropoliti Nikolaus i Efendi'ye
Cemaat namına gösterdiğiniz hissiyattan dolayı memnuniyet beyan ve teşekkür
ediyorum, Efendim.
Gazi Mustafa Kemal
.. Tanin. 2 A�ustos 1923, Numara: 287, s. l . Eski yazı metin Musa Sankaya tarafından okunmuştur.
i Nicolaus. (Y.N.)
61
GALATA RUM CEMAATİ MÜTEVELLİİ UMUMisi
DAMYANUS DAMYANiDiS EFENDi'YE"
(3 AGUSTOS 1 923)1
Kurban bayramı ve barışın imzalanması dolayısıyla Başkumandan'ımız Mustafa
Kemal Paşa Hazretleri'ni tebrik eden Galata Rum Cemaati Mütevellii Umumisi
Damyanus Efendi'ye cevaben adı geçen aşağıdaki telgrafnameyi çekmiştir:
Galata Rum Cemaati Mütevellii Umumisi
Damyanus Damyanidis Efendi'ye
Gösterdiğiniz hissiyattan dolayı teşekkür ederim, Efendim.
Gazi Mustafa Kemal
.. Akşam, 3 Ağustos 1923, Numara: 1 744, s.l . Eski yazı metin Ercan Dolap'rı tarafından okunmuştur.
i Akşam'da telgr.tfın tarihi yer almamaktadır. 3 Ağustos 1923, telgr.tfın Akşanı'da yayımlandığı tarihtir. ( Y.N.)
62
İZMİR HAVALİsİNDEKİ SIGIR VEBASI HAKKINDA
İKTİsAT VEKALETİ'NE'"
(4 AGUSTOS 1 923)
Türkiya Büyük Millet Meclisi Riyaseti
Kalemi Mahsus Müdüriyeti
Adet
6/1 1 23
Tezkere
Ankara
4.8.339 [ I 923]
İktisat Vekilleti Celilesine
5.7.339 [ 1 923] tarih ve 6/1038 numaralı tezkereye cevaptır.
İzmir ve havalisinde devam eden sığır vebasının sürat ve kolaylıkla yok edilme
si için alınması ve tatbiki gerekli tedbirler hakkında mühim malumat ve görüşleri ih
tiva eden Erkilnıharbiyei Umumiye Riyaseti'nden alınan cevabi yazının bir sureti ek
te takdim kılınmıştır, Efendim.
Başkumandan
Gazi
•
Aslı, Cumhurbaşkanlı�ı Arşivi, A: III-I I , D: 48, F: 9'da bulunan eski yazı belgenin fotokopisi Atatürk'ün
Bütün Eserleri Arşivi'ndedir. Eski yazı belge Musa Sarıkaya tarafından okunmuştur.
63
YENİ MEBUSLARA DAVET·
(5 AGUSTOS ı 923)1
Halk Fırkası 'na mensup mehuslar Salı günü Meclis'te toplanacak/ardır.
Ağustos'un yedinci Salı günü Halk Fırkası'na mensup yeni Meclis üyelerinin ba
hususların müzakeresi için öğleden sonra saat 3'te Meclis binasında hazır bulun
maları rica olunur.
Zi
Gazi Mustafa Kemal
•
Anado/ıı'da Yenigün, 5 A�ustos 1923, Numara: 866, s. ı. Eski yazı metin Musa Sankaya tarafından
okunm�tur.
i Anado/ıı'da Yenigün'de belgenin tarihi yer almamaktadır. 5 A�ustos 1 923, belgenin Anado/ıı'da Yeni·
gün'de yayımlandı�ı tarihtir. (Y.N.)
64
SIHHİYE MÜFETIİşİ TABİp KAYMAKAM
HÜSEYİN HÜSNÜ BEY'İN TERFİİ HAKKINDA
MÜDAFAAİ MİLLİYE VEKALETİ'NE*
(5 AGUSTOS 1 923)
Adet: 6/1 1 74
5.8.39 [I 923]
Müdafaai Milliye Vekaleti Celilesine
LO Mart 39 [ I 923] tarih ve Sıhhiye, Şube I , 8 i 5 numaralı yüksek tezkereleri ce
vabıdır.
Harekatın başından beri Anadolu ordusunun sıhhiye teşkilatını tanzimde ve ordu
gerisinde bulaşıcı hastalık mücadelelerinde Afyon ve Adana hastanelerini teftiş ve
yaralıları iyi karşılama ve tedavi hususunda fevkalade seçkin hizmetleri geçtiği bil
dirilen Sıhhiye Müfettişi Tabip Kaymakam (323 - 1 4) Hüseyin Hüsnü Bey'in yüksek
teklifleri doğrultusunda fevkaladeden miralaylığa terfii uygun görülmüş bu konuda
ki teklif varakası ilişikte iade kılınmıştır. O doğrultuda gerekli muamelenin yapılma
sını rica ederim, Efendim.
Başkumandan
Gazi M. Kemal
... Fotokopisiyle birlikte aktaran: Necdet Sakaoğlu , .. Ataıürk'ün Yanındaki Doktor", Toplumsal Tarih, Ekim
1 998, sayı 58, s.ı8. Eski yazı belge Ahmet Hezarfen ve Erol Şadi Erdinç !ardfından okunmuştur.
65
TAHRAN SEFİRİ MUHİDDİN PAŞA'NIN TELGRAFI HAKKINDA
HARİCİYE VEKA.LETİNE*
(5 AGUSTOS 1 923)
1 .8.339 [ I 923] tarih ve Umuru Siyasiye 6995/ 1 70 i i numaralı yüksek tezkereleri
cevabıdır:
Tahran Sefiri Muhiddin Paşa'dan daha evvel kurban bayramı ve barış münasebe
tiyle doğrudan doğruya gelen tebrik telgrafına i münasip cevap verilmiştir, Efendim.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisi
Başkumandan
Gazi Mustafa Kemal
*
D.B.A. (Dışişleri Bakanlı�ı Arşivi) - Lozan Sulhu. Tebrikiit'tan aktaran: Biliil N. Şimşir. Atatü,.k ile Ya-.
:ışnrala,. ı ( /920-/923), Kültür Bakanlı�ı Yayınları. Ankara, 1 98 i. s.497.
Belge. kaynakta. Tahr-ın Setiri Muhiddin Paşa'nın telgrafının ardından şu aırıklamayla yer almaktadır:
"Dışişleri Bakanlı�ı bu telgrafı AtalÜrk'e sunmuş ve kendisinden 5 Ağustos 1 923 günlü. 611 172 sayılı şu
yazıyı almıştır:" (Y.N.)
i Tahran Setiri Muhiddin Paşa'nın söz konusu telgrafı şudur:
'Tel
No: 1 82
Tahran, 29 Temmuz 339 ı 1 923 )
Barış haberi müjdesine yürekten teşekkür ederken dünyanın en büyük milletlerinden oldu�unu her
suretle ispat eden milletimizin ilerlemeye ve saadete mazhar olmasını Cenabı Hak'tan niyaz eder
ve bu kurtuluş ve sevinır gününü millete idrak ettiren büyük Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretle·
ri'yle mesai arkadaşlarına borırlu oldu�umuzdan. şükran ve minnet borcunu ödemeyi vazife bilirim.
Efendim.
Muhiddin"
Bkz. aynı yerde. (Y.N.)
66
İRAN SEFİRİ'NE <:EVAp·
(7 AGUSTOS ı 923)
iran hükümetinden şehrimiz iran Sefareti'ne gelen hir telgrafnamede, harışın ak
di hasehiyle sözü edilen hükümet namına Mustafa Kemal Paşa'ya hir telgraf çekil
mesiyle tehriklerde hulunulması lüzumu hildirilmiş olduğundan, şehrimizdeki iran
Sefiri Mujahhamuddevle, Doktor Adnan Bey vasıtasıyla Mustaja Kemal Paşa'ya hir
mektup göndermişti. Mustaja Kemal Paşa, Adnan Bey vasıtasıyla iran Sejiri'ne ce
vap vermiştir. Bu mektupta
"Barış antlaşmasının imzası münasebetiyle tarafı alii sefiranelerinden verilen
mektupta kardeş İran hükümeti tarafından gösterilen samirniyet ve dostluğa aynı his
siyat ile iştirak ve teşekkür ederim" denilmektedir.
•
Tel'hidi Eftdr. 7 Ağustos 1 923, Numara: 3802-774, s.3. Eski yazı metin Musa Sarıkaya tarafından
okunmuştur.
67
DERSAADET'TE SERPisKOPOS METROPOLiT MELETi EFENDi'YE·
(7 AGUSTOS ı 923)
Şehrimizdeki Bulgar cemaati namına Serpiskopos Meleti Efendi tarafindan Gazi
Mustafa Kemal Paşa Hazretleri'ne aşağıdaki telgrafname çekilmiştir:
Ankara'da Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretleri'ne
Milli bayram ve imzalanan şerefli barış münasebetiyle tebrik arz eder ve sevinci
nize yürekten iştirak ile bu barışın sürüp gitmesini Cenabı Hak'tan temenni ederim,
Efendim.
Bulgar Cemaati Namına
Serpiskopos Meleti
Mustafa Kemal Paşa Hazretleri bu telgrafnameye aşağıdaki cevabı vermiştir:
Dersaadet'te Serpiskopos Metropolit Meleti Efendi'ye
Tebriklerinizden mütehassis oldum. Teşekkür ederim, Efendim.
Gazi Mustafa Kemal
• ikdanr. 7 Ağustos 1 923, Numara: 9477. s. l . Eski yazı metin Musa Sarıkaya tarafından okunmuştur.
68
SERGİ HAKKINDA
BURSA VİLAYETİ'NE'"
(9 AGUSTOS 1 923)
Türkiya Büyük Millet Meclisi Riyaseti
Kalemi Mahsus Müdüriyeti
Adet
Ş ifre
Ankara
9.8.339 [ 1 923]
Bursa Vilayeti'ne
Sergi heyetinin 4 Ağustos 339 [ 1923] tarihli mektubunu aldım. Maarif Vekaleti.
Mektebi Şultani'nin sergi için terkine olur vermiştir ve icap edenlere tebligat yapıl
mak üzeredir. Keyfiyetin heyete tebliğini rica ederim.
Türkiya Büyük Millet Meclisi Reisi
Başkumandan
Gazi M. Kemal
*
Aslı. Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A: ııı- ı ı . D: 48, F: l 4·te bulunan eski yazı belgenin fotokopisi Ata
türk'ün B ütün Eserleri Arşivi'ndedir. Eski yazı belge Musa Sarıkaya tarafından okunmuştur.
69
HİNT HİLAFET KOMİTESİ'NİN YARDıMLARıNIN DÖKÜMÜ·
(9 AGUSTOS 1 923) 1
Makbuz tarih ve numarası
Türk lirası (adet)
26. 1 2 .921 305484
6.02.922 - 3 i 3022
18.02.922 - 3 1 3033
20.02.922 - 3 i 3035
22.02.922 - 3 1 3039
2.03.922 - 3 1 3042
28.03.922 - 3 i 306 1
1 8.04.922 - 3 13085
2.05.922 - 3 i 3097
3 ı .05.922 - 325508
26.06.922 - 325525
5.07.922 - 325530
1 2.08.922 - 325546
1 3.02.923 - 325356
1 9.03.923 - 324729
27.03.923 - 324736
9.08.923 - 324940
1 44.400
36.300
25.320
32.300
64.700
32.300
1 3 1 .500
33. 1 50
32.000
26.800
42. 1 20
35.500
35.900
1 4.000
1 9.4 \ 0
68.000
7 .710
Yekun
78 1 .570
İngiliz lirası (adet)
26.000
6.000
4.000
5.000
1 0.000
5.000
20.000
5.000 x
5.000
4.000
6 .000
5.000
5.000 xx
2 .000
3.000
1 0.000
1 .000
1 22 .000
x) x.20 .4.922 tarih ve 6/1 79 No.lu yazısıyla Komite'nin Londra temsilciğine bil
dirilmiştir. .
xx) i 0.07.922 tarih ve 325536 nolu makbuz yekunda dahildir.
A�keri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlı�ı Arşivi, 0. 1 07, F. I/346·dan yukandaki şekilde aktaran: Yrd
Doç. Dr. Mustafa Keskin, Hindistan Müslümaııları'ııın Milli Mücadele'de Türki)'e' ve Yardımları (/9/9.
/ 923). Kayseri, 1 99 1 . s.90-91 .
Belge kaynakta şu açıklamayla yer almaktadır: "Mustafa Kemal Paşa tarafından tutulan ve 'Do�rudan
Do�ruya Emrime Hinı Hilafeı Komiıesi'nden Gelen Mebla�lar' başlı�ını ıaşıyan döküm celveli de şu şe
kildedir."
Aynı konuda Cumhurbaşkanlı�ı Arşivi, Vesika No: i 2292'de bulunan "Hinı Hilafeı Komiıesinden Ge
len Mebla�lann Hesabıdır" başlıklı eski yazı belgenin foıokopisi için bkz. aynı eser, 5. 144. (Y.N.)
i Belgede ıarih bulunmamakladır. Belgede yer alan son ba�ış ıarihi esas alınmışur. (Y.N.)
•
70
HİMAYEİ ETFAL CEMİYETİ'NE YAPILAN YARDIM HAKKINDA
NEW YORK TÜRK TEAVÜN CEMİYETİNE·
( 1 2 AGUSTOS 1 923)
Türkiya Büyük Millet Meclisi Riyaseti
Kalemi Mahsus Müdüriyeti
Adet
6/1 20 1
Tahrirat
Ankara
ı 2.8.339 [ 1 923]
Nevyork Türk Teavün Cemiyeti'nel
Telgrafnamenizi aldım. Türkiya Himayei Etfal Cemiyeti'ne2 gönderi ldiği bildiri
len 6 395 dolar 27 sent gelmiş ve Cemiyete teslim edilmiştir. Cemiyetinizin, muhte
rem şehitlerimizin kimsesiz yavrularına karşı pek büyük bir şefkat ve alakadarlık
göstermekte olduğunu büyük bir takdir ile görmekteyim. Muhterem üyelere ve bütün
bağışta bulunanlara teşekkürlerimin tebliğ buyurulmasını rica ve hayırlı mesainizde
tevfikatı ilahiyeye mazhariyetinizi temenni ederim, Efendim.
Türkiya Büyük Millet Meclisi Reisi
Başkumandan
Gazi
Aslı, Cumhurbaşkanlığı Arşivi , A : V-7. D: 83- 1 , F: 39'da bulunan eski yazı belgenin fotokopisi Atatürk'ün
Bütün Eserleri Arşivi'ndedir. Ayrıca bkz. Hakimiyeti Mil/iye, 21 Ekim 1 923, Numara: 943. s.3. Cumhur
başkanlığı Arşivi'ndeki eski yazı belge Musa Sarıkaya, Hakimiyeti Millire 'deki eski yazı metin ise Kemal
Şenoğlu tarafından okunmuştur.
i New York Türk Yardımlaşma Cemiyeti. Bilgi için bkz. 12 Mart 1 923 tarihli '"Türk Teavün Cemiyeti'ne'"
başlıklı belge, Atatü,.k''';ıı Bütüll E.fI!r//!/"i. c. 1 5 , Kaynak Yayınları, istanbul, Şubat 2005, s.20 i . (Y.N.)
2 Çocuk Esirgeme Kurumu. ( Y.N.)
*
71
RANGUN'DA H İLAFET KOMİTESİ VASıTASıYLA
AHMED MOLLA DAVUD EFENDİ'YE"
( l 2 AGUSTOS 1923)
Türkiya Büyük Millet Meclisi Riyaseti
Hususi
Ankara
12.8.339 [ 1923]
Rangun'da Hilafet Komitesi Vasıtasıyla Ahmed Molla Davud Efendi'ye
2 1 Temmuz 1923 tarihli telgrafnamenizi aldım. Rangun Hilafet Komitesi'yle ule
ma cemiyeti tarafından geçen sene gönderilen 3 000 sterlin, 8 Teşrinisani (Kasım]
1 923 tarihinde l ulaşmıştır. Bu suretle gösterilen muhabbet ve hayırseverlik eserleri
ne teşekkür ederim, Efendim.
Türkiya Büyük Millet Meclisi Reisi
Başkumaİıdan
Gazi M. Kemal
.. Fotokopisiyle birlikte aktaran: Orhan Koloğlu, Ga;;i'nin Çağında is/dm Dünyası. Boyut Kitapları. istan
bul. 1 994. s. i 82. Eski yazı belge Ahmet Hezarfen ve Musa Sarıkaya tarafından okunmuştur.
i Belgede tarihin yılı " 1 923" olarak yazılmıştır. Doğrusu " 1 922" olmalıdır. (Y.N.)
72
BÜYÜK MİLLET MECLİsİNDE KONUŞMA
MECLİs REİSLİGİNE SEçİLMESİ ÜZERİNE·
( 1 3 AGUSTOS 1 923)
Reis Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretleri: Efendiler! Türkiye Büyük Millet Mec
lisi'nin ikinciseçim devresine dahil olmuş bulunuyoruz. Yeni MecIis'imizi teşkil eden
yüksek heyetinizi büyük bir hürmetle selamlarım. (Teşekkür/er ederiz ses/eri. ) Bu se
çim devresi, aynı zamanda. yeni Türkiye devletinin, yeni tarihinde mesut bir intikal
zamanına tesadüfediyor. Bunu memleketimizin, milletimizin saadet ve selameti için,
yüksek heyetinizin muvaffakiyeti için uğur sayıyorum.
Hakikaten dört senelik bağımsızlık mücahedemiz, milletimizin şanına layık bir ba
rış ile neticelenmiştir. Lozan'da imza edilmiş olan antlaşmanın yüksek heyetinizin tas
dikine kavuştuğu takdirde bütün manasıyla hor ve bağımsız olarak mesut bir mesai sa
hasına dahil olmuş bulunacağız. Elde edilen mesut neticelerin muhafazasında, Lozan
Antlaşması'ndan ayrı tutulan meselelerin kati hallinde ve milletimizi huzur ve refaha
nail edecek feyizli hizmetlerde tam muvaffakiyetinizi bütün kalbimle temenni ederim.
Efendiler! Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin topla�masından önceki milli faali
yet devrinde milletimizin teveccüh ve itimadına nail olmuştum. İlk Meclis'in riyase
tini ve kahraman ordularımızın başkumandanlığını ifa etmiştim. Bu suret ve sıfat ile
büyük milli şerefiere mazhar oldum. (Hakkınızdır ses/eri. ) Yüksek heyetiniz tarafın
dan riyaset makamına seçilmekliğim, kalbirndeki minnet ve şükran hislerini uyandır
mıştır. Bu asil milli teveccühün yüksek kıymetiyle orantılı bir surette çalışmaya de
vam edeceğimi ve barışın açacağı mesai sahasında da desteğinize ve bütün miletin
itimadına dayanarak -muvaffakiyeti temin için- bütün maddi ve iradi kuvvetlerimi
sarf edeceğimi huzurunuzda, milletin karşısında taahhüt eylerim. (Sürekli o/kış/aı:)
Efendiler! Seçilmiş ve itimat edilen reisiniz olmak şerefi, bugün uhdeme bazı ma
ruzatta bulunmak vazifesini yüklüyor. Bugünün öncesindeki vaziyet ve vazifelerim
itibariyle de bu maruzatırnın iyi karşılanacağını ümit ederim. Bütün acı ve ıstırapla
rını ve muvaffakiyetlerinin bütün huzurunu milletle beraber yaşadığımız mücadele
safhalarının tafsilatı malumunuzdur. Ben bu tafsilatı başlıca üç safha üzerinde özet
leyeceğim ve değerlendireceğim :
• TBMM Zablt Ce,.idesi, Devre 2, c. l . TBMM Maıbaası. Ankara. i % I. s.36-42. Aynca bkz. Kazım Öz
ıürk. Atatı;,.k'ün TBMM Açık ve Gizli Otımmıla,.,ndaki K onıışnıalan 1/. Küllür Bakanlığı Yayınları, An
kara, 1 992. s.987-IOO2.
Musıafa Kemal Paşa bu konuşmayı. Büyük Millel Meclisi'nin 13 Ağusıos 1 923 günü öğleden sonra sa
aı 1 .45'le açılan ve riyaseıini kendisinin yapıığı :ı ıoplanlı i . celsesinde yapmışlır. ( Y N.)
73
Mondros Mütarekesi'nden Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin ve hükümetinin te
sis olunmasına kadar ve ilk Meclis'imizin geçirdiği seneler ve nihayet yeni Mec
lis'imizin dahil bulunduğu devir.
Öyle zannediyorum ki, bizi bugüne getiren ve bugünün vaziyetini doğuran milli
hadiselerin mühim noktalarını ve yeni vazifelerimizin azarnet ve kapsamını bu üç
safha ihtiva edebilir. Yeni Türkiye devletinin açtığı barış devrinin ilk Meclis'i olan
yüksek heyetiniz karşısında batmış ve çökmüş Osmanlı İmparatorluğu'ndan ve onun
son büyük hadisesi olan Harbi Umumi'den bahsetmeyi lüzumsuz sayıyorum.
Onun için sözlerime Mondros Mütarekesi'nden başlayacağım.
Efendiler!
Mondros Mütarekenamesi'nin imzalanmasından ilk milli Meclis'imizin açılışına
kadar geçen devir bir milletin şeref ve haysiyetine vuku bulmuş en ağır tecavüzlerin
feci maceralarıyla doludur. Malum olduğu üzere Osmanlı hükümetiyle müttefikler
arasında imzalanmış olan bu Mütareke, imzalanmasının ertesinden itibaren galip
devletler tarafından fi ilen ve hükmen parçalandı. İngiliz, Fransız, İtalyan istila ordu
ları vatanımızın aziz parçalarına çöktüler, İstanbul ve Boğazlar düşman kara ve de
niz kuvvetlerine gezinti yeri oldu.
Yunan orduları İzmir rıhtımını kana boyadı. . . En güzel şehirlerimizi tahribe baş
ladı. Kadın ve çocuklarımız, namus ve iffetimiz ve pek çok mabetierirniz, eserleri
miz ve abidelerimiz dahil olduğu halde Türk namı altındaki her şeye tecavüz edildi.
Her gün Ayasofya'ya haç asmak tehdidiyle ince hislerimiz rencide edildi. Esirler hak
kında bile reva görülmeyen bir cebirle asırların şeref yükünü omuzlarında taşıyan su
baylarımız, düşman subaylarına ihtiram merasimi yapmaya mecbur tutuldu. Namus
timsalimiz olan sancağımız hakaret gördü.
Bu uğursuz Mütareke'nin tatbikatına nezaret etmek üzere Anadolu'nun en ücra
yerlerine kadar nüfuz tesis eden yabancı subayları, istihbarat şebekeleri namı altın
daki fesat ocakları, dahili düşmanlarımızın teşvikiyle halkımıza hatıra gelmeyen zu
lüm ve hakaretleri reva gördüler. Hükümetin nüfuzu, milletin haysiyeti bu mütecaviz
subayların elinde oyuncak oldu.
Kısaca, Türklüğün vic.danı müthiş bir imtihan karşısında kaldı. Bu nihayeti gel
meyen tecavüzlerin varacağı neticeyi, bu neticenin fecaatini idrak etmemek mümkün
değildi. Tarihin ve ananelerin sevki ile vatanın yiğitlik tahtında oturan Osmanlı padi
şahı ve halife ve onun hükümeti ise yalnız şahsi ve hasis menfaatlarını temin için ta
mamıyla düşmanlara kendini teslim etmişti . . . Vatana hıyanet hususunda onların izin
den gitmişti.
Vaziyet tamamen ümitsiz görünüyordu. Düşmanların kuvvet ve kudreti ezici, fe
laketi büyük ve tahammül edilemez idi. Her halde esaret veya ölümden birini tercih
eylemek mecburiyeti karşısında bulunuyorduk. Hürriyet ve bağımsızlık için dünya
da hiçbir milletin karşı karşıya bulunmadığı müşkülat ile mücadele etmek lazım ge
liyordu. İdrak sahipleri, manzaranın mağlup bir devletin mukadderatının tayini sını
rından çıktığını gördü. Galip devletlerce Osmanlı devletinin kati çöküşüne karar ve
rildiğini anlamakta müşkülat kalmadı.
74
Hakikaten Türkiye halkının haysiyet ve şerefine riayete asla lüzum görülmüyor,
onu esaret altına almak, Türkiye'yi taksim etmek işine mani tasavvur edilmiyordu.
Halkta bir uyanış başlamıştı. Memleketin bazı taraflarında muhtelif unvanlar altın
da cemiyetler teşekkül ediyor ve düşmanlara karşı bizzat millet tarafından silahlı mü
dafaanın esaslan kuruluyordu. Batıda, doğuda yapılan kongreler genel uyanışı şiddet
lendirdi. Nihayet Sivas Genel Kongresi belli noktalar üzerinde, bariz prensipler daire
sinde muhtelif milli teşkilatı "Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti" namı
altında düzene sokarak ve yaygınlaştırarak milletin bütün kuvvetlerini birleştirdi.
Efendiler! Dikkate değer bir ciddiyet ve kapsam kazanan bu mesai, düşmanların,
bilhassa padişah ve halife olan zatın mukabil tedbirini doğurdu. Milli harekat müte
şebbisleri hakkında takibat emirleri verildi. Bastırma tedbirlerinin fiili tatbikatına ge
çildi. Düşmanlar karşısında aciz ve alçaklığı kabul eden saray ve hükümeti şanının
bütün kalıntılarıyla, bütün sefil vasıtalarıyla milli uyanışı öldürmek, hakkına ve na
musuna tecavüz edenler aleyhinde milleti mücahededen men etmek istiyor, memle
keti parçalatmak için düşmana öncülük ediyordu.
Fakat efendiler! S ivas Kongresi'ni yapanların azmi kati ve millete dayanması
kuvvetli idi. Korkusuzca mesaiye devam olundu.
Evvela mebus seçimleri ve Meclis'in toplanması temin edildi. Bu suretle millet
mevcudiyetini ispat için ilk esaslı muvaffakiyetini istihdada karşı kazanmış oldu.
Efendiler! Sarayın ve hükümetin vatan ve millet aleyhine yönelik bütün bu cina
yetlerine rağmen millet yine padişah ve halifeyi kurtarmak ve Osmanlı devletini can
landırmak için tam bir saflıkla çalıştı ve seçilen mebusların Osmanlı hükümetinin ka
nunları dairesinde toplanmasını temin ile yetindi. Mebusların yabancı süngüleri al
tında mutlak bir fikri bağımsızlıkla vazife yapmalarına imkan olmayacağı açık iken,
henüz çoğunluğu kapsayan tereddüt ve sathi değerlendirmeler, Meclis'in, maalesef
İstanbul'da toplanmasına razı olmasını zaruri kıldı.
Efendiler!
Düşmanlarca ve Babıali'ce İstanbul'da bulunacak bir meclisin kahramanca hare
keti muhtemel görülmüyordu. Onlar gözünde bu Meclis'in toplanmasıyla artık Ana
dolu'da milli bir teşekküle meydan bırakılmayacak ve milli heyecan bu suretle teskin
edildikten sonra facia yine devam edecekti. Bu hakikati görenler Anadolu'daki mü
cahidane mesaiye devam ettiler. Bu sayede Anadolu teşkilatı şekilleniyor, kuvvetIe
niyordu. Anadolu'ya dayanan Meclis de müsait olmayan vaziyetine rağmen vazifesi
ne devam ediyordu.
Bu vaziyet düşmanlar için müsait bir manzara arz etmiyordu. Aldatıcı tedbirlerle
maksada nail olmaktan ümidi kınlan düşmanlar, kararlarını açıkça verdiler ve 1 6
Mart 1 336'da [ 1 920] İstanbul'un feci işgali vuku buldu. Osmanlı devletinin hayatına
fiilen son verildi. Bu hadise Anadolu'da çalışanlar için beklenmiyor değildi. Artık
Osmanlı devletini kurtarmak ve onun imanı sayesinde vatanın kurtuluşunu, milletin
bağımsızlığını temin etmek imkanı külliyen yok olmuş bulunuyordu.
Milli bir meclisin toplanmaya daveti zaruri bir iş haline girdi. Nihayet 23 Nisan
1 336 [ 1 920] tarihinde bugün toplandığımız bu salonda yüksek heyetinize selef olan
Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi toplandı.
75
Türkiye tarihinde daima yüksek bir şeref mevkii muhafaza edecek ve gelecek ku
şakların takdirlerini kazanacak olan ilk Meclis'imiz milletin kendi mukadderatına
bizzat el koyduğunu ilan etti. Milli hakimiyet esaslarını harekat düsturu kabul etti ve
kuvvetli bir halk hükümetinin esasını ortaya koydu. (Şiddetli alk/şlar.)
Efendiler! Anadolu'da yeniden milli bir devletin kurulması milletimizin anlayışı
nın olgunluğunu gösteren takdire değer bir uyanış eseri idi. Fakat düşmanlarla bera
ber padişah ve halife olan zat, bundan memnun olmadı. Paris'te imza ettikleri Sevr
Antlaşması'nı cebren millete kabul ettirmek için müşterek tedbirler aldılar. Anado
lu'nun milli heyecanlarını bastırmak için müracaat olunmadık şeytanlık bırakmadıl ar.
Bir taraftan dini siyasete alet ederek Anadolu mücahitlerini idama mahkum etti
ler, ahaliyi bilinen fetvalarla boğazlaşmaya teşvik eyle.diler; bir taraftan da bazı pes
payelerin ceplerini doldurarak Kuvayi İnzibatiye veya Hilafet Ordusu namıyla üze
rimize saldırdılar. Saf ve masum halkı birçok düzmecelerle aldatarak dahilde yer yer
isyan ateşleri yaktırdılar.
Efendiler! İlk Meclis'imizin açıldığı gün İstanbul'dan idare olunan isyan, Anka
ra'nın sekiz saat mesafesine kadar gelmiş bulunuyordu. Samsun ve havalisinde siya
si ve zalim bir isyan, bütün muhite hakim olmak eğilimini gösteriyordu. Vatanın do
ğusu, batısı ve güneyi düşman ateşleri içinde yanıyordu. İşte hareketimizin başlangı
cındaki manzara ! . .
Muhterem efendiler! Bugünkü parlak neticeye varmak kolay olmadı. Hareketin
başlangıcı ile varış noktası arasındaki mesafenin azametini ve kullanılan zamanın az
lığını nazarı dikkati alinize arz etmek isterim.
Bu husustaki hatıramızı daima kuvvetle muhafaza edelim. Çünkü bu, bizim için
gelecekteki mesaimizde azim ve metanet kaynağıdır.
Efendiler! Görüşlerimin ikinci safhasına geçerken arz edeyim ki, selefiniz olan yü
ce Meclis ilk günlerin dehşeti karşısında ümitsizliğe düşmedi. Milletten aldığı büyük
salahiyet ve kudretle vazifesine devam etti . Yeni devletin hükümeti kahramanca mü
cadeleye atıldı. Teşviklere kurban olan halk tekrar masumiyet dairesine sokuldu. Top
suz, tüfeksiz, cephanesiz, vasıtasız enkaz haline getirilmiş olan ordu canlandırıldı.
İlk mücadele günlerinde acı bir zaruret ile vücuda getirilen muntazam olmayan
kuvvetler derhal nizami kuvvetlere dönüştürüldü.
Bu intikali, menfaatlarına ve düşüncelerine aykırı bulan bazı müfrezelerin ihanet
karane mukavemeti sökülüp atıldı, memleket talihi ve huzuru, muntazam bir ordu
nun emin ellerine verildi.
Efendiler! Milli ordunun daha ilk teşkili günlerinde gördüğü büyük ve kıymetli hiz
metler, milletin daima minnet ve şükranla hatırladığı izler olacaktır. (Şiddetli alk/şlar.)
Yekdiğerini takiben üstün düşmanlara karşı kazanılan Ermenistan zaferi, Birinci
İnönü Zaferi, İkinci İnönü Zaferi ve Güney Cephesi muharebelerinde gösterilen fe
dakarane mukavemet safhaları, milli ordunun şeref tarihinde ilk kıymetli hadiseler
olarak daima parlaklığını muhafaza edecektir. (Alk/şlar.)
Efendiler! Mücadele seneleri takip ettikçe genç ordumuz kahramanlık temelleri
üzerinde durmadan yükseldi. Milli iradenin tevcih ettiği en mühim vazifeleri kahra
manca yapma kudret ve haşmetini gösterdi. Ankara'ya yürüyen mağrur Yunan ordu-
76
sunu Sakarya Meydan Muharebesi'nde mağlup ve ricata mecbur etti. N ihayet tekmi i
Yunan Küçük Asya ordusunu Afyon Karahisar-Dumlupınar Meydan Muharebesi'nde
tamamen boğdu ve bütün kısımlarıyla Anadolu topraklarına serdi, imha etti. (Şiddet
li alktşlar.) Her' safhası vatan için, milli tarihimiz için, torunlarımız ve gelecek nesil
lerimiz için şerefli hadiselerle dolu büyük bir kahramanlık menkıbesi teşkil eden
Anadolu muharebelerinin heyecan verici tafsilatını tarih Iisanına terk ediyorum.
Fakat efendiler! Millet, milletin sanat ruhu, 'musikisi, edebiyatı ve bütün güzel sa
natları bu kutsi mücadelenin ilahi teranelerini teyit eden bir vatan aşkının coşkularıy
la daima ,söylenmelidir. (Alk/şlar.)
Efendiler!
Arz eylediğim harp vakalarına, pek mühim siyasi faaliyetlerimiz refakat etmiştir.
Bu arada Ruslarla halen hükümleri geçerli bir dostluk antlaşmasını imzaladık; Ukray
na, Gürcistan, Azerbaycan ve Afganistan ile de aynı mahiyette antlaşmalar imzaladık.
Doğu Cephesi'nde kazandığımız zafer neticesinde Ermenilerle banş antlaşması yaptık.
O zaman Batı devletleriyle temasımıza gelince: Yalnız Fransızlarla sınırlı şartla
n ihtiva eden Ankara Anlaşması'nı yapabildik. Halbuki her büyük muharebeden ev
vel veyahut sonra barışı sağlamak için samimane çalıştığımız halde müracaatlarımız
ya retle veyahut soğuklukla mukabele gördü.
Efendiler!
Ne yapalım ki, maddi kuvvetler ile teyitedilmeyen hakların neticesizliğe mahkO
miyetini ifade eden genelgeçer kaide, bizim hakkımızda müsamahakiir bir istisna
göstermedi. Milletin iradesi, fi ili ve kati bir zaferin timsali halinde somutlaşmadıkça
barış perisi huzur kucağını bize açmadı.
Efendiler!
İlk Meclis'imiz, memleketi düşman ayaklarından kurtarmak , milleti hayat veren
bir barışa götürmek gayesine yürürken aynı zamanda yeni Türkiye devletinin binası
nı tesis ediyor ve sağlamlaştırıyordu. Bu maksatla kanunlar koydu, kararlar aldı, dev
letin muhtelif şubelerinin ihtiyaç gösterdiği bir hayli meseleleri de halletti.
Efendiler!
Giden Meclis -dahili vaziyetimizi ve askeri harekatımızı karıştırmaktan ve barı
şımızı zorlaştınnaktan geri durmamış olan bazı sınırlı sayıdaki kimselerin vücuduna
rağmen- vazifesini iyi yapmış ve genel olarak vatan ve millet için kurtuluş ve hayat
vasıtası olmuştu,r. (AIk/şIar.)
Muhterem efendiler!
Dört senelik mesaiden sonra son ve kati muzafferiyetimiz üzerine Mudanya As
keri Mukavelesi yapıldı. Ve barış müzakereleri devresine geçildi. Bu müzakerelerin
cereyanında da tesadüf ettiğimiz müşkülat pek çoktur. Fakat, ben bunu pek tabii bu
luyorum. Çünkü bu barış müzakerelerinde görülen hesaplar dört senelik değil dört
yüz senelik bir devrin günahlarının mirası idi. (Doğru sesleri.)
Hakikaten Osmanlı İmparatorluğu e n haşmetli, azametli ve kuvvetli devirleri n
den itibaren milletin bağımsızlığı zaranna, hayati menfaatları zaranna o kadar çok
şey feda edilmiş idi ki, netice yalnız kendisinin mahvolmasından ve çökmesinden
ibaret kalmadı, belki kendinden sonra da memleketin hakiki sahibi olan milleti hak
ve mevcudiyetini ispat için büyük müşkülata maruz bıraktı. (Çok doğru sesleri.)
77
Müşkülat, muvaffakiyetle göğüsIendi. Neticede imza olunan antlaşma yüksek he
yetinizce görülecek ve öğrenilecektir. Ben burada yalnız bugüne kadar olan mesai ile
onun neticelerini özetlemek isterim.
Efendiler, doğuda Trabzon'u, güneyde Adana'yı ihtiva edecek büyük Ermenis
tan'dan eser kalmamıştır. Ermeniler, tabii olan sınırları dahilinde bırakılmıştır. 1 293
[ 1 877] seferinde Türk vatanından cebren ayrılan Elviyei Selaset tekrar sancağımız
altına alınmıştır. (Alkışlar.) Kuzeyde Karadeniz'in en güzel ve en zengin sahilleri üze
rinde tesis edilmek istenilen Pontus hükümeti taraftarları ile beraber tamamen berta
raf edilmiştir. (Alk/şla/:) Güneyde nüfuz mıntıkaları unvanı altında memleketimizi
parçalamak ümitleri kamilen kırılmış ve milletin azi m ve kahramanlığı karşısında
Türkiye'yi parçalamanın ham bir hayal olduğu kabul ettirilmiştir. (Alk/şlar:) Türki
ye'ye, her medeni memleketin istifade ettiği haklar tanıttırılmıştır. (Alk/şlar. ) Yine gü
neyde servet ve kabiliyeti itibariyle vatanımızın en parlak bir ümidi olan Adana ve
onun gibi birçok güzel şehirlerimiz, mustarip oldukları istiladan kurtarılmıştır.
Batıda en mamur yerlerimiz, İzmir ve Bursa gibi şehirlerimizle Paşaeli ve tarihi
Edirne'miz ve dünyanın arzusunu çeken güzel İ stanbul'umuz esaret ve işgal boyun
duruğundan kurtarılmıştır. Bundan başka bizi diğer medeni m illetler sırasından geri
bıraktıran adli, siyasi, iktisadi ve mali zincirler kırılmıştır, parçalanmıştır. (Bravo ses
leri. alk/şlar. )
Efendiler! B ugüne kadar kazandığımız muvaffakiyet, bize ancak ilerleme ve me
deniyete doğru bir yol açmıştır. Yoksa ilerleme ve medeniyete henüz ulaştırmış de
ğildir. Bize ve torunlarımıza düşen vazife bu yol üzerinde tereddütsüz ilerlemektir.
(Bravo sesleri, alk/şlar. )
Ş urasını hatırdan çıkarmamalıdır ki, bu kadar fedakarlıkların semeresini elimiz
den kaçırmamak ve geçen musibet ve felaketlerin bir daha dönmesini imkansız kıla
cak tedbirleri almak bizim için her günün düşüncesi olmalıdır. Fakat emin olalım ki,
bunun için kuru bir dikkat ve uyanıklık safdilane bir kıskançlık kafi değildir.
Efendiler! Asırlarca devam eden bir kötü idarenin bu nesle yüklediği vazifeler sa
yılamayacak çeşitlilik ve müşkülat arz eylemektedir. Bu sebeple yapmaya mecbur ol
duğumuz mühim ve çok işleri salim ve netice verici bir sisteme bağlamak mecburi
yetindeyiz. Sınırlı vasıtalarla büyük işler görmenin tecrübe olunan yegane usulü,
kuvvetlerimizi dağıtmamak, mevcut vasıtaların büyük kısmını gayelerimizden en
mühim olanlar üzerinde yoğunlaştırmakur. Şüphesiz dahil olacağımız barış devrinde
bütçemizin bahşedeceği müsaadeyi evvelemirde yeni devletimizin bekasını temine,
şevket ve kudretle sonsuza kadar baki olmasına hasredeceğiz; fakat bunun için esas
olan bazı noktalar vardır ki, onları daima göz önünde tutmalıyız! Benim, ilk hatırıma
gelen mühim nokta asayiştir.
Efendiler! H ükümetin mevcudiyetinin hikmeti, memleketin asayişini, milletin
huzur ve rahatını temin eylemektir. Bütün memlekette istikrarlı bir asayişin feyizleri
hükümran olmalıdır.
Millet. geniş bir huzur ve emniyet içinde müsterih bulunmalıdır. Memleketimizin
herhangi bir köşesinde halkın emniyetini, devletin birlik ve asayişini· ihlale kalkışan
lar devletin bütün kuvvetlerini karşılarında bulmalıdırlar. (Alk/şlar.)
t Ü ç vilayet (Kars, Ardahan, Batum). (Y.N.)
78
Sonra efendiler!
Türkiye Devleti'nin bağımsızhğı mukaddestir. O, ebediyen emniyette ve doku
nulmaz olmalıdır.
Devlet bağımsılhğının, millet hayatının ve memleketin yegane bekçisi ise kahra
man ordumuzdur. Dolayısıyla askeri teşkilatımızın özel itinayla tanzimi ve yüceltil
mesi en mühim esaslardandır.
Efendiler! Bugün ulaştığımız banşın, ebedi banş olacağına i nanmak, elbette saf
dillik olur. (Çok doğru ses/eri.) Bu, o kadar mühim bir hakikattir ki, ondan bir an bi
le gaflet m illetin bütün hayatını tehlikeye sokar.
Şüphesiz haklarımıza, şeref ve haysiyetimize hürmet edildikçe mütekabil hürmet
te katiyen kusur etmeyeceğiz. Fakat ne çare ki, zayıf olanlann haklanna hürmetin
noksan olduğu veya hiç hürmet edilmediğini çok acı tecrübe\erle öğrendik. Onun için
efendiler, bütün ihtimallerin talep edeceği hazırlıklan yapmakta asla gecikemeyiz.
(Bravo ses/eri.)
Efendiler!
Memleketin dahili ve harici emniyeti vasıtaları tamamlanırken adli usul üm üzün
mümkün sürat ile ıslahına özel ehemmiyet atfolunmalıdır. (Çok doğru ses/eri. ) Na
fıa, iktisat ve maarif işlerinin ne kadar hayati olduğunu, milletin muvaffakiyetini, re
fah ve saadetini temin hususunda ne kadar acil ve kaçınılmaz bulunduğunu takdir bu
yurursunuz.
Efendiler!
Millete karşı, taahhüt etmiş olduğumuz ve her biri başlı başına ehemmiyete sahip
diğer bütün meseleleri pratik ve ilmi usuller dairesinde halle girişrnek vazifelerimiz
cümlesindendir.
Harici münasebetlerimiz hakkında fazla bir şey söylemeye lüzum görmüyorum.
Bu husustaki kati şiarımız cihanca malum olmuştur. Bütün komşularımızla, diğer
devletlerle dostane geçinmeye ve mütekabil hürmet ve vefakarlığa dayanan siyaseti
mizin devam edeceğine şüphe yoktur. Şurasını açıklamak isterim ki, barış devrine
hakiki bir samimiyetle ve ciddi bir sükun arzusuyla giriyoruz.
Yüksek heyetinizin dinlemek lütfunda bulunduğunuz bütün bu görüşlerime, mü
saade buyurursanız birkaç söz daha ilave edeyim. (Buyurun ses/eri.)
Efendiler! Bir an için teferruattan ayrılarak vatan dediğimiz kutsi mevcudiyete
genel bir bakışla bakalım. Onun hayat namına, ümran namına her mazhariyetten
mahrum bir siyah toprak sahasından ibaret bırakılmış olduğunu görürüz. O siyah top
rak sahasının altında defineler ve üstünde asil ve kahraman bir millet yaşıyor. (Sürek
li a/k/ş/ar.) İşte biz, bütün bu uzun ve tahammülü müşkül mücadeleleri bu aziz ecdat
mirasının hür ve bağımsız sahibi olduğumuzu ve ilelebet olacağımızı i spat için yap
mış bulunuyoruz. Vatanın ve milletin bağımsızlığının dokunulmazlığı namına yap
mış bulunuyoruz. Bundan sonraki faaliyetlerimizin de asıl hedefi aynı dokunulmaz
lığın ve huzur ve emniyetin temin ve teyidi olacaktır.
Bu sayede memleketimizi mamur ve halkımızı mesut ve müreffeh edeceğiz. (in
şallah ses/eri.) Ümidimiz, azmimiz ve bilhassa milletimizin ve yüce Meclis'inizin
göstereceği birlik ve dayanışma. ilerleme ve medeniyet yolundaki mesaimizde elbet
te muvaffakiyetin teminatı olacaktır.
79
Muhterem arkadaşlar! Maruzatıma son vermeden evvel hepinizi büyük bir vazi
fenin yapılmasına davet etmek istiyorum. Geçirdiğimiz buhranlı günlerin şerefli kah
ramanlarını hep beraber takdis edelim. (Alkışlar.)
Onlar arasında muharebe meydanlarında düşman silahıyla göğüsleri delinmiş
bahtiyarlar olduğu gibi, yangınlarda, ateşlerde yakılmış bedbaht çocuklar, kadınlar
ve ihtiyarlar vardır.
Onlar arasında namuslarına tecavüz edilmiş, ebediyen ağlamaya mahkum genç
kızlar da vardır.
Onlar arasında yurtlarını kaybetmiş aileler, evlatlarını gömmüş analar vardır ve
yine onlar arasında muharebedeki namus vazifesini şerefle yaparak bugün memleket
lerine dönmüş gaziler vardır.
Onlardan şehadet şerbetini içmiş olanların ruhlarına fatihalar ithaf edelim.
(Ayağa kalkılarak fatiha ithaf olundu.)
Efendiler! Bugün haklı olarak iftihar edebileceğimiz bütün muvaffakiyetlerin sır
rı yeni Türkiye devletinin yapısındadır.
Hakikaten Türkiye devletinin, bu yeni müessesenin dayandığı esasla� mahiyet iti
bariyle kendinden önceki tarihi müesseselerin esaslarından başkadır.
Bunu bir kelime ile ifade etmek lazım gelirse, diyebiliriz ki, yeni Türkiye devle
ti bir halk devletidir, halkın devletidir. Mazinin müesseseleri ise bir şahıs devleti idi,
şahısların devleti idi.
Bir milletin yeryüzünden tamamen silinmesi için, bir milletin insanl,k aleminden
tamamen yok edilebilmesi için Nuh Tufanı kadar harikulade musibetler ve hadiseler
lazımdır. Fakat şahıslar, kendiliğinden yok olmaya mahkumdur. Dolayısıyla halk
müessesesi ile şahıs müessesesi arasında hayat ve yok olma nispetleri de bunun ay
nıdır. (Alkışlaı:)
Efendiler! Dünyanın belli başlı milletlerini esaretten kurtararak hakimiyetIerine
kavuşturan büyük fikir cereyanları, köhne müesseselere ümit bağlayanların, çürümüş
idare usullerinde kurtuluş kuvveti arayanların amansız düşmanıdır.
Avusturya, Almanya, Rusya ve hatta dünyanın en muhafazakar bir medeniyetine
mensup Çin imparatorlukları o büyük fikir cereyanının kahredici darbeleriyle gözle
rimizin önünde devriImiştir.
İşte efendiler, yeni Türkiye devleti de cihana hakim o büyük ve kudretli fikrin
Türkiye'de tecellisidir, tahakkukudur.
Cihanın toplumsal ve siyasi icaplarından doğan ve binlerce senedir Türk tarihinin
gelişmesi neticesi olan devletimiz, devam ve istikrarın bütün vasıflarına ve şartları
na sahiptir.
Efendiler! Bu şartların mesut gelişmesini teminde, yüksek heyetinizin muvaffa
kiyete mazhar olmasını Cenabı Hak'tan niyaz ederim. (Sürekli ve şiddetli alkışlar.)
80
SİVAS'TA HEYETİ VEKİLE REİsİ RAUF BEYEFENDİ'YE"
( 1 3 AGUSTOS 1 923)
Şifre
Makine başında
Ankara
1 3. 8.339 [ 1 923]
Sivas'ta Heyeti Vekile Reisi Rauf Beyefendi Hazretleri'ne
Riyasete seçilmem dolayısıyla gönderdiğiniz tebrik telgrafını aldım. Teşekkürleri
mi sıhhat ve afıyetiniz hakkındaki özel temennilerimle beraber beyan ederim, Efendim.
Gazi M. Kemal
.. Aslı. Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A: 11ı-7, D: 1 8. F: 1 55'te bulunan eski yazı belgenin fotokopisi Ata
türk'iin Bütün Eserleri Arşivi'ndedir. Eski yazı belge Ahmet Hezarfen tarafından okunmuştur.
81
İSMET PAŞA. MAHMUD NEDİM VE DOKTOR MEHMED HİLMİ BEYLERİN
ÜYELİKLERİNİN KABULÜ·
( 1 3 AGUSTOS ı 923)
A nkara
Türkiya Büyük Millet Meclisi
. . . Şuhe
Adet
Büyük Millet Meclisi Riyaseti Celilesine
Malatya mehusluğuna seçilen zevattan ismet Paşa Hazretleri'yle Kaymakam
Mahmud Nedim ve Doktor Mehmet Hilmi Beylere ait olup telgrajla gelen mazhata,
şuhemizin özel encümen ve genel kurulunca incelenerek kanun usulüne uygun görül
müş olmakla kahulü ve tasdiki için genel kurula arz olunur. 13 Ağustos 39 [1 923J
Beşinci Şuhe Reisi
Sinoh Mehusu
YusufKemal
İsmet Paşa. Mahmud Nedim ve Doktor Mehmed Hilmi Beylerin üyelikleri kabul
edilmiştir. ı 3.8.39 [ ı 923]
Geçici Katip
Geçici Katip
Türkiya Büyük Millet Meclisi Reisi
Gazi Mustafa Kemal
• Aslı, TBMM Küıüphanesi, Mikrofilm Arşivi, M.E No: i O'da bulunan eski yazı belgenin foıokopisi Ala
!Ürk'ün Bülün Eserleri Arşivi'ndedir. Eski yazı belge Kemal Şenoğlu !arafından okunmuşlur.
82
DENİzLİ MEBUSU H AYDAR RÜŞTÜ BEYEFENDİ'YE"
( 1 3 AGUSTOS 1 923)
Türkiye Büyük Millet Meclisi Riyaseti
Başkitabeti Kavanin Müdüriyeti
Adet
2 1 - 1 9-27
Ankara
1 3.8. 1 339 [ 1 923]
Muhterem Denizli Mebusu Haydar Rüştü Beyefendi'ye
Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin ikinci seçim devresi münasebetiyle 1 3. 8.39
[ I 923] tarihli üçüncü toplantısında icra olunan seçimler neticesinde i 82 oy ile Riyaset
Divanı Katipliği'ne seçildiğinizi bildirir ve muvaffakiyet temenni eylerim, Efendim.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisi
Gazi Mustafa Kemal
.. Haydar Rüşıü Ökıem, Mütareke ve işgal A�ıları. Hazırlayan: Prof. Dr. Zeki An1can, Alalürk Külıür. Dil
ve Tarih Yüksek KurumuTürk Tarih Kurumu Yayınlan. Ankara. 1 99 1 , s. 19.
83
iHTiYAT ZABiTlERi TEAVÜN CEMiYETi MERKEZi UMUMisi'NE*
(14 AGUSTOS ı 923) 1
Büyük Millet Meclisi Reisi Gazi Mustafa Kemal Paşa yakın zamanda İzmir'de
teşekkül eden İhtiyat Zahitleri Teavün Cemiyeti Merkezi Umumisi'ne2 şu iltifatna
meyi göndererek fahri riyasetlerini kahul eylediklerini tehliğ huyurmuşlardır:
Cemiyetinizin fahri riyasetini kabul ettim. Bu riyasetin gerektireceği meşguliyet
leri bizzat yapmaya güzide meşguliyetlerim mani olduğundan. eski Adliye Vekili in
ceoğlu Refik Şevket Beyefendi'yi cemiyetinizle temas etmek. işlerinizi takip eyle
mek üzere vekil tayin ediyorum. Cemiyetinizin ilk teşebbüslerinde kolaylık sağla
mak üzere emrimde bulunan hayır işlerine sarfı lazım gelen paradan on bin lirayı ce
miyetinize veriyorum. Bu para Refik Şevket Beyefendi aracılığıyla cemiyetinize tes
lim edilecektir. Cemiyetiniz faaliyetinin tam kudretini bularak ihtiyaç kalmadığı za
man diğer bir hayır işinde kullanılmak üzere söz konusu on bin liranın emrime iade
si şarttır. Bu müddeti dört sene olarak tayin ediyorum. Aynca şahsıma hibe edilmiş
olan iki otomobil i de cemiyetinizce istifade olunmak üzere size hediye ediyorum.
Söz konusu otomobiller izmir'de Hilal Tamirhanesi'nde olup, Refik Şevket Bey ara
cılığıyla cemiyetinize teslimi tamirhane müdüriyetine emredilmiştir. Muvaffakiyeti
nizi temenni ederim. Efendim.
l'lı/aıı. 14 Ağusıos 1923. Numara: 1 36. s.3. Eski yazı me lin Musa Sarıkaya larafından okunmuşıur.
i Va/an'da belgenin willi yer almamakıadır. 14 Ağusıos 1923. belgenin Va/aıı'da yayımlandığı ıarihıir. (Y.N.)
2 Yedek Subaylar Yardımlaşma Cemiyeıi Genel Merkezi. (Y.N.)
•
84
HEYETİ İLMİYE ŞEREFİNE VERİLEN ÇAY ZİYAFETİNDE SOHBET*
(14 AGUSTOS 1 923)
Bugün saat 5 'te Türk Ocağı'na gittim. Geniş ve kiharca süslenmiş salonda hiri
hüyük. ikisi küçük üç mükellefmasa hulunuyordu. Salon. heyeti ilmiye üyeleri ve me
huslarla dolmuştu. f . J Bu sırada Gazi Paşa Hazretleri de teşrif ettiler ve salonda
kilerin ayrı ayrı ellerini sıktılm: Biraz kenarda Kazım Karahekir Paşa ile konuştuk
tan sonra küçük masalardan hirine geldileı: Mehuslar ve Mitiiıı heyeti ilmiye üyele
ri, davetliler, Gazi Paşa'nın etrafinda toplandılaı: Gazi Paşa. samimi ve iltifatkar hir
eda ile Ali Sami Bey'den spor teşkilatımız hakk/llda izahat istedi. Verilen izahatı dik
katle dinliyordu. Ali Sami Bey. Avrupalılan'a sporun en kuvl'etli hir propaganda va
sıtası olduğunu söylediği zaman. Gazi Paşa:
.
.
"Biz henüz o dereceye gelmedik. Sporda tek ve açık bir gaye gözetmek lazımdır.
Sporu ya propaganda için yapacağız yahut da bedeni gelişmemizi temin için yapaca
ğız" dediler.
Ali Sami Bey. spordaki milli gayelerini uzun uzadıya anlattı .
Bundan sqnra Paşa Hazretleri. heyeti ilmiye müzakerelerine dair sorular sordu.
Müzakereler ile pek yakından alakadar olduğunu söyledileı: Darülmuallimin Müdii
rii İhsan Bey. heyeti ilmiye tarafindan tertip edilen maar(!' umdelerini ve programı
ııın mathu hir tanesini Paşa Hazretleri'ne verdi. Paşa Hazretleri. hu özeti derin ve
tahlilkar hir dikkatle okudular ve hazı noktaları sordular.
Bu arada medreseler meselesi üzerinde nıı'iııakaşalar yapıldı. İmanılığııı hir mes
lek olup olmadığını soran Paşa Hazretleri. verilen mulıtel(!' cevaplara karşı:
-Mesela burada hepim iz Müslümanız. Şimdi namaz k ı lmak icap etse, birimiz.
imamlık eder miyiz, edemez miyiz?
Hepsi:
-Evet! cevahını verdileı:
Paşa:
-o
halde imamlık, bir meslek değildir.
.. Vakiı. 17 Ağustos 1923. Numara: 2038. s. 1 . Özeti için bkz. Hakimiyeıi Mi/liye. 16 Ağustos 1 92 3 . Nu
mara: 890. s.2. Ayrıca bkz. Ahmet Bekir Palazoğlu. Başlj.�reımel/ Aıa tiirk (/9/9- /928). c. I . TC Milli
Eğitim Bakanlığı Eğitim Araçları ve Donatım Dairesi Başkanlığı. Ankara. 1 99 i. s. 1 39- 142. Eski yazı
metinler Musa Sarıkaya tarafından okunmuştur.
85
Daha sonra Kur'anı Kerim'in tefsir ve tercümesi üzerinde saatlerce süren müna
kaşalar yapıldı.
Akşam çoktan olmuştu. Fakat, herkes hu tatlı sohhetin görünmeyen sihirli derin
liğine o kadar inmişti ki, ortalığın karardığını kimse fark etmiyordu. İki saattir hek
lenen vekilleı� toplantılardan çıkamadıkları için gelemediler. Hamdullah Suphi Bey,
Gazi'yi, hazır hulunanları çaya davet ettiler. Gazi Paşa:
-Bu münakaşa çaydan daha tatlı ! Burada oturmama müsaade ediniz, dediler ve
münakaşalarına devam ettiler.
Çaylar içildikten , pastalar, hisküviler, pandispanyalar yeniıdikten sonra, Hamdul
lah Suphi Bey ayağa kalktı. HôM görܧünü anlatan Paşa Hazretleri'nden müsaade ri
ca ettikten sonra heyeti ilmiye üyelerine hitahen aynen şu nutku irat eylediler: {. . . J
Bu nutkun üzerine Darülfünun Müderrisi İsmail Hakkı Bey kalkarak: {. . .J
Bu nutuk da alkışlarla karşılandı. Herkes derin hir süktmetle Gazi Paşa Hazret
leri'ni heklediler. Sessizliğe hürünen dakikQlar geçti fakat Gazi Paşa Hazretleri hu
gün söylememeyi tercih huyurdular. Ve yine Kur'an'ın tefsiri hahsine döndüler. Mü
nakaşalar yine kızıştı ve tam heş huçuk saat, geç vakte kadar hu samimi ve dostluk
dolu mahfilin muhitinde, Büyük Kahramanımızın muhahhet samimiyeti içinde ömür
lerimizin en mesut dakikalarının saadetiyle hislendik. i
Paşa Hazretleri, saat 9.3 O 'da Ocak'tan döndükleri esnada heyeti ilmiyeye hitahen
aşağıdaki kısa nutku irat ederek heyet üyeleriyle vedalaşmışlardır:
"Efendiler, sizinle müşerref olmak ve bu toplantırinzı daha devam ettirmek benim
için büyük bir saadet teşkil ederdi. Görüyorsunuz ki, vakit ilerlemiştir. Sizin kıymet
li zamanlarınızı daha ziyade almak istemem.
Sizinle müşerref olmak, benim için memnuniyet sebebi olmuştur. İnşailah yakın
da, yakından temas etmeye nail olurum.
Şimdiye kadar askerlik ve siyaset sahasında vücuda getirilen zaferin irfan saha
sında da temin edileceğini ümit ederim. AlIahaısmarladık."
ı Buraya kadarki kısım Vakir'te, sonrası Hökimiyeri Mil/iye'de yer almaktadır. (Y.N.)
86
SOFYA'DA GENERAL S. KOVAÇEFE TEŞEKKÜR"
( 1 5 AGUSTOS 1 923)
Ankara, 1 5 .8.339 [ 1 923]
Giriştiğimiz hayat ve bağımsızlık mücadelesi neticesinde hak kazandığımız şe
refli barışın akdi münasebetiyle hissiyat ve tebrikler beyanını ihtiva eden mektubu·
nuzu memnuniyetle aldım. Bu suretle gösterilen sevgi ve iyilikseverlik eserlerine te
şekkür ve afıyet ve saadetinizin devamını temenni eylerim, Efendim . 1
Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisi
Başkumandan
Gazi M ustafa Kemal
.. D.B.A. (Dışişleri Bakanlığı Arşivi) - Lozan sulhu. Tebrikat"tan aktaran: Bilal N. Şimşir, ATatürk ile Ya
z,�malar l ( 1 97.0-1923), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1 98 1 . s.5 1 7 .
Belge, kaynakta "TBMM Reisi Başkumandan Gazi Mustafa Kemal Paşa'dan Sofya'da General S . Ko
vaçef Cenablarına" başlığı altında yayımlanmıştır. (Y.N.)
i General Kovaçefin Atatürk'e gönderdiği mektup bulunamadı. (Biliil N. Şimşir'in notu.)
87
HALİFE'YE·
( 1 7 AGUSTOS 1 923) 1
Milli Meclis'in ikinci açılış devresi münasebetiyle Halife Hazretleri'nin vaki olan
tebrikine cevaben Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretleri'nden şu telgrafname çekil
miştir:
Milli Meclis'in ikinci devresine dahil olması ve Türkiya Büyük Mi llet Meclisi ri
yasetine seçilme m dolayısıyla tarafı hazreti hilafetpenahilerinden vuku bulan tebrik
lere m ukabil özel teşekkürlerimi takdim ve yüce Meclis'in muhterem üyelerine ithaf
buyurulan yüce selamlarının bildirileceğini arz ederim. Efendimiz.
Gazi M ustafa Kemal
Ilakiı. 23 Ağusıos 1 923. Numara: 2044. s.2; itdalli. 23 Ağusıos 1923. Numara: 9493. s . l ; Vaıaıı. 23
Ağusıos i 923, Numara: 145, s.2. Vakit ve il.:daııı'daki esk! yazı melinler Musa Sarıkaya, H:ııaıı'daki ise
Hüseyin GüIıekin lardfından okunmuşlur.
i Gazetelerde telgrafın larihi yer a1maınakıadır. Ancak, aynı konuda "Türkiya Büyük Millel Meclisi Ri
yaseıi'ne" yazılan 17 Ağusıos 1 923 larihli yazıdan önce çekildiği anlaşılmakıadır. Bkz. elinizdeki cilııe,
s.89. (Y.N.)
•
88
HALİFE'NİN TELGRAFI HAKKINDA
TÜRKİYA BÜYÜK MİLLET MECLİsİ RİYASETİ'NE"'
( 1 7 AGUSTOS 1 923)
Türkiya Büyük Millet Meclisi Riyaseti
Kalemi Mahsus Müdüriyeti
Adet
Ankara
1 7.8.339 [ 1 923]
Türkiya Büyük Millet Meclisi Riyaseti'ne
Milli Meclis'in yeni devresi ve riyasete seçilmem münasebetiyle zatı hazreti hila
fetpenahi tarafından gelen telgrafnameye cevap yazılmış olmakla beraber, değerli üye
lere de selam ithafını bildirmek itibariyle, malumat için yüce Meclis'e arz ediyorum,
Efendim.
Gazi M. Kemal
•
Aslı, TBMM Arşivi, Devre: 2, Sicil No: 19'da bulunan eski yazı belgenin fotokopisi Atatürk'ün Bütün
Eserleri Arşivi'ndedir. Ayncil bkz. fotokopisiyle birlikte aktaran: M.E Kırzıoğlu, " Atatürk'e Ait Bilinme·
yen 7 Vesika", Tiirk KülIii"'" Türk Kültürünü Araştırma Enslitüsü, sayı 1 64, s.479. 486. Aynca bkz.
TBMM Zabıt Ceridesi. Devre 2, c. I . TBMM Matbaa�ı, Ankara 1 96 1 . s.96. Eski yazı belge A1lmel He·
zarfen tarafından okunmuştur.
Mustafa Kemal Paşa'nın bu tezkeresi, Büyük Millet Meclisi'nin 19 Ağustos 1923 günü öğleden sonra
saat I .SS'te açdan ve riyasetini Birinci Reis Vekili Mehmed Sabri Beyefendi'nin yaptığı 6. toplantı ı .
celsesinde okunmuştur.
Halife'ye yazılmış olan söz konusu cevabi telgrafname için bkz. elinizdeki ciltte, s.88. (Y.N.)
89
EMİR ÇAVUŞU ALİ EFENDİ'YE VERİLEN VEsİKA"
( l 8 AGUSTOS 1923)
Türkiya Büyük Millet Meclisi Riyaseti
Başkitabeti
Kavanin Müdüriyeti
Adet
Ankara
1 8.8.339 [ 1923]
Mihalıççık kazasının Çukurviran köyünden Hacı İsmail oğlu Ali Efendi ta Erzu
rum'dan, yani ı 335 ( 1 9 1 9] senesinden beri hizmetimde bulunmuş ve hiçbir suretle
sadakat ve fedakarlıktan ayrılmamış, akıllı ve namuslu bir efendidir. Hakkında icabı
takdirinde iyi muamele ve yardım edilmek üzere işbu vesika kendisine verilmiştir.
Başkumandan
Gazi Mustafa Kemal
.. Fotokopisiyle birlikte aktaran: Alatürk'ün Şimdiye Kada,. YQylıılanmaml§ Alliları, Anlatan: Ali Metin
(Atatürk'ün Emir Çavuşu), Yazan: Ziya Oranlı, Alkan Matbaası, Ankara, 1 967, s.7, 9. Ayrıca bkz. A ta·
türk'ün Söylev ve Demeçieri Tamim ve Telgrafları V, Hazırlayanlar: Sadi Borak-Or. Utkan Kocatürk,
Türk İnklUip Tarihi Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1 972, s.204. Eski yazı metin Kemal Şeno�lu ve Musa
Sarıkaya tarafından okunmuştur.
i Sözcük, Alatürk'ün Şimdiye Kadar Yaymlanmamı§ Anı ları 'nda yanlış olarak "beni", Atatürk'ün Söyle\'
ve Demeçieri Tamim ve Telgraflan V'te ise "benim" olarak okunmuş. ('Y.N.)
90
MACAR MİLLET MECLİsİNE"
(22 AGUSTOS i 923) 1
Eski Macar Başvekili, Parlamento üyelerinden Mösyö fstvan Friedrich 24 tarihin
de Macar Milli Meclisi'nin toplantısında irat ettiği nutukta şu beyanatta bulunuyor:
"Bazı Macar vatanperverleri tarafından Mustafa Kemal Paşa'ya bir iftihar kılıcı
takdimine memur edilmiştim. 2 Paşa'dan, Macar Millet Meclisi'ne imzaları ile süslen
miş birfotoğraflarının verilmesini rica etmiştim. Şu cevabı aldım:
'Kavimler göçü sırasında kardeş Macar halkı Tuna'ya geldikleri vakit, biz Anado
lu'da kaldık. Ve bu suretle iki kardeş birbirinden koptu. Çok defa umutsuzluk içindeki
zor savaşlanmız sırasında, birbirimizden böylesine uzakta olmamızın hem bizim hem
de sizin için ne kadar dezavantajlı olduğunu hissettik. 3 Ancak mesajla münasebetler te
min edebiliyoruz. Macar kardeşlerimizin burada, hatta harp meydanlarında şans temen
nileriyle bizi ziyaretlerini hiçbir zaman unutmayacağız. Bu konuda Ankara'da, Mec
lis'te me�nuniyetle malumat vereceğim ve Macar Meclisi'ne cevap olarak şunları söy
leyeceğim: Doğruluk, metanet ve nefisten fedakarlık zafere ulaştırır. Orada, Tuna kıyı
sında acı çeken kardeş halkın geleceğine inanıyor ve güveniyoruz.3 Ümitsiz olmayınız,
zira gelecek, arzu ve imanı olana vaat olunmuştur.' (Tasdik sesleri.)
'Bu resmi, kardeş Macar Meclisi'ne selamlarna olarak kabul edin. 3 Bu resim, sa
mimi ve kardeşçe sevgi ve hürmetimin bir sembolü olsun. 3 Bu şerefli kılıcı ömrümün
nihayetine değin iftiharla muhafaza edeceğim. Bu kılıcı, kardeş dostluğunun ifadesi
olarak, sevgi ve minnetle kabul ediyorum. 3 Milyonlarca Macar'ın layık olmadıkları ,
esarete düşürülmüş olduklarını biliyorum. Onlara dayanma gücü diliyorum. 3 Kurtu
luş zamanlım bizimki gibi gelecektir. Şansımız, sizlerin iyi kardeş olarak şimdi biz
lerle sevindiğiniz gibi, bizlerin de sizlerle sevinmesi olacaktır. 3 Macar M illet Mecli
si'ne feyizli mesai temenni ediyorum. Bugünkü fırtınalar sükunet bulunca B udapeş
te'de ziyaretinizi iade edeceğim.' ( Uzun alkış ve takdirler.) "
.. Mustafa Kemal Paşa'nın Macaristan Cumhuriyeti Parlamentosu zabıtlannda yer alan konuşmasının Türk
çe çevirisi, Macari�tan Cumhuriyeti Büyükelçiliği Müsteşan Katalin Papp !ardfından Atatürk'ün Bütün
Eserleri Arşivi'ne verilmiştir. Aynca bkz. Hakimiyeti Mil/iye, 22 Ağustos 1 923, Numara: 895, s.3; ileri, 2 4
Ağustos 1923, Numara: 1993, s.2. Hakimiyeti Mil/iye'deki Eski yazı metin Musa Sarıkaya, ileri 'deki ise
Hüseyin Gültekin tarafından okunmuştur.
i Hakimiyeti Milliye 'deki haberde, Mustafa Kemal Paşa'nın bu konuşmasının tarihi hakkında bir kayıt yer
almamaktadır. 22 Ağustos i 923, haberin Hakimiyeti Milliye'de yayımlandığı tarihtir. (Y.N.)
2 Bu konuda Hakimiyeti Mil/iye. S Kasım 1 922, Numara: 652, s.3'te �u haber yer almaktadır:
"I . . . ) Bugün Macar Milli Meclisi'nin bizi minnetlere boğan karanna dair aldığımız bir telgrafı ya
yımlıyorui:
Istanbul (özel muhabirimizin telgrafıdır) Macar Milli Meclisi, dün Gazi Başkumandan Hazretle
ri 'ne Macar milleti namına bir iftihar kılıcı takdimiile karar vermiştir. Macar gazeteleri bu karar
üzerine pek dostça değerlendirmeler yazmaktadırlar."
Eski yazı metin Hüseyin Gültekin tarafından okunmuştur. (Y.N.)
3 Zabıttaki bu cümle gazetelerde yer almamaktadır. ( Y.N.)
91
MECLİs'İN ORDUYA SELAMı HAKKINDA
ERKANIHARBİYEİ UMUMİYE VEKALETİNE*
(24 AGUSTOS 1 923)
Ankara
Türkiya Büyük Millet Meclisi Riyaseti
Kalemi Mahsus Müdüriyeti
Adet
Telgraf
24.8.339 [ I 923]
Erkaruharbiyei Umurniye Vekaleti Celilesine
Barışın elde edilmesinde en büyük etken olan şanlı ve kahraman ordumuza Mec
lis'in selam ve şükranlarının bildirilmesi, belirtilen Meclis'çe müttefikan karar altına
alındığı için, keyfiyetin tamimen tebliğini rica ederim, 'Efendim.
Başkumandan
Gazi Mustafa Kemal
Hattra: Erkanıharbiye
•
i.
Şube'ye telgrafla yazdırılacaktır.
Aslı. Cumhurbaşkanlı�ı Arşivi, A: 11ı-7, D: L S . F: I SS'de bulunan eski yazı belgenin fotokopisi Ata
türk'ün Bütün E�erleri Arşivi'ndedir. Eski yazı belge Musa Sarıkaya tarafından okunmuştur.
92
ISLAMIC NEWS GAZETESİ SAHİBİ
HİNTLİ GAZETECİ ABDÜı:.KAYYUM MALİK EFENDİ'YLE GÖRÜŞME·
(26 AGUSTOS ı 92 3) 1
islamik Niyuz2 gazetesi sahihi Hintli dindaşımız Ahdülkayyum Malik Efendi na
mında hir Hintli gazeteci on heş günden heri Ankara'da hulunmaktadır. Adı geçen.
harp zamanında Londra'da çıkardığı ingilizce gazete ile davamızı kuvvetle müdafaa
etmiş ve ingiltere'de aleyhimizde yapılan şiddetli propaganda ile mücadele etmiştiı:
Hindistan 'a dönmek için Türkiya yolunu seçmiş ve hütün islam aleminde derin hir
uyanış yaratan milli cereyanı yakından görmek üzere Ankara'ya gelmiştir. Ahdülkay
yum Malik Efendi Ankara'da gördü,�üfaaliyetten pek şaşırdığını. Ankara'da hütün ri
calin ve hütün fertlerin işten haşka hir şey düşünmediklerini görmekle pek sevindiği
ni söylemektedir.
Adı geçen, Hindistan'a dönmeden evvel hir defa da Mustafa Kemal Paşa'yı gör
mek arzusunu göstermiş ve Gazi Paşa evvelki gün Meclis'te 15 dakika kadar kendi
sini kahul etmiştir. Mustafa Kemal Paşa. zaferden heri ilk görüştüğü hu islam Hintli
kardeşimize derhal Hindistan'dan Türkiya'ya uzatılan dost yardımından dolayı mil
letin duyduğu minnet ve şükranı hildirmekle söze haşlamışlardır:
-Biz Türkler en felaketli zamanlanmızda imdadımıza koşan ve bize hiçbir yardı
mını esirgemeyen Hintli kardeşlerimizin yaptıklan hizmetlerden dolayı pek minnet
tarız. Onlann bize yaptıklan hizmetlerin mi Iletçe nihayetsiz memnuniyetle karşılan
dığını, orada din kardeşlerimize ve bilhassa Hint Hilafet Komitesi üyelerine bildir
menizi isterim.
Gazi Paşa milletin minnet ve şükranını ifadeden sonra heyanatına devam ederek
demiştir ki:
-Biz zaferimizi kazandık. Diğer kardeşlerimizin de milli emellerine kavuştuklan
nı görmek, bizim için sevinç sebebi olacaktır.
Hindistan'da cereyan eden vakalan yakından takip ediyoruz. Hintli din kardeşle
rimizin milli mücadeleleriyle yakından alakadarız. Onlan da emellerinde muvaffak
olmuş görmek, en samimi temennimizdir.
*
Akşam. 28 Ağustos 1923, Numara: 1769. s . l . Eski yazı metin Musa Sarıkaya tarafından okunmuştur.
1 Haberde yer alan "evvelki gün" ifadesinden. görüşmenin 26 Ağustos 1 923'te yapıldığı anlaşılmakta
dır. (Y.N.)
2 /s/amk Ne ....s. (Y.N.)
93
A bdülkayyum Malik Efendi, Gazi Paşa'nın bu beyanatı üzerine Hint Müslüman
larının Anadolu'daki milli hareketin feyizlerinden pek ilham aldıklarını ve Gazi Pa
şa'nın bizzat onlar için bir kuvvet ve azim kaynağı olduğunu söylemiş ve sözüne Hint
Iilerin Türk kardeşlerine şimdiye kadar olduğu gibi yardımda devamı en büyük vazi
fe kabul ettiklerini'bildirmekle nihayet vermiştir.
İngilizce cereyan eden bu konuşmada Latife Hanımefendi tercümanlık etmiştir.
Abdülkayyum Malik Efendi tam bir İngiliz lehçesiyle konuşan Latife Hanım'ın tercü
me esnasında gösterdiği sürat ve zekftya hayran olduğunu söylemektedir.
94
B ATI CEPHESİ KARARGA.HI'NIN KALDıRıLMASı H A KKINDA
ERKA.NIHARBİYEİ UMUMİYE RİYASETİ'NE·
(29 AGUSTOS 1 923)
Türkiya Büyük Miııet Meclisi Riyaseti
Kalemi Mahsus Müdüriyeti
Adet
Ankara
29.8.339 [ 1 923]
6/ 1 26 0
Tezkere
Erkanıharbiyei Umurniye Riyaseti Celilesine
25.8 . 1 339 [ 1 923) tarih ve şube 1, 7887 numaralı devletlilerinin tezkeresi cevabıdır.
Yüksek bildirimleri üzere Batı Cephesi KarargMıı'nın i Eylül 1 339 [ I 923 ) tarihin
den itibaren kaldırılması uygun olmakla, gereğinin yapılmasını rica ederim. Efendim.
Başkumandan
Gazi
•
Aslı, Cumhurbaşkanlığı Arşivi. A: 111-7-a. D: 1 9, F: 1 40'ta bulunan eski yazı belgenin fotokopisi Ata
türk'ün BÜlÜn Eserleri Arşivi'ndedir. Eski yazı belge Musa Sarıkaya tarafından okunmuştur.
95
MÜDAFAA İ MİLLİYE VEK.ı\LETİ'NE*
(29 AGUSTOS 1 923)
Türkiya Büyük Millet Meclisi Riyaseti
Kalemi Mahsus Müdüriyeti
Adet
Ankara
29.8.339 [ 1 923]
6/1 264
Müdafaai Milliye Vekaleti Celi lesine
23.8.339 [I 923] tarih ve M.Z. eski 6409/3 i 849 numaralı yüksek tezkereleri ce
vabıdır.
Piyade Mülazımı Sanj l Abdurrahman Efendi bin Gulam Samedani ( 1 6 3-333)
önce memleketine dönmek arzusunu gösterdiğinden, dönüşüne müsaade edilerek
alakası kesilmiş ve ancak bir müddet hizmetimizde bulunmuş olmasına cemile2 ol
mak üzere kendisine Afganistan'da bir vazife verilmiş idi. Daha sonra Fahri Pa
şa'nın3 Kabil Sefareti'ne tayini esnasında adı geçenin sefaret maiyetinde i stihdamı
söz konusu olmuştu. Kendisinin Türkiya'ya dönüş sebebi ve sureti hakkında malu
mat mevcut değildir ve yabancı devlet mensuplarını orduda istihdam edemeyiz. Şu
hale göre hakkında yapılacak bir muamele kalmamıştır, Efendim.
Başkumandan
Gazi M. Kemal
*
Aslı, Cumhurbaşkanlı�ı Arşivi, A: 11ı-7, D: 1 8, F: 87'de bulunan e$ki yazı belgenin fotokopisi Atatürk·ün
Bütün Eserleri Arşivi·ndedir. Eski yazı belge Ahmet Hezarfen ve Musa Sarıkaya tarafından okunmuştur.
i Mülazımı Sani: Te�men. (Y.N.)
2 Cemile: Bir kimsenin gönlünü hoş etmek için yapılan hareket. (Y.N.)
3 Fahreııin (Türkkan) Paşa. (Y.N.)
96
İZMİR MEBUS ADAYLARı HAKKINDA
İZMİR MÜDAFAAİ HUKUK HEYETİ MERKEZİ YESİ'NE"
( i EYLÜL ı 923) l
Çıkış yeri : Ankara
Numarası: 543
Makine başında
6/1 2 7 1
İzmir M üdafaai Hukuk Heyeti Merkeziyesi'ne
İzmir Iivasında boşalan bir mebusluk için Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Ce
miyeti'nin ve Halk Fırkası'nın adayları isimleri aşağıda yazılı zevattır. Bu üç adaydan
birinin tercihi muhterem halkın isabetli oyuna bırakılmıştır. Gruba teveccühkar olan
muhterem ahalinin siyasi vazifelerini yerine getirmekte muvaffakiyeti Samedaniye2
mazhariyetlerini temenni eylerim. Keyfiyetin bütün cemiyet teşkilatına ve Iiva halkına
bildirilmesiyle, adaylarımızın muvaffakiyetinin teminine elden geldiğince mesai saıf
edilmesini ve neticeden malumat verilmesini rica ederim.
1 . Eski Ertuğrul Mebusu Osmanzade Hamdi Bey
2. Eski İzmir Mebusu Enver Bey
3. Harun Aliçe Bey
Gazi Mustafa Kemal
Aslı, Hacı Hüseyin Özel Arşivi'nde bulunan eski yazı belgenin fotokopisi Atatürk'ün Bütün Eserleri Ar
şivi·ndedir. Eski yazı belge Ahmet Hezarfen ve Musa Sarıkaya tarafından okunmuştur.
i Telgrafın tarihi silik olduğundan okunarnadı. Ancak üzerinde varış tarihi olarak "2 Eylül 192 3 " damga
sı bulunmaktadır. Telgraf, i Eylül i 92 3 tarihli olmalıdır. (Y.N.)
2 "Allah'ın muvaffakiyetine" anlamında. (Y.N.)
*
97
ERKANIHARBİYEİ UMUMİYE RİYASETİ'NE*
( ı EYLÜL ı 923)
Türkiya Büyük Millet Meclisi Riyaseti
Kalemi Mahsus Müdüriyeti
Adet
Tezkere
Ankara
1 .9.339 [ I 923]
61 1 27 6
Erkiinıharbiyei Umurniye Riyaseti Celilesine
27.8. i 339 [ 1923] tarih ve 80 ıo numaralı devletlilerinin tezkeresi cevabıdır. As
keri tarihimiz için şerefve iftihar sebebi olan Birinci ve İkinci İnönü, Sakarya ve son
Büyük Taarruz muharebeleriyle doğuda Kars'ın geri alınması ile neticelenen muha
rebelerin devletlilerinin bildirimleri üzere orduca her yıldönümünde "kutlanması ve
Sakarya Muharebelerinin kutlanma gününün i 2 Eylül olması uygun görülmekle ge
reğinin yapılmasını rica ederim, Efendim.
Başkumandan
Gazi
*
Aslı. Cumhurbaşkan1I�1 Arşivi, A: 111-7-a, D: 1 9 , f: ı ı'de bulunan eski yazı belgenin fotokopisi Ata
türk'ün Bütün Eserleri Arşivi'ndedir. Eski yazı belge Musa Sarıkaya tarafından okunmuştur.
98
İZMİR'İN KURTULUŞ B AYRAMı MÜNASEBETİYLE
İZMİR BELEDİYE RİYASETLERİNE"
(8 EYLÜL ı 923)
İzmir, 8 (AA) İzmir'in kurtuluş hayramı münasehetiyle Latife Gazi Mustafa Ke
mal Hanım ile Gazi Paşa Hazretleri, helediye riyasetlerine hitahen aşağıdaki mek
tupları göndermişlerdir:
[. J
-
. .
Samimi ve nazikane davetnamenizi özel hürmet ve memnuniyet ile aldım. Güzel
İzmir'imizin kurtuluş bayramının yıldönümüne tesadüf eden 9 Eylül 339 [ ı 923], se
nelerce elem ve hasretini çektiğimiz bu müstesna şehrimizde. sevgili hemşerilerimi
zin samimi muhitinde bulunmak benim için bir saadet olurdu. Ne çare ki. yine mil
let ve memleketimizin selamet ve refahıyla alakah bulunan m ühini meşguliyetlerim.
beni bu saadete nailiyetten. bu şerefli vazife men ediyor. B undan doğan derin tees
sürlerimi arz ederken. Milli Mec1is'imizden gönderilen mebuslar heyetinin hüviye
tinde benim de iştirak hissem bulunduğunun kabulünü rica ederim. Efendi m.
Gazi M ustafa Kemal
" Hakimiyeti Mil/iye, Lo Eylül 1 923, Numara: 9 1 1 , s. l . Ayrıca bkz. Arorürk'iiıı Tomim. Te/gra! ve Beyoıı
ııome/eri IV, Hazırlayan: Nimet Arsan, Türk İnkıliip Tarihi Enstitüsü Yayınları. Ankara, 1 964. s 5 1 3 . Ha
kimiyeri Mil/iye'deki eski yazı metin Musa Sarıkaya tarafından okunmuştur.
.
99
HALK FıRKASı NİzAMNAMESİ*
(9 EYLÜL ı 923)
GENEL ESASLAR
Madde ı . Halk Fırkası, Cemiyetler Kanunu icabınca teşekkül etmiş siyasi bir ce
miyettir. Gayesi, milli hakimiyetin halk tarafından ve halk için icrasına rehberlik et
mek ve Türkiye'yi asri bir devlet haline yükseltmek ve Türkiye'de bütün kuvvetlerin
üzerinde kanunun velayetini hakim kılmaya çalışmaktır.
Madde 2. Halk Fırkası gözünde halk kavramı, herhangi bir sınıfla sınırlı değildir.
Hiçbir imtiyaz iddiasında bulunmayan ve genel olarak kanun karşısında m utlak bir
eşitliği kabul eden bütün fertler halktandır. Halkçılar, hiçbir ailenin, hiçbir sınıfın,
hiçbir cemaatin, hiçbir ferdin imtiyazlarını kabul etmeyen ve kanunlan' koymaktaki
mutlak hürriyet ve bağımsızlığı tanıyan fertlerdir.
Madde 3. Halk Fırkası'na her Türk ve hariçten gelip Türk tabiiyet ve kültürünü
kabul eden her fert dahil olabilir.
Madde 4. Halk Fırkası'na dahil olan her fert, fırkanın nizamnamesi ile programına
tabi olacağına imza verecektir. Bununla beraber, nizamname ile programda görüşüne
muhalif maddeler varsa, fırkanın kongrelerinde mutlak bir serbesti ve hürriyetle görüş
lerini beyan ederek o gibi maddeleri değiştirmeye veya kaldırmaya çalışabilecektir.
.
Madde 5. Halk Fırkası Umumi Reisini, toplantı halinde bulunan Türkiye Büyük
Millet Meclisi'nin üyeleri arasından Büyük Kongre seçer. Riyaset vazifesi, yeniden se
çi lecek Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin toplantıya başlamasını müteakip ilk topla
nacak Büyük Kongre'ye kadar devam eder. Umumi Reis'in tekrar seçilmesi caizdir.
,. Cıım/ııı,.i\"er Halk Fı,.kası Nizanmonresi. Şehremaneıi Maıbaası. İsıanbul. 1 926. s.3- 1 7. Aynca bkz. Meıe
Tunçay. Tü,.kiye Cıınrh",.iyeti',ıde Tek-Pa,.,i Yi;ııetinri"i" Kıımlnrası. Cem Yayınevi, İsıanbuL. 1 992, s.362369. Cımıhıı,.iyet Halk Fı,.kası Ni=anıııanresi'ndeki eski yazı meıin Hadiye Yılmaz ıarafındanokunmuşıur.
Cııııı/ııı,.i."et Halk Fı,.kası Ni:anıııanresi'nin kapağında şu kayıı yer almakıadır: "Türkiye Büyük Milleı
Meclisi'ndeki Halk fırkası üyeleri ıarafından müzakereyle lamanıı 9 Eylül 339 ( 1 923) ıarihinde kabul
olunmuşıur." (Y.N.)
100
Madde 6. Bu genel esaslara muhalefet eden üyeler mensup oldukları idare heyeti
nin gerekçeye dayalı teklifi üzerine Fırka Divanı'nın karanyla Fırka'dan ihraç olunur.
Madde 7. Genel esasları gösteren işbu maddeler, ancak Büyük Kongre'nin üçte
iki oyuyla değiştirilebilir ve kaldırılabilir.
FIRKA TEŞKİLATI
BiRiNCi BÖLÜM
Merkez Teşkilatı
Büyük Kongre
Madde 8. Büyük Kongre senede bir defa Fırka Divanı'nın tayin edeceği mahalde
Nisan'ın 23'ünde toplanır. Fevkalade zorlayıcı bir sebep altında Büyük Kongre'nin
toplanma zamanını yalnız bir defaya mahsus olmak üzere bir sene ertelernek caizdir.
Bu takdirde gerekçesi Vilayet İdare Heyetlerine bildirilmek şartıyla ertelerneye Fır
ka Divanı üçte iki çoğunlukla karar verir.
Madde 9. Halk Fırkası'na mensup bütün mebuslarla mutemetler Büyük Kong
re'nin tabii üyelerindendirler. Her vi layetten seçilen ikişer temsilci Büyük Kongre'nin
seçilmiş üyeleridir.
Madde l A. Kongre'nin açılışında üçte iki çoğunluk mevcut olmadığı takdirde mü
zakereye beş gün sonra mutlak çoğunluk ile başlanılır.
Madde i i . Kongre, Umumi Reis'in riyaseti altında toplanarak, ikinci reisi ve üç
katibini ve birer reis, altışar üyeden meydana gelmek üzere, Program , Aydınlatma ve
Neşriyat, Nizamname, Denetleme, Raporları İnceleme, Bütçe ve Hesapları İnceleme
Encümenlerini seçer. Büyük Kongre encümenlerine Fırka faal teşkilatında bulunan
zevat seçilemez.
Madde 1 2 . Kongre teşkilatı vücuda geldikten sonra Umumi Reis geçen seneye ait
icraata ve gelecek seneye ait! tasavvurlara dair bir nutuk irat eder veyahut bir beyan
name okutturur.
Madde i 3. Program Encümeni, programa ait görüşleri teklif, Aydınlatma ve Neş
riyat Encümeni de Kongre kararlarını kamuoyuna arz eder ve yayımlar. Nizamname
Encümeni dahi, nizamnamelerde lüzumu anlaşılan değişiklikleri ve tasavvurlarını
tespit ve teklif eyler. Denetleme Encümeni, Fırka'ya mensup hükümet üyeleriyle, me
buslar ve Fırka İdare Heyeti'nde bulunan zevatın bir sene zarfındaki faaliyet ve hare
ket tarzlarını inceler. Raporlan İnceleme Encümeni , vilayet kongrelerinden gelecek
raporları inceler ve görüşleriyle beraber Kongre'nin genel kuruluna bildirir. Bütçe Eni Cımılr"ri." ('ı Halk Fırka,H Ni=amııameJi, İstanbuL. i 926'da "icrdata ve gelecek seneye ait'" sözcükleri
yok. (Y.N,)
101
cümeni Fırka'nın gelecek sene bütçesini tanzim ederek Kongre'nin tasvip nazarına arz
eyler. Hesapları İnceleme Encümeni, Fırka sandığının hesaplarını inceler.
Madde 14. Encümenler hazırladıkları projeleri gerekçesiyle beraber Büyük
Kongre'ye arz eder. Büyük Kongre'de madde madde müzakere edilerek kabul veya
reddedilir. Lüzum görülürse bazı maddeler derinliğine incelenmek üzere yeniden en
cümene gönderilir. Büyük Kongre, kararlarını mevcut üyelerin mutlak çoğunluğu ile
verir. Oylar eşit olduğu takdirde reisin oyu eklenen taraf çoğunluk kazanır.
Madde 1 5 . Kongre, encümenler raporunun incelenmesinden sonra icap edenleri
takdir edebilir veya hatalı bulabilir. Hatalı bulunanların belirli müddet fırkanın faal
teşkilatında bulundurulmamasına veya derecesine göre fırkadan ihracına Kongre'ce
karar verilebilir.
Madde 1 6 . Büyük Kongre'nin müzakereleri ve kararları zapt ve tescil edilir. Her
toplantının zabıt özeti müteakip celsede okunarak oya konulur. Esas zabıtlarla zabıt
özetleri ve kararlar, Kongre reisi ve katipleri tarafından imza edilerek Kongre'ye iş
tirak etmiş olan üyelerin isimlerini ihtiva eden bir defterle beraber saklanır.
Madde 1 7 . Kongre nihayetinde Umumi Reis, Kongre'nin faaliyeti neticesiyle Fır
ka'ya verilen yeni istikamet hakkında bir nutuk irat eder veya bir beyanname yayımlar.
Umumi Riyaset
Madde 18. Umumi Reis, Büyük Kongre'nin, Fırka Divanı'nın ve Meclis'teki Fır
ka Grubu ile Umumi İdare Heyeti'nin tabii reisidir. Umumi Reis, Fırka'nın yüksek
idaresini elinde tutar ve Fırka'yı temsil eder. Fırka namına söz söylemek salahiyetine
de ancak Umumi Reis sahiptir. Umumi Reis, Iüzum görürse bu hususta Fırka'dan mü
nasip zatları vekil tayin edebilir.
Madde 19. Umumi Reis, bizzat veyahut Fırka Divanı karanna uyarak Büyük
Kongre'yi fevkalade olarak toplantıya davet edebilir.
Fırka Divanı
Madde 20. Fırka Divanı, fırkaya mensup vekillerle, Umumi İdare Heyeti ve Fır
ka Grubu İdare Heyeti üyelerinden meydana gelir.
Madde 2 1 . Fırkanın dahili ve harici siyaset ve idaresinden Fırka Divanı Fırka'ya
karşı mesuldür.
Madde 22. Büyük Kongre toplanmış bulunmadığı zamanlarda, Fırka Divanı, Fır
ka programıyla nizamnameyi yorumlamak salahiyetine sahiptir.
1 02
Madde 23. Fırka Divanı'nın bütün müzakereleri ve kararları zapt ve kaydedilir ve
toplantıda hazır bulunan üyeler tarafından imza olunur.
Madde 24. Fırka Divanı'nın kararlarına muhalefet eden bir fırka üyesi Büyük
Kongre'nin ve dolayısıyla bütün fırkanın kararlarına muhalefet etmiş gibidir. Bu gi
bil er hakkında hareketinin mahiyetine göre ihtar ve fırkadan ihraç cezalan tatbik olu
nur. İhraç olunanların Kongre'ye müracaata haklan vardır.
Madde 25. Fırka'nın heyetleri arasında anlaşmazlık çıktığında Fırka Divanı ha
kem olur.
Madde 26. Fırka Divanı en az ayda bir defa toplanır. Toplantılar Umumi Reis ta
rafından vaki olan davet üzerine vuku bulur. Bu toplantılarda memleketin harici ve
dahili vaziyeti, fırkaya ait meseleler müzakere olunur. Fırka Divanı, Millet Meclisi
seçimlerini idare ve bütün fırka mebus adaylarını tayin eder. Fırka beyannamelerini
tanzim ve aydınlatma ve uyarmanın ierası suretini tespit eyler. Müzakere ancak be
lirlenmiş üyelerin üçte ikisinin hazır bulunmasıyla olacağı gibi, kararlar da mevcut
üyelerin mutlak çoğunluğuyla verilir.
Madde 27. Fırka Divanı haricinde resen seçimlere müdahale eden veyahut Fırka
Divanı tarafından verilen istikamet hilafında hareket eden Fırka'ya mensup herhangi
zat veya teşkilat, Fırka Divanı tarafından ihtar, üyeliğini düşürme veya Fırka'dan ih
raç ile muamele görür. Bu suretle muameleye uğrayanlann Kongre'ye l müracaat
haklan vardır.
Madde 28. Fırka ile Heyeti Vekile vesair fırkalar arasındaki münasebet ve alaka
Iarı Fırka Divanı tayin eder.
Madde 29. Büyük Kongre'nin toplantı halinde bulunmadığı zaman, Fırka Divanı,
Umumi İdare Heyeti üyelerinden boşalma vukuunda yerine münasibini seçer.
Madde 30. Umumi Riyaset'ten, Umumi İdare Heyeti'nden, Grup İdare Heye
ti'nden ve Heyeti Vekile'den havale olunan ve Fırka Divanı'nca müzakere ve karar
alınmasını gerektiren işleri ve muameleleri yürütmek ve özel olarak Fırka Divanı'nın
kararlarını tespit ve mahallerine sevketmek ve benzer vazifeleri yerine getirmek üze
re Fırka Divanı'nın bir Kalem Heyeti vardır. Söz konusu heyet, Katibi Umumi'nin ri
yaseti altında bulunup, Umumi Reis tarafından seçilir ve icabı kadar üyeden meyda
na gelir ve lüzumu kadar muvazzaf memur dahi istihdam eyler.
Umumi İdare Heyeti
Madde 3 i . Umumi İdare Heyeti dokuz üyeden meydana gelir. Umumi İdare He
yeti daimi toplantı halindedir.
i Türkiye Cumhuriyeti'nde Tek·Parti Yöııetiminin Kumlması'nda "fırkaya". (Y.N.)
1 03
Madde 32. Umumi ı İdare Heyeti, belirlenmiş adedinin mutlak çoğunluğu ile ka
rarlar alır.
Madde 33. Bu heyetin tabii reisi Umumi Reistir. Umumi İdare Heyeti üyelerin
den birisi Umumi Reis tarafından Katibi Umumiliğe seçilir. Katibi Umumi, Umumi ı
Reis namına vazife yapar.
Madde 34. Umumi İdare Heyeti üyeleri Büyük Kongre tarafından m üteakip
kongreye kadar vazife yapmak üzere seçilirler.. Müddetleri bitiminde bu zevatın ye
niden seçilmeleri caizdir.
Madde 35. Umumi İdare Heyeti, Vilayet İdare Heyetleri ile haberleşir ve bu he
yetlerle Fırka mutemetlerine Fırka Divanı'nın tayin ettiği istikameti verir ve2 en az
ayda bir kere halkın aydınlatılmasına ve bilgilendirilmesine ait tebligatta bulunur.
Madde 36. Umumi İdare Heyeti, Büyük Kongre'ye ait nizamname ve program ta
sarıları ile Büyük Kongre'de okunacak genel raporları hazırlar ve Fırka Divanı'na ve
rir. Umumi İdare Heyeti en az iki ayda bir kere Fırka Divanı'na memleketteki Fırka
hayatına, Fırka faaliyetine ait rapor takdim eder.
Madde 37. Umumi İdare Heyeti, vilayet mutemetlerini seçerek, vilayet idare he
yeti üyelerinin seçimlerini inceleyerek Fırka Divanı'nın tasdikine arz eder.
Madde 38. Umumi İdare Heyeti üyeleri mebus olmadıkları halde şahsi tahsisat
alırlar. Umumi İdare Heyeti üyelerinin tahsisatını Fırka Divanı takdir eder.
Madde 39. Mutemetlerin mahallin i değiştirmek, yahut motemetliğine son vermek
icap eylediği takdirde Umumi İdare Heyeti gerekçesiyle Fırka Divanı'na arz eder.
Madde 40. Umumi İdare Heyeti, üyelerinden birisini Fırka'nın muhasipliğine se
çer ve bütçe dahilinde yapılacak sarfiyatı tasdik eyler.
Madde 4 ı . Umumi İdare Heyeti'nin muvazzaf bir muhasebecisi, Iüzumu kadar
muvazzaf katibi, özel dairesi ve müstahdemleri bulunur.
iKiNCi BÖLÜM
Vilayet Teşkilatı
Vilayet Kongresi
Madde 42. Senede bir kere Umumi Kongre'nin toplanmasından üç ay evvel, ya
ni Kanunusani'nin [Ocak'ın] 23'ünde vilayet kongreleri toplanır.
i CI/III//lfriw:ı Halk Fırkası Nizanıııamt'si'nde "Umumi" sözcüğü yok. (Y.N.)
bağlacı yok. (Y.N.)
2 CIIIII//lfriyt'1 Halk Fırkası Ni:amııamt'si'nde "ve"
1 04
Madde 43. Vilayet mutemedi Vilayet Kongresi'nin tabii üyesidir.
Madde 44. Vilayet Kongresi, kaza kongreleri tarafından gönderilen üçer temsil
ciden meydana gelir.
Madde 45. Kongrenin müzakereye başlaması için belirlenmiş üyelerin yarısından
bir fazlasının hazır bulunması şarttır.
Madde 46. Vilayet Kongresi, vilayet şuralarındal takip edeceği özel programı
tanzim eder. Genel program içinde Büyük Kongre'ye gönderilmek üzere teklif tasa
rıları hazırlar. Büyük Kongre'ye vilayetten gidecek üyeleri seçer.
Madde 47. Vilayet kongrelerinde, kongre reisIerinin, katiplerinin, encümenlerinin
seçimleri ve faaliyetleri aynıyla Büyük Kongre'de olduğu gibidir.
Madde 48. Vilayet Kongresi beş üyeden meydana gelmek üzere Vilayet İdare He
yeti'ni seçer ve bu heyete vi layet mutemedi riyaset eder.
Vilayet İdare Heyeti
Madde 49. Vilayet İdare Heyeti, Vilayet Kongresi'ne genel program ve nizamna
me değişikliğine ait tekliflerle vilayet şurası ve belediye program tasarılarını hazırlar.
Kaza İdare Heyetlerini tasdik eder ve bunlara lazım gelen fikri istikametleri verir.
Madde 50. Vilayet İdare Heyeti daimi toplantı halindedir ve mutlak çoğunluk ile
kararlar alır.
Vilayet Mutemedi
Madde 5 1 . Vilayet Mutemedi Fırka'nın vilayette temsilcisidir. Vazifelerinin sını
rı, fırkanın teşekkül gayesi ve genel esaslarıyla belirli olup, hükümet işlerine ve hü
kümete ait ahali iş lerine müdahaleden men edilmiştir.
Madde 52. Umumi İdare Heyeti ile vilayet mutemedi haberleşir.
Madde 53. Vilayet mutemedi, her kaza merkezine Fırka mutemedi tayin eder ve
Umumi İdare Heyeti'ne bildirir.
Vilayet Seçim Teşkilatı
Madde 54. Büyük Divan'ın talebi üzerine Vilayet İdare Heyetlerinin mebus aday
ları hakkında Kaza İdare Heyeteriyle icra edeceği haberleşmeler neticesine göre aday
lar hakkında vilayet mutemedi Umumi İdare Heyeti'ne tekliflerde bulunur. Ancak
adaylar hakkında Büyük Divan'ın nihai şekildeki tebligatına uyulması mecburidir.
i 1921 Anayasası'nın öngördüğü vilayeı meclisi. (Y.N.)
1 05
Madde 55. Vilayet İdare Heyeti, vilayet şuralarına seçilecek üyelerin adaylığını
Kaza İdare Heyetleriyle haberleşerek nihai surette kararlaştırır.
Madde 56. Nahiye ve belediye meclislerinde Fırka programını takip edecek na hi
ye ve belediye üyelerinin seçilmesinde de Kaza İdare Heyetleriyle haberleşerek ni
hai surette adayları tayin eder. Aynı surette belediye ve nahiye üyeleriyle mahalle ve
köy muhtarlarının ve ihtiyar heyetlerinin Fırka mensuplarından seçilmesine çalışır.
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
Kaza Teşkilatı
Kaza Kongresi
Madde 57. Vilayet Kongresi'nden bir ay evvel, yani Kanunuevvel [Aralık] 23'te
kaza kongreleri toplanır.
Madde 58. Kaza Kongresi, kazaya bağlı nahiyelerden gönderilecek üçer temsil
ciden meydana gelir. Kongre, ancak belirlenmiş üylerinin yarısından bir ziyadesi ile
müzake�eye başlar. İstanbul'da her belediye dairesi birer kaza ve her belediye me
murlukları birer nahiye sayılacaklardır. Vilayet merkezlerine gelince, bunlar da birer
kaza ve etraflarındaki köylerle beraber büyüklükleri nispetinde nahiyelere taksim
olunurlar ve kaza ve nahiyelerin teşkilat ve hukukuna aynen sahip bulunurlar.
Madde 59. Fırka'nın kaza mutemedi, Kaza Kongresi'nin tabii üyesidir.
Madde 60. Kaza Kongresi'nin teşkilatı vilayet kongrelerinde ve Büyük Kongre
lerde olduğu gibi vücuda geldikten sonra beş zattan ibaret olmak' üzere Kaza İdare
Heyeti seçilir ve kaza mutemedi bu heyetin tabii reisidir.
Madde 6 i . Kaza Kongresi, Vilayet Kongresi'ne gönderilecek temsilcileri seçer.
Madde 62. Kaza Kongresi Fırka'nın genel programı ile Vilayet Şurası programı
na ait görüşlerini Vilayet Kongresi'ne arz eyler.
Kaza Heyeti İdaresi
Madde 63 . Kaza İdare Heyeti, Kaza Kongresi'ne, program ve nizamname deği
şikliğine, belediyel ve nahiye şuralarına ait program ve tekliflerini arz eyler.
Madde 64. Kaza İdare Heyeti, kendisine bağlı ocak heyetlerini tasdik eder ve on
lara lazım gelen fikri istikameti verir.
i Türkiye Cumhuriyeıi'nde Tek-Parıi Yönelimi//in Kımılması'nda "belde". (Y.N.)
1 06
Kaza Mutemedi
Madde 65. Kaza mutemedi Fırka'yı kazada temsil eder.
Madde 66. Kaza mutemedi ocak heyetlerine rehberlik eder ve vilayet mutemedi
ile haberleşir.
Kaza Seçim Teşkilatı
Madde 67. Kaza İdare Heyeti, aynı zamanda Fırka'nın kazadaki seçim teşkilatı
merkezidir.
Madde 68. Kaza İdare Heyeti, mebus, şuralar, belediye, nahiye vesaire seçimle
rinde bir taraftan Vilayet İdare Heyeti ile diğer taraftan ı ocak heyetleriyle haberleşir
ve Fırka adaylarının muvaffakiyetini temine çalışır.
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
Nahiye Teşkilatı
Nahiye Kongreleri
Madde 69. Nahiye Kongresi her köy ve mahalle ocağından gelecek birer2 temsil
ciden meydana gelir, ve kaza kongresinden bir ay evvel, yani Teşrinisani [ Kasım]
23'te toplanır.
Madde 70. Nahiyede Fırka'yı temsil etmek üzere kaza mutemedi tarafından seçil
miş bir fırka mutemedi bulunur, bu mutemet kaza mutemedi ile haberleşir. Nahiye
Kongresi'nin tabii üyesidir ve nahiye ocağına riyaset eyler.
Madde 7 ı . Nahiye Kongresi, üyelerinin toplamının yansından bir fazlası ile mü
zakereye başlar.
Madde 72. Nahiye Kongresi, beş kişiden ibaret nahiye ocağını seçer.
Madde 73. Nahiye Kongresi'nin vazifeleri ve salahiyetleri diğer kongrelerin aynıdır.
ı Cumhuriyet Halk Fırkası Nizamııamesrnde "Vilayet idare Heyeti ile diğer tanınan" sözcükleri yok. (YN.)
2 Cumhuriyet Halk Fırkası Nizamııamesrnde "bir". (Y.N.)
ı o7
BEŞiNCi BÖLÜM
Köy ve Mahalle Teşkilatı
Madde 74. Köy ve mahalle, mensup bulunduğu Nahiye Kongresi'nin toplanma
sından bir ay evvel, yani Teşrinievvel [Ekini] 23'te Halk Kongresi yapar.
Madde 75. Fırka'ya mensup ve 1 8 yaşına dahil olan köy ve mahalle ahalisinden
her zat Halk Kongresi'nin tabii üyesidir.
Madde 76. Kongre, mahallinin i şartlarına göre münasip bir yerde veya bir mey
danda toplanır.
Madde 77. Kongre'nin müzakereye başlaması için köy ve mahalle ocağı tarafın
dan tutulan2 defterde isimleri kayıtlı ve Fırka'ya mensup olanların yarısından fazla
sının hazır bulunması şarttır.
Madde 78. Kongre toplanınca reis ile katibini seçer ve Nahiye Kongrelerine tek
lif edeceği maddeleri tayin eder ve ocak üyelerini seçer.
Madde 79. Köy ve mahalle ocakları üç zattan meydana gelir.
Madde 80. Köy ve mahalle ocaklarının tasdiki nahiye ocağına aittir.
Madde 8 1 . Köy ve mahalle ocakları, doğrudan doğruya halkın aydınlatılması ve
bilgilendirilmesi, Fırka'nın maksat ve emellerinin yayılması ve tahakkuku ile uğraşır.
Nahiye ocağından aldığı emirleri icra eder. Mahalli ve genel seçimlerde Fırka prog
ramının ve adaylarının muvaffakiyetini temine çalışır.
ALTıNCı BÖLÜM
Teftiş Daireleri
Madde 82. Birden fazla vilayet bir teftiş dairesi olmak üzere memleket teftiş mın
tıkalarına taksim olunacak ve her mıntıkada bir müfettiş bulundurulacaktır. Mıntıka
müfettişi o mıntıkadaki mutemetler ile Fırka teşkilatına bağlı heyetleri teftiş eder ve
denetler.
i T"rkiye eımıhııriyeıi'ııde Tek·Parıi Yiiııeıimiııiıı Kımılması 'nda "mahallenin". (Y.N.)
:2 eıımlıııriyeı Ha/k Fırkası Ni:anıııamesi'nde "ıuıulan ve". (Y.N.)
1 08
YEDiNCi BÖLÜM
Meclis'le Grup Teşkilah
Madde 83. Fırka'ya mensup mebusların tamamı Fırka Grubu namını taşır.
Madde 84. Fırka Grubu'nun tabii reisi Fırka'nın Umumi Reisidir.
Madde 85. Fırka Grubu kendi içinden bir reis ve iki reis yekili ile dokuz üyeden iba
ret bir İdare Heyeti seçer. İdare Heyeti kendi arasından iki katip ve bir veznedar ayırır.
Madde 86. İdare Heyeti, üyelerinin yarısından bir fazlası ile toplanır ve çoğun
lukla karar alır.
Madde 87. Fırka Grubu İdare Heyeti'nin seçimi senede bir yenilenir. Sene başı
Mart ayıdır. Aynı zevatın tekrar seçilmesi caizdir.
Madde 88. İdare Heyeti haftada en az bir kere toplanır. Gruba ait işleri müzakere
eder. Grup binasına, Grup kütüphanesine nezaret eyler.
Madde 89. Umumi Reis'in, Grup Reisi'nin, İdare Heyeti'nin veyahut Gruba men
sup olan ı 5 üyenin talebi üzerine Grup toplanır.
Madde 90. Umumi Reis riyaset etmediği halde Grup Reisi veya reis vekilleri ri
yaset eder. Grup katipleri Grup müzakerelerini kayıt ve tespit eder.
Madde 9 ı . Grup toplantılarında Gruba ait genel meseleler ile riyaset makamı, İdare
Heyeti veyahut üyeler tarafmdan ileri sürülen hususlar müzakere edilip kararlaştırılır.
Madde 92. Grup toplantılarında Grup üyeleri fikir ve görüşlerinde tamamen ser
besttirler. Gruba mensup vekiller ile mebuslara ait veyahut ortaya çıkan devlet ve hü
kümet meseleleri hakkında kayıtsız şartsız fikir beyan ederler ve vekillerin herhangi
birinden izahat talep edebilirler.
Madde 93. Grupta müzakereyle kabul ol unan kararlara Gruba mensup bütün üye
lerce itaat edilir. Grup müzakeresinde azınlıkta kalanlar çoğunluk kararına tabi ol
makla mükelleftirler.
Madde 94. Grup müzakeresi esnasında hazır bulunmayan üyeler Grubun kararla
rından haberdar olmakla mükelleftirler. Grup üyeleri Grup kararına karşı çekimser
kalamaz ve Meclis'te hazır olduğu halde oya iştirakten kaçınamaz.
Madde 95. Grup İdare Heyeti tarafından seçilen icabı kadar muharrikler Meclis'te
Fırka üyelerinin Meclis'e devamlarına, grubun kararlarına uygun hareket edip etme
diklerine nezaret ederler. Meclis'te m ühim meselelerin müzakereleri esnasında üye
lerin toplu bulunmalarını, toplu oy vermelerini temin eylerler.
1 09
Madde 96. Grup üyeleri Meclis müzakerelerinde Fırka görüşünü teyit ile mükel
lef oldukları gibi, Meclis riyasetine, Meclis riyaset divanına, Heyeti Vekile'ye, encü
men üyeliklerine seçim esnasında dal Fırka'ya mensup zevatın seçilmesini temin ile
vazifelidirler.
Madde 97. Yukarıdaki maddede kaydolunan makamlara seçilen zevat Grupça ka
rarlaştırılmışsa, Grup üyeleri Grup kararı icabınca hareket etmekle mükelleftirler.
Madde 98. Grupça müzakere edilip kararlaştırılmamış meselelerde Grup üyeleri
fikir ve görüşlerinde serbesttirler. Meclis müzakerelerinde Grup namına reisIerden ve
Grupça seçilmiş zevattan başka kimse söz söylemek salahiyetine sahip değildir.
Madde 99. Fırka üyeleri Fırka İdare Heyeti'nden evvelce müsaade almaksızın
mezuniyet alamazlar.
Madde 1 00. İşbu nizamnameye riayet etmeyenler hakkında riyaset makamı veya
hut İdare Heyeti tarafından birinci defa rica, ikinci defa ihtar ve üçüncü defa Fırka
divanının kararıyla Fırka'dan ihraç cezası tatbik olunur.
Genel Seçim Teşkilatı
Madde ı O ı . Millet Meclisi üyeliği adayları, Büyük Divan'la Fırka'ya bağlı idare
heyetleri arasında haberleşilerek kararlaştırılır.
Madde 102. Fırka namına mebus adaylığı ilan olunan zatlara Halk' Fırkası'nın bü
tün üyeleri oy vermekle mükelleftirler.
Madde 1 03 . Fırka adaylarına oy vermeyen Fırka mensupları Fırka'dan usulüne
uygun olarak ihraç olunurlar.
Genel Madde
Madde 1 04. Fırka'ya mensup üyeler şahsi kazançlarının yüzde birini yardım ak
çesi olarak verecektir. Talepsiz olan karşılıksız bağışlar kabul edilir?
i Türkiye Cıınıhuriyeıi'ııde Tek-Parıi Yiiııeıimi"iıı K"r"lması'nda "esna.�ında". (Y.N.)
2 Türkiye Cumh"riyeıfııde Tek-Parıi Yiilieliminin Ku,.,,/ması 'nda "kabul edilecektir". (Y.N.)
ı ıo
BARIŞ SONRASINDAKİ VAzİFELER HAKKINDA BEYANAT·
( i O EYLÜL 1 923) 1
A nkara'dan yeni geldim. Bugün Ankara Türkiya'nın kalhi, heyni ve ruhudur. Bize
iyilik vefenalık oradan gelecektiı: Biz A nkara'yı ne kadar iyi anlar isek sahır ve ima
mmız da o kadar artacaktu: Bugün Ankara devlet ve hükümet merkezidir. Memleke
tin yükselmesi için düşünen, çalışan, zahmet çeken Türkler hep oradadil: Bunların işi
ne kadar hüyük ve mukaddes ise mesuliyetleri de o kadar çoktur. Biz, muhaliflere ve
muhalefetlere fazla ehemmiyet vermeyerek Ankara'da dün memleketi kurtaranları,
yarın için de hize hür ve mesut hir Türkiya hazır/ayanları itimat ile, hürmetle takdir
etmeliyiz. Çünkü onlar karar/arında muvaffak olmak için hütün Türklerin muhahhet
ve yardımına muhtaçtır/m: Bu ise muhalefetle değil hilakis taraftarlıkla mümkündür.
Dün Yunana karşı hir/eşik hir cephemiz vardı ve ancak hu sayede muvaffak olduk.
Bugün de hin tür/ü sefalete, parasızlığa, cehalete, acze, suistimaliere, alışkanlıklara
ve ananelere karşı hir/eşik hir milli cephe kurmak mechuriyetindeyiz. Bu cepheyi yi
ne Gazi Paşa kuruyoı: Milletin düşmanı yalnız Yunan değildi, hizim hugünkü düş
manlarımız içimizdedil: Parasızlık, yolsuzluk, konforsuzluk, mektepsizlik. asayişsiz
lik vesaire hirer düşmandil: Yunan 'dan hem de daha heterdirieı: İşte hütün hu dahili
düşmanlara. karşı koyahilmek ve akıheti muvaffak olmak için yine Gazi Paşa 'nın a�'
mış olduğu harış ve ıslahat hayrağı altına toplanmak, yine mücadele ve muharehe et
mek, yine galip ve muzaffer olmak lazımdl1: Bu ise kolay değildiı: Daha geçen gün
Gazi Paşa Çankaya'da şunları diyordu:
"Delice, denizin kıyısında ve ellerimiz demir zincirler ile bağlı bir halde bulunu
yor ve ah bir kere hür olsak da şu denizde bir yüzsek diyorduk. İşte bugün hürriyeti
mizi aldık, zincirlerimizi kırdık ve denizde yüzmemize bir mani kalmadı. Fakat bir
türlü suya giremiyoruz. Ayağımızı denize sokuyoruz, soğuk var. Dalsak, yüzme bil
mediğimiz için batacak, boğulacağız. Demek, gaye hür olmaktan ibaret değilmiş. İş
yüzmeyi öğrenmekte ve kurtulmanın çaresine bakmakta imiş. İşte meydan, ordu va
zifesini yaptı. Memleketin ilim ve irfan erbabı, memurları, mebusları, işadamları iş
başına geçsinier. Kendilerini göstersinler, bu vatanı hür ve mesut bir hale getirsinier. "
• Suphi Nuri, "Sabır ve iman", Müşterek Gazete, LO Eylül i 923, Numara: 5, 5.2. Aynca bkz. A tatürk'aıı
Söyleı' ve Demeçler; Tam;m re Telıırafla,., V. Hazırlayanlar: Sadi Borak-Dr. Utkan Kocatürk, Türk inkı
lilp Tarihi Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1 972, 5.30-3 I . Özeti i.,in bkz. Ahmet Bekir Palazoğlu, Başöğret
meıı Atatürk ( 1919-1928), c. I , TC Milli Eğitim Bakanlığı Eğitim Ara.,ları ve Donatım Dairesi Başkan
lığı, Ankara, 199 1 , s. 143. Müşterek Gazete'deki eski yazı metin Ercan Dolap.,ı, Musa Sarıkaya ve Hü
seyin Gültekin tanifından okunmuştur.
i iler; Gazetesi Başyazarı Suphi Nuri'nin makalesinde beyanatın tarihi belirtilmemektedir. i O Eylül
beyanatın Müşterek Gazete'de yayımlandığı tarihtir. (Y.N.)
1923,
iii
Gazi Mustafa Kemal Paşa'nın hu sözleri pek mı"ihimdiı: Yalnız hürriyet ve hağım
sızlık kafi değildir. ilim ve iıjan, seciye ve iktidar da lazımdil: Bıı ise hir günde elde
edilmez. Biz hugün vatanımızı yükseltmek için kafi derecede sermayeye, ilme, iktida
ra sahip değiliz. Bunun için ilerlememiz de hir günde olamaz. Uzun senelere muhta
ciZ. Yine Gazi Paşa'nın hir sözünü zikreyleyerek sahır ve ima/llıııza kuvvet vermek is
terim. Paşa diyor ki:
"Biz pek müthiş ve amansız düşmanlara göğüs gerdik ve nihayet galebe çaldık.
Bugünkü idari müşkülatımız hakikaten pek büyüktür. Fakat çalışmakla biz bunları da
Yunanlıları olduğu gibi tepeleyeceğiz ve nihayet galebe çalacağız. Bu galebemizin
temini için beş on sene kafi değildir.
Bugünkü memurlarımız, fen adamlarımız, ilmimiz ve kudretimiz de kafi değildir.
Galebe yavaş yavaş hasıl olacak ve memleket, yetiştireceği memurlarıyla, fen adam
larıyla, eserleriyle nihayet birçok sene sonra barış ve ıslahat vadisinde de muzaffer
olacaktır."
{. . .]
1 12
TEKFURDAGI TÜRK OCAGI RİYASETİNE TEŞEKKÜR·
(i O EYLÜL 1 923)
Ankara
1 0.9.339 [ 1 923]
Türkiye Büyük Millet Meclisi Riyaseti
6/1 3 1 2
Tekfurdağı l Türkocağı Riyaseti'ne
Ocağın ız ın açıldığına dair olan mektubunuzu memnuniyetle aldım . Hakkımda
gösterilen muhabbet ve samimiyet eserlerine teşekkür ederim. Arzunuz üzere bir kı
ta fotoğraf gönderilmiştir. Millet ve memleketin yükselmesine yönelik mesainizde
muvaffakiyetinizi dilerim, Efendim.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisi
Başkumandan
Gazi Mustafa Kemal
• Aydın Oy, Tekirdağ 'da Atat"rk: Allilar. Belgeler. Fotoğrqflar, Ekin Basımevi. İstanbul, 1965, s . 1 6 .
i Tekirdağ. (Y.N.)
1 13
TAHRAN'DA İRAN HARBİYE NAZıRı VE
BAŞKUMANDAN RızA HAN'A TEŞEKKÜR·
(15
TeL.
EYLÜL
1 923)
Ankara,
1 5 .9. 1 339 [ 1 923]
Tebriklerinize ve temennilerinize bilhassa teşekkür ederim. İran'ın yükselmesi ve
refahı ve zat! devletleri gibi mümtaz bir reisin kumandası altında ordusunun ve şev-
ketinin gelişmesi hakkındaki en samimi temennilerimin kabulünü rica ederim. i
Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisi
Başkumandan
Gazi Mustafa Kemal
D.B.A. (Dışi�leri Bakanlı�ı Arşivi) - Lozan Sulhü - Tebrikler'den Fransızca aslıyla birlikte aktaran: Bi
lal N. Şimşir, Alalürk ile Yaz/şmala,. ı ( 1 920-/923). Kültür Bakanlı�ı Yayınları, Ankara, 198 1 , s.52052 1 . Çeviri, Bertan Onaran ve Martı Şahin tarafından kontrol edilmiştir.
Belge, kaynakta ·Tahr.ın'da iran Harbiye Nazırı ve Başkumandan Rıza Han Hazretlerine" başlı�ı altın·
da yayımlanmıştır. (Y.N.)
i Telgrafın aslı Fransızcadır. Fransızca aslının altında Gazi'nin imzası da bulunmaktadır. Çevirisi. zama·
nında Hariciye Vekaleti"nce yapılmıştır. (Bilal N. Şimşir'in notu.)
•
1 14
KEMALEITİN EFENDİ'NİN HATIRA DEFrERİNE YAzı·
( 1 9 EYLÜL 1 923)
Ankara - Çankaya
1 9 Eylül 1 339 [ 1 923]
Oğlum Kemalettin,
Babanın iyi tabiatlı bir insan, temiz bir asker olduğunu öğrendim . Seni fotoğra
fından değerlendirmekle fikir çıkarmaya kalkışmayacağım. Babanın verdiği nasihat
ler kıymetlidir. Ben yalnız şunu ilave edeceğim:
Hatırat defterini başkalarının yazılan ile doldurmaya heves etmektense, hayat
defterini kendi faaliyet ve fazilet eserinle doldurmaya bak!
Gazi Mustafa Kemal
*
Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlı�ı Atatürk Arşivi. Dosya: 23, Klasör: S8'den foto
kopisiyle birlikte aktaran: Aıalürk Araşıırma Merkezi Dergisi. TC Atatürk Kültür. Dil ve Tarih Yüksek
Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi, Kasım 1984, sayı i , s.286-287. Ayrıca bkz. Ali Mithat İnan. Aıa
Ifirk'{in Nol Defıer/eri. Gündo�an Yayınları, Ankara, 1998, s.l28. Eski yazı belge Ahmet Hezarfen tara
fından okunmuştur.
Belge kaynakta şu açıklamayla yer almaktadır:
"Harbiye Nezareti'nde çalışmakta olan Kaymakam [yarbayl İbrahim Bey'in o�lu Kemaleilin Efen
di, kendisine hitaben yazılacak ö�ütleri kapsamak üzere bir hatıra defteri hazırlamış ve defterin ba
şına da iki foto�rafını yapıştınnıştır.
22 Ekim 1921 ile 19 Eylül 1923 1arihleri ardsında otuza yakın kişiye sunulan defterde bazı şair ve
yazarların, hocaların ve hekimlerin yazıları bulunmakta. ayrıca defter sahibinin babasının da ö�üt
şeklinde bir şiiri yer almaktadır. İsmet Paşa da i i Eylül 1 923 tarihiyle yazdı�ı yazıda 'Kemaleilin.
evladım. Mefküre sahibi, do�ru, çalışkan ve sebaıkar ol. İyi Türk olabilmenin, hayat mücadelesin
de muzaffer olmanın esrarı bunlardır' demektedir.
Kemalettin Efendi, hatıra defterini yazması dile�iyle son olarak Mustafa Kemal Paşa'ya sunmuş
tur. Mustafa Kemal Paşa, defterdeki yazıları okuduktan sonra genç Kemaleilin Efendi'ye hitaben
�efterin sondan bir evvelki sayfasına- şunları yazmıştır:"
Bkz. aynı yerde. (Y.N.)
1 15
EDiRNE BELEDiYE RiYASETi'NE·
(2 i EYLÜL ı 923)1
Edirne Belediye Riyaseti Aliyesine
Fedakar millet ve kahraman ordumuzun muvaffakiyetlerinin mesut neticelerin
den olarak Karaağaç'ın da anavatana ilhakı münasebetiyle hakkımda gösterilen sami
mi muhabbet ve itimat hislerine teşekkür arz eder ve herkese selam ve tebriklerimin
tebliğine aracılık etmenizi rica eylerim, Efendim.
Türkiya Büyük Millet Meclisi Reisi
Gazi Mustafa Kemal
Paşaeli, 2 1 Eylül 1 923, Numara: 58, s. 1 . Eski yazı meıin Kemal Şeno�lu ve Hadiye Yılmaz tarafından
okunmuşıur.
i Paşaeli'nde belgenin tarihi yer almamaktadır. 2 1 Eylül 1 92 3, belgenin Pafaili 'nde yayımlandı�ı ta
rihtir. (Y.N.)
•
1 16
NEUE FREIE PRESSE MUHABİRİNE
CUMHURİYET HAKKINDA BEYANAT·
(22 EYLÜL 1 923)1
Büyük Millet Meclisi Reisi Başkumandan Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretle
ri'nin Viyana'da yayımlanan Nöye Fraye Prese2 namındaki Avusturya gazetesine va
ki heyanatının asıl metni.
[. . .]
Ankara, 26 Eylül, (AA) - İki üç günden heri Ankara ve İstanhul gazetelerinde Ga
zi Mustafa Kemal Paşa Hazretleri'ne atfedilen heyanat, salahiyettar olmayan zevat
tarafından yayımlanmıştır. Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretleri'nin şehrimizde hu
lunan Nöye Fraye Prese Muhahiri Mösyö ./ozefHans Lazar'aJ vaki olan heyanatı ay
nen aşağıdadır:
Yazarın, Türkiya Teşkilatı Esasiye Kanunu'ndalci gelecekteki değişikliğin ne olacağı
hakkındaki sorusuna Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretleri şu suretle cevap vermiştir:
-Yeni Türkiya Teşkilatı Esasiye Kanunu'nun ilk maddelerini size tekrar edeceğim:
" Hakimiyet kayıtsız şartsız milletindir. İcra kudreti, kanun yapma salahiyeti, mil
letin yegane hakiki temsilcisi olan Meclis'te tecelli etmiş ve toplanmıştır."
Bu iki maddeyi b i r kelimede özetlemek mümkündür: "Cumhuriyet". Yeni Tür
kiya'nın yenileşme işi daha nihayet bulmamıştır. Ancak yolun sonuna kadar gidil
melidir.4 Harpten sonra Türk Teşkilatı Esasiye'sinin gelişmesi henüz kati bir şekil
almış sayılamaz. Değişiklikler ve düzeltmeler yapmak ve daha mükemmel bir ha
le getirmek elzemdir. Tamamlanmasına başlanan bu iş henüz bitmemiştir. Kısa bir
zaman zarfında Türkiya'nın bugün fiilen almış bulunduğu şekil kanunen de tespit
Neııe Fre;e Pre.ue . 2 Ekim 1923, Numara: 2 1 2 1 5, s. I -2; Hakimiyeti Mil/iye, 27 Eylül 1923, Numara:
926, s. l ; Vakit, 27 Eylül 1923, Numara: 2064, s. i ; Tanin, 27 Eylül 1923, Numara: 343. s.2; Vatan. 27
Eylül 1 923, Numara: 165. s. l ; Anadolu Ajansı Bülteni. 27 Eylül 1923. Özeti için bkz. ikdanı, 23 Eylül
1923, Numara: 9509, s . l ; Vatan. 24 Eylül 1923. Numara: 1 62. s. 1 . Aynca bkz. Atatürk'üıı Söyler re De·
me�'leri J/J. Türk inkillip Tarihi Enstitüsü Yayımları. Ankara. 1954. s.63-65; Ahmet Bekir Palazo�lu. Ba·
ştıgretmeıı Ataliirk (/9/9· / 928), c. l . TC Milli E�itim Bakanlı�ı E�itim Araçları ve Donatım Dairesi
Başkaıılı�ı, Ankara. 1 99 1 , s. 143- 144. Neııe Freie Preue 'deki Almanca metin Sadık Usta tarafından
Türkçeye çevrilmiş, Hakimiyeti Mil/iye ve Vakir'teki eski yazı metinler Musa Sarıkaya, Taııiıı ve ik·
dam'dakiler Hadiye Yılmaz, Vatan'dakiler Hüseyin Gültekin tarafindan okunmuş. Anadolu Ajansı Büı·
teni'ndeki Fransızca metin Em. Tnk. Kd. Alb. Ercan Güner tarafından Türkçeye çevrilmiştir.
i Haber, ilk olarak 23 Eylül 1923 tarihli ikdam'da "Ankara. 22" kaydıyla yer almıştır. (Y.N.)
2 Neııe Freie Presu. (Y.N.)
3 Josef Hans Lazar. (Y.N.)
4 Bu cümle yalnız Neııe Fre;e Presse'de yer almaktadır. (Y.N.)
•
.
1 17
edilecektir. i Yakın bir gelecekte bu meseleye art hükümet teklifleri Mec\is'e arz edi
lecektir. Bu tekliflerin bütün maddeleri Teşkilatı Esasiye Kanunu'nun gelişmesine ve
tamamlanmasına ait bulunacaktır.
. . Bütün Avrupa ve Amerika'daki cumhuriyetler nasıl esas itibariyle yekdiğerinden
ayrı değilse ve aralarındaki fark nasıl yalnız şekle ait bulunuyorsa, Türkiya'nın da bu
cumhuriyetlerden farkı sırf bir şekil meselesidir. Diğer cumhuriyet usulüyle idare
edilen memleketlerde olduğu gibi, bizim de hakimiyete sahip bir parlamentomuz var
dır. Yalnız bizde Büyük Millet Meclisi hem kanun yapma hem de icra salahiyetine
sahiptir. Başka yerde olduğu gibi. bizde de vekiller kendi vekaletlerine ait işlerden
mesuldürler. Başka yerlerde yeni Türkiya devleti icra vekillerinin Millet Meclisi elin
de bir oyuncak olduğu zannediliyor; bu, hatadır. Vekillerin mesuliyetine ve vazifesi
ne ait mesele de Teşkilatı Esasiye Kanunu'nda yapılacak değişikliklerle tespit edilmiş
olacaktır. Netice itibariyle reisicumhurdan, hükümet reisinden ve mesul vekillerden
müteşekkil bir hükümet teşkil edeceğiz.2
Yeni Türkiya'nın payitahtı meselesine gelince, bunun cevabı kendiliğinden orta
ya çıkar: Ankara, Türkiya Cumhuriyeti'nin payitahtıdır.
s Avrupa'da Türkiya'nm Avrupa'ya ve Batılılığa düşmanlığı hulunduğufikri var
dır. Türk mathuatmda da hu nokta hakkında hir münakaşa açılmıştı. Bu münakaşada
Batılılık müdafaa ediliyor veya aleyhinde hulıınuluyordu. Bu hususta ne düşünülüyor?
-
C - Asırlardan beri düşmanlarımız Avrupa milletleri arasında Türkl"ere karşı kin
ve düşmanlık fikirleri telkin etmişlerdir. Batı zihinlerine yerleşmiş olan bu fikirler,
özel bir zihniyet vücuda getirmişlerdir. Bu zihniyet hala her şeye ve bütün hadise le
re rağmen mevcuttur. Ve Avrupa'da hala Türk'ün her türlü ilerlemeye düşman bir
adam olduğu, manen ve fikren gelişmeye kabiliyetsiz bir adam olduğu zannedilmek
tedir. Bu, büyük bir hatadır. Cevabımı basitleştirmek için size şu misali vereceğim:
Farz ediniz ki, karşınızda iki adam var; bunlardan biri zengin ve emrine her türlü va
sıtalar hazır, diğeri de fakir ve elinde hiçbir vasıta mevcut değiL. Bu vasıta yokluğun
dan başka ikincinin manevi ruhu da diğerinden hiç farkı ve geriliği yoktur. İşte Av
rupa ile Türkiya yekdiğerine �arşı bu vaziyettedir. Bizi geri olmaya mahkum bir ka
vim olarak tanımakla yetinmemiş olan Batı, haraplığımızı çabuklaştırmak için ne
yapmak lazımsa yapmıştır. Batı ve Doğu zihinlerinde 3 yekdiğeriyle çatışan iki pren
sip söz konusu olduğu vakit, bunun en mühim kaynağını bulmak için Avrupa'ya bak
malı. İşte Avrupa'da devamlı olarak mücadele ettiğimiz bu zihniyet mevcuttur.
i
Bu cümle Neııe Freie Presse 'de §u §ekildedir: "Türkiye. bugün mevcudiyeı iıibariyle neyse. çok kısa bir
süre içinde §eklen de o olacakıır: Bir cumhuriyeı!" (Y.N.)
2 Bu paragrar. 23 Eylül 1 9 23 ıarihli ikdam'da ve 24 Eylül 1 923 ıarihli \Iataıı'da §u §ekildedir:
"Bu iki cümleyi bir kelimede izah edebilmek için hangi lügaııa aranırsa ardnsın, zikredilen kelime cum
huriyeı olcakıır_ Dolayısıyla Türkiya'nın dahili geli§mesi tamamen biımemi§ıir, Daha de�i§iklikler ve
ilerlemeler vuku bulacak ve bülün geli§meler cumhuriyeı es:ısıyla neıicelenecekliL Türkiya'da haliha
zırda oldu�u kadar. ileride de daha ziyade demokralik bir cumhuriyet te§kil edecek ve bu cumhuriyeı
hiçbir suretle Batı cumhuriyeıleri esaslarından farkb olmayacaknr_" (Y_N.)
3 Taııin. \Iatali ve Anadolu Ajansı BüIıeni'nde "arasında". (Y,N.)
1 18
İmparatorluk zamanında sultanın hükümetleri Türk milletinin Avrupa ile temasına
mani olmak için ellerinden geleni yapmışlar ve milletin arzu ve iradesinden uzak ve
ayn olarak hükümet icra etmişler ve Türk milletini ilerlemeden hariç bırakmışlardır.
Biz milliyetperverler gözleri açık adamlarız. Gözlerimizi her gün daha ziyade aç
maktayiZ ve gerek dahilde ve gerek hariçte olup biteni görüyoruz. Milletimizin me
deni milletlerle temasını kolaylaştırmak menfaatlanmız gereklerindendir.
Bu temasın, münasebetlerin yeniden tesisini yalnız arzu etmekle kalmıyoruz, on
ları geliştirmek için her şeyi yapıyoruz. Bu tavnmız, çok açık ve tartışmasız olarak,
Türklerin zenofobisjl bulunduğu şeklindeki yanlış zannı çürütmektedir.2
Matbuatla milliyetperver Türkiya'nın yabancı düşmanı olduğu ilan edilirse, bü
yük bir hata işlenmiş ve hakikaten mevcut olan şeyin aksi iddia edilmiş olur.
İkinci noktaya gelince, yani Türk matbuatında da Batılılık ve Doğululuk müna
kaşası açıldığına gelince, matbuat, istediği bahiste istediği şekilde yorumlarda bulu
nabilir. Matbuat, hiçbir şekilde tahakküm ve nüfuza tabi tutulamaz. Benim bu husus
ta şahsi görüşüm şudur ki, muhafazakar olan ve bu hususta yalnız olan Tevhidi E/
kar ın karşısında Türk matbuatının çoğunluğu var. Bu matbuat Batılılaşmak yönünü
müdafaa ediyor. Tevhidi Efkar ın fikri bizim gelişmemizin Batı usulünde vaki olma
sını değiştiremez. Onun hareketi Batı matbuatına karşı tepki diye kabul edilebilir. O
Batı matbuatı ki, çoğunluğu başlangıçta bizim aleyhimizde bulunuyordu. Vaki olan
değişikliklere rağmen eski metotlarını değiştirmiyorlar.
'
'
s
-
Lozan banşı hakkındaki devletlilerinin fikri?
c Lozan barışı bütünü itibariyle bizi tatmin ediyor. Biz bu antlaşmaya tamamıy
la riayet edeceğiz. Buna rağmen şunu söylemekten kendimizi men edemeyiz ki, da
ha taleplerimiz3 vardır ve bunların düşünceden fiile çıktığını son zamanda Avrupa
milletlerinin zihinlerinde vaki olan Türkiya'ya müsait yeni bir eğilim vasıtasıyla gör
mek istiyoruz.
Muallak meseleler için dostane çözüm tarzları bulunacağını ümit etmek istiyoruz.
Uzak bir gelecekte değil yakın bir gelecekte şimdiye kadar halledilemeyen mesele
lerin kati hal şekline kavuştuğunu görmek istiyoruz.
-
i Zenofobi: Yabancı korkusu. (Y.N.)
Bu cümle yalnız Neue FI"e;e PI"e.ue ve Anadolu Ajansı Bülteni'nde yer almaktadır. (Y.N.)
3 Neue Freie Presse 'de "taleplerimiz" (Wünsche) olan sözcük. bütün yerli kaynaklarda yanlışlıkla "düş
m.ınlarımız" yazılmış. IY.N.)
2
1 19
YAPILAN BAG ıŞ HAKKINDA
CELAL M U HAMMED SAHİB EFENDİ'YE TEŞEKKÜR·
(23 EYLÜL 1 923)
Ankara
Türkiya Büyük Millet Meclisi Riyaseti
Hususi
23.9. 1 339 [ I 923]
Celal Muhammed Sahib Efendi i Hazretleri'ne
30 Ağustos i 923 tarihli mektubunuzu ve içindeki dört bin yüz otuz dört İngiliz li
rası on üç şilin ve altı peniyi ihtiva eden çeki aldım. İşbu meblağ, bağışta bulunanla
rın niyet ve arzusu üzere son harpte şehit olanların dulları ve yetimleriyle İzmir vi la
yetinde Yunan gadrine ve zulmüne uğrayan biçarelere sarf edilecek ve dağıtılacaktır.
Dini bir emri yerine getirirken, felaketzede din kardeşlerine karşı insanlık ve kardaş
lık vazifelerini unutmamak suretiyle bize olan derin muhabbet ve bağlılıklarını gös
teren muhterem bağış sahiplerine. yardımlarına koştukları biçareler namına teşekkür
lerimin tebliğ buyurulmasını rica eder. bütün İslam alemine eltafı kerimeden2 daimi
refah ve saadet tazarru eylerim.
Türkiya Büyük Millet Meclisi Reisi
Başkumandan
Gazi M. Kemal
* Aslı. Cumhurbaşkanlı�ı Arşivi. A: V-7, D: 80- 1 . F: 46'da bulunan eski yazı belgenin foıokopisi Aıa
ıürk'ün Süıün Eserleri Arşivi'ndedir. Eski yazı belge Musa Sarıkaya lararından okunmuşıur.
Hiııdisıan'da Madras şehrinde Türkiye Dul ve Yeıimlerine Yardım Komiıesi Reisi. (Y.N.)
2 "Aııah'ın lüıutlarından" anlamında. (Y.N.)
ı
1 20
İSLAM ALEMİNE BEYANNAME·
(25 EYLÜL ı 923)
Türkiya Büyük Millet Meclisi
icra Vekilleri Heyeti Riyaseti
Kalemi Mahsus Müdüriyeti
Adet: 6/2900
25.9.39 [1 923]
Hilali Ahmer Cemiyeti Riyaseti Aliyesine
Gazi Paşa Hazretleri tarafindan islam dıemine hitahen yazılan heyannameyi ay
nen takdim ediyorum. Hemen icahına girişilmesini rica eyler Te teşehhüslerinizde
muvaffakiyete mazhar olmanızı tazan'u eylerim, Efendim.
İslam Alemine Beyanname
Türk milleti, Allah'ının yardımına güvenerek hayatını kurtarmaya, yaşamak hak
kına sahip olduğunu dünyaya göstermeye azmettiği gün, biliyorsunuz ki, bütün vas 1talardan mahrum, yalnız iman ve bağımsızlık aşkı kuvvetine sahip idi. Türkler bu sa
yede kazandıkları zaferle mücahedelerini taçlandırırken İslam aleminin pek ulvi bir
alaka ile mütehassis olduklarını şükranla görmüş ve bunu daima m innetle yad etmek
te bulunmuştur. İşte bu alakayil dayanarak şimdi de bütün din kardaşlarımızdan yine
kendi kardaşları için şefkat ve merhamet ricasında ve aracılığında bulunacağım. Türk
milleti zafere kavuştu, fakat şimdi muazzam bir iş karşısındadır: Yunan idaresi altın
daki mazlum dindaşlarımızın mübadelesi ve Türk toprağında iskanları . . .
Bu kardaşlarımız bugün Yunan zulmü altında inliyor. Bütün gün muhtelif mahal
lerden gelen feryatnameler her Müslüman kalbinde merhamet yaratacak, her Müslü
manı ağlatacak derecede acıklıdır. Bunların bir an evvel kurtarılmaları artık her şey
den evvel bir dini vecibe olmuştur. Bizler gibi birer yuva sahibi olan ve yekfinu altı
yüz bini geçen bu kardaşlarımızı Türk toprağına kavuşturmak, sefaletlerine son ver•
Aslı. TC Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi. 25.9. i 923. 030. i 0- i . i .4. Sıra No: 3'te bulunan eski yazı bel
genin fotokopisi Atatürk'ün Bütün Eserleri Arşivi'ndedir. Ayrıca bkz. Hôkimiyeti Mil/iye. 28 Eylül 1 923.
Numara: 927. s. i ; Vakit. 28 Eylül i 923, Numara: 2065. s. i ; ikdaııı. 28 Eylül i 923. Numara: 95 i 4. s. i :
Tnhidi Efkiir, 2 8 Eylül 1 923. Numara: 3839-8 1 i . s . 3 ; Aııadolu'da Ye"igıt". 28 Eylül i 923, Numara: 9 1 4.
s. i . TC Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi'ndeki eski yazı belge ve Vakir'teki eski yazı metin Ahmet He
zarfen. Aııado/u'da Yeııigı"in'deki Hüseyin Gültekin. diğerleri ise Musa Sarıkaya tarafından okunmuştur.
ı2l
rnek. pek büyük bir iştir. Kardaşlar, Türk milleti ne kadar vasıtalara sahip olursa ol
sun, bu vasıtalar yine kafi değildir. Harp esnasında Yunanlıların ayak bastıkları Ana
dolu mamureleri bugün birer virane olmuştur. Yunan hırs ve cinayetine kurban giden
kardaşiarın toprakları da harabeye dönmüştür.
İşte kardaşlar! Bu yerleri imar etmeye, düştükleri mahrumiyet ve sefaletten bir
dakika evvel kurtarılmaları lazım gelen Yunan idaresindeki Müslümanları buralarda
iskana, altı yüz bin kişiye ekmek vermeye, yuva bulmaya çalışan Türkler, kardaşIa
rının sefaletten telef olmamaları için İslam aleminin mürüvvetine müracaat ediyor.
Kutsal dindaşlık bağının feyizli tecellilerine ümitvar olan ve bekleyen bu zavallı
kardaşlarımız için müşterek hayır ve şefkat müessesesi olan Hilali Ahmer'in vaki ola
cak teşebbüslerine bütün İslam aleminin seve seve ve büyük bir iftiharla destek ola
cağında şüphem yoktur. Hilali Ahmer bu dini vazifesinde de muvaffak olması için İs
lam aleminin lütuf ve yardımına ihtiyaç arz ediyor. Yapacağınız en ufak bir yardımın
birkaç Müslüman ailesinin hayatını kurtaracağını düşününüz.
Doğrudan doğruya aynen ve nakden gönderilecek yardımlar şükranla kabul edi
lecektir. Bugün ezici bir cereyan içinde bulunan ve yarın iskan ve iaşe edilmek için
bin müşkülatla pençeleşecek olan Rumeli Müslümanlarının yegane dayanakları
imanları ve yegane ümitleri din kardaşiarının ulviyet ve asaletidir. Cenabı Kibriya
hepimizin yardımcısı olsun.
1 22
İZMİR MUHACİRİN CEMİYETİ KONGRESİ'NE·
(25 EYLÜL 1 923)
Ankara, 25 (M) Gazi Paşa Hazretleri, İzmir Muhacirin Cemiyeti Kongresrnin
toplanması münasebetiyle çekilen telgrafa aşağıdaki cevapnameyi göndermişlerdir:
-
Umumi Kongre'nin hakkımda gösterdiği hissiyata teşekkür ve üyelere selam ederim.
•
Hôkimiyeti Milliye. 26 Eylül 1 923. Numara: 925. s. ı. Eski yazı metin Kemal Şenoğlu tarafından
okunmuştur.
1 23
İSTANBUL, ÜSKÜOAR, BEYOOLU
M ÜOAFAAİ HUKUK LİVA HEYETLERİ REİsLERİ
HACı EVLİYA, MEHMET RızA, SEYİT BEYLERE TEŞEKKÜR·
(3 EKİM 1 923)
İstanbul hürriyetine kavuşması münasebetiyle Gazi Paşa'ya Müdafaai Hukuk He
yeti tarafindan bir davetname gönderildiği yazılmıştı. Mustafa Kemal Paşa, bu telg
rafnameye şu cevabı vermiştir:
İstanbul Müdafaai Hukuk Liva Heyeti Reisi
Hacı Evliya Efendi Hazretleri'ne
C. Hakkımda gösterilen samimi hissiyata teşekkür ederim . Hü rriyetine kavuşan
sevgili İstanbul'u ortaya ç ıkacak i lk fırsatta ziyarete koşacağım, Efendim.
3 Teşrinievve\ 339 [3 Ekim 1 923]
Türkiya Büyük M illet Meclisi Reisi
Başkumandan Gazi
Mustafa Kemal
*
Vataıı, 5 Ekim 1923, Numara: 173. s.2; Hôkimiyeti Milliye, 5 Ekim 1923, Numara: 922, s. l ; Akşam, 5
Ekim 1 923, Numara: 1 793, s. l ; Tel'hidi Ejkôr. 5 Ekim 1 923, Numara: 3846-8 1 8 , s.2; Paşal'li, 5 Ekim
i 923, Numara: 62, s. I . ileri, 5 Ekim i 923, Numara: 2020, s. I . Ayrıca bkz. Atatürk'üıı Söyleı' I'e Deme�'
leri Tamim I'e Telgraj7an V, Hazırlayanlar: Sadi Borak-Dr. Utkan Kocatürk, Türk İnkıHip Tarihi Ensti
tüsü Yayınları, Ankara, 1 972, s.147. ı'otaıı'daki eski yazı metin Hüseyin Gültekin, Paşal'li'ndeki Kemal
Şeno�lu. di�erleri Musa Sarıkaya tarafından okunmuştur.
Haberi Anadolu Ajansı'ndan aktaran Hôkimiyeti Mil/iye. ileri ve Paşaeli'de belge şu açıklamayla yer
almaktadır:
"Ankara, 4 Teşrinievvel [4 EkimI (AA) - Kahraman ordumuzun Istanbul'a dahil olaca�ı gün Gazi
Paşa Hazretleri'nin de Istanbul'a leşriHerini rica eden İstanbul. Üsküdar ve Beyo�lu Müdafaai Hu
kuk liva heyetleri reisIeri Hacı Evliya, Mehmet Rıza ve Seyit Beyefendilere Gazi Paşa HazretIeri
cevaben aşa�ıdaki telgrafı çekmişlerdir:" (Y.N.)
1 24
KONYA'DAN HACı HÜSEYİN AGA İLE SÖYLEŞİ·
(3 EKİM 1 923)
Gazi Paşa, Büyük Millet Meclisi'nin riyaset odasında iki gün evvel heyaz sakallı
olmasına rağmen kırmızı yüzlü, dinç ve pür sıhhat, ahani sarıklı, yetmiş heşlik hir ih
tiyarı kahul etmiştir.
ihtiyar, Gazi Paşa'ya hürmet arz etmek, ve hazı maruzatta hulunmak üzere Kon
ya'dan şehrimize gelmiştir. Dün hir yazarımız ihtiyarla tanışmış ve kendisiyle görüş
müştür. Yazarımız mülakatını şöyle anlatıyor:
Muhatahım, çok sevgili ve tatlı dilli hir ihtiyardır. ismi Hacı HüseyinAğa 'dır. Ga
zi Paşa ile neler görüştüğünü sorduğum zaman hana dedi ki:
-Paşa Efendi'yi hen Konya'dan tanırım. Ona diyeceklerim vardı. Beni huzuruna
aldı. Dedim ki, seninle hurada mı söyleşelim evine varayım mı?
-"Bizim ev kalabalıktır, orada rahat rahat görüşerneyiz" dedi. "Peki" dedim. Sonra
dedim ki "Paşa! Sana diyeceklerim VQl: Biz çiftçiler pek hatkındırlar. Bu yakınlarda
Konya'da hir kanal açtılat: Bizim çiftliğin yanından akan suya haşka hir su karıştırdı
lar. Bu karışan su için hizden çiftçi dönümü hesahınca yetmiş heş kuruş alıyorlar. Bu
nu hizim vermemizin imkQnı yoktur. Ahali hunu veremez. Bu işin hakkından gelemeye
ceğiz. Bunu aza indiriniz". Paşa, heni dinledi sonra da "olur, düşünürüz" dedi.
Sonra "Paşa Hazretleri, hizim hoynumuzu hüken hir şey daha vardır" dedim. "Bi
zim Konya'mızda ne öküz kaldı ne de tohum. Bizim köylülere öküz ve tohum alıverin. "
Paşa Efendi de:
"Onlara para ayırarak, öküz ve tohum alacağız" dedi. Dedim ki:
"Paşa Hazretleri, hizi cefalara düşüren hir şey daha var. Bu son günlerde malı
mızdan , canımızdan emin değiliz. Ahırlarımızdan atlarımızı, evlerimizden mallarımı
zı çalıyorlar. Eşkıyalar türemiş, hunları ne edeceksen hemen ediver". Dedi ki:
"Bugün onun müzakeresini yaptık, kanun yapacağız. Onları her halde hızlandıracağız."
- "A llah seni millete hağışlasın. Sen her işi yaparsın " dedim.
Paşa Efendi hana sordu:
"Hüseyin Ağa, batak yerleri yaptırıyor musunuz?"
•
Anadolu 'da Yenigün, 5 Ekim i 923, Numara: 920, s. ı. Eski yazı metin Musa Sarıkaya tarafından
okunmuştur.
Mustafa Kemal Paşa, i Ocak i 925 günü Ankıırd'dan hareketle Anadolu seyahatine çıkar ve 3- i 3 Ocak 1925
tarihleri arasında Konya'da kalır. 12 ocak i 925 günü Hacı Hüseyin Alla'yı evinde ziyaret eder. '"Konya'da
Hacı Hüseyin Alla'yla Sohbet" başlıklı bu görüşme için bkz. Atatürk'ün Bütün EJerleri, c. l 7. (Y.N.)
1 25
"Belediye yardım ediyor. Allah'm inayetiyle hepsi olur. Belediye Reisi Kôzım
Bey'den hepimiz memnunuz. Allah işinde daim etsin " dedim. Sonra dedim ki "Paşa
Efendi. validenin sana çok selamı vardır. Sana altı okka hal hediye gönderdi. 'Bizim
ağzımızı Paşa tatlandırdı. al hu halı Paşa'ya ver. onun da ağzı tatlansm ' dedi. Kadı
nma da hir namaz hürgiisü. Konya işi hir yün çorap ile hir de çalık gönderdi. Latife
Hall/mefendi hu örtüyü örtsün ve kışm çoraplanmızı giysin dedi".
Paşa Efendi çok memnun oldu; güldü. Ben de �'ok sevindim. dedim ki "Paşa Haz
retleri. validemin sana çok selamı var. Bana. Paşa'nın gözlerinden öp dedi. Gel Pa
şam seni öpeyim " dedim. Ayağa kalktı. masanın önünden hana doğru eğildi. Müha
rek gözlerinden öpü öpüverdim. Sonra selamlaştık hirhirimizden aynıdık. Oğlum.
Paşa'mızdan çok memnunuz. Biz Konyalılar Paşa'yı canımızdan fazla seviyoruz. Yet
miş heş yaşma geldim. Böyle hüyük adam görmedim. Bizi kôji,.in elinden k'Urtardl.
Ben onun ellerini değil ayaklarıııı hile öperim.
1 26
İZMİR MEBUS ADAYLARı HAKKINDA
İZMİR MÜDAFAAİ HUKUK RİYASETİNE·
(4 EKİM 1 923)
Çıkış yeri: Ankara
Numarası: 1 652
4. 1 0.39 [ 1 923]
İzmir Müdafaai Hukuk Riyaseti'ne
İzmir'de boşalan mebusluk için Enver, Osmanzade Hamdi ve Harun Aliçe Fırka
namına aday gösterilmişlerdi. Bunlardan Enver Bey'in kendi yerine Rahmi Bey'e oy
verilmesi hakkındaki tebligatı haber alındı. Muhterem ahalinin arzu ettiği adaya oy
vermekte tam serbestisi malum olup, Fırka namına aday gösterilenlerden Enver
Bey'in kendi yerine diğer bir zatı göstermesi, yeni gösterilen zatın Fırkamız adayı
olarak anlaşılmasına imkan verebileceğinden, söz konusu ihtimali düzelterek Enver
Bey'in göstereceği zat her kim ol ursa olsun Fırkamız namına aday olarak kabul edi
lemeyeceğinin yayımlanmasını ve ilanını ve haber verilmesini rica ederim.
4. 1 0.39' [ 1 923]
•
Anadolu ve Rumeli Müdafaai H ukuk Cemiyeti
Reisi Gazi Mustafa Kemal
Aslı, Hacı Hüseyin Özel Arşivi'nde bulunan eski yazı belgenin fotokopisi Atatürk'ün Bütün Eserleri Ar
şivi'ndedir. Eski yazı belge Ahmet Hezarfen tarafından okunmuştur.
1 27
1 6. FIRKA S ERTABİBİ KAYMAKAM HAŞİM BEY'İN TALTİFİ
HAKKINDA TEZKERE·
(4 EKİM 1 923)
TBMM Riyaseti Celilesine
1 6. Fırka Sertabibi künyesi aşağıda arz olunan Kaymakam Haşim Bey'in ( 1 322 2 1 ) bir defa Sakarya Muharebelerindeki hizmetlerinden dolayı İstiklal Madaiyası'yla
taltif edildiği halde, son taarruz harekatındaki hizmetine mükiifatan da ikinci defa
olarak aynı madalya ile taltif edildiği anlaşılmış ve ikinci vesika iptal edilmiştir. An
cak adı geçenin 26-27 Ağustos ı 338 [ 1 922] ve Başkumandan Muharebelerinde ateş
altında gezerek sıhhiye işlerini iyi idare ve yaralıların nakline bilfiil nezaret ve hiz
met eylediği ve her halde taltife değer bulunduğu art arda tasdik edildiğinden ve bil
dirildiğinden. işbu hizmetlerinden dolayı takdimame ile taltifi uygun görülmüştür.
Gereğinin yapılmasına müsaade buyurulmasını rica ederim. Efendim.
4. 1 0. 1 339 [ 1 923]
Başkumandan
Gazi Mustafa Kemal
Fırka 1 6 Sertabibi
Kaymakam
Ahmet Haşim bin İbrahim
Yanbolu
( 1 322 - 2 1 )
Girişi: 1 4 Kanunuevvel 1 332 [27 Aralık 1 9 1 6]
Tayini: 1 5 Teşrinievvel 1 337 [ 1 5 Ekim 1 92 1 ]
•
TBMM lahıı C/!rid/!si, Devre 2 , c.2, TBMM
Matbaası, Ankara. s.553.
Mustafa Kemal Paşa'nın bu tezkeresi, Büyük Millet Meclisi'nin 8 Ekim 1 92 3 günü öğleden sonra sa
at 2.00'de açılan ve riyasetini Reisi Sani Ali Fuad Paşa'nın yaptığı 33. toplantı I . celsesinde okun
muştur. (Y.N.)
1 28
LE TEMPS MUHABİRİ J. NILlZON'LA MÜLAKAT"
(7 EKİM 1 923)
Tan ! gazetesinin Ankara'ya gelen muhabirierinden Mösyö .l. Nilizon Mustafa Ke
mal Paşa ile bir mülakat yapmış ve mülakatın bir suretini de İstanbuP gazetesine
vermiştir. Gazi Paşa'nın beyanatını Fransızca İstanbul'dan naklediyoruz:
Paşa'ya ilk sorduğum soru, hükümet merkezinin neresi olacağı idi. Kamuoyunu
bu kadar işgal eden ve hafialarca matbuat tarafindan münakaşa edilen bu mesele
hakkında Mustafa Kemal Paşa'nın görüşü pek açıktır:
Ankara Türkiya'nın payitahtı olarak kalmalıdır. Şurası açıktır ki, Ankara bir iki
gün içinde bir payitahtın ihtiva etmesi gereken bütün şartları temin edemez. Bunun
la beraber. şimdiden bazı şartlara sahip buluıunaktadır. Nitekim. bir şehrin gelişmesi
için lazım olan esaslı şartlardan biri nüfusun yoğunluğudur. Bu meselede Ankara iyi
talihe mazhardır. Milli hükümetin merkezi olduğu zamandan beri nüfusu yaklaşık üç
misli artmıştır. Görüyorsunuz ki. her tarafta yeni binalar inşa ediliyor. Kelimenin tam
manasıyla yeni bir şehir doğuyor. Bu ise ancak bir başlangıçtır. Hükümete gelecek�
teki inşaat hakkında birçok teklifler yapılmıştır. Bu teklifleri incelemekteyiz. Fakat
bu hususta kararlar alınması beklenmeksizin. özel şahıslar ile hükümet payitahtımızı
muhtaç olduğu vasıtalar ile donatmak için faaliyete koyulmuştur. Ankara bir göz ba
kışıyla görülür ki, değişmekte ve gelişmektedir. Bir defa daha tekrar ediyorum ki, bu
bir başlangıçtır; fakat ümitlerle dolu bir başlangıç.
Türk Milletinin Geleceği
Gazi Paşa, memleketin gelecekteki refah ve saadetini bilhassa Türkiya'nın iktisa
di gelişmesinde görüyor. Adı geçen, bu hususta diyor ki:
Türk milleti bütün mesaisini iktisadi gelişmeye hasretmektedir. Ve ancak bu saye
de üst üste harplerin düşürdüğü haraplıktan kurtulup yükseleceğini his ve idrak ediyor.
Türk milleti hareket serbestisini kazandığı ve kapitülasyonların yarattığı engellerden
kurtulduğu için. Türkiya'nın parlak bir iktisadi geleceğe aday olduğundan eminim.
.. Vakit. 7 Ekim 1 923, Numara: 2074, s.3; ileri. 7 Ekim 1 923, Numara: 2022. s. l . Eski yazı metinler Mu·
sa Sarıkaya tarafından okunmuştur.
(Y.N.)
(Y.N.)
i Le Temps.
2 Sıambmıl.
1 29
Teşkilatı �sasiye Meselesi
Paşa, hu hususta şu sözleri söylemekle yetindi:
Bu sorunuzun cevabını birkaç güne kadar alacaksınız. Bu meselenin Büyük Mil
let Meclisi'nin kürsüsünde bütün genişliğiyle inceleneceğini biliyorsunuz. İşte o za
man Teşkilatı Esasiye'nin ne şekilde değiştirileceğini göreceksiniz.
Cemiyeti Akvam'a gelince, Mustafa Kemal Paşa cemiyetin düşünülmeye muhtaç
gördüğü hazı hükümleri hakkında çekince kayıtları öne sürmekle heraherfaydalı hir
müessese olarak kahul etmektedir.
1 30
BÜYÜK MİLLET MECLİsİ'NDE KONUŞMA
İSTANBUL'A GİDEN MEBUS HEYETİNE YÖNELİK MUAMELE HAKKINDA·
(8 EKİM 1 923)
İcra Vekilleri Heyeti Reisi ve Dahiliye Vekili Ali Fethi B. (İstanbul): [. " l Malu
mua/ileri olduğu üzere tahliyeyi müteakip muzaffer ordumuzun bir fırkası İstanbul'a
dahil olmak üzere bulunduğu halde bütün İstanbul halkı ayak/anmış ve bu kahraman
ordumuzun bir birliğine layık olan karşılama
merasimi yapmak içinfevkalade büyük
.
hazırlık/arda bulunmuşlardır. [. . .]
Bu hazırlık/ara, bu gösterilere, bu tezahürata iştirak etmek üzere İstanbul Müda
faai Hukuk Cemiyeti tarafından yüce Meclis'inize bir davet vaki olmuştur. Yüce Mec
lis'iniz riyaset divanından icabı kadar üye ile aynı zamanda kura ile seçilmiş daha
on üye bu hazırlık/arda, bu merasimde bulun'mak üzere İstanbul'a sevk edilmiş. De
niliyor ki ve gazetelerdeki neşriyat da bunu gösteriyor ki, heyetimiz Haydaıpaşa Ga
'
rı na ulaştığı zaman karşısında kendisini karşılayacak kimse bulamamıştır. . . Bu iti
barla bu meseleyi genelleştirip yayarak Meclis'in haysiyetine ve dolayısıyla milletin
haysiyetine vurulmuş bir darbe gibi kabul edecek olursanız, zannederim biraz acele
etmiş olursunuz. [. " l Heyetimiz buradan hareket ettiği günün akşamı riyaset divanı
Şehremaneti'ne ve davet eden MüddIaai Hukuk Cemiyeti'ne heyetin hareketini tebliğ
etmiştir. Nasıl tebliğ etmiştir, efendiJer? Bu noktayı incelemek lazımdır. Denilmiştir
ki: "Kurtuluş gününde yapılmakta olan merasime yüce Meclis namına iştirak etmek
üzere Ankara'dan Sabri Bey'in riyaseti altında özel bir heyet hareket etmiştir. " f . . .]
Bu heyetin Cumartesi günü İstanbul'a ulaşması lazım gelir. (Cuma günü vardılar
sesleri.) Yani Cumartesi günü ordunun İstanbul'a dahil olması bek/enmekteydi. İstan
bul, evvelce de arz ettiğim gibi, orduyu şanlı bir surette karşılamak için hazırlık/arda
bulunduğu için bu hazırlık/arda, bu merasimde, bu sevinç bayramında Milli Meclis'i
temsil etmek üzere gönderilmekte olan heyetin ordu ile beraber ulaşacağına dair İs
tanbul matbuatında bazı neşriyata tesadüf edilmekteydi. Yani gönderilen heyet ordu
ile beraber İstanbul'a ulaşacaktır denmiştir. İstanbul gazeteleri böyle yazmıştır.
[. . 'l
Dr. Mazhar B. (Devamla): [. " l Şehremaneti telgraf almıştır, Müdafaai Hukuk he
yeti telgraji almıştır ve bunlar gazetelerde yayımlanmıştır. Meclis'in İstanbul'a gelece* TBMM Zabıı Ceridesi, Devre 2, c.7, TBMM Matbaası, Ankara, 1970, s.565, 577.
Mustafa Kemal Paşabu konuşmayı, Büyük Millet Meclisi'nin 8 Ekim 1923 günü öğleden sonra saat 3.45'te
açılan ve riyasetini İkinciReis Vekili İsmet Beyefendi'nin yaptığı 33 toplantı 2. celsesinde yapmıştır. (Y.N.)
131
ği veyahut bir heyet göndereceği veyahut gelmesi beklendiği. bir valinin. bir şehremi
ninin kafasında yer tutması lazım gelir. Bir an için incelemek ve araştırmak. onun h;in
çok mühim bir vazi/edir. Acaba hakikaten böyle bir muhterem heyet geliyor mu. gele
cek mi? Böyle bir ihtimalin kafasında yer tutması lazım gelir. Hiç olmazsa. bir vali iki
saat zarfında Ankara'yla haberleşebilir ve dolayısıyla işini vaktiyle yapmış olabilirdi.
Dolayısıyla bu suretle en kaıi surette şüphelerini gidererek kendi sınırına girdiği za
man. daha evvelden kaymakam veya nahiye müdürüne emir vermiş olabilirdi.
Gazi Mustafa Kemal Paşa (Ankara): Böyle heyetleri karşılamak için bir kanun
mu var? Böyle şeyleri nereden çıkarıyorsunuz? Mutlaka her memur, her heyetin kar
şılanmasına memur mudur? Bunu nereden çıkarıyorsunuz?
1 32
MARMADUKE PICKTHALL İLE AKfHUR FIELD'E·
( i ı EKİM ı 923)
Tel
Ankara,
I I . 1 0 . 1 923
Aşağıdaki telgrafın Marmaduke Pic:kthall ile Arthur Field'e iletilmesi rica olunur:
"Barışın imzalanması dolayısıyla göndenniş olduğunuz tebrik telgrafınız için si
ze ve İngiliz-Türk Cemiyeti'ne samimi olarak teşekkür eder ve en iyi temennilerim
le selamlanmın kabulünü dilerim.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisi
Mustafa Kemal"
Hariciye
•
D.B.A. (Dışişleri Bakanhgı Arşivi) - Lozan Sulhu. Tebrikler'den Fransızca.�ı ve tercümesiyle birlikte ak
taran: Bilil N. Şimşir. Nalürk i/e Yazrşma/ar / ( / 920-/923). Kültür Bakanhgı Yayınlan, Ankara, 1 98 1 ,
s.524. Fraımzca metin Martı Şahin tarafından Türkçeye çevrilmiştir.
Belge, kaynakta "Dışişleri Bakanhgı'ndan Paris�e Türk Diplomatik Temsilciligi'ne" başhgı altında ya
yımlanmışnr. (Y.N.)
1 33
İSTANBUL ŞEHREMANETİ'NİN DAVETİNE TEŞEKKÜR·
( 1 2 EKİM 1 923) 1
İstanbul'un kurtarılması münasebetiyle şehrimize daveti ihtiva eden Belediye
Meclisi tarafından Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretleri'ne önce çekilen telgrafna
meye adı geçen aşağıdaki cevabı göndermiştir:
İstanbul Şehremanetii A liyesine
Cevap: Belediye Meclisi'nin samimi hissiyat ve temmennilerine teşekkür ederim.
İlk fırsatta hür ve sevgili istanbul'u ziyaret emelindeyim.
Türkiya Büyük Millet Meclisi Reisi
Başkumandan
Gazi Mustafa l<,emal
•
Taııiıı, 1 2 Ekim 1 923, Numara: 358, s. l ; ileri, 1 2 Ekim 1 923, Numara: 2027, s.2; Tevhidi EfMr. 12 Ekim
1923, Numara: 3853-825. s.3. Taliiıı'deki eski yazı meıin Kemal Şenoğlu. diğerleri ise Musa Sarıkaya
tarafından okunmu�ıur.
i Gazeıeıerde ıelgrafın ıarihi yer almamakıadır. 1 2 Ekim 1 923. ıelgrafın yayımlandığı ıari�ıir. (Y.N.)
1 34
BÜYÜK MİLLET MECLİsİ'NDE KONUŞMA
ASKERİYE MEMURLARı VE MENSUPLARı VE SUBAYLARıN
MAAŞLARINA ZAMLAR İCRASINA DA İR KANUN TASARısı HAKKINDA*
( 2 1 EKİM 1 923)
Gazi Mustafa Kemal Paşa (Ankara): Muhterem efendiler! Subaylanmızın ve ku
mandanlarımızın refahlarının temini hususunda gerek Heyeti Vekile'nin, gerek Mu
vazenei Maliye Encümeni değerli üyelerinin ve gerek bütün değerli arkadaşların ta
mamen müttefik olduğunu büyük şükranlarla görüyorum.
Efendiler! Çok kıymetli ve çok yüksek ordumuzun Başkumandanı sıfatıyla, haki
ki ve asıl olan başkumandanın, yani yüce Meclis'in huzurunda bulunduğumu arz et
mekle pek iftihar etmekteyim. .rAlk/şlar.) Bu itibarla zaten sizin olan ordunun, subay
lar ve kumanda heyetinin halinin beyanı hakkında vekilinizin, asıla beyanatta, değer
lendirmelerde bulunmasını belki mazur görmezsiniz. Fakat bu mesele üzerinde bazı
arkadaşlarımız münakaşa açmış olduklarından, ben de vekiliniz olmak sıfatıyla b u
münakaşaya birkaç kelime i l e iştirak etmeyi uygun gördüm .
Arkadaşlar! Heyeti Vekile'niz, yüksek heyetinizden aldığı yön dairesinde ordu
nun ve devleti teşkil eden şubelerin mensuplarını refaha erdirmek için düşündüğü ve
bu meyanda yapmış olduğu teklifi, Muvazenei Maliye Encümeni'ne gönderdi. Fakat
ortaya koyulan görüşlerden yüksek heyetinizce anlaşıldı ki, Heyeti Vekile'nin Muva
zenei Maliye Encümeni'ne vermiş olduğu bu teklif üzerinde gerek Müdafaai Milliye
Vekaleti ve gerekse Erkanıharbiyei Umurniye R iyaseti ittifak etmemiş bulunuyorlar
dı. Bu münasebetle meseleye temas etmek mecburiyetinde kaldım ve Heyeti Veki
le 'nin yaptığı teklifi hakikaten maksadı teminden uzak gördüm. Heyeti Vekile'yi bir
noktada mazur görmek uygundur. O da, bütün devlet bütçesinde bir denge tesisine ait
kanaat ve eğilimdir. Bizzat bu teklifler üzerinde inceleme yaptıktan sonra, subayları
mızın ve ordumuzun hayatına yakından vukufum itibariyle vardığım kanaat şu oldu
ki, Heyeti Vekile'nin teklifinden başka bir zemin üzerinde, meseleyi değerlendirmek.
Bunun üzerine Müdafaai Milliye Vekaleti'yle ve Erkanıharbiyeyi Umurniye Riyase
ti'yle meseleyi beraber inceledik. Birbirimizden ayrı olar.ak değil, Başkumandan sı
fatıyla ben ve Müdafaai Milliye Vekil i ve Erkanıharbiyei Umurniye Reisi'yle bir di
ğer teklif üzerinde ittifak ettik ki, Muvazenei Maliye Encümeni'nin müzakere ettiği
* TBMM lah" Cerides;. Devre 2, c.2, TBMM Matbaası, Ankara, s.85 1 -853, 857, 859. Aynca bkz. Ata
türk','j" Sö)'lev ve Demeçler; /. Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Yayımları, İstanbul, 1 945, s.309·3 1 3.
Mustafa Kemal Paşa bu konuşmayı, Büyük Millet Meclisi'nin 21 Ekim 1 923 günü ö�leden sonra saat
2.08'de açılan ve riyasetini Reisi Sani Ali Fuad Paşa'nınyaptı�ı 40. toplantı i . celsesinde yapmıştır. (YN.)
1 35
teklif, en nihayet bu olmuştur. Bu teklifte Muvazenei Maliye Encümeni ve Heyeti
Vekile ittifak etti. Ve en nihayet yüksek huzurunuza kadar ulaştırılabiidi.
Arkadaşlar! Yüksek huzurunuza, Muvazenei Maliye Encümeni tarafından sevk
olunan bu teklif, en makul bir tekliftir. Ve bu teklifi ortaya koyarken, zannederim. bü
tün o arkadaşlar ve bendeniz, hiçbir vakitte hissiyata tabi olmadık. Bilakis kendimizi,
tamamıyla hissiyattan maddiyata sevk ettik. Maddiyata dayandık, hakikate baktık.
Madde ve hakikat, bu teklifin kabulünü zaruri kılmaktadır. B irçok arkadaşlarımızın
tekrar ettikleri gibi, ben de arz etmek isterim ki, ordumuzun başında ölüme giden. s_·
ve seve kanını akıtan, vücutlarını parça parça etmekten zevk alan subaylar ve kuman
danlanmızın kahramanlığını söylemek abestir. Fakat buna bir kelime daha ilave ede
rek, söz konusu olan bir fikri aydınlatmak isterim: Memleketimiz ve milletirniz her ne
vakit felaketlere maruz kaldıysa, hiç şüphesiz ki, bütün vatan evladı, memleket evla
dı en büyük fedakarlığa katlanmaktan çekinmemiştir. Yalnız bütün bu memleket evla
dını, vatanın müdafaası için ölüme sevk etmek mesuliyetini üzerine alan ve aynı za
manda onların ilerisinde göğsünü düşman kurşunlarınageren, subaylardır, kumandan
lardır. (Bravo sesleri, alkışlar.) Eğer bizim subaylarımızın ve kumandanlanmızın bu
memlekete ve bu millete yaptıkları mühim vazifeleri, gösterdikleri hudapesendane1
fedakarlıkları nazarı dikkate alarak bunlara bir şey vermek söz konusu olursa. bittabi
çok mahcup kalabiliriz. Esasen subaylarımızı ve kumandanlarımızı taltif etmek laıım
dır. En büyük mük3fata layık olan subaylarımızdır, kumandanlarımızdır. Ve zannede
rim ki, bunda bütün arkadaşlarımız müttefiktirler. Halbuki arkadaşlar. bugün burada . . .
(Şüphesiz sesleri.)
Ali Rıza B. (İstanbul): Bütün millet müttefiktir, millet. . .
Gazi Mustafa Kemal Paşa (Devamla): Burada söz konusu olan mesele, bu mem
leketi kurtarmış olan, milletin bağımsızlığını kurtarmış olan subaylar ve kumandan
larımızın taltifi değildir, efendiler, refahlarının teminidir. Dolayısıyla efendiler, çok
rica ederim, sefaletten ve perişanlıktan subaylar ve kumandanlanmızın kurtarılması
görüşüne yönelik olan bir teklif üzerinde fazla münakaşayı caiz görmeyiniz! (Doğru
sesleri. ) Bunu da ilave etmek mecburiyetindeyim ki efendiler, millet güzide evlatla
rına, kahraman evlatlarına hakikaten mük3fat etmek ister ve bunu yapamayacağın
dan ötürü belki de çok çok ümitsiz ve kederlidir. (Çok doğru sesleri.) Fakat bu mil
let, bu fedakar evlatlarının hiç olmazsa refahlarını temin etmek için, en son lokması
nı dahi vermekten zevk alabilir. Arkadaşlar! Hepinizce malumdur ki, bugüne kadar
devam etmekte bulunan sefer, sefer halleri yann nihayet bulacaktır. Bunun manası
şudur ki, vatanın müdafaası için silah altında duran, maddi kuvveti teşkil eden asker
lerimizden birçoğu, memleketlerine,.köylerine gidecekler, tarlalarında çalışacaklar
dır. Bu, ordunun maddeten zayıflamasıdır. Fakat bu memleketin müdafaasını emni
yetle omuzlarına almış olan yüksek heyetinizin elinde, güvendiği bir nokta vardır.
Ben, yüksek heyetinize tercüman olarak arz edeyim ki, bu nokta manevi kuvvettir.
İşte efendiler! O manevi kuvvet, ordunun kumandasını üstlenmiş olan subayların ve
i
Hudapesendane: Allah·ın beğeneceği şekilde. (Y.N.l
1 36
kumandanların yarattılı kuvvettir. Subaylarımızın manevi ve yüksek kudret ve kuv
vetine gUvenerek efradın birçoğunu memleketlerine bırakabiliyoruz. Bununla bittabi
devletin orduya tahsis ıunıi, olduğu paranın yarıdan ziyadesini de devletin diğer şu
belerine vermiş oluyoruz.
Arkadaşlar! Oevlet makinesini emniyetle yürütebilmek için bazı arkadaşlarımı
zın dediği gibi, diğer idln! ,ubelerini de düşünmek lazımdır. Zannederim ki, bu ba
riz hakikate karşı çıkacak hiçbir ıtrkadlfımız mevcut değildir. Elbette bu idare şube
lerimize mensup olanların da refahını temin .tmek lazımdır, vazifemizdir ve bunu
yapacağız. Çünkü bütün millete ve krunata karşı ifade etmişizdir, taahhüt etmişizdir;
bunu yapamamak elbette bizim için bir namus ve haysiyeı meselesi olacaktır. (Bra
vo ses/eri, a/kış/ar.)
Fakat efendiler, subayların, o memurları da, o devlet şubelerini de ve bütün mil
let ve memleket! de kurtarmış olan, vatanı daima emniyet içinde tutacak olan subay
lar heyl!tinin mııaşları ve refahlırının temini söz konusu olurken mi bu meseleyi hal
letmek isteyettğit? Onlar için ıaman mı yoktu?
Bazı arkadaşlanıtlll subayları )'apılacak maaş zammı ve tahsisat zammı üzerinde
ki fikri ve vicdani kanaatlni bit Hoktld. toplayabilmek i�n diğer memurların ne aldık
larını, ne alacaklannı, bunlarla mukayeseyı d�UnUyor. . . Şüphe yok, denge ve denklik,
aynı derecede refah temini düşünülebilir. Fakat neden dolayı subaylar falan ve filan şu
belerin tahsisatına göre maaş almalıdır veyahut ancak onlar gibi refaha mazhar olmalı
dır. Zannediyorum ki efendiler, bütün milletin hakiki eğilimi ve vicdani hissi herkesin
Uıerlnde olarak kendisinin hayatını, haysiyetini, bağımsızlığını müdafaa eden ve daima
mUdafaa edecek olım subaylar ve kumanda yüksek heyetinin refahıdır, saadetidir. (Bra
vb ses/eri.) Hi� ,UVhtı etmem ki, diler devlet şubelerine· mensup olanlar, büyük bir if
tihar ve sevinçle bunu, subayların hillini ölçü alabilirler ve bu hiç kimsenin izzetinefsi
ne ağır gelmez ve gelmemelidir. 1 Para verirken mi mukayese yapacağız efendiler?
Niçlft �fımdlh!rı ölüme giderken mukayese yapılmıyor? (Bravo ses/eri, a/kış/ar.) Öl
mek lazllİl gfldigi vııldt bUtUn milleti önüne katarak veyahut arkasına düşürerek2 ölü
me giderken böyle tflÜ_ıkllır, mukayeseler söz konusu olmuyordu? (Bravo ses/eri.)
Arkadaşlar! Gerek benim söyledilim bu sözler ve gerek diğer bazı arkadaşların
yapmış olduğu münakaşalar, hiç şüphe yok ki, müşterek olan görüşü teminden baş
ka bir şeYtı yönelik değildir. Zannetmiyorum, subayların refahının teminine taraftar
olmaylUlük bır fen bulunabilsin. İçimizden yalnız bir karşı çıkan olduğunu gördük; o
diL Hilmı Bey birııderimiz. Fakat öne sürdüğü fikirlere nazaran hakikaten karşı çık
huı.kta haklı imi�. eler maddi imkan olsaydı hepimiz kendisine iştirak ederdik. . . Fa
küt demin de arz ettiğim gibi, biz mUmkün olmayanı elde etmek için uğraşmıyoruz,
mümkün ölabllen bir şeyin tahsilini temenni ve rica ediyoruz.
Muhterem efendi ler! Yüksek heyetiniz ki başkumaOdansınız, başkumandanlığı ma
nevi şahsiyetinizde topiUyomınuz, ben sizin geçici bir vekilinizim, size karşı maruzat
ta bulunduğumdan beni mazur göreceksiniz ve bu teklifi kabul ederek orduya karşı ka
dirşinaslılınızı aösterecekııiniz. (Hay hay ses/eri, a/kıı/ar. müzakere kafi ses/eri.)
i Atatürk';;ıı Söyleı' Vi! Dı!ıııelilerl I'de "gelmemektedir"".
2 Atat/ırk'iiıı Srlylııv ve Dpııııı,-I,,·I ,.de "dUterek". (Y.N.)
(Y.N.)
ı 37
[. . .]
Reis [Reisi Sani Ali Fuad Paşa]: Efendim! Müzakerenin kifayeti hakkında bir
önerge vardır. (Kiiji sesleri.) Müzakerenin kifayetini kabul edenler lütfen el kaldırsın.
Müzakere kiifi görülmüştür.
Riyaseti Celileye
Kaymakamdan yukarı rütbedeki erkcin maaşlarından veya tahsisatından münasip
miktarda indirim yapılarak buradan yapılacak tasarrufların -geçinmek ve ihtiyaç
hususunda erkiin ve ümeradım pek cüzi farkları olan- küçük rütbeli subayların ma
aş ve muhassasatlarına eklenmesi için cetvelin encümen tarafindan hemen değiştiril
mesini teklif ederim.
Karesi
A hmed Süreyya
Gazi Mustafa Kemal Paşa (Ankara): Arkadaşlar! Gayet samimi ve açık bir söz
söyleyeceğim. Beni mazur görünüz! Bunda hiçbir mana ve hiçbir maksat yoktur, bel
ki özel bir görüş vardır. Bunu açık ve kati söylüyorum. Kaymakam beyden kaç para
kesiyorsun ve bundan yüzbaşıya kaç para zammediyorsunuz ve bundan yüzbaşı ne
kazanacak zannediyorsunuz? Arkadaşlar, subayların hepsi aym bakımdan değerlen
dirilmelidir. Hepsinin faziletine ve liyakatine hürmet lazımdır. Aynı zamanda birbi
rinden büyük olanların emeği o nispettedir.
Ahmet Süreyya B . (Karesi): Rica ederim, şahsımla alakab olan bir mesele vardır.
izah edeceğim.
Gazi Mustafa Kemal Paşa (Ankara): Ben hakikati söylüyorum, budur. Ondan ke
seceksin bundan . . .
[. . .]
Gazi Mustafa Kemal Paşa (Ankara) : Efendiler! Subaylar ve kumanda heyetinin
refahlarımn teminiyle alakalı olan bu kanunu kabul etmekle, yüksek heyetiniz ordu
ya karşı zaten taşımakta olduğumuz büyük takdiri ve kadirşinaslığı göstermiş oldu
nuz. Bundan dolayı ordu namına teşekkür arz ederim. (Haklarıdır sesleri.) Ordu, bu
güne kadar olduğu gibi bundan sonra da memleket ve milletin yüksek menfaatlarım
müdafaada, yüksek heyetinizin takdiderine layık olacak surette çalı§makla bahtiyar
olacaktır, mesut olacaktır. (Teşekkür ederiz. eminiz sesleri.)
1 38
İZMİR MÜDAFAAİ HUKUK HEYETİ MERKEZİYESİ RİYASETİ'NE
TEŞEKKÜR·
(22 EKİM 1 923)
Çıkış yeri: Ankara
Numarası: 78
Tarihi: 22. 1 0.39 [ 1 923)
Makine başında.
İzmir Müdafaai Hukuk Heyeti Merkeziyesi Riyaseti'ne
Halk Fırkası adaylarından Osmanzade Hamdi Bey'i mebusluğa seçmek suretiyle
İzmir halkının Cemiyet ve Fı�kamız hakkında gösterdiği teveccühlere özel olarak te
şekkürler takdim eyler ve icap edenlere tebliğ buyurulmasını rica ederim, Efendim.
22. i 0.39 [ I 923)
Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti Reisi
Gazi Mustafa Kemal
•
Aslı, Hacı Hüseyin Özel Arşivi'nde bulunan eski yazı belgenin fotokopisi Atatürk'ün Bütün Eserleri Ar
şiv i'ndedir. Ayru telgrafın İzmir Belediyesi'ne çekilen örneği için bkz. Hôkimiyeti Milliye, 26 Ekim
i 923, Numara: 95 1 , s. l ; Vakit, 26 Ekim i 923, Numara: 2093, s. i . Aynca bkz. Atatürk'ün Söylev ve De
meçler; Tamim ve Telgrafla,., V, Hazırlayanlar: Sadi Borak-Or. Utkan Kocatürk, Türk İnkılap Tarihi Ens
titüsü Yayınları, Ankara, 1 972, s. 1 47. Hacı Hüseyin Özel Arşivi'ndeki eski yazı belge Ahmet Hezarfen,
Hôkimiyeti Mil/iye ve Vakit'teki eski yazı metinler Musa Sarıkaya tarafından okunmuştur.
1 39
TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİsİ
BİRİNCİ SEçİM DEVRESİ ÜYELERİNE
İSTİKLAL MADALYAS I VERİLMESİ HAKKINDA TEZKERE·
(22 EKİM 1 923)
Türkiye Büyük Millet Meclisi Riyaseti Celilesine
22. 1 0 . 1 339 [ 1 923]
Türkiye Büyük Millet Meclisi birinci seçim devresi üyelerinden oldukları halde
cephede ve bilfiil kıtada kahramanlık ve fedakarlık eserleri gösterdiklerinden dolayı
Bozok Mebusu Süleyman Sım, Kozan Mebusu Ali Saip ve Gaziantep Mebusu Kılıç
Ali Beylere İstiklal Madalyası Kanunu'nun ikinci ve beşinci maddelerine uygun ola
rak yarısı yeşil ve diğer yarısı kınnızı şeritli İstiklal Madalyası verilmesi rica ve be
lirtilen Meclis'in kalan üyelerine de kanunun ikinci maddesine uygun olarak yeşil
kurdeleli madalya verileceği arz olunur, Efendim.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisi
Gazi Mustafa Kemal
Reis (İkinci Reis Vekili İsmet Beyefendi): Efendim. hu hususta görüş var mı ? (Ha
yır sesleri.) Kahul huyuranlar lütfen el kaldırsm. Kahul edilmiştir.
• TBMM Zııbll Ce,.idesi. Devre 2, e.3, TBMM Matbııııs ı, Ankara. s.9-1O.
Mustafa Kemal Pa§a'nın bu tezkeresi, Büyük Millet Meclisi'nin 24 Ekim 1 923 günü ötleden sonra sa
at 1 .55'te açılan ve riyasetini ikinci Reis Vekili ismet Beyefendi'nin yapııtı 4 1 . toplanil i . celsesinde
okunmu§tur.
Bu karar üzerine izmir Mebusu Tahsin Bey'e verilen 9 Nisan 1924 tarihli istiklal Madalyası için bkz
.lO Ünlü Vali. Meşhur Vali/er, Hazırlayan ve Sunanlar: Hayri Orhun-Celal Kasarotlu-Mehmet BeIek
Kazım Atakul, içi§leri Bakınhtı Merkez Valiler Bürosu Yayınlan, 1 969, s.525. (Y.N.)
.
1 40
HİNDİsTAN'DA BOMBAY HİLAFET KOMİTESİ'NE·
,
(28 EKİM 1 923)
Ankara
28. \ 0.339 [ 1 923]
Türkiya Büyük Millet Meclisi Riyaseti
Kalemi Mahsus Müdiriyeti
Adet
6/1426
Hindistan'da Bombay Hi lafet Komitesi'ne
22 Teşrinievvel [Ekim] 1 923 tarihli telgrafnamenizi aldım. Mescidi Aksa'da yapıla
cak tamirat için vaki olan yardım toplama teşebbüslerine Halife Hazretleri'nin iştirakin
den haberdar değilim. Bahis buyurulan mühendis de tarafımızdan memur edilmiş de
ğildir. Ankara için bugün en mühim olan meselenin Yunanistan'dan gelmeye başlayan
felaketlede muhacir kardeşlerimizin iskan ve refahı keyfiyeti olduği.ınu bu vesile ile de
beyan eder, hamiyetli din kardeşlerimize selamlarımı hediye eylerim, Efendim.
Türkiya Büyük Millet Meclisi Reisi
Başkumandan
Gazi M. Kemal
•
Aslı, Cumhurbaşkanlığı Arşivi. A: IV- 1 7 , D: 68, F: i O'da bulunan eski yazı belgenin fotokopisi Ata
türk'ün Bütün Eserleri Arşivi'ndedir. Eski yazı belge Ahmet Hezarfen tarafından okunmuştur.
141
TEŞKİLATI ESASİYE KANUNU'NDA CUMHURİYETLE İLGİLİ YAPILAN
DEGİşİKLİKLERİN MÜSVEDDESİ*
(28/29 EKİM 1 923)
Teklif
Devletimizin ilerlemesi ve hükümet işlerinin i sürat ve intizamını temin için Teş
kilatı Esasiye Kanunu'muzun açıklanmasına, tamamlanmasına ve genişletilmesine
ihtiyaç barizdir. Yüce Meclis'çe bu hususun icabı gibi düşünüleceği ve temin oluna* Cumhurba�kanlığı Ar�ivi, A:
11l-7, D: 1 8, F: 165-1 -4'ten fotokopisiyle birlikte aktaran: Gazi Mııstafa
Kemal Atatürk'ün Hayali, Hazırlayan: Hüseyin Tosun, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu
Atatürk Ara�Urma Merkezi. Ankara. 2003, s.3 1 4-3 1 5. Ayrıca bkz. Gazi Mustafa Kemal Tarafından. Nii·
iıik, c.Il, Devlet Matbaası. ıstanbul. 1 934, s.268-269; Kemal Atatürk, Nııııık, c.lI, Türk Devrim Tarihi
Enstitüsü, İstanbul. 1 973. 803-804. Eski yazı belge Musa Sarıkaya tarafından okunmu�tur.
Eski yazı belgenin üzerinde el yazısıyla �u not yer almaktadır:
"28/29 Te�rinievvel 339 [28/29 Ekim 1923) gecesi saat 1 2.00'den sonra not ettirdim. 29 günü ma
lum �ekilde kabul olundu. Evvela Fırka'da sonra Meclis'te. M. Kemal"
Bu tasan, 29 Ekim i 923'te önce Halk Fırkası Grup Toplannsı'nda, sonra Meclis'te tartı�ılıru� ve kabul edil
mi�tir. Kabul edilen �ekli için bkz. TBMM ZablıCeridesi, Devre 2. c.3. TBMM Matbaası. Ankara, s.9O-99.
Atatürk, yukandaki kanun tasarısı müsveddesine Nııtıık'ta �u açıklamayla yer vermektedir:
"[ . . . ) Gece olmu�tu. Çankaya'ya gitmek üzere Meclis binasını terk ederken, koridorlarda beni bek
lemekte olan Kemalettin Sami ve Halit Pa�alara tesadüf ettim. Ali Fuat Pa�a, Ankara'dan hareket
ederken bunların Ankard'ya ula�tıklarını o günkü gazetede 'bir uğurlama ve bir kar�ılama' ba�lığı
altında okumu�tum. Henüz kendileriyle görü�memi�tim. Benimle mülakat için geç vakte kadar ora
da beklediklerini anlayınca ak�am yemeğine gelmelerini Müdafaai Milliye Vekili Kazım Pa�a va
sıtasıyla tebliğ ettim. İsmet Pa�a ile Kazım Pa�a'ya ve Fethi Bey'e de Çankaya'ya benimle beraber
gelmelerini söyledim. Çankaya'ya gittiğim zaman, orada, beni görmek üzere gelmi� Rize Mebusu
Fuat. Afyon Karahisar Mebusu Ru�en E�ref Beylere tesadüf ettim. Onları da yemeğe alıkoydum.
Yemek esnasında, 'yarın cumhuriyet ilan edeceğiz!' dedim. Hazır bulunan arkada�lar derhal tikri
me i�tirak ettiler. Yemeği terk ettik. O dakikadan itibaren hareket sureti hakkında kısa bir program
tespit ettim ve arkada�ları vazifelendirdim. [ . . . )
Efendiler, görüyorsunuz ki, cumhuriyet ilanına karar vermek için Ankara'da bulunan bütün atkada�
larımı davete ve onlarla müzakere ve münaka�aya asla lüzum ve ihtiyaç görmedim. Çünkü onların
zaten ve tabiaten benimle bu hususta hemfikir olduklarına �üphe etmiyordum, Halbuki O esnada An·
kara'da bulunmayan bazı zevat, salahiyetleri olmadığı halde, kendilerine haber verilmeden ve görü�
ve rızaları alınmadan cumhuriyetin ilan edilmi� olmasını gücenme ve ayrılık vesilesi saydılar.
O gece birlikte bulunduğumuz arkada�lar. erkenden beni terk ettiler. Yalnız İsmet P�a Çankaya'da
misafir idi. Onunla yalnız kaldıktan sonra bir kanun tasarısı rr.üsveddesi hazırladık. Bu müsvedde·
de 20 Kiinunusani (Ocak) 1921 tarihliT�kilaıı Esasiye Kanunu'nun devlet �eklini tespit eden mad·
delerini �u sureııe deği�tirmi�tim:"
Bkz. Nııtıık, aynı yerde. (Y.N.)
"Hükümet i�lerinin" sözcüklerinin aslı olan "umuru hükümetin" sözcükleri Gazi Mustafa Kemal Ata·
türk'ün Hayaıı nda yanlı�lıkla "ümid· i hükümetin" �eklinde okunmu�. (YN.)
'
1 42
cağı tabiidir. Ancak, kaçınılmaz ve acil gördüğüm aşağıdaki açıklamaların evvele
mirde acele olarak m üzakere ve kabulünü teklif eylerim.
i . Teşkilatı Esasiye Kanunu'muzun birinci maddesinin .nihayetine:
"Türkiya devletinin hükümet şekli cumhuriyettir" açıklamasının ilavesi ile söz
konusu maddeyi:
" Hakimiyet kayıtsız şartsız milletindir. İdare usulü, halkın mukadderatını bizzat
ve bilfiil idare etmesi esasına dayalıdır. i Türkiye devletinin hükümet şekli cumhuri
yettir" haline sokmak.
2. Teşkilatı Esasiye Kanunu'nun 1 . maddesinden sonra aşağıdaki maddenin ilavesi:
Madde: Türkiya Cumhuriyeti'nin dini, İslam dinidir. Resmi lisanı Türkçedir.
3. Teşkilatı Esasiye Kanunu'nun 3. maddesinin aşağıdaki gibi düzeltilmesi:
Madde: Türkiya Devleti, Büyük Millet Meclisi tarafından idare olunur. Meclis
hükümetin bölündüğü idare şubelerini İcra Vekilleri vasıtasıyla idare eder.
4. Teşkilatı Esasiye Kanunu'nun 9. maddesi yerine aşağıya konulan maddelerin
arkasına:
Madde: Türkiya Reisicumhuru Türkiya Büyük Millet Meclisi Genel Kurulu tara
fından ve kendi üyeleri arasından bir seçim devresi için seçilir. Riyaset vazifesi yeni
Reisicumhurun seçimine kadar devam eder. Tekrar seçilmek caizdir.
Madde: Türkiya Reisicumhuru devletin reisidir. Bu sıfatla lüzum gördükçe Mec
lis'e ve Heyeti Vekile'ye riyaset eder.
5 . Teşkilatı Esasiye Kanunu'nun 9. maddesini!} müsveddeleri kısmen üçüncü
maddede ifade olunmuştur. Heyeti Vekile'ye ait olan husus aşağıdaki madde ile açık
Ianmalı ve tespit olunmalıdır:2
Madde: J;Jaşvekil, Reisicumhur tarafından Meclis üyeleri arasından seçilir. Diğer
vekiller başvekil tarafından seçildikten sonra tamamı reisicumhur tarafından Mec
lis'in tasvibine arz olunur. Meclis toplantı halinde değilse tasvip keyfiyeti Meclis'in
toplanmasına bırakılır.
Görüş: Meclis'in, Cumhur Riyasetinin, Heyeti Vekile'nin vazife ve salahiyetleri
ve yekdiğerleriyle münasebet suretleri girişte arz olunduğu üzere Teşkilatı Esasiye
Kanunu'muzun tamamlanması ve genişletilmesi sırasında yüce Meclis'çe nazarı dik
kate alınmak tabiidir. Reisicumhur devlet reisi sıfatıyla Meclis'in tabii reisi olmakla
beraber, yüce Meclis'çe şimdi yürürlükte bulunan Dahili Nizamname'nin beşinci
maddesi icabınca ikinci bir reis seçilmek ıüzumludur.
Gazi M. Kemal
i
"Dayalıdır" sözcüğünün aslı olan "müsteniddir" sözcüğü Gazi Mııstafa Kemal Atatürk'üıı Hayaıı nda
yanlışlıkla "mesneddir" şeklinde okunmuş. (Y.N.)
2 Gazi Mııstafa Kemal Atatürk'üıı Hayaıı nda buradan sonraki bölüm yer almamaktadır. (Y.N.)
'
'
1 43
HALK FıRKASı GRUP TOPLANTISI'NDA
TEŞKİLATI ESASİYE'DE YAPILACAK DEÖİşİKLİKLER HAKKINDA
KONUŞMA·
(29 EKİM 1 923)
Muhterem arkadaşlar, hallinde müşkülata uğradığınız meselenin sebep ve i lleti,
bütün arkadaşlarca meydana çıkmış olduğu kanaatindeyim. Noksan, kusur, takip et
mekte olduğumuz usul ve şekildedir. Hakikaten mevcut Teşkilatı Esasiye Kanu
nu'muza göre bir Heyeti Vekile teşkiline teşebbüs ettiğimiz zaman bütün arkadaşla
rın her biri vekiller ve Heyeti Vekile seçimi mecburiyetinde bulunuyor. Hepinizin
birden Heyeti Vekile seçimine mecbur olmanızda görülen müşkülatın halli zamanı
gelmiştir. Geçen devrede de aynı suretle müşkülata tesadüf ediliyordu. Görülüyor ki,
bu usul bazen birçok karışıklıklara sebep oluyor. Yüce heyetiniz bu müşkülün halIi
ne beni memur kıldınız. Ben de bu arz ettiğim kanaatten ilham alarak düşündüğüm
şekli tespit ettim. Onu teklif edeceğim. Teklifim kabule mazhar olursa, kuvvetli ve
dayanışma halinde bir hükümet teşkili mümkün olacaktır. Devletimizin şekil ve ma
hiyetini tespit eden ve hepimiz için gaye olan Teşkilatı Esasiye Kanunu'muzun bazı
noktalannı açıklamak lazımdır. Teklif şudur:
* Gazi Mustafa Kemal Tardfından, Nutuk. e.ll. Devlet Matbaası, İstanbul. 1 934. s. 272; Kemal Atatürk,
Nutuk, e.II. Türk Devrim Tarihi Enstitüsü. İstanbul, 1973. s.808-809.
Atatürk. yukarıdaki konuşmasına Nutıık'ta şu açıklamayla yer veriyor:
"Pazartesi günü. ö�leden evvel saat 10'da Halk fırkası Grubu. Grup Heyeti İdare Reisi fethi Bey'in
riyasetinde toplandı. Heyeti Vekile seçimi müzakeresine başlandı.
[ J
Müzakerenin eereyanı esna�ında Çankaya'da ikametgahımda bulunuyordum. Kemalettin Sami Pa
şa'nın önergesinin kabul edilmesi üzerine. toplantıya davet edildim. Toplantı salonuna girer girmez
do�ru kürsüye çıktım ve şu kısa görüş ve teklifi ortaya koydum:
Efendiler! dedim. Heyeti Vekile seçiminde fikir ayrılı�ı hasıl oldu�u anlaşılmıştır. Bana bir saat ka
dar müsaade buyurun. Bulaca�ım hal suretini arz ederim.
Reis fethi Bey teklifi oya koydu. Kabul olundu.
Efendiler. bu bir saat zarfında icap eden zevatı Meclis'teki odama davet ederek onlara 28/29 Teşri
nievvel [EkimI gecesi hazırladı�ım kanun teklifi müsveddesini gösterdim ve fikir alışverişinde bu
lundum.
Ö�leden sonra saat bir buçukta fırka Genel Kurulu tekrar fethi Bey'in riyasetinde toplandı. İlk söz
bende idi. Kürsüye çıktım ve şu beyanatta bulundum:
[ . . . 1 dedikten sonra malum müsveddeyi okutmak üzere katip beylerden birine uzatarak kürsüyü
terk ettim."
...
Bkz. Nuruk. aynı yerde. (Y.N.)
1 44
BÜYÜK MiLLET MECLİsi'NDE KONUŞMA
CUMHURiYETiN iLANı VE REisicUMHUR SEçİMi ÜZERiNE·
(29 EKiM ı 923)
Reis [İkinci Reis Vekili İsmet Beyefendi): [. . .) Efendim! Yok/ama suretiyle ve giz
li oy ile reisicumhur se�'imi yapacağız.
[. . .)
Reis [İkinci Reis Vekili İsmet Beyefendi): Türkiye Cumhuriyeti için yapılan se
çimde oya iştirak eden üyelerin adedi 158 'dir. 158 üye oyhirliğiyle Ankara Mehusu
Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretleri'ni Cumhuriyet riyasetine seçmişlerdir. (Sürekli
alkışlar ve yaşasın sesleri.)
Gazi Mustafa Kemal Paşa (Ankara): (Alkışlar arasında kürsüye gelerek) Muhte
rem arkadaşlar, mühim ve dünya çapında fevkalade hadiseler karşısında muhterem
milletimizin hakiki teyakkuz ve uyanıklığına kıymettar bir vesika olan Teşkilatı Esa
siye Kanunu'muzun bazı maddelerini açıklamak için özel encümen tarafından yük
sek heyetinize teklif olunan kanun tasansının kabulü münasebetiyle yeni i Türkiye
Devleti'nin, zaten cihanca malum olan, malum olması lazım gelen mahiyeti, millet
lerarası bilinen unvanıyla yad edildi. B unun tabi i icabı olmak üzere bugüne kadar
doğrudan doğruya Meclis'inizin riyasetinde bulundurduğunuz arkadaşınıza yaptırdı
ğınız vazifeyi, reisicumhur unvamyla yine aym arkadaşımza, bu ikiz arkadaşımza
(esta,!ijiırullah, hakkınızdır sesleri) tevcih buyurdunuz.
Tunalı Hilmi B. (Zonguldak): Gazi arkadaşım . . .
Gazi Mustafa Kemal Paşa (Devamla): Bu münasebetle şimdiye kadar mükerreren
hakkımda göstermiş olduğunuz muhabbet ve samimiyet ve itimadı bir defa daha gös
termekle yüksek kadirşinaslığınızı ispat etmiş oluyorsunuz. B undan dolayı yüce he
yetinize bütün ruhi samimiyetimle teşekkürler arz ederim. (Estağfurullah. A llah mu
vallakiyet versin sesleri.)
• TBMM Zabıı Ce,.idesi. Devre 2.c.3, TBMM Matbaası, Ankara. s.99- 1 00. Ayrıca bkz. Gazi Mustafa Ke
mal Tardfından. N/ıııık, c.lI. Devlet Matbaası. Istanbul, 1934. s.275-277; Kemal Atatürk. Nıı",k. c.lI.
Türk Devrim Tarihi Enstitüsü. Istanbul. 1973, s.8 1 3-8 1 5; Vakit. 30 Ekim 1 923. Numara: 2097. Vaki(te·
ki eski yazı metin Ahmet Hezarfen tarafından okunmuştur.
Mustafa Kemal Paşa bu konuşmayı. Büyük Millet Meclisi'nin 29 Ekim 192 3 günü öğleden sonra saat
6.00'da açılan ve riyasetini Ikinci Reis Vekili ısmet Beyefendi'nin yaptığı 43. toplantı ı . celsesinde
yapmıştır. (Y.N.)
ı "Yeni" sözcüğü Nlllıık'ta yok. (Y.N.)
145
Efendiler! Asırlardan beri Doğu'da mağdur ve mazlum olan milletirniz, Türk mil
leti hakikatte yaratılıştan sahip olduğu hasletlerden yoksun kabul ediliyordu. Son se
nelerde milletimizin fiilen gösterdiği kabiliyet, eğilim, idrak, kendi hakkında kötü
zanda bulunanların ne kadar gafil ve ne kadar incelemeden uzak, görünüşe aldanan
insanlar olduğunu pek güzel ispat etti. Mil letirniz, sahip olduğu vasıfları ve li yakati
ni, hükümetinin yeni ismiyle medeniyet cihanına daha çok kolaylıkla göstermeye
muvaffak olacaktır. (inşallah sesleri.)
Türkiye Cumhuriyeti, cihanda işgal ettiği mevkiye layık olduğunu eserleriyle is
pat edecektir. (inşallah sesleri.)
Arkadaşlar, bu yüce m üesseseyi vücuda getiren Türk milletinin son dört sene zar
fında kazandığı zafer, bundan sonra da birkaç misli olmak üzere tecellilerini göstere
cektir. (inşallah sesleri.) Acizleri mazhar olduğum bu emniyet ve itimada' layık ol
mak için pek mühim gördüğüm bir noktadaki ihtiyacımı arz etmek mecburiyetinde
yim. O ihtiyaç, yüksek heyetinizin şahsım hakkındaki teveccüh ve i timadının ve yar
dımının devamıdır. (Hiç şüphe yok, daima sesleri. ) Ancak bu sayede ve Allah'ın ina
yetiyle şahsıma tevcih buyurduğunuz ve buyuracağınız vazifeleri iyi yapmaya mu
vaffak olabileceğimi ümit ederim. (Allah muvaffak etsin sesleri.) Daima muhterem
arkadaşlarımın ellerine çok samimi ve sıkı bir surette yapışarak onların şahıslarından
kendimi bir an bile uzak görmeyerek çalışacağım. Milletin teveccühünü daima daya
nak noktası kabul ederek hep beraber ileriye gideceğiz. Türkiye Cumhuriyeti mesut,
muvaffak ve m uzaffer olacaktır. (Şiddetli ve sürekli alkışlaı:)
, Vakir'ıe burada "bi-hakkın" (hakkıyla) sözcüğü yer almaktadır. (Y.N.)
1 -l6
FRANSIZ GAZETECİ MAURICE PERNOTYA DEMEÇ·
(29
EKİM
1 923)
Gazi Mustafa Kemal Paşa, bir Fransız yazarına yenilik ve ilerleme, hilafet ve
dindarlık meseleleri hakkında dikkat çekici beyanatta bulunmuştur.
Fransız yazarlarından Moris Perno,l Reisicumhur Mustafa Kemal Paşa Hazret
leri ile Cumhuriyet ilanından evvel icra ett(�i mülakatı Revu de dumond2 ile yayım
lamıştl1: Bu mülakat esnasında Mustafa Kemal Paşa Türkçe konuşmuş ve İstanbul
Mebusu Hamdullah Suphi Bey tercümanlık vazifesini yapmıştır. Mösyö Moris Perno,
mülakatı şu suretle nakletmiştir:
"Ankara'ya varır varmaz Mustafa Kemal Paşa 'dan bir mülakat için m üsaadede
bulunmalarını rica ettim. Birkals' gün sonra Meclis'te celse esnasında bir subay. tem
silcimiz Miralay Mojen'in3 büyük bir alicenaplıkla hana yer gösterdiği siyasi ricale
tahsis edilmiş mahalde. Paşa Hazretleri'nin kahinesinde heni beklediğini haber verdi.
Mustafa Kemal Paşa. bütün eşyası bir kanepe iki koltuktan ibaret olan bu küçük
odada elini masaya dayamış, ayakta duruyordu,
Bana elini uzattı. oturmak için yer gösterdi ve bir sigara verdi. Nazikane bir ta
vırla beni dinlemeye hazır olduğunu hissettirdi.
Derhal konuya geçerek Fransa'nın. bağımsızlığını kaybetmektense ölüme karar
" ermiş olan bir milletin azim ve gayretini nasıl muhabbetli bir alaka ile takip ett(�i
ni hatırlattım.
Mustafa Kemal Paşa:
-Türkler, memleketinizin muhabbetine itimat edebileceklerini bilirler. Her zaman
Fransa, hürriyet için kahramanca mücadelede dünyaya misal teşkil etmiştir, dedi.
-Fakat. dedim. zatı asilanelerine itiraf ederim ki. son aylar zarjinda Fransızların
Türklere karşı hissiyatı daha az umumi idi. Türkiye'nin hasımları, vatandaşlarımın mu
habbetini Türkiye'nin üzerinden çekip almaya çalıştılar. Ve evvela Türk hükümetinin,
T{irkiye'de mekteplerimizin. lisanımızın. nüjiızumuzun gelişmesine mani olacak tedbir
ler alacağını, sonra Türk milliyetperverlerinin güya yabancı düşmanı olduklarını ileri
sürdüler. Bu iki nokta hakkında zatı asilaneleri hana açıklamalarda bulunabilirler mi?
•
Te ı'hidi Efkôr, I I Şubat 1923. Numara: 3975·947. s.2; Taııiıı, I I Şubat 1 924. Numara: 480, s. l . Aynca bkz.
Atatı,rk'ı,ıı Süyleı' ı'e Denıe�'leri III, Türk inkilap Tarihi Enstitüsü Yayımları . Ankara. 1954. s.66-70. Teı'hi
di Eftôr'daki eski yazı metin Hüseyin Gültekin. Taliiıı'deki ise Hadiye Yılmaz tarafından okunm�tur.
i Maurice PemoL. (Y.N.)
2 Rel'l/e des Del/x Mmıdes. (Y.N.)
3 Mougiıı. (Y.N.)
1 47
Mustafa Kemal Paşa hir saniye düşündü, gözleri uzaklara daldı , dedi ki:
-Mektepleriniz için bu biraz da eski bir hikayedir. Fransız mektepleri, Türk mil
Ietine büyük hizmetler etmiştir. Biz, hepimiz Fransa'nın kültür menbaından içtik. Ben
bile çocukken bir müddet bir Fransız mektebine gittim. Fakat bazen yabancı mektep
lerinin vazife sınırlarını geçtiğini, rollerinden çıktıklarını, fenni olmayan propaganda
gayeleri takip ettiklerini ve bunun için halkımızın Türk olmayan unsurlarına dayan
dıklarını gördük.
Bu ithamı derhal kaydettim:
-Bu şikayet, helki hazı yahancı mektepleri için varit olahilir. Merzifon 'daki Ame
rikan mektehini kapattığımz için kimsenin size hir diyeceği yoktur. Fakat. Türkiye'de
hir Fransız mektehine karşı gerek siyasi, gerek dini herhangi hir propaganda isnat
edildiğini hilmiyorum.
Paşa, hafiAe güldü ve cevap verdi:
-Fransız mekteplerinin çoğunluğu rahipler ve hemşireler tarafından idare edil
mektedir. Şu halde, mesleki bir mahiyeti vardır. Dolayısıyla, dini bir propagandada
bulunduklarından endişe edebiliriz. B ununla beraber, istiyoruz ki, mektepleriniz kal
sın. Fakat, Türkiye'de bizim mekteplerimizin bile sahip olmadıkları imtiyazlara ya
bancı mekteplerinin sahip olması kabul edilemez. Müesseseleriniz. aynı sınıftaki
Türk müesseselerine konulmuş olan kanun ve nizamlara riayet ettikçe baki kalabilir.
Zaten bu mesele, Ankara delegeleri ile Fransız temsilcileri arasında müzakere edil
miş ve esaslı prensipler üzerinde anlaşma hasıl olmuştur.
Bu sırada sessizlik oldu. Mustafa Kemal Paşa, sıcaktan haşındaki astragan kal
pağı çıkardı. Karşımda hüshütün haşka hir adam gördüğümü zannettim. Sarışın in
ce saçları. kalpak altında göremediğim geniş ve ortaya çıkmış almm açık hırakıyor
du. Kendi kendime karşımda hir Türk mü, yahut hir Slav mı mevcut olduğunu düşün
düm. Yavaş yavaş evvela hilerek kapalı duran hu çehre canlandı, sesteki titreşimler
değişti, Paşa devam etti:
-İkinci, yabancı düşmanlığı noktasına gelince: Şu bilinsin ki, biz yabancılara kar
Şı herhangi hasmane bir his beslemediğimiz gibi, onlarla samimane münasebetlerde
bulunmak arzusundayız. Türkler bütün medeni milletlerin dostlarıdır. Yabancılar
memleketimize gelsinler; bize zarar vermemek, hürriyetimize müşkülat çıkarmaya
çalışmamak şartıyla burada daima iyi kabul göreceklerdir. Maksadımız yeniden ya
kınlık kurmak, bizi başka milletlere bağlayan bağları artırmaktır. Memleketler muh
teliftir, fakat medeniyet birdir ve bir milletin ilerlemesi için de bu yegane medeniye
te iştirak etmesi lazımdır. Osmanlı İmparatorluğu'nun düşüşü. Batı'ya karşı elde etti
ği muzafferiyetlerden çok mağrur olarak, kendisini Avrupa milletlerine bağlayan
bağları kestiği gün başlamıştır. Bu bir hata idi, bunu tekrar etmeyeceğiz.
Bu maksatlardan, Fransa'da pek büyük memnuniyetlerle malum olacak şey, siyase
timizin. ananelerimizin, menfaatlanmızın bizi fikir ve eğilim itibariyle bir Avrupa Tür
kiye'si. daha doğrusu Batı'ya yönelmiş birTürkiye arzu etmeye meylettirmesi olacaktır.
148
Şüphe mi ediyorsunuz? Fakat siz, tarihimizi nazan itibare almalısınız. Türklerin
asırlardan beri takip ettiği hareket, devamlı bir istikamet muhafaza etti. Biz daima
Doğu'dan Batı'ya doğru yürüdük. Eğer bu son senelerde yolumuzu değiştirdikse, iti
raf etmelisiniz ki, bu bizim hatamız değildir.. Bizi siz mecbur ettiniz. Ricat sonradan
ve ister istemez oldu. Tasdik etmelisiniz ki, doğuda ikametgah seçmeye mecbur ol
duğumuz için, ırkımızın beşiği ile alakadar olması itibariyle mümkün olduğu kadar
batıda bir ikametgah seçtik. Fakat vücutlanmız Doğu'da ise fikirlerimiz Batı'ya doğ
ru yönelik kalmıştır.
Memleketimizi asrileştirmek istiyoruz. Bütün mesaimizTürkiye'de asri, dolayısıyla
Batılı bir hükümet vücuda getirmektir. Medeniyete girmek arzu edip de, Batı'ya yöne1memiş millet hangisidir? Bir istikamette yürümek azminde olan ve hareketinin ayağın
da bağlı zincirlerie müşküle sokulduğunu gören insan ne yapar? Zincirleri kırar, yürür.
Fakat, ortaya çıkan vakalar, Türkiye'nin kayıtsız şartsız bağımsız hakimiyetine sa
hip olması neticesine vardı. Bundan sonra memleketimize gelecek yabancılar, sami
miyetle bizi hüküm ve esaretlerine almaktan feragat ederlerse, iyi kabul göreceklerdir.
İlga edilen kapitülasyonlar, Türk milletinin bir hezimeti neticesi değildi. Bu, Türki
ye'ye zorla kabul ettirilmiş bir boyunduruk değil, padişahlarımızın birkaç yabancı
devlete büyük bir lütuf ve mürüvvetle takdim ettikleri bir hediye idi. Devletler bu he
diyeden aleyhimize istifade ettiler. Kapitülasyonlar, memleketimizi fakirleştirdi, harap
etti. Eğer yabancı düşmanlığından, o kadar pahalı elde edilen bir bağımsızlığa halel
verecek her şeyden nefret manası çıkanlıyorsa, evet, bizim yabancı düşmanı olduğu
muz söylenebilir. Size açıkça söyledim ve sonuna kadar açık sözlü olacağım. Henüz
emniyetimiz yerinde değildir, evve\ce Türkiye'de yabancı teşebbüslerinin, yabancı
maksatlarının bize telkin ettiği endişeler tamamen yok olmuş değildir. Eğer bazen ih
tiyatkar harekı;:t ediyorsak, ifrat derecede şüpheli davranıyorsak, bize çok pahalıya
mal olan hürriyetimizi kaybetmek hususundaki korkumuzdandır. Bu hürriyetin bir kü
çük kısmını sakat etmektense, hepsini birden feda etmeyi tercih ederiz."
Bu son sözler nazarı dikkatimi çeken bir samimiyet ve azimle söylendi.
Mustafa Kemal Paşa, yeni bir soru bekliyordu. Dini mesele karşısında aldığı ta
vır ve hareketi bizzat tarif etmesini dinlemek merakında idim. Bu vadide alınan ba::ı
tedbirlerden ne maksat takip edildiğini izah etmesini rica ettim.
-Aldığımız bütün tedbirler bir cümle ile özetlenebilir: Milli hakimiyeti i lan ettik.
Kelimeler üzerinde oynamayalım. Bugünkü Türk hükümeti az çok cumhuriyettir. Bu
bizim hakkımızdır, fenalık nerede? Menşelerimizi hattrlayınız. Tarihimizin en mesut
devresi, hükümdarlarımızın halife olmadıkları zamandır. Bir Türk padişahı hilafeti
her nasılsa kendisine mal etmek için nüfuzunu, itibarı nı, servetini kullandı. Bu. sırf
bir tesadüf eseridir. Peygamberimiz, tilmizlerinel dünya mil letlerine İslamiyeti kabul
ettirmelerini emretti; bu mi lletlerin hükümeti başına geçmelerini emretmedi . Pey
gamberin zihninden asla böyle bir fikir geçmemiştir. Hilafet demek, idare. hükümet
demektir. Hakikaten vazifesini yapmak. bütün Müslüman milletlerini idare etmek ist Titrniz: Tatebe. (Y.N.)
1 49
teyen bir halife. buna nasıl muvaffak olur. İtiraf ederim ki, bu şerait dahilinde beni
halife tayin etseler, derhal istifamı verirdim.
Fakat tarihe gelelim, hakikatleri inceleyelim. Araplar Bağdat'ta bir hilafet tesis et
tiler, fakat Kurtuba'da bir hilafet daha vücuda getirdiler. Ne Acemler, ne Afganlılar,
ne Afrika Müslümanları, İstanbul halifesini asla tanımadılar. Bütün İslam milletleri
üzerinde ulvi ruhani vazifesini yerine getiren yegane halife fikri, hakikatten değil, ki
taplardan çıkmış bir fikirdir. Halife, hiçbir zaman Roma'daki Papa'nın Katolikler üze
rindeki kuvvet ve iktidarını gösterememiştir.
Son ıslahatımızın sebep olduğu eleştiriler, hakiki olmayan, vehmedilmiş bir fikir
den, İslam birliği fikrinden ilham almaktadır. Bu fikir asla hakikat olmamıştır.
Biz, halifeyi eski ve muhterem bir ananeye hürmeten yerinde bıraktık. Halifeye
hürrnetimiz vardır; gerek kendi, gerek ailesinin ihtiyaçlarını temin ediyoruz. İlave
edeyim ki, İslam aleminde Türkler halifenin maddi ihtiyaçlarını fiilen temin eden ye
gane millettir. Dünya çapında bir hilafeti destekleyenler, şimdiye kadar her türlü iş
tirakten kaçınmışlardır. O halde, ne iddia ediyorlar? Yalnız Türkler bu müessesenin
yüküne tahammül etsinler ve yine yalnız onlar halifenin hakimane nüfuzuna riayet
etsinler . . . Bu iddia aşırıdır.
-Şu halde yeni Türkiye'nin siyasetinde dine aykırı hiçbir eğilim ve mahiyet olma
yacak demek?
-Siyasetimizi dine aykırı olmak şöyle dursun, din bakımından eksik bile hisse
diyoruz.
-Zatı asilaneleri düşündüklerini bendenize daha iyi izah buyururlar mı?
-Türk milleti daha dindar olmalıdır, yani bütün sadeliği i l e dindar olmalıdır de
mek istiyorum. Dinime, bizzat hakikate nasıl inanıyorsam, buna da öyle inanıyorum.
Şuura muhalif, ilerlemeye mani hiçbir şey ihtiva etmiyor. Halbuki, Türkiye'ye ba
ğımsızlığını veren bu Asya milletinin içinde daha karışık, suni, battl inançlardan iba
ret bir din daha vardır. Fakat bu cahiller, bu acizler, sırası gelince aydınlanacaklardır.
Onlar eğer aydınlığa yaklaşamazlarsa, kendilerini mahv ve mahkum etmişler demek
tir. Onları kurtaracağız."
1 50
HEYETİ VEKİLE HAKKINDA TEZKERE·
(30 EKİM 1923)
TBMM Riyaseti C elilesine
Teşkilatı Esasiye Kanunu'nun özel maddesi icabınca Başvekalefe Malatya Mebu
su İsmet Paşa Hazretleri seçi lmiştir. Adı geçenin seçtiği diğer vekiller in isimler i aşa
ğıdadır. Tamamı yüce Meclis'in tasvibine arz o lunur.
Başvekil ve Hariciye Vek ili: (Malatya Mebusu) İsmet Paşa,
Ş er'iye Vek ili: (Saruhan Mebusu) Mustafa Fevzi Efendi,
Erkanıharbiyei Umumiye Vek il i : (İstanbul Mebusu) Müşir Fevzi Paşa,
Dahiliye Vek il i: (Kütahya Mebusu) Ferid Bey,
Maliye Vek il i: (Gümüşhane Mebusu) Hasan Fehmi Bey,
Müdafaai Milliye Vek il i: (Karesi Mebusu) Kazım Paşa,
İktisat Vekil i: (Trabzon Mebusu) Hasan Bey,
Adliye Vek il i: (İzmir Mebusu) Seyid Bey,
Maarif Vek il i: (Adana Mebusu) Safa Bey,
Nafıa Vekili: (Trabzon Mebusu) Muhtar Bey,
Sıhhiye Vekili: (İstanbul Mebusu) Dr. Refik Bey,
Mübadele, İmar ve İskan Vekil i: (İzmir Mebusu) Necati Bey.
30 Teşrinievvel 1339 [30 Ekim 1923]
Türkiye Reisicumhur u
Gazi Mustafa Kemal
*
TBMM Zabu Cai desi. Devre 2. c.3. TBMM Malbaası. Ankara, s. 103. Ayrıca bk z. Aıatılrt A ıısiHopl'di·
.{i, Hazırlayan: Kemal Zeki Gençosman, c.9, May Yayınlan, isıanbul, basım lacihi yok, s. 1 2S .
Musıafa Kemal Pa�'nın bu ıezkeresi, Büyük Milleı Meclisi'nin 30 Ekim 1 9 2 3 günü öğleden sonra saal
açılan ve riyaseıini Birinci Reis Vekili Sabri Beyef endi'nin yapıığı 44. ıoplanu ı. celsesinde
okunmuşıur. (Y.N.)
4. IO'da
151
CUMHURBAŞKANı SEçİMİ DOLAYıSıYLA
TEBRİKLERE AÇiK TEŞEKKÜR·
(31 EKİM 1923)
Ankara. 31 (AA) - Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretleri. Cumhuriyet riyasetine
seçilmelerinden dolayı aldıkları tebrik telgraj1arına aşağıdaki gibi teşekkür beyan
etmektedirler:
Cumhuriyet Riyaseti'ne seçilmem münasebetiyle memleketin her tarafından aldı
ğım samimi tebriklere ayrı ayrı cevap yetiştirmekte gecikmeler olabilmesi ihtimalin
den dolayı genel olarak alenen teşekkürler takdim eylerim.
Reisicumhur Gazi
Mustafa Kemal
•
Hôkimiyeti Mil/iye. i Kasım 1 923. Numara: 906. s.!; AÇlUö:. i K asım 1 923. Numara: 9 1 4 . s. l ; ikdam.
i Kasım 1 923. Numara: 9548. s.2; AnadoluAjansı Bülteni, 31 Ekim 1 923. Aynca bkz. Atatiirk'iin Tomim.
Te/gro/I'e Beyanname/eri IV. Hazırlayan: Nimet Arsan, Türk inkllap Tarihi Enstitüsü Yayınları, Ankara,
1 964. s.51 5. Eski yazı metinler Musa Sarıkaya ve Hadiye Yılmaz tarafından okunmuş, Anadolu Ajansı
Bülteni'ndeki Fransızca metin Em. Tnk. Kd. Alb. Ercan Güner tarafından Türkçeye çevrilmiştir.
152
CUMHURBAŞKANı SEçİMİ DOLAYıSıYLA
çEşİTLİ Kİşİ VE KURUMLARA TEŞEKKÜR"
(3 1 EKİM 1 923)
İstanbul'da Denizli Mebusu Mazhar M üfit Bey'e
C. Teşekkür ve milletirniz için mübarek olmasını niyaz ederim.
31 Teşrin ievvel 339 [3 i Ekim 1 923]
Reisicumhur Gazi
Mustafa Kemal
.. Ankara Üniversitesi Türk İ nkılip Tarihi Enstitüsü (Tİ TE) Ar�ivi, Kutu No: 93, Belge No: i 2. Aynı telg
rafın '"Eski�hir'de Anadolu-Bağdad Demiryolları Müdiri Umumisi Behiç Bey'e'" çekilen örneği için
bkz. T İ TEAr�ivi. Kutu No: i 52. Belge No: i; '"Edirne Türk Ocağı İ dare Heyeti'ne'" çekilen örneği için
bkz. Paşaeli. 2 Kasım 1 923. Numard: 69. s. i; "Türkiye Umum Amele Birliği Kitibi Umumisi Şakir Ra
sim Bey'e'" çekilen örneği için bkz. Mete Tunçay, 1923 Anrele Bi,.'i�i. BDS Yayınları, İ stanbuL . 1989.
s.8 i; '"Kastamonu Valisi Fatin Beyefendi'ye'" ve '"Kastamonu'da Doktor Fazıl Berki Bey'e", "Kastamo
nu Mebusu Mehmet Beyefendi'ye'", '"Kastamonu Belediye Reisi Necip Bey'e", '" Kastamonu Darülmual
limin Talebesine" çekilen örnekleri için bkz. Açık.w:. 3 Kasım i 923, Numara: 9 i S, s . 1 -2: '"Mara�'ta Fe
keli Cezmi Celal Bey'e" çekilen örnekleri için bkz. Ankara Ü niversitesi Türk İ n kıl ap Tarihi Enstitüsü
Ar�ivi, Kutu No: 100, Belge No: 44; '"Konya'da Abdülhalim Çelebi Efendi Hazretleri'ne" çekilen örne
ği için bkz. Mevlana Müzesi Ar�ivi, 104-0 I A ; "Cerniyeti Umumiyei Belediye Reisi Sezai Bey'e'" çeki
len örneği için bkz. Taııiıı. 5 Ka.�ım i 923. Numara: 382, s.2; "Dersaadet'te Fatih Parkı Kar�ısındaki Da
irede Umum İ n�aat Usta ve Kalfalan Cemiyeti'ne" çekilen örneği için bkz. Taııiıı. 7 Kasım 1 923. Nu
mara: 384, s.3; " İ zmir'de Cumhuriyet Halk Fırkası Reisi Hüseyin Bey'e'" çekilen ve aslı Hacı Hüseyin
Özel Ar�ivi'nde bulunan eski yazı belgenin fotokopisi için bkz. Atatürk'ün Bütün Eserleri Ar�ivi; "Mar
din Livası Halk Fırkası Üyelerinden Receb Bey'e" çekilen örneği için bkz. Kurtulu� Sava�ı ve Cumhu
riyet Müzesi Ar�ivi, Envanter No: 305; "Sivas Darülhilfıfe Medresesi Müdürü Mehmet Fazlullah Efen
di'ye" çekilen örneği için bkz. Ahmet Bekir Palazoğlu. Başii�reınr,·1/ All/ıılrl.: (/919·1928), c. l , TC Mil
li Eğitim Bakanlığı Eğitim Araçları ve Donatım Dairesi Ba�kanlığı. Ankara, 1 99 1 . s. I 46; "Mülga Şüra
yı Devlet Tanzimat Dairesi Üyelerinden Mehmet Receb Bey'e'" çekilen örneği için bkz. Kurtulu� Sava·
�ı ve Cumhuriyet Müzesi Ar�ivi. Envanter No: 304. Eski yazı belge ve metinler Ahmet Hezarfen, Dr.
Dervi� Kılınçkaya, Kemal Şenoğlu taraf ından okunmu�tur.
1 53
HALK FIRKASrNIN RESMİ İZNİNİN VERİLMESİ HAKKINDA
DAHİLiYE VEKALETİNE*
(EKİM 1 923)
Dahiliye Vekilleti Celilesine
Halk Fırkası nam ve unvanıyla tesis ve teşk il ve tasdikli nizamnamesi takdim edi
len siyasi cemiyetin ilgili kanununa uygun olarak Türkiya dahilinde teşkilatta bulun
mak üzere resmi müsaadesinin verilmesi rica ve Umumi Heyeti İdare üyelerinin Erzin
can Mebusu Sabit, İstanbul Mebusu Doktor Refik, İzmir Mebusu Celal, Erzurum Me
busu Münir Hüsre<, Tekfurdağ Mebusu Cemil, Konya Mebusu Kilzım Hüsnü, İzmit
Mebusu Saffet, Diyarbekir Mebusu Zülfü Beylerden meydana geldiği ve Hdk Fırkası
Kiltibi Umumisi'nin de Kütahya Mebusu Recep Bey bulunduğu arz olunur, Efendim.
Teşrinievvel 339 [Ekim 1923]
Halk Fırkası Kiltibi Umu misi
Recep
*
Halk Fırkası Umumi Reisi
Gazi Mustafa Kemal
Fotokopisiyle birlikte aktaran: Millet Hi:metiııde 40 Yıl CHP. Ankara Ba�ımevi, Ankara, 1963. s.II- 1 2.
Ayrıca bkz. Ulus. 22 Haziran 1953, Sayı: 1 1488, s. l; Hikmet Bili, CHP Tarihi /9/9-/979, Doruk Mat
baacıhk Sanayii, Ankara, 197 9, s.6 i. Eski yazı belge Ercüment Hü.�nü Baki ve Ahmet Hezarfen tarafın
dan okunmuştur.
154
İSTANB UL'DA HALİFEİ MÜSLİMİN ABDÜLMECİTE·
(1 KASIM ı 923)
Ankara,I Teşrinisani [l Kasım] (M) Hükümet şeklinin değiştirilmesi ve tespi
ti münasebetiyle zatı hilafetpenahi, Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazret
leri'ne aşağıdaki telgraft göndermişlerdir:
-
Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretleri'ne
Bu kere yenilenen hükümet şeklinin memleket ve millet hakkında hayırlı olmasını
Cenabı Hak'tan niyaz ve temenni eylerim.
31 Teşrinievvel 39{ 31 Ekim 1 92 3]
Abdülmecit ibni Abdülaziz Han
Bu telgrafa Gazi Paşa şu cevabı göndermişlerdir:
İstanbul'da Halifei Müslümin Abdülmecit Hazretleri'ne
Türkiye Cumhuriyeti hakkındaki hilafetpenahilerinin hayırhahane temennilerine
teşekkürler takdim ederim.
i Teşrinisan i 39 [ı Kasım ı 923]
Tür kiye Reisicumhur u
Gazi Mustafa Kemal
*
Hôkimiyeti Milliye. 2 Kasım 1923. Numara: 907. s. l; ikdam. 2 Kasım 1923. Numara: 9549. s. l; Vakit. 2
Kasım 1923. Numara: 2100; Taııiıı. 2 Ka.�ım 1923, Numara: 379, s. l ; Anadolu Ajansı Bülteni, 3 Kasım
1923. Ayrıca bkz. Atatiirk'iiıı Tamim. Te/gm! re Beyaııııameleri ıV. Hazırlayan: Nimet Arsan. Türk İnkı
lap Tarihi Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1964. s.SIS. Hükimiyeti Mil/iye ve ikdam'daki eski yazı metinler
M usa Sarıkaya. Vakineki Ahmet Hezarfen, Taııiıı'deki Kemal Şeno�lu tarafından ok unmuş. Anadolu
Ajansı Bülteni'ndeki Fransızca metin Em. Tnk. Kd. Alb. Ercan Güner tarafından Türkçeye çevrilmiştir.
155
İSTANBUL vALİsİ HAYDAR BEY'İN TEBRİKİNE TEŞEKKÜR·
(I KASIM 1923)
Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretleri'nin cumhur riyasetine seçilmesi dolayısıyla
İstanhul Valisi Haydar Bey tarafından çekilen tehrik telgrcifına, Paşa Hazretleri aşa
ğıdaki cevahı vermiştir:
Cumhur riyasetine seçilmemden dolayı gösterilen teveccühlere teşekkür1er arz
ederim. Milletirniz hakkında da hayırlı olmasın ı Cenabı Hak'tan bütün k albimle te
menni ederim.
Gazi Mustafa Kemal
•
Vakit. 2 Kasım 1923, Numar.ı: 2 100, s. l. Ayrıca bkz. Atatürk'ıııı Sö)'leı' ı'e Deme�'leri Tanıim ve Telgraj�
ları V . Hazırlayanlar: Sadi Borak-Dr. Ulkan Kocaıürk. Türk inkılap Tarihi Enslilüsü Yayınları, Ankara.
1 972. s. 148. Vakir'ıeki eski yazı meıin Musa Sarıkaya larafından okunmuşıur.
156
RUSYA MERKEZİ İCRA KOMİTESİ REİsİ KALİNİN'İN
TEBRİKİNE TEŞEKKÜR·
(4 KASIM 1923)
Ankara, 4 (AA) Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretleri, Rusya Sosya
list Sovyetler Cumhuriyeti Reisi Kalinin'in tebrik telgmfina şu cevabı göndermişlerdir:
-
Moskova'da Rusya Merkezi İcra Komitesi Reisi Mösyö Kalinin Hazretleri'ne
Türk m i lletinin mukadderatını doğrudan doğruya ve tam bir hakimiyet dairesin
de b izzat idare hakkını kati bir surette tespit eden ve mazide son derece zarar görmüş
olduğu istibdada ilelebet nihayet veren Cumhuriyet'in ilanı dolayısıyla vaki olan teb
riklerinize Türk mil let ve hükümeti namına halisane ve samirniyetle teşekkür ederim.
Reisicumhurluğa seçilmem münasebetiyle ifa ettiğiniz tebrik ler ve hakk ımda göster
diğiniz hissiyattan dolayı son derece mütehassis oldum. İki millet ve iki hük ümeti
birleştiren dostane bağların bozulmaz olduğu hakkındaki emniyetinize tamamıyla iş
tirak ederim ve işbu bağların gittikçe sağlamlaştırılarak ve takviye edilerek her ik i
devletin gelişmesi namına ve ik i milletin saadetine hizmet edeceğine kan iim.
Türkiya Reisicumhuru
Gazi M ustafa Kemal
•
Hôkimiyeti Mil/iye, 5 Kasım 1 923. Numara: 959. s.l; ikdam. 5 Kasım 1 923. Numara: 9552. s. ı; Vakit. 5
Kasım 1 923. sayı: 2 1 03; Tanin. 5 Kasım 1 923. Numara: 382. s.l; Anadolu Ajansı Bülteni. 4 Kasım 1 923.
Aynca bkz. Atatürk';;n Tamim. Te/gm! I'e Beyanname/e"i ıV. Hazırlayan: Nimet Arsan. Türk inkılijp Tari
hi Enstitüsü Yayınları, Ankara. I�, 5.515- 516. Hôkimiyeti Mil/iye ve ikdunı'daki eski yazı metinler Mu
sa Sarıkaya. Vakit'teki Ahmet Hezarfen, Tanin'deki ise Hüseyin Gültekin tarafından okunmuş, Anadolu
Ajan�ı Bülteni'ndeki Fransızca metin Em. Tnk. Kd. Alb. Ercan Güner tarafından Türkçeye çevrilmiştir.
157
SAGLIK DURUMU HAKKINDA
SALİH BEY'E·
(l2 KASIM 1923)
Türkiye Cumhuriyeti
İstanbul Vilayeti
İstanbul Valisi Haydar Beyefendi'ye
ı.
Zatıalinize müracaat edecek olan Salih Bey'e,
2. Hasta krizini geçirdi. Ş imdilik doktor ve ailenin gelmesine i üzum yoktur. Ş a
yia üzerine hasıl olan tesir leri giderirsiniz. Sonraki bildirime kadar orada k alınız. Va
li Beyefendi ile temasta bulununuz. Herkese selamlarımı bildiriniz. 12.11.39 [1923]
Gazi Mustafa K emal
Riyaset Seryaveri Rüsuhi
•
Fotokopisiyle birlikte aktaran: S. Eriş Ülger, Larife Gaz; Mustafa Kemal! Biliıımeyeıı Yöıı/e,.i ı'e Yayım·
/aıımamış Fotnğrqf1arıy/a Atarü,.k·Larife Ha/llm Evliliğ;. inkıliip Kitabevi, İstanbuL. 2 004, s.1 18, ın.
Eski yazı belge Musa Sarıkaya tardfından okunmuştur.
Mustafa Kemal Paşa'nın rahatsızlığı üzerine çektiği yukarıdaki telgrdfı, kaynakta şu açıklamayla yer
almaktadır:
"Latife Hanım ve Salih Bey dışında herkes köşkteydi; heyecanlı ve tedirgindi. Anadolu Ajan�ı o
günkü haberlerde Gazi'nin durumunu dünyaya duyurmuş. olay dış basında geniş yer bulmuştu. An
kara'dan İstanbul'a dönen Doktor Ömer Neşet (İrdelp), birkaç gün sonra basına Paşa'nın rahatsızlı
ğı ile ilgili şu açıklamayı yaptı:
'Gazi Paşa Hazretleri. çok çalışmadan dolayı birdz yorgunluk belirtileri göstermişlerdir; fakat altı
günlük bir istirahaııen sonra tamamıyla sağlığına kavuşmuştur. Bu sebeple kendisinin rahatsızlığı
'anjin dö puatrin' ve benzeri bir hastalık değildir. Gazi Paşa'nın rahatsızlığına tıp terminolojisinde
'yorgunluk' denir.'
Bu sırada haber kaçınılmaz olarak Latife Hanım'a da ulaşmıştı. Latife Hanım, hemen Ankara'ya ha
reket etmek, mutlaka Paşa'nın yanında bulunmak istiyordu. Ancak bu sefer Salih Bey dikkatliydi.
Paşa'dan izin alınmadan böyle bir geri dönüşün sakıncalarını dili döndüğü kadar Hanımefendi'ye
anlatmaya çalıştı. Ancak Latife Hanım dinleyecek gibi görünmüyor, Salih Bey gelmese de tek ba
şına gideceğini söylüyordu. Salih Bey aynı gün Ankard'dan Gazi Mustafa Kemal imzalı, şifreli bir
mektup aldL Mektupta şöyle denmekteydi:
I ... )
Mektupta kelimeler dikkatle seçilmişti. Paşa ilk rahatsızlığında durumu pek ciddiye almamış, ge
rek Doktor Ömer Neşet (İrdelp)in gerekse Latife Hanım'ın Ankara'ya gelmesini istememişti. Dr.
Ömer Neşet, 13 Kasım 1923 günü Ankara'ya İsmet Paşa'nın ısrarı üzerine gelmiş, Neşet Ömer'in
muayenesinden sonra Gazi. Salih Bey'e şifreli bir mektup daha göndermişli:"
Bkz. aynı eser, S. i i 7- i i 8. Salih Bey'e gönderdiği ikinci mektup için bkz. elinizdeki cilıte. S.159. (Y.N.)
158
SAGLIK DURUMU HAKKINDA
BOZOK MEBUSU SALİH BEY 'E·
( 13 K ASIM 1923)
Türk iye Cumhuriyeti
İstanbul Vilayeti
İstanbul Valisi Haydar Beyefendi'ye
i.
İkinci maddenin Bozok Mebusu Salih Bey'e tebliğin i rica ederim.
2. Neşet Ömer Bey bugün geldi. Diğer arkadaşlarla beraber muayene ve icap eden
tedbirleri tatbik ettiler. Hastalık tabii seyrini takip ediyor. Endişe verici bir hal görül
medi. Daha üç gün kadar rahatsızlığın devamı tahmin olunuyor. Valideleri mutlaka
gelmek arzu ediyorlar mı? Bizi tereddüte sevk eden, buradaki hayat şartlarıdır. Evve
lemirde bu konudaki hakiki eğilimlerin bildirilmesini rica ederim. 13 Teşrin isan i 39
[ 13 Kasım 1923]
Gazi Mustafa Kemal
.. Fotokopisiyle birlikte aktaran: S. Eriş Ülger, Latife Gazi MılJlq[a Kemal! Biliıımeyeıı Yöııleri ve Yayım·
laıımamış Fotoflraj1anyla Atatürk-Latife Hall/m Evlilifli. İnkıliip Kitabevi. İstanbul, 2 004. s. 1 19, 1 73.
Eski yazı belge Musa Sarıkaya tarafından okunmuştur.
Açıklama için önceki sayfada yer alan 12 Kasım 1923 tarihli belgenin dipnotuna bkz. (Y.N.)
159
SAGLlK DURUMU HAKKINDA
MÜTEKAiDiNi ASKERiYE CEMİYETiNE·
(13 KASIM 1923)
Reisicumhur Paşa Hazretleri iyileşmişlerdir. Bu haber, kendileri tarajindan Mü
tekaidini Askeriye Cemiyeti'ne 1 çekilen telgrajtan anlaşılmaktadır. Mütekaidini Aske
riye Cemiyeti evvelki gün Ankara'da Reisicumhur Gazi Paşa Hazretleri'ne bir telg
raf çekerek sıhhatlerini sormuşlar ve serian iyileşmeleri için temennide bulunmuşlar
dır. Dün, Gazi Paşa'dan Mütekaidini Askeriye Cemiyeti'ne şu cevap gelmiştir:
Hatır sormak suretiyle gösterdiğiniz hissiyata teşekkür ederim. Rahatsızlığım
esasen ehemmiyetli değildi. Şimdi tamamen iyileştim.
13 Teşrinisani 339 [13 Kasım 1923]
Türkiye Reisicumhuru
Gazi Mustafa Kemal
•
1
Vakir 1 5 Kasım 1923, Numara: 2 11 3, s.ı. Ayrıca bkz. Ararürk'ii" Söyleı' ı'e Demeçieri Tamim ve Te/g
rafları V. Hazırlayanlar: Sadi Borak-Dr. Utkan Kocatürk, Türk İnkılip Tarihi Enstitüsü Yayınları, Anka
.
ra. 1 972, s. i 48. Vakitteki eski yazı metin Musa Sarıkaya tarafından okunmuştur.
Asker Emeklileri Cemiyeti. (Y.N .)
160
HALK FıRKASı UMUMİ REİsLİGİNE VEKİL TAYİN EDİLDİGİ HAKKINDA
İSMET PAŞA'YA·
(19 KASIM 1923)
Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretleri evvelki gün Başvekil İsmet Pa
şa Hazretleri'ne aşağıdaki mektubu göndermişlerdir:
İsmet Paşa Hazretleri'ne
Halk Fırkası Reisi Umumiliği ile fiilen meşgul olmaya şimdik i vazifem müsait
olmadığından, zatı devletlerini vekil tayin ediyorum.
19 Teşrinisani 339 [I 9 Kasım 1923]
Gazi Mustafa Kemal
•
Kasım 1 923, Numara: 973, s. i; Vakit, 21 Kasım 1 92 3, Numara: 2 1 19, s. i; Ana
dolu Ajansı Bülıeni, 2 i Kasım 1923 . Aynca bkz. Atatürk'üıı Tamim, Te/graf ve Beyaııııame/eri N, Ha
zırlayan: Nimet Arsan, Türk inkılap Tarihi Enstitüsü Yayınlan, Ankara, 1 964, s.5 i 6. Hôkimiyeti Mil/iye
re Vakit te ki eski yazı metinler Musa Sarıkaya tanıfından okunmuş, Anadolu Ajansı Bülıeni'ndeki Fran
sızca metin Em. Tnk. Kd. Alb. Ercan Güner tarafından Türkçeye çevrilmiştir.
Hôlo:imiyeti Mil/iye. 21
'
161
BİRİNC İ SEçİM DEVRESİ ÜYELERİNDEN BAZI ZEVATlN
İSTİKLAL MADALYASı İLE TALTİFLERİNE DAİR TEZKERE·
(21 KASIM 1923)
TBMM Riyaseti Celilesine
Türkiye Büyük Millet Meclisi birinci seçim devresi üyelerinden oldukları halde
cephede ve İzmir mıntıkası Şimal grubunda kahramanlık ve fedakarlık eserleri gös
teren aşağıda yazılı asker mebuslar ile değerli sivil zevata dahi İstiklal Madalyası Ka
nunu'nun ikinci ve beşinci maddelerine uygun olarak yansı yeşil ve diğer yan sı k ır
mızı şeritli İstiklal Madalyası verilmesini rica ederim, Efendim.
TBMM Reisi
Gazi Mustafa Kemal
Gazi Mustafa Kemal Paşa (Ankara)
Fevzi Paşa (Kozan)
İsmet Paşa (Edirne)
Kazım Karabek ir Paşa (Edirne)
Ali Fuad Paşa (Ankara)
Kazım Paşa (Karesi)
Refed Paşa (İzmir)
Fahrettin Paşa (Mersin)
Ali Bey (Karahisan Sahib)
Avni Hey (Saruhan)
Hüsrev Bey (Trabzon)
Cavit Bey (Kars)
Cafer Tayyar Paşa (Edirne)
Hacı Ş ükrü Bey (Diyarbekir)
Hoca Esat Efendi (Aydın)
Memduh Bey (Karahisan Sahib)
Salahaddin Bey (Mersin)
• TBMM Zabl/ Ceri desi. Devre 2, c.3,
TBMM Matbaası, Ankara, s.494.
Mustafa Kemal Paşa'nın bu tezkeresi, Büyük Miııet Meclisi'nin 21 Ka.�ım 1923 günü öğleden sonra sa
at 1 .40'ta açılan ve riyasetini Birinci Reis Vekili Sabri BeyeCendi'nin yaptığı 56. toplann ı. celsesinde
okunmuştur. (Y.N.)
162
Mahmut Celiil Bey ( Saruhan)
Mustafa Necati Bey ( Saruhan)
Reşad Bey ( Saruhan)
Vehbi Bey (Karesi)
Hamdi Bey (Ertuğrul)
Hüseyin Bey (Elaziz)
Rıza Bey ( Mu ş)
163
YENİGÜN'ÜN H İLAFET KONUSUNDA Kİ YAYıNı ÜZERİNE
SAMSUN'DAN ÇEKİLEN TELGRAF HAK KINDA BAŞVEKALETE*
(2 1 KASIM 1923)
Ankara
Tezkere
2 1. 1 1.339 [ 1923]
6/82
Başvekalet Canibi Samisine
Hilafet hanedam hakkında yayımladığı bir makaleden dolayı Yenigün gazetesin
den şikayeti ve bu vesile ile Büyük Millet Meclisi'ne ve hükümete taşlamalan ihtiva
ederek Samsun'dan birçok imzalarla çekilen tafsilatlı telgrafnamenin sureti ekte gön
derildi. Vaki olan müracaat ve şikayetin gizli bir teşkilatın fesatçılık ve aldatmaları
mn tezahürleri olduğuna kaniim. Bu hususta hükümetçe sürat ve ehliyetle tahkikat ic
rasım ve elde edilecek neticeye göre fail ve müteşebbisleri hakkında şiddetli takibat
yapılarak neticeden malumat verilmesini rica ederim, Efendim.
Türkiye Reisicumhuru
Gazi
*
Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A: IV-17-a, D: 68, F: 12-J'ten aktaran: Yrd Doç. Dr. Dursun Ali Akbulut,
"Hilafetin Kaldırılması Üzerine Erzurum'dan Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazrellerine çe·
kilen Telgraflar", Atatürk ilktderi ve inktlôp Tarihi Enstitüsü Dergisi Atatürk Özel Sayısı. Kasım 1988,
Sayı: 2, s.75.
164
YENiGÜNÜN Hİ LAFET KONUSUNDAKİ YAYıNı ÜZERİ NE
SAMSUN'DAN ÇEKİLEN TELGRAF HAKKINDA
CANİ K VALİ Sİ OSMAN BEY'E·
(21 KASIM 1923)
Şifre
Acele ve zata mahsustur
Ankara
2 ı.ı1.339 [I 923]
2/13
Canik Valisi Osman Beyefendi'ye
Bir makalesinden dolayı Yenigün gazetesinden şikayet i ihtiva ederek Samsun'dan
K ıl ıncızade Ahmed ve arkadaşları imzasıyla çekilen telgrafnamenin gizli teşviklerin
eseri olduğuna işaret edecek haber vardır. Bu k onudaki malumat ve görüşünüzün ve
imza edenler arasındaki "Erzurumlu Necatinnin eski Erzurum Mebusu Necati Bey
olup olmadığının süratle b ildirilmesini rica ederim.
Türkiye Reisicumhuru
Gazi M. Kemal
,. Cumhurba�kanhğı Ar�ivi, A: IV-l7-a, D: 68, F: 1 2-2'den aktaran: Yrd. Doç. Dr. Dursun Ali Akbulut.
"Hilafetin Kaldırılması Üzerine Erzurum'dan Reisicumhur Gazi M ustafa Kemal Pa�a Hazretlerine Çe
kilen Telgraflar". Aıa"ırk ilkeleri ve iııkıltip Tarihi EII.f/i"if" Deı:rri.fi Ata"ırk Özel Sa)'w. Kasım 1988.
Sayı: 2. s.76.
Canik Valisi Osman Bey, Mustafa Kemal P�a'nın yukarıdaki telgrafına cevaben çektiği 24 Kasım
1923 ve 27 K a�ım 1923 tarihli ıelgraflannda, Erzurumlu Necati'nin eski Erzurum Mebusu olmayıp. as·
keriyeden emekli bir zat olduğunu belirtmekte, telgrafı çekenlerin hiçbirinin siyasi kanaat ve meslek
sahibi olmadığının. Taııiıı ve Sebi/iirreşad gazetelerinin değerlendirmesinden duygulanarak ve heye
canlanarak söz konusu telgrafın yazıldığının, mevcut müracaatın gizli bir maksat ve tahrik eseri olma
y ıp, İstanbul matbuatının yayınından kaynaklanan dini taassup olduğunun anla�ıldığını belirtmektedir.
Bkz. aynı eser, s.76-78. (Y. N.)
165,
AMERİKALI CURTlS LAFRANCE'IN MEKTUBUNA CEVAp·
(27 KASIM 1 923)
Türkiye Cumhuriyeti Riyaseti
Hususi
Ankara
27. ı ı . ı 339 [ 1 923]
Mister Curtis LaFrance'a,
Mektubunuzu aldım. Türk vatanı hakkındaki alaka ve temennilerinize teşekkür
ederim. Arzunuz üzere bir adet fotoğrafımı ilişikte gönderiyorum. Amerika'nın zek i
v e çalışk an çocuklarına yegane tavsiyem, Türkler hakkında her işittiklerine hakikat
gözüyle bak mayıp kanaatlerini mutlaka ilm i ve esaslı incelemelere dayandırmaya
bilhassa ehemmiyet vermeleridir. Hayatta muvaffak iyet ve saadete nail olmanızı te
menni ederim.
Türkiye Reisicumhuru
Gazi Mustafa Kemal
•
Fotokopisiyle birlikte aktaraiı: Muhtar Enata, "Atatürk'ten Bir Amerikan çocuğuna", Hayat, c. I , sayı I ,
1959, s.22. Aynca bkz. Uzm. Yrd. Berna Türkdoğan, " Mustafa Kemal Atatürk'ten Bir Amerikalı Çocu
ğa", Atatürk A ra�flrma Merkezi Dergisi. Mart i 999, sayı 43, s. i 92. Eski yazı belge Ahmet Hezarfen ta
rafından okunmuştur.
Mustafa Kemal Paşa'nın bu mektubu , Curtis LaFrance'ın şu mektubuna cevaben yazılmıştır:
"Elmira, New York 28 Ekim 1923
Gazi Mustafa Kemal Paşa
Ankara
Asyatik Türkiye
Muhterem efendim,
On yaşında Amerikalı bir çocuğum. Türkiye'de olup bitenlere ve oradaki yeni hükümete karşı bü
yük b ir ilg i duymaktayım. Birkaç gün evvel sizinle ve Madam Kemal'le yapılmış ve buradaki ga
zetelerde yayımlanmış bir röportajı okudum.
Türkiye hakkında yazılan yazılan bir araya topluyorum. Bunlar arasında bir sürü makale, sizin ve
eşinizinkiler de dahil olmak üzere birçok resimler bulunmaktadır.
Amerikalı bu çocuğa lütfen imzalı bir resminizi ve ufak bir mesaj gönderir misiniz? Bir gün Tür
kiye'yi ziyaret etmek arzusundayım.
Hürmetlerimle
Curtis laFrance "
Bkz. aynı yerde. (Y.N.)
1 66
ZİRAAT BANKAsı B ÜTÇE KANUNU HAKKINDA
TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİsİ RİYASETİ'NE*
(29 KASIM 1923)
Türkiye Cumhuriyeti Riyaseti
Kalemi Mahsus Müdüriyeti
Adet
Ankara
29. 1 1. 1339 [ 1923]
6/105
Tezkere
Türkiye Büyük Millet Meclisi Riyaseti Celilesine
27. 1 1. 1339 [ 1923] tarih ve 234/ 1517 n umaralı tezkerei devletleri cevabıdır. Tür
kiye Büyük Millet Meclisi'nin 26. 1 1 . 1339 [ 1923] tarihinde toplanan elli sekizinci
toplantısının birinci celsesinde kabul edildiği bildirilen 375 n umaralı Ziraat Bankası
bütçe kanunu yayımlanmak ve tamim edilmek üzere başvekillete verilmiş ve tebliğ
kılın mıştır, Efendim.
Türkiye Reisicumhum
Gazi
* Aslı, Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A: IV-4-a. D: 52-1, F: i 1-7'de bulunan eski yazı belgenin fotokopisi Ata
türk'ün Bütün Eserleri Arşivi'ndedir. Eski yazı belge Musa Sarıkaya tarafından okunmuştur.
167
İSTANBUL'DA SİNOP MEBUSU RızA NUR BEY'E·
(KASIM 1923) 1
İstanbul'da Sinop Mebusu Rıza Nur Bey'e
İsmet Paşa Hazretleri'ne olan mektubunuzu ok udum. Muhabbet ve hatınını sor
manıza teşekkür eder im . İnebolu'dan tarafınızdan telgraf aldığımı hatırlamıyorum.
Sıhhatimiz iyidir. Gözlerinden öperim.
Gazi Mustafa Kemal
Dr. Rıza Nur, HQYQI ve HQI/rQI/m. c.4, Alnnda� Yayınevi, İstanbul, 1967, s.1273.
i Kaynakta, telgrafın tarihi yer almamaktadır. Ancak Rıza Nur, Mustafa Kemal ve ısmet Paşalara cumhu
•
riyet ve yeni mevkilerini tebrik eder birer telgraf çekti�ini, Mustafa Kemal Paşa'dan cevap alamayınca
bunu İsmet Paşa·ya mektupla bildirdi�ini, ardından Mustafa Kemal Paşa'dan yukarıdaki telgrafı, ısmet
Paşa'dan da i Aralık 1923 tarihli mektubu aldı�ını kaydetmektedir. Telgraf, Kasım ayı içinde çekilmiş
olmalıdır. (Y.N.)
168
FİLORİNALı NAzıM BEYEFENDİYE TEŞEKKÜR·
( 1 ARALIK 1 923)
Türkiye Cumhuriyeti Riyaseti
Hususi
Ankara
ı.ı 2. i 339
[ 19231
Filorinalı Nazım Beyefendi'ye
25 Teşrinisani 1 339 [25 Kasım i 923] tarihli mektubunuzia eki gazete kupürleri
ni memnuniyetle aldım. Şahsıma karşı her vesile ile gösterilen samimi bağlılıktan
pek mütehassis olmaktayım. Bi,iyük milletimizin yüksek azim ve heyecanından do
ğan eşsiz zaferi tasvir ve terennüm hususundaki kudret ve muvaffak iyetinizi takdir
ve hakkımdaki hislerinize teşekkür ederim, Efendim.
Türkiye Reisicumhuru
Gazi M. Kemal
*
Klişesiyle birlikte aktaran: Filorinalı Nazım, Türkün Büyük Zaferi. Ş irketi Mürettebiye Matbaası, 1928.
Eski yazı belge Ahmet Hezarfen tarafından okunmuştur.
1 69
AGıR TOPÇU KAYMAKAMı EYÜP YE SAHRA TOPÇU KAYMAKAMı
HALİL KEMAL BEYLERİN TERFİLERİ HAKKINDA
MÜDAFAAİ MİLLİYE YEKALETİ'NE"
( i ARALIK 1 923)
Türkiye Cumhuriyeti Riyaseti
Kalemi Mahsus Müdüriyeti
Adet
6/106
Tezkere
Ankara
ı.ı 2. 1 339 [ 1 923]
Müdafaai Milliye Yekaleti Celilesine
24. 1 1 . 1 3 39 tarih ve M.Z.I Kıdem Ş ubesi 7 1 05/46046 numaralı tezkerei alileri ce
vabıdır.
İstanbul'un işgal altında bulunduğu esnada ordumuzun m uhtaç olduğu silahların
ve mühimmatın hazırlanmasında ve sevkinde ve bilhassa son zaferin etkenlerinden
bulunan İmalatı Harbiye Fabrikamızın tezgahlarını ve halen harp nizamımızda mev
cut birçok topları ve birçok muhimmat ve malzemeyi İtilaf devletlerinin k ontrolüne
rağmen ve şahıslarını tehlikeye atarak k açak suretiyle Anadolu'ya ulaştırmak husu
sunda fevkalade hizmetleri geçen Ağır Topçu Kaymakamı Eyüp (2-3 1 9) ve Sahra
Topçu Kaymakamı Halil Kemal (2-314) Beylerin işbu fedakarane hizmetleri dolayı
sıyla fevkaladeden terfileri tek lif ve yazılması ve gerçi daha önce bu gibi terfilere ni
hayet verilmesi bildirilmiş ise de adı geçenler hakkındaki teklifin bazı haberleşme
lerden dolayı geciktiği malum ve hizmetleri de her halde taltife layık bulunmuş ol
ması dolayısıyla, teklif olunduğu üzere fevkaladeden terfilerinin icrası uygun görül
müştür. Gerekli muamelelerin yapılmasını rica ederim, Efendim.
Türkiye Reisicumhuru
Başkumandan
Gazi
.. Aslı. Cumhııi'ba�kanlığı Ar�ivi, A: III-S-f, D: 30. F: 60 ve 6O-l'de bulunan eski yazı belgenin fotokopi
si Atatürk'ün Bütün Eserleri Ar�ivi'ndedir. Eski yazı belge Erol Şadi Erdinç ve Musa Sarıkaya tarafın
dan okunmu�tur.
i "M.Z." ba�harf1eriyle "Muamelatı Zatiye" kastedilmektedir. (Y.N.)
1 70
AGIR TOPÇU KAYMAKAMı EYÜP VE SAHRA TOPÇU KAYMAKAMı
HALİL KEMAL BEYLER İN TERFİLERİ HAKKINDA
ERKANIHARBİYEİ UMUMİYE RİYASETİ'NE*
( l ARALIK 1 923)
Türkiye Cumhuriyeti Riyaseti
Kalemi Mahsus Müdüriyeti
Adet
6/106
Tezkere
Ankara
l . l2. 1 339 [ 1923]
Erkanıharbiyei Umurniye Riyaseti Celilesine
30.9. 1 339 [ 1923] tarih ve 923 i numaralı tezkerei devletleri cevabıdır.
Ağır Topçu Kaymakarnı ı Eyüp (2-3 i 9) ve Sahra Topçu Kaymakarnı Halil Kemal
(2-3 14) Beylerin bildirilen fedakarane hizmetlerinden dolayı fevkaladeden terfileri
nin icrası uygun görülerek gerekli muamelesinin yapılması Müdafaai Milliye Veka
leti'ne tebliğ kılınmıştır, Efendim.
Türkiye Reisicumhuru
Başkumandan
Gazi
*
i
Aslı. Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A: lll-8-f, D: 30, F: 60-2'de bulunan eslü yazı belgenin fotokopisi Ata
türk'ün Bütün Eserleri Arşivi'ndedir. Eski yazı belge Mu.�a Sarıkaya tarafından okunmuştur.
Kaymakam: Yarbay. (Y.N.)
171
TERCÜMANI HAKİKAT GAZETESİ BAŞYAZARı
HÜSEYİN ŞÜKRÜ BEY'E DEMEÇ·
(2 ARALI K 1 923) 1
Tercümanı Hakikat gazetesi Başyazarı Hüseyin Şükrü Bey, okuyucuların Musta
fa Kemal Paşa Hazretleri'ne bir minnet hatırası olarak hediye ettikleri kılıcı kendisi
ne takdim ettiğinde, Mustafa Kemal Paşa Hazretleri:
İstanbul halkının bu kılıncını bana göndermekle gösterdiği muhabbet ve teveccü
he müteşekkirim. Tercümanı Hakikat'in böyle bir iş için önayak olması beni cidden
mütehassis etmiştir.2
İstanbul'un saf, samimi ve mütevazı kitlesine minnettarım. En müşkül dakikala
rımızda kalbimiz onlarla beraber çarpmıştır. İstanbul ahalisi son senelerde çok elem
li ve felaketli dakikalar geçirmişlerdir. Bir halde ki, elde ettikleri bağımsızlık ve hür
riyet nimetini takdir etmeyecek vııziyette değillerdir) Her' zaman masum insanları
baştan çıkarmak için uğraşanlar olmuştur. Böylelerinin sözlerine kulak asmamak, on
lara tertip olunacak en iyi cezadır.
Mücadele hayatımızda acı dakikalar yaşadık. Konya'ya bir aralık gitmiştim.
Orada ahaliye, halka, kötü çobanlarının sözlerine kanmamalarını4 tavsiye ettim. Fa
kat ne yazık ki, o zamanki tavsiyem netice vermedi ve bildiğiniz acı akıbeti verdi.
Emin olun uz ki, hiç kabahati olmayan masumların gadre uğraması kadar beni üzen
bir hadise yoktur.
Cumhuriyet'irniz Öyle zannolunduğu gibi zayıf değildir. Cumhuriyet bedava da
kazanılmış değildir. Bunu kazanmak i çin çok kan döktük. Her tarafta kırmızı kanı
mızı akıtUk. İcabında müesseselerimizi müdafaa için lazım olanı yapmaya hazırız.
Cumhuriyet fikir serbestisi taraftarıdır. Samimi ve meşru olmak şartıyla her fikre
hürmet ederiz. Her kanaat bizce muhteremdir. Yalnız bize karşı olanların insanı ol
ması lazımdır.
2 Aralık 1 92 3 , Numara: 2 1 30, s. l ; ikdam. 2 Aralık 192 3, Numara: 9579, s.2; Hakimiyeti Mil/iye.
4Aralık 1 92 3 , Numara: 984, s. l ; Aç/böz. 8 Aralık 1 92 3 , Numara: 945, s. l . Ayrıca bkz. Atatürk'ün Söy·
le,' ve Demeçieri lif. Türk İnkilap Tarihi Enstitüsü Yayımları, Ankara, 1 954. s.70- 7 1 . Vakit'teki eski ya
zı metin Ahmet Hezarfen, ikdam ve Hakimiyeti Mil/iye'dekiler Musa Sarıkaya, Aç/böz'deki ise Hüse
yin Gühekin tarafından okunmuştur.
i Gazetelerde beyanatın verildiği tarih yer almamaktadır. 2 Aralık 1 92 3 , beyanatın yayımlandığı tarihtir. ( Y.N.)
2 Bu paragraf Vaki(te yer almaktadır. ( Y.N.)
3 Bu cümle Vakit'te yok. CiN.)
4 Aç/böz'de "kapılmarnalannı". (Y.N.)
•
Vakit.
ın
Bu memleket, dünyada hiçbir milletin başına gelmeyen bir badireden yıkık dö
kük kurtulmuştur. Müşkülatla ancak canımızı ı kurtardık. Şimdi şu şartlar dairesinde
ve henüz resmen barış devresine bile ginnemiş iken hükümetleri hiçbir şey yapma
makla itham etmek bilmem ne dereceye kadar haklıdır? Memleket baştan başa çorak
tır. Hain düşman, taş taş üstünde bırakmamıştır. Bütün buraları imara mecburuz.
Memlekette eşkıyalık vardır. Bunu tamamen kökünden sökeceğiz. Pek az zamanda
memlekette tam emniyeti tesis edeceğiz.
Şöyle böyle pamuk ipliğine bağlanmış bir intizam ve asayiş değil, en ileri sayılan
memleketlerdeki kadar sükfin gelecektir. Bu noktada Fransa'ya veya İngiltere'ye gıp
ta etıneyecek bir hale mutlaka geleceğiz. Zaten bu yolda hayli yürüdük.
Memleket mutlaka asri, medeni ve yenilikçi olacaktır. Bizim için bu, hayat dava
sıdır. Bütün fedakarlığımızın semere vennesi buna bağlıdır. Türkiya ya yeni fikirler
le donanmış namuslu bir idare olacaktır veyahut olamayacaktır. Halk ile çok tema
sım vardır. O saf kitle, bilmezsiniz ne kadar yenilik taraftandır.
İcraatımızda hiçbir zaman engeller bu yoğun tabakadan gelmeyecektir. Halk mü
reffeh, bağımsız, zengin olmak istiyor; komşularının refahını gördüğü halde fakir ol
mak pek ağırdır. İrticakar fikirler besleyenler belli bir sınıfa dayanab ileceklerini zan
nediyorlar. Bu, katiyen bir vehimdir, bir zandır. İlerleme yolumuzun önüne dikilrnek
isteyenleri ezip geçeceğiz. Yenilik vadisinde dı:ıracak sleğiliz. Dünya müthiş bir cere
yanla ilerliyor. Biz bu ahengin haricinde kalabilir miyiz?
i Aç/ksüz·de "hayatımızı". (Y.N.)
1 73
KİTABI HAKKINDA
DARÜLFÜNUN TÜRK EDEBİYATI TARİHİ MÜDERRİsİ
KÖPRÜLÜZADE MEHMET FUAD BEYEFENDİ'YE·
(6 ARALIK 1 923)
Türkiye Cumhuriyeti Riyaseti
Hususi
6/ 1 4 1
Ankara
6 Kanunuevvel 1 339 [6 Aralık 1 923]
Darülfünun Türk Edebiyatı Tarihi Müderrisi
Köprülüzade Mehmet � uad Beyefendi'ye
Türkiye Tarihi nizin, gönderilen birinci kitabını büyük zevk ve istifade ile oku
dum. Eser kıymetlidir, mühimdir. Bunu vücuda getirmek için sarf ettiğiniz ve edece
ğiniz mesaiyi takdir ederim. İhtisasınızın tecelli edecek eserleri, millete, Cumhuri
yet'e yapılabilecek hizmetlerin en kıymetli leri mertebesinde bulunacaktır.
İlim ışığına susamış olanlarla beraber müteakip kitaplarınızın yayımlanmasını
beklerim, Efendim.
'
Türkiye Reisicumhuru
Gaii M. Kemal
•
Prof. Fuad KöprüıÜ. "Bir Halıra", Bel/eıen, Nisan
1 74
1 939, sayı LO. s.278.
İSTANBUL İSTİKLAL MAHKEMESİ HAKKINDA BAŞVEKALETE·
(8 ARALIK 1 923)
Ankara
8. 1 2.339 [ 1 923]
Tezkere
6/1 50
Başvekalet'e
İstanbul ve ona bağlı yerlerde teşkiline lüzum görülen İstiklal Mahkemesi için
8 . 12.339 [ 1 923] tarihli altmış dördüncü toplantıda adı geçen mahkeme riyasetine ı 02
oy ile İhsan Bey (Cebelibereket) ve müddeiumumiliğine1 ı o5 oy ile Vasıf Bey (Sa
ruhan), üyeliklerine 1 1 6 oy ile Refik Bey (Konya), i 09 oy ile Asaf Bey (Hakkari) ve
i 06 oy ile Cevdet Bey (Kütahya) seçildikleri ve seçim keyfiyetinin adı geçenlere de
aynca tebliğ kılındığı, Türkiye B üyük Millet Meclisi Riyaseti Celilesinden gelen
8 .1 2 .339 [ 1 92 3] tarihli tezkere ile bildirilmiştir, Efendim.
Türkiye Reisicumhuru
Gazi M. Kemal
Aslı, Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A: 11l- IO-a-2, D: 43, F: 235'te bulunan eski yazı belgenin fotokopisi Ata
türk'ün Bütün Eserleri Arşivi'ndedir. Eski yazı belge Musa Sarıkaya tarafından okunmuştur.
i Müddeiumumilik: Savcılık. (Y.N.)
•
1 75
YENİ AÇILAN
TEKİRDAG TÜRK OCAGI RİYASETİ'NE TEŞEKKÜR·
( 1 0 ARALIK 1 923)
Türkiye Büyük Millet Meclisi Riyaseti
Ankara
6/1 3 1 2
1 0. 1 2. 1 339 [ 1 923]
Tekirdağ Türk Ocağı Riyaseti'ne
Ocağınızın açıldığına dair olan mektubunuzu memnuniyetle aldım. Hakkımda
gösterilen muhabbet ve samirniyet hislerine teşekkür ederim. Arzunuz üzere bir kıta
fotoğraf gönderilmiştir. Millet ve memleketin yükselmesine yönelik mesainizde mu
vaffakiyetinizi dilerim, Efendim.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisi
Başkumandan Gazi
Mustafa Kemal
•
Hikmet Çevik, Tekirdag Tarihi Ara�tırmaları. Ahmet Sait Basımevi, İstanbul, 1 949, s.208.
1 76
YENİ AÇiLAN
KASTAMONU TÜRK OCAGI'NA TEŞEKKÜR"
(ll ARALIK 1 923)
Kastamonu Türk Ocağı'na
C. Memleketimiz için kıymetli hizmetler yapmakta muvaffakiyetini ümit ettiğim
ocağın açılışını tebrik ve hakkımda gösterilen hissiyat ve temennilere teşekkür ederim.
1 i Kanunuevvel 339 [ II Aralık 1 923]
Türkiye Reisicumhuru
Gazi Mustafa Kemal
.. A�',höz, ı 2 Aralık ı 92 3 , Numara: 949, s. l .
Eski yazı metin Musa Sankaya tarafından okunmuştur.
1 77
KASTAMONU Vt LAYET GENEL MECLİSt'NE TEŞEKKÜR·
( 1 3/ 1 4 ARALIK 1 923) 1
Kastamonu Valisi Fatin Beyefendi'ye
c. Vilayet Genel Meclisi'nin açılışı münasebetiyle hakkımda gösterilen samimi
hissiyat ve temennilerden dolayı teşekkürlerimin ve vatani menfaatlara uygun karar
lar almaya m uvaffakiyetler temennisinde bul unduğumun muhterem heyete tebliğ bu
yurulmasını rica ederim, Efendim.
1 3/1 5 . 1 2 . 39 [ I 923 ]
Gazi Mustafa Kemal
•
Ar/bii:.
19 Anılık 1 923. Numara: 955. s. 1. Eski yazı metin Musa Sarıkaya tarafından okunmuştur.
1 Eski yazı metinde tarih" 1 3/ 15. 1 2.39"olarak yer alıyor. " 1 3/ 1 4. 1 2.39 "olmalı. (Y.N.)
178
BULGARİSTAN KRALıNıN TEBRİKİNE CEVAP VERİLMESİ HAKKINDA
HARİCİYE VEKALETİ'NE"
(22 ARALIK 1923)
No. 6/242
Ankara, 22. ı 2. ı 339 [ 1923]
18. 12 . 1 339 [ 1923] tarih ve 1320/2 1ı5 numaralı tezkerei devletleri cevabıdır.
Yarı resmi Bulgaristan maslahatgüzarlığına tayin edilip İs tanbul'a geldiği bildiri
len Mösyö Simon Radefvasıtasıyla Bulgaristan Kralı'nın vaki olan tebriklerine İstan
bul'daki temsilcilik vasıtasıyla münasip cevap verilmesini rica ederim.
Türkiye Reisicumhuru
Gazi M. Kemal
" D.B.A. (TC Dışişle ri Bakanlığı Arşivi) - Bulgaristan. i 923- 1 924'ten aktaran: Atatü/"k I'e Yabaıı,.ı De"'et
Başkal/la,.,. c. l . Hazırlayan: Billil N. Şimşir. Atatürk Kültür. Dil ve l'cIJ'ih Yüksek Kurumu Türk Tarih
Kurumu Yayınları. Ankara. 1 993, s.494 .
Belge, kaynakta 'Türkiye Cumhuriyeti Riyaseti'nden Hariciye Veklileü'ne" başlığı aııında yayımlan
mıştır. (Y.N.)
179
MUSSOLINI'NİN TEBRİKİNE CEVAP VERİLMESİ HAKKI NDA
HARİCİYE VEKA.LETİ'NE*
(24 ARALIK 1 923)
Türkiye Cumhuriyeti Riyaseti
Kalemi Mahsus Müdüriyeti
Adet
6 125 3
Tezkere
Ankara
24. i 2. i 339 [ I 923]
Hariciye Vekaleti Celilesine
23. 1 2. 1 339 [ I 923 ] tarih ve i 392/2429 numaralı tezkerei devletleri cevabıdır.
Cumhuriyet riyasetine seçilmemden dolayı İtalya hükümeti ile bizzat Mösyö Musso
lini tarafından dolaylı olarak vaki olan tebriklere Roma Temsilciliği vasıtasıyla mü
nasip cevap verilmesini rica ederim, Efendim.
Türkiye Reisicumhuru
Gazi
*
Aslı, Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A: IV-6, D: 54, F: 4'te bulunan !ski yazı belgenin fotokopisi Atatürk'ün
Bütün Eserleri Arşivi'ndedir. Eski yazı belge Musa Sarıkaya taıırından okunmuştur.
1 80
RUM PATRİöİ'NE TEŞEKKÜR·
(24 ARALIK i 923)
Politiya gazetesinde okunduğuna göre, dün Patrikhane'ye T ürkiye Cumhuriyeti
Reisi Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretleri'nden bir telgrafname ulaşmıştı!: Zatı Sa
mii Riyasetpenahileri, Patriğinl makamına oturması münasebetiyle Cumhuriyet'e ve
onun reisine dualarda ve temennilerde bulunduğuna dair çekilen telgrafa teşekkür
eylemekted;': Telgralin metni aşağıda dır:
vatanımızın yükselmesi ve ilerlemesi için duada bulunduklarını bildiren 13 Ka
nunuevvel [I 3 Aralık] tarihli telgrafnameniz memnuniyetimize sebep oldu. Teşekkür
ediyorum.
Türkiye Cumhuriyeti Reisi
Gazi Mustafa Kemal
Tali;". 25 Aralık i 923, Numara: 432, s.3: Babalık, 30 Aralık i 923, Numara: 1 383, s.2. Taııjıı'deki eski
yazı metin Musa Sarıkaya, Babalık'taki ise Kemal Şenoğlu tarafından okunmuştur.
i Fener Patriği VII. Gregorius. 6 Aralık i 923'te makamına oturmuştur. (Y.N.)
•
�g�
LADISLAS TAHY'NİN MACARİsTAN SEFİRLİGİNİN KABULÜ HAKKI NDA
BAŞVEKA.LETE*
(27 ARALIK 1 923)
Türkiye Cumhuriyeti Riyaseti
Kalemi Mahsus Müdüriyeti
Adet
6/26 1
Tezkere
Ankara
27. 1 2. 1 339 [ 1 923]
Başvekalet Canibi Samisine
25. 1 2 . 1 339 [ 1 923] tarih ve 6 n40 numaralı tezkerei devletleri cevabıdır.
Macaristan tarafından Türkiye Cumhuriyeti nezdine ortaelçi sıfatıyla sefir gönde
rilmesi teklif edilmiş. Mösyö Ladislas Tahi'nin i devletlilerinin bildirimi üzere memu
riyetinin kabulü uygundur, Efendim.
Türkiye Reisicumhuru
Gazi
Aslı. Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A: 111- ıo-b. D: 45. f: 53'le bulunan eski yazı belgenin foıokopisi Ala
rürk'ün BülÜn Eserleri Arşivi'ndedir. Eski yazı belge Musa Sarıkaya tarafından okunmuşıur.
i Ladislas Tahy. (Y.N.)
*
1 82
CUMHURİYET ESASLARI DAHİLİNDE EGİTİM YAPıLMASı HAKKINDA
MAARİF VEKALETİ'NE*
(29 ARALIK 1 923)
Türkiye Cumhuriyeti
Kalemi Mahsus Müdüriyeti
Adet
6/27 1
Tezkere
Ankara
29. 1 2 . 1 339 [ 1 923]
Maarif Vekaleti Celilesine
26 Kanunuevvel 1 339 [26 Aralık 1 923] tarih ve orta eğitim 2 1 56/5 1 9 numaralı
yüksek tezkereleri cevabıdır.
Bütün mekteplerde gerek tarih, gerek hukuk ve kanunlar derslerinde Cumhuriye
timizin esasları dahilinde eğitim icra olunması için vaki olan tebligat çok uygundur.
Teşekkür ederim, Efendim.
Türkiye Reisicumhuru
Gazi
*
Aslı. Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A: IV-II. D: 59, f: 4'te bulunan eski yazı belgenin fotokopisi Atatürk'ün
Bütün Eserleri Arşivi'ndedir. Ayrıca bkz. fotokopisiyle birlikte aktaran: Ahmet Bekir Palazoğlu. Başii�·
reırne" Aıaıı/r/.: (/9/9-/928), c. l , TC Milli Eğitim Bakanlığı Eğitim Araçları ve Donailm Dairesi Ba�
kanlığı. Ankara. 1 99 1 , s. 1 49·1 50. 360. Eski yazı belge Musa Sarıkaya tarafından okunmuştur.
1 83
BOŞALAN MALİYE VEKA.LETİ' NE
ÇANKIRI MEBUSU MUSTAFA ABDÜLHALİK BEYEFENDİ'NİN
SEçİLDİöİ HAKKI NDA MECLİS'E TELGRAF·
(2 OCAK 1 924)
Türkiye Büyük Millet Meclisi Riyaseti'ne
Gümüşhane Mebusu Hasan Fehmi Beyefendi'nin Maliye Vekaleti'nden istifasının
vukuundan dolayı adı geçen vekalete Başvekalet'çe Kangm i Mebusu Mustafa Ab
dülhalik Beyefendi seçilmiştir. Keyfiyeti yüce Meclis'in tasvibine arz eylerim.
Türkiye Reisicumhuru
Gazi
Mustafa Kemal
• TBMM Zabıı Ceridesi. Devre 2,c.4. TBMM Matbaası, Ankara, 1968, s.631. Aynca b kz.ikdam, 5
ocak
1924, Numar.ı: 9612, s,3, ikdam'daJti eski yazı metin MIL<a Sankaya ve Hüseyin Gültekin tarafından
okunmu�tur.
Mustafa Kemal Pa�'nın bu telgrafı, Büyük Millet Meclisi'nin 2 Ocak 1924 günü ötleden sonra saat
1.43'te açılan ve riyıısetini Birinci Reis Vekili Sabri Beydendi'nin yapııtı 78. toplann i. celsesinde
okunmu�tur. (Y.N.)
i Çank ırı. (Y.N.)
1 84
İNÖNÜ ZAFERİNİN YıLDÖNÜMÜ ÜZERİNE
HAKiMiYETi MiUiYE'YE DEMEÇ·
(LO OCAK 1 924)
Hakimiyeti Milliye hu şerejli ve tarihi günü, değil yalnız zafer/erin, aynı zaman
da yeni devletimizin tesisinin en kuvvetli etkeni saymış ve Birinci inönü Meydan Mu
harehesrnin yıldönümlerini daima artan hir heyecanla kutlamıştır. Tarih saylalarını
dikkatli hir gözle �akip etmekten haşka hir şey olmayan hu teşehhüsümüzde ne kadar
isahet ettiğimizi, Türk vatanının kurtuluş ve ihyasında kalplerindeki kahramanlık,
heyinlerindeki deha ile etkili ve etken olan kıymetli idarecilerimizin aşağıdaki kıy
metli değerlendirmeleri, tahloları hize gösterecektiı: Mücadele ateşi Türkün kalhini
sardığı anda hir hamleyle teşekkül eden kahramanlar smıjinın ilk neferi olan ve ay
nı hamle ile yeni hir devleti kurmaya yöneldiği an dehasıyla hu teşkilat kudretinin
haşıııa geçen hüyük Gazrmiz, yüce Reisicumhur'umuz Mustafa Kemal Paşa Hazret
leri, inönü'nün mana ve ehemmiyetini ricamız üzerine izmir'den lütuf huyurdukları
şu telgrajla izah huyurmaktadırlar:
İzmir - Birinci İnönü Meydan Muharebesi 6 Kanunusani 337 [6 Ocak i 92 I) gün
kü vaziyet üzerinden değerlendirilmelidir. O gün, Batı Cephesi asli kuvvetleri Gediz
ve doğusunda toplanmış bulunuyordu. Bu kuvvet, yeni Türkiye devletinin kuruluşu
na ve Mil let Meclisi'nin mevcudiyet ve meşruiyetine isyan eden hain kuvvetleri te
pelernek vazifesini almıştı_ Bursa genel istikametine karşı Bilecik-Pazarcık hattında
zayıf bir fırka terk edilmişti. Uşak-Afyon istikametinin temini için de toplanmış asli
kuvvetlerin tesiri kafi görülmüştü. Ankara'da henüz teşekkül halinde yalnız bir fırka
vardı. Yunan ordusunun mühim kuvvetler ile Bursa'da ve Uşak'ta bulunduğu malum
idi. Asi kuvvetler büyük kısmı ile S imav'da ve bir kısım kuvvetle Emel'te toplanmış
duruyordu. İşte bu vaziyet içinde bulunduğumuz gün, düşman ordusunun mühim fa
aliyetinden haberdar olduk. Hakikaten, üç kuvvetli düşman fırkası, Bursa'dan İnegöl
ve Yenişehir yollarıyla yürüyüşe geçti . Bu istikametteki münferit fırkamıza temas et
ti. Uşak-Dumlupınar yolundan da iki düşman fırkası harekete başladı. Kanunusa
ni'nin [Ocak] altıncı günü öğleden sonra şu karar verildi: Gediz'den bir fırka ve An
kara'daki fırka İnönü mevzilerinde toplanacak; B ilecik-Pazarcık hattındaki münferit
fırka belirtilen mevzilere kadar çekilerek orada toplanacak olan fırkalar i l e birleşe*
Hakimiyeti Milliye. Lo Ocak 1024, Numara: 1915. s.i; Hakimiyeti Mil/iye'deki kimi dizgi haıalarının
düzellisi için bkz. Hakimiyeti Milliye. 15 Ocak 1924, Numara: 1020, s. 1. Aynca bkz. Atatürk'iiıı Siiyleı'
re Deme�'leri III. Türk İ nkiliip Tarihi Ensıiıüsü Yayımları, Ankara, 1954, s 72 ?3 Hakimiyeti Mil/iye'de
.
-
.
ki eski yazı meıin Musa Sarıkaya ıarafı ndan okunmuşıur.
1 85
cek; Bursa'dan ilerleyen düşman kuvvetleriyle İnönü mevzilerinde kati muharebe ka
bul olunacak; Gediz'de bırak ılacak olan yalnız bir fırka Kütahya'ya kadar çekilecek;
Dumlupınar mevzilerinden gelmiş olan kuvvetler tekrar oraya dönecek ve Afyonka
rahisar istikametini m üdafaa edecek. Zaten Batı Cephesi genel kuvvetleri de bundan
ibaretti. Bu planın tatbikine 7 Kanunusani'den [7 Ocak) itibaren başlandı. 8 Kanunu
sani [8 Ocak) günü iki tarafın kuvvetleri İnönü mevzilerinde muharebe temasına gel
di. Dokuzuncu ve onuncu günlerde İnönü mevzilerini ihtiva eden Gündüzbey-Kaval
ca genel hattında kanlı ve buhranlı safhalar oldu. Meydan muharebesi iki tarafın kuv
vetlerinin müteakiben yetişmesiyle bir tesadüfi meydan muharebesi şeklinde gelişti.
Dokuzuncu günü yalnız sol kanatta vuku bulan ciddi muharebeler onuncu günü bü
tün cephe boyunca ve bütün şiddetiyle cereyan etti.
Hayat ve bağımsızlık gayemiz istila ve tecavüz hırsıyla çarpışıyordu. Nihayet
ayın on birinci günü sabahı muharebe meydanı meşru gayenin zaferle doğuşuna bir
tecelli sahası oldu. Yeni Türkiye devletinin küçük, fakat milli mefkureli genç ordu
su, en dar bir hesapla üç misli düşmanı İnönü Meydan Muharebesi'nde mağlup etti.
Strateji sanatının en nazik icaplarını isabetle tatbik etti. Dahili hatların ku llanımında
harp tarihine parlak bir misal yazdı.
Yeni Türkiye devletinin bağımsızlığının bekçisi, mütevazı bir ,nevcudiyet içinde
söndürülemez bir ateşin imha edici alevleriyle kendini ve yeni devletin bünyesinde
ki ulvi sağlam lığı Birinci İnönü Meydan Muharebesi'nde cihana ispat etti.
1 86
MUALLİMLER VE MUALLİMELER BİRLİöİ'NE TEŞEKKÜR"
( 1 3 OCAK 1924)
Türkiye Muallime ve Muallimler Birliği. Birinci inönü Zaferi'nin üçüncü yıldönü
mü münasebetiyle Başvekil ismet Paşa Hazretleri şerefine bir çay ziyafeti verdikleri
gibi. Reisicumhurumuz Gazi Paşa Hazretleri'ne de bir tebrik telgrafı çekmiş ve bu
vesile ile Türkiye muallimlerinin tazimatını arz etmişti. Gazi Paşa Hazretleri şu ce
vabi telgrafnameyi lüt!etmişlerdir:
İzmir, ı 3
-
C.
Ankara'da Muaııimler ve Muallimeler Birliği'ne
C. Birinci İnönü Zaferi'nin yıldönümünü lesiı ve ıebrik vesilesiyle gösterilen his
siyata teşekkür ederim.
Türkiye Reisicumhuru
Gazi M. Kemal
17 Ocak 1 924. Numara: 1022. s. i. Ayrıca bkz. Ahmet Bekir Palazoğlu. Başii�reı
(/9/9-/928), c_I, TC Milli Eğitim Bakanlığı Eğitim Araçları ve Donatım Dairesi Başkan
* Hôkimiyeıi Mil/iye.
meıı Nal/irk
lığı, Ankara.
1991. s.l50.
187
İZMİR'DEKİ ÇEşİTLİ MEKTEPLERE TEŞEKKÜR HAKKINDA
İZMİR MAARİF M ÜDÜRİYETİ'NE·
( 1 4 OCAK 1 924)
Reisicumhur Gazi Mustafa Kema/ Paşa Hazret/eri, dün aşa,�/daki mektubu izmir
Maarif Miidiiriyeti'ne göndermiş/erdir:
İzmir Maarif Müdüriyeti'ne
İzmir Dumlupınar Numune, İzmir Şehit Fethi , Duatepe, İstikilii Numune, İsmet
Paşa, Turan, Bornova Kars Numune, KarşıyakaAnkara, Buca, Muhtelit İbtidai, 9 Ey
lül Kız, Oltu, Sakarya Kız Numune, Karşıyaka Türk Birliği Numune, Rüştiyei Mü
dafaai H ukuk, Darülmuallimat, Misakı Milli Kız Numune, Aras Kız Mektepleri er
kek ve kız talebeleri yazılı olarak hoş geldiniz beyanında bulunmuşlardır. Fırsat bul
duğumda idareniz altındaki mektepleri ayrı ayrı ziyaret etmek niyetindeyim. Zatıli li
nizin şimdiden kendilerine gerek benim ve gerek eşimin memnuniyetimizi bildirme
nizi rica ederim.
Türkiye Reisicumhuru
Gazi M. Kemal
.. ikdam. 15 Ocak 1924. Numara: 9622. s. 1. Eski yazı metin Musa Sarıkaya töU"afından okunmuştur.
188
TRABZON ÇİFTÇİLERİ BİRLİGİ'NE YARDI M HAKKI NDA
İKTİsAT VEKALETİ'NE"
(LS OCAK 1 924)
Türkiye Cumhuriyeti Riyaseti
Kalemi Mahsus Müdüriyeti
Adet
6/3 1
Tahrirat
Ankara
1 5. l . l 340 [ 1 924]
İktisat Vekaleti Celilesine
8 Kanunusani 1 340 [8 Ocak i 924] tarih ve Kalemi Mahsus 27/334 numaralı tah
riratı alileri cevabıdır.
Trabzon Çiftçileri Birliği'nin mektubu ile nizamnamesi ekte iade kılındı. Her Il al
de bunları teşvik etmek ve özendirmek için vekaleti celilelerince mümkün olan mad
di yardımda bulunulması uygun olur. Ne yapılacağının bildirilmesini rica ederim,
Efendim.
Türkiye Reisicumhuru
Gazi
.. Aslı. Cumhurbaşkanlığı Arşivi. A: 11l- i i , D: 48. f: i O'da bulunan eski yazı belgenin foıokopisi Ala
IÜrk'ün BülÜn Eserleri Arşivi'ndedir. Eski yazı belge Musa Sarıkaya ıarafından okunmuşıur.
1 89
İSTANBUL HİLALİ AHMER MECLİsİ UMUMİsİ REİsİ
İSTANBUL MEBUSU ABDURRAHMAN ŞEREF BEYEFENDİ'YE"
( 1 5 OCAK 1 924) 1
Hi/ali Ahmer Cemiyeti Kongresi bu cuma Darüljiıııun Konferans Salonu'nda top
lanarak mesai ve faaliyete devam edecektiı: Birinci kongrede Reisicumhur Mustafa
Kemal Paşa'ya Hi/ali Ahmer'in himayesinin teklif edi/diğini yazmıştlk. Gazi Paşa,
sonradan Hi/ali Ahmer'e suretleri aşağıda bulunan telgrafnameleri göndermiştir:
İstanbul Hilali Ahmer Meclisi Umumisi Reisi
İstanbul Mebusu Abdurrahman Şeref Beyefendi'ye
Hilali Ahmer Meclisi Umumisi'nin hakkımda gösterdiği muhabbetten pek müte
hassis oldum. Hayırlı mesaisinde tam muvaffakiyete mazhariyetini temenni eyledi
ğim Meclis muhterem heyetine memnuniyet ve teşekkürlerimin tebliğini rica ederim,
Efendim.
Gazi Mustafa Kemal
• Teı-hidi Efl.:ar. 24 Ocak 1 924. Numara: 3957-929. s.3. Aynı konudaki haber için aynca bkz. Hakimiyeti
Mil/iye. 1 7 Ocak 1 924, Numara: 1022. s. l . Eski yazı metinler Musa Sarıkaya tarafından okunmuştur.
i Te\·hidi Efl.:ar' da telgrdfın tarihi bulunmamaktadır. Ancak Habmiyeti Mil/i)'e'de konuyla ilgili haber "is
tanbul. 15 (AA)" kaydıyla yer almaktadır. (Y.N.)
1 90
HİLALİ AHMER'İN HİMAYE TEKLİfİNİN KABULÜ HAKKINDA
İSTANBUL HİLALİ AHMER MECLİsİ U MUMİsİ'NE"
( 1 S OCAK 1 924)1
Vatanın felaketli günlerinde k ıymettar ve faydalı hizmetlerini ve faaliyetini tak
dirle izlediğim muhterem Hilali Ahmer Cemiyeti'yle daima alakadar bulunmaya ve
sile olabilecek teklifi iilileri memnuniyetle kabul edilmiştir, Efendim,
Gazi Mustafa Kemal
.. Teı·hidi E/MI'. 24 Ocak 1924, Numara: 3957-929. s.3. Aynı konudaki haber için ayrıca bkz. HliJ.:imiyeti
Milli)'/!. 1 7 Ocak 1924, Numara: 1022. s. 1 . Eski yazı metinler Musa Sarıkaya tarafından okunmuştur.
i Tel'hidi Eftiir'da telgrafın tarihi bulunmamaktadır. Ancak Hôkimi)'eti Mil/iye de konuyla ilgili haber "İs
tanbuL. 15 (AA)" kaydıyla yer almaktadır. (Y.N.)
'
191
İZMİR SANATLAR MEKTEBİ HATIRA DEFTERİ'NE YAZıLAN YAzı·
( 1 6 OCAK 1 924)
İ:mir. 1 7 (AA) Dün Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretleri ve muh
terem eşleri Latife Halllmefendi Sanatlar Mektehi'ni ziyaret huyurmuşlardır. Gazi
Paşa Hazretleri'ne Vali Vekili Murat ve Hayati Beyler refakat ediyorlardı. Misafir/er
hir müddet mektep müdüriyeti odasında istirahat huyurduktan sonra dökümhane.
tesviyehane. marangozhane. modelhane ve doğramacılık şuhelerini, elektrik dairele
rini hirer hirer gezmişler ve ondan sonra talehe tarafindan verilen müsamerede ha
:ı r hulunmuşlardu:
Mektehin talim heyeti hu esnada kendilerine takdim olunmuştur. Reisicumhur
Hazretleri mua/lim heylere eğitim hakkında hazı sorular sordukları gihi. fahrikayı
gördükleri esnada taleheye de soru/ar sormuşlardır. Bu esnada talehe tarafindan
mektep mamu/lerinden hir hediye takdim olunmuş ve hir efendi tarafından kendileri
ne hitahen hir nutuk imt edilmiştir. [' . .J Paşa Hazretleri hilmukahele nutuk irat ile
müdür ve muallim heylere talehe arasında hulunduğundan dolayı memnuniyetini ifa
de ettikten sonra geçen seneye nispetle hu sene mektepte iler/eme eser/eri gözlemle
diklerini. sanatın memleketimizde ilkel halde hulunduğu ve dolayısıyla hu yolda ge
lişmeye muhtaç olduğumuzu heyan huyurmuşlardır. Ondan sonra müdüriyet odasına
teşr(l ve hatıra defterine aşağıdaki hissiyatı kayıt huyurmuşlardır:
-
16 Kanunusani 1 340 [ I 6 Ocak 1 924]
On bir ay evvel mektebi ziyaret etmiştim. O zamanki gördüklerimle bugün gör
düklerim arasında mühim, olumlu farklar vardır. Çalışılıyor. Mesai ümit verici nok
taya doğru memnuniyet verici bir suretle yürüyor. Türkiya Cumhuriyeti bu sanat
mekteplerinin tam gelişmesine çok muhtaçtır.
. Mensuplarının daima bu hakikati, bu ciddi ihtiyacı nazarı dikkatle bulundurma
larını bu vesile ile de hatırlatıTIm.
Gazi M. Kemal
•
Fotokopisiyle birlikte aktaran: Ahmet Bekir Palazoğlu. Ba�öğretmeIJ Alatürk (/9/9·/928). c. 1 . TC Milli
Eğitim Bakanlığı Eğitim Araçları ve Donatım Dairesi Ba§kanlığı. Anka...ol. 1 99 1 . s. ISO-IS I . 361; Hôkimi·
yeti Mi/liye. i 8 Ocak 1 924, Nurna...
d: 1023. s. i ; Vakit. i 8 Ocak 1 924. Numa...
d: 2 i 77; Anada/ılda Yenigiin.
i 8 Ocak 1 924. Numıını: 1014. s. I . Ba�öğretmen Alatürk ve Hôkimiyeti Mil/iye ile Anadolu'da Yenigün'de
ki eski yazı belge ve metinler Musa Sarıkaya. Vakit'teki ise Ahmet Hezarfen tarafından okunmu§tur.
1 92
İSTANBUL GAZETECİLERİNİ KABUL HAKKINDA
İSTİKLAL MAHKEMESİ REİsİ İHSAN BEYEFENDİ'YE·
( 1 8 OCAK 1 924)
İstanbul'da İstiklal Mahkemesi Reisi İhsan Beyefendi'ye,
'
Mektubunuzu aldım. İstanbul gazete sahip ve yazarlarının İzmir'de tarafımdan
kabulüne aracı olmalarını rica etmiş olduklarına nazaran kendilerini kabul edeceğim.
Yalnız, tarafımdan davet olunmuşlar gibi bir yoruma kalkışmalan tabii doğru olmaz.
Bu noktanın uygun şekilde hatırlatılması ile birlikte kimlerin ve ne vakit gelecek
lerinin bildirilmesini rica eder, zatıalinizin ve diğer arkadaşların gözlerinden öperim
kardeşim.
•
Atatürk'ün Sırdaşı Kılıç Ali'nin Anıları, Derleyen: Huhlsi Turguı, Türkiye i ş Bankası Külıür Yayınlan,
isıanbul, Ocak 2005, s.248.
Musıafa Kemal Paşa'nın isranbul gazeıecilerini 5 Şubaı 1 924 günü izmir'de kabulü için bkz. elinizdeki
cilııe, s.207-209.
Kılıç Ali, anılannda, ıelgrafa şu açıklamayla yer vermekıedir:
"Meşhur Hinlli Ağa Han, Büyük Millel Meclisi ıarafından kaldınlan hilafeli övücü bir mekıubu ya
yımlanmak üzere isıanbul'daki gazetelere göndennişti. Bu mektubu önce hiçbir gazeıe yayımlama
dı. Yalnız Hüseyin Cahit Bey, bir gün bu mekıubu Tanin gazetesinde yayımlandı. Erlesi gün ikdam
ve Tasviri Efkijr gazeıeleri de ondan alınıı yaparak mektuba sayfalannda yer verdiler. i smet Paşa
hükümeli bunu açık bir valana ihanel kabul eııi ve Meclis'in yalnız bu sorunu incelemek ve sorum
lulannı yargdamak üzere isıiklal Mahkemesi oluşturmasını önerdi.
Meclis bu öneriyi kabul ederek, Topçu ihsan'ın başkanlığında, Refik (Konya), Asaf (Bursa), Cevdel
(Kütahya) ve Başsavcı olarak da Vasıf (Saruhan) Beylerden oluşan bir istiklal Mahkemesi oluşıurdu.
Mahkeme'nin Ankara'dan i sıanbul'a hareketi sırasında uğurlayıcılar arasında ben de vardım. isıas
yonda ismet Paşa ile ihsan Bey'in yanında duruyordum. ismet Paşa, ihsan Bey'in koluna girdi ve
'ihsan, bu yayının hilafeı için bir olay çıkannak amacıyla kasten yapıldığına şüphe etme. Haydut·
ların defterlerinin mutlaka dürülmesi lazım' dedi. ihsarr Bey de, 'Paşam, dendiği gibi bu adamlann
vatana ihanetIerine kanaat verici bir sonuç alırsam, herhalde gerekeni yapacağıma şüphe etmezsi
niz' cevabını verdi.
Mahkeme heyeti i stanbul'a gilli ve Hüseyin Cahit Bey'i yargılamaya başladı. Mektuptan başka bir
delil olmadığı ve Hüseyin Cahit Bey'in sadece bu nedenle mahküm edilemeyeceğine kanaat getir·
di. Bu kanaat i smet Paşa'yı çok sinirlendirmişti. Fuat (Bulca)'yı i stanbul'a göndererek sanıklann
mutlaka cezalandınlması gerektiğini bildirdi. Fakaı mahkeme, sonuçta Hüseyin Cahit Bey'in ve di
ğer sanıklann beraaline karar verdi.
Atatürk o sırada harp oyunlan için izmir'deydi. ihsan Bey, Aıatürk'e bir şifre yazarak, Hüseyin Ca
hiı Bey'in ve diğer bazı gazetecilerin izmir'e daveı edilmelerinin onlar üzerinde olumlu eıki yapa
cağını arz eııi. Aratürk, ihsan Bey'in mektubuna 1 8 Oc.ak 1 924�e şu cevabı gönderdi:
[ . . .1
1 93
Atatürk'ül\ bu şifre mektubuna İ hsan Bey'in 26 Ocak i 924 tarihli şifre cevabı şöyle i di:
'Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretleri'ne,
Ahmet Emin, Hüseyin Cahit, Asım, Veli d, İ smail Müştak, Suphi Nuri ve Necmeııin Sadak Beyler
zaııalilerince kabule mazhar olacakları ümidiyle ziyareti davetlerine geleceklerdir.
Hepsine ve Hüseyin Cahit'e iltifat buyurulması ve özel mülakata nail olması pek etkili olacağı dü
şüncesiyle durumu arz eder, büyük bir hürnıetle ellerinizden öperim, efen dim:
Hüseyin Cahit'in beraat etmesi yetmiyormuş gibi, İ zmir'e, Atatürk'ün yanına götürülmesi İ smet Pa
şa'yı çileden çıkarmıştı. Aleyhindeki dedikodulardan rahatsız olan İ hsan Bey, hemen İ zmir'e giııi
ve Atatürk'e gerekli açıklamaları yaptı. Atatürk şöyle diyordu:
'Çok haklısın. Bence hiçbir mesele yoktur. Yalnız bunları İ smet Paşa'ya da anlat, onu tatmin et:
İ hsan Bey. o günlerde İ zmir'de olan İ smet Paşa ile de görüşmek istedi ama başaramadı. Çünkü İ smet Pa
şa her seferinde 'evde yok' dedirıiyordu:'
Bkz. aynı eser, s.247-249.
Asım Us, aynı konuda şu bilgiyi aktarmaktadır:
"[ . . . 1 İ stiklal Mahkemesi Reisi İhsan Bey beni çağırdı. Dedi ki:
'Hüseyin Cahit ve Veli d Beylerin muhakemesi dolayısıyla ne de olsa arkadaşlar ara�ında bir üzün
tü havası meydana geldi. Ben bu havanın dağılmasını istiyorum. Bunun için birçare düşündüm. İ s
tanbul gazete başyazarıarı anlaşarak İ zmir'de istirahat halinde olan Gazi Hazretleri'ni ziyaret etse
niz çok iyi olacaktır. Fakat gazeteci arkadaşlar bu ziyareti kendi teşebbüsleri ile yapmalıdırlar. Ga
zi Hazretleri tarafından davet edilmiş gibi olmamak lazımdır. Siz arkadaşlarınız ile görüşünüz. Ara
nızda mutabakat hasıl olursa ben İ zmir'e yazarım. Gazi Hazretleri'nden de müsaade alırım:
Ben ilk önce rahmetli Necmeııin Sa dak ile görüştüm. İkimiz teşebbüse geçerek Hüseyin Cahit ve
Veli d Bey dahil olduğu halde o zamanki İ stanbul gazeteleri başyazarıarının olurlarını al dık. İ stik
lal Mahkemesi Reisi de gazeteci arkadaşların müracaatlarından bahsederek İ zmir'de bulunan Ata
türk'ün müsaadesini aldı. Hep birden İ zmir'e giııik.
Fakat rahmetli Veli d Ebüzziya İ stanbul'dan hareket ederken Tasvi,.i Efkô,.'a koyduğu bir fıkra ile
Atatürk tarafından vaki davet üzerine İ zmir'e ziyarete giııiğimizi yazmış. Atatürk bu fıkrayı görün
ce canı sıkıimış. Akşamüstü Atatürk tarafından kabul e dilmemizden birkaç saat evvel bulunduğu
muz otele Başkatip Tevfik tarafından bir teldon geldi. Telefonda Velid Bey'in gazetesindeki fıkra
nın tekzip edilmesini istiyordu. Aksi tak dirde kendisini kabul e demeyeceğini bildirdi. Veli d Bey
tekzip etmekten çekindi. Bunun üzerine Tevfik Bey tekrar telefon eııi:
'Velid Bey bir karı yazar ve kendi arzusu ile gelip Gazi'yi ziyaret etmek istediğini bildirse kabul
edilecektir. Fakat böyle bir kart yazmaktan çekinirse maalesef kabul edilmeyecektir' dedi.
Tası·i,.i Efkô,. başyazarı böyle bir karı yazmaktan da çekindiği için kabul edilmemişti:'
Bkz. Asım Us, Gii,.dükle,.im Duydukla,.ını Duygulanml Meş,.utiyet ve C,ını/ıu,.iyet Devi,.le,.ine Ait Hôtı
,.010,. ve Tetkikle,.. Vakit Matbaası, İ stanbul, 1 964, s.89-90. ( Y.N.l
1 94
ERKANIHARBİYEİ UMUMİYE REİsİ SANİsİ ASıM PAŞA'YA·
( 1 9 OCAK 1 924)
Türkiye Cumhuriyeti Riyaseti
Kalemi Mahsus Müdüriyeti
Adet
Şifre
Makine başında
İzmir
1 9. 1 .340 [ 1 924]
Ankara'da Erkiimharbiyei Umurniye Reisi Sanisi Asım Paşa Hazretleri'ne
C. 1 8 . 1 .340 [ 1 924]
i . Doğu vaziyeti hakkında her bakımdan aydınlanmaya ihtiyacımız vardır. 3. Or
du Müfettiş ve Kolordu Kumandam gelmelidirler.
2 . Hazırlık derecesini ve toplantı gününün bildirilmesini rica ederim.
Reisicumhur
Gazi Mustafa Kemal
•
Aslı. Cumhurbaşkanlığı Arşivi. A: IV - 1 4, D: 6 1 . F: 5'te bulunan eski yazı belgenin fotokopisi Atatürk'ün
Bülün Eserleri Arşivi'nde dir. Eski yazı belge Musa Sarıkaya tarafından okunmuştur.
1 95
BOŞALAN NAFlA VEKALETİ'NE
İSTANBUL MEBUSU SÜLEYMAN sıRRı BEY'İN SEÇİLDİöİ HAKKINDA
MECLİs'E TELGRAF( 1 9 OCAK 1924)
Türkiye Büyük Millet Meclisi Riyaseti Celilesine
M uhtar Beyefendi' nin istifasının vukuundan dolayı Başvekiilet' çe Nafı a Vekiile
ti'ne İstanbul Mebusu Sü leyman Sım Beyefendi seçilmiştir. Tasvip için keyfiyeti arz
eylerim.
Reisicumhur
Gazi Mustafa Kemal
- TBMM Zobn Ceridesi, Devre 2, c.S. TBMM Maıbaası. Ankara. 1968. s . 1 9S. Aynca bkz. Hôkimiyeri Mil·
liye. 20 Ocak 1 924. Numara: 1 024. s. l . Eski yazı metin Musa Sarıkaya wafından okunmuşıur.
Musıafa Kemal Paşa'nın bu ıelgrafı. Büyük Milleı Meclisi'nin 1 9 Ocak 1 924 günü ö�leden sonra saaı
I.SS'le açılan ve riyasetini Reis Feıhi Bey'in yapıı�ı 86. ıoplanıı i . celsesinde okunmuşıur. (Y.N.)
1 96
İZMİR BÜYÜK KUMANDANLAR TOPLANTISI HAKKINDA
BAŞVEKİL İSMET PAŞA'YA·
( 2 1 OCAK 1 924)
Türkiye Cumhuriyeti
Başvekii.let
Kalemi Mahsus Müdüriyeti
Adet
İzmir
2 1 . 1 .340 [ I 924]
Ankara'da Başvekil İsmet Paşa Hazretleri'ne
İzmir büyük kumandanlar toplantısında memleket müdafaasını alakadar eden
mühim meselelerin de bahis konusu edilmesini faydalı bulmaktayım. Muhtelif sınıf
larda silahlarımız, cephane miktarı ve bunların mevcut vasıfları, teşkilatımız, hava
müdafaası , tayyare teşkilatımız ve genel olarak silahlanmada vuku bulan i lerlemeler
karşısında hareket hattırnız hakkında ordu müfettişIeri ve kolordu tarafından ihtar ve
görüşlerin ifade edilmesi ve bazı teklifler icrası ve bu meselelerin birlikte münakaşa
sı ve hükümetçe kabul olunan silahlanma ve teşkilat planlarının yerine getirilmesi
olumlu ve kıymetli semereler verebilir. Buna göre alakadarların şimdiden fikri hazır
lıklarda bulunmaları münasip olur, Efendim.
Reisicumhur
Gazi Mustafa Kemal
•
Aslı. T.C. Ba§bakanlık Cumhuriyet Ar§ivi, 030. 10-45.291 .22; 3822; 22. i . i 924'te bulunan eski yazı bel
genin fotokopisi Atatürk'ün Bütün Eserleri Ar§ivi'ndedir. Eski yazı belge Musa Sarıkaya tarafından
okunmu§tur.
1 97
MİLLİ TÜRK TİcARET BİRLİGİ KONGRESİ REİsİ
AYNIZADE TAHSİN BEY'E·
(23 OCAK 1 924) i
Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretleri, Ticaret Birliği Kongresi'nin
göndermiş oldu,�u teşekkür telgrafina şu cevahı göndermiştir:
Milli Türk Ticaret Birliği 2 Kongresi Reisi
Aynizade Tahsin Beyefendi'ye
Kongre muhterem üyelerinin hakkımda gösterdiği samimi hissiyata teşekkür eder
ve m illi ticaretimizi tanzim ve yükseltmek hususunda muvaffakiyet etkeni olmaları
nı temenni eylerim.
Türkiye �eisicumhuru
Gazi Mustafa Kemal
I·iıki/. 23 Ocak 1 924. Numara: 2 1 82 . s.3: Taııin. 25 Ocak 1924. Numara: 4 63. s.2; ik dam . 25 Ocak 1 924.
Numara: 9632. s.2: Teı·lıidi EIkôr. 25 Ocak 1 924. Numara: 3958-930. s.J Ayrıca bkz. A tat;irk';iıı Sh.\"
leı' I'e Demeçieri Tamim I'e Telgrafla,., V. Hazırlayanlar: Sadi Borak -Dr. Utkan Kocatürk, Türk inkılap
Tarihi Enstitüsü Yayınları. Ankara. 1972, s. 148. \fakit ve Taııiıı'deki eski yazı metinler Musa Sarıkaya.
Teı-hidi Ejkôr ve ikdam'dakiler ise Hüseyin Gültekin tarafından okunmuştur.
i Gazetelerde (elgrafuı tarihi yer almamaktadır. 23 Ocak 1924. telgrafm \fabt'te yayımlandığı tarihtir. (Y.N.)
2 l okir'te "Dersaadet Türk Ticaret Birliği". (YN.)
•
1 98
HALİFE'NİN TAVıR VE HAREKETLERİ HAKKINDA
BAŞVEKİL İSMET PAŞA'YA'"
(23 OCAK 1 924)
Makine başında
İzmir
23 . 1 .340 [ I 924]
Ankara'da Başvekil İsmet Paşa Hazretleri'ne
C.22. 1 .340 [ I 924] şifreye:
Hi lafet makamının ve Halife'nin şahısları hakkında yanlış anlama ve yorumların
zemini, Halife'nin kendi tarz ve tavır ve hareketinden kaynaklanmaktadır. Halife da
hili' hayatı ve bilhassa harici hayatıyla ecdadı padişahların mesleğini takip eder gö
rünmektedir. Cuma alayları, yabancı temsilcileri nezdine memurlar göndermek sure
tiyle m ünasebetler, tantanalı gezintiler, saray hayatı . sarayında ihtiyat subaylarına va
rıncaya kadar kabul ve onların şikayetlerini dinlemek ve onlarla beraber ağlamak gi
bi hareketler bu türdendir. Halife, Türkiya Cumhuriyeti ve Türkiya halkı ile karşı kar
şıya vaziyetini değerlendirdiği zaman, İngiltere Krallığı ile Hindistan İslam ahali si
ne veya Afgım devleti ile Afgan halkına karşı hilafetin ve halifenin vaziyetini ölçü
" olarak nazarı dikkatte tutmalıdır. Halife ve bütün cihan kati olarak bilmek lazımdır
ki, mevcut ve muhafaza edilmiş olan halife ve halife makamının, hakikatte, ne dinen
ve ne de siyaseten mevcudiyetinin hiçbir mana ve hikmeti yoktur. Türkiya Cumhuri
yeti safsatalarla mevcudiyetini, bağımsızlığını tehlikeye maruz bırakamaz. Hi lafet
makamı, bizce en nihayet, tarihi bir hatıra olmaktan fazla bir ehemmiyete sahip ola
maz. Türkiya Cumhuriyeti ricalinin veya resmi heyetlerin, kendisiyle temasını talep
etmesi dahi Cumhuriyet'in bağımsızlığına açık tecavüzdür. Serkarinini i Ankara'ya
göndermek veya güvenilir bir zatın nezdine göndermek suretiyle hükümete hissiyat
ve temennilerin bildirilmesi talebinde bulunması dahi Cumhuriyet hükümeti ile kar
Şı karşıya vaziyet alması demektir. Buna da salahiyettar değildir. Kendisiyle Cumhu
riyet hükümeti arasında başkatibi haberleşmeye aracı kılması da fazladır. Başkatip
Bey'in böyle küstahlıktan kaçınması lüzumu kendisine ihtar olunmalıdır. Halifenin
hayat ve geçiminin temini için Türkiya Reisicumhuru'nun tahsisatından mutlaka aşa" Aslı. Cumhurbaşkanlığı Atatürk Arşivi. A: IV- 1 7-a. D: 68. F: 1 7'de bulunan eski yazı belgenin fotoko
pisi Atatiirk'ün Bütün Eserleri Arşivi'ııdedir. Ayrıca bkz. Gazi Mustafa Kemal Tarafından. NliIlik. c.ı.
Devlet Matbaası . i stanbul. 1934. s. JOO- 30 1 ; Kemal Atatürk. Nliilik. c.ı. Türk Devrim Tarihi Enstitüsü.
i stanbuL. 1 973. s.846-848. Eski yazı belge Hadiye Yılmaz tarafından okunmuştur.
ı Serkarin: Baş ma beyin ci. (Y.N.)
1 99
ğı ,bir tahsisat kafi gelir. Maksat, debdebe ve gösteriş değil, insanca hayat ve geçim
temininden ibarettir. Hilafet hazinesinden maksat ne olduğunu anlayamadım. Hilafe
tin hazinesi yoktur ve olamaz. Böyle bir hazineyi ecdadından miras edinmiş se res
men ve açıkça malumat edinilmesini ve verilmesini rica ederim. Halifenin aldığı tah
sisatla temin edilemeyecek olan harcamalar neler imiş ve 1 5 Nisan 339 [ 1 923] tari
hinde hükümet ne gibi vaatlerde ve bildirimlerde bulunmuştur? Bunu da lütfen bildi
riniz. Halifenin ikametgahını açıklamak ve tespit etmek, hükümetin şimdiye kadar
yapmış olması lazım gelen bir vazife idi. İstanbul'da, milletin boğazından kesilmiş pa
ralarla yapılma birçok saraylar ve bu sarayların içindeki birçok kıymetli eşya ve leva
zımat, hükümetin vaziyeti tesbit etmemesi yüzünden mahv ve heder oluyor. Halife
mensupları, sarayların en kıymetli levazımatını Beyoğlu'nda, şurada burada satıyorlar
diye rivayetler vardır. Hükümet bunlara bir an evvel el koymalıdır. Satılmak lazım ise
hükümet satmalıdır. Hilafet kadrosunun ciddi incelenmesi ve düzenlenmesi lazımdır
ki, serkarinler, serkatipler mevcudiyeti, halifeyi hala saltanat hülyası içinde uyutma
sın! Fransızların, kraL, hanedan ve mensuplarını Fransa'ya sokmakta, bağımsızlık ve
hakimiyetieri için yüz sene sonra, bugün dahi sakınca görüp dururken, her gün ufuk
tan saltanat güneşinin doğuşuna duacı bir hanedan ve mensupları hakkındaki muame
lemizde, Türkiye Cumhuriyeti'ni nezaket ve safsata kurbanı edemeyiz. Halife. kendi
nin ve makamının ne olduğunu açık olarak bilmeli ve bununla yetinmelidir. Hükümet
çe ciddi, esaslı tedbirler alınarak bildirilmesini rica ederim, Efendim.
Türkiya Reisicumhuru
Gazi M. Kemal
200
LENİN'İN ÖLÜMÜ ÜZERİNE ÇEKİLECEK TELGRAF HAKKINDA
BAŞVEKİL İSMET PAŞA'YA"
(23 OCAK 1 924)
TeL .
Ertelenemez
23, 1 .340 [ 1 924]
C. 23, 1 .340 [ 1 924] iki kıta şifreye )
Gösterilen telgrafnamenin derhal çekilmesini rica ederim, Efendim.
Reisicumhur
Gazi Mustafa Kemal
.. D.B.A. (TC Dışişleri Bakanlı�ı Arşivi) - Müt. Vefat K. III I S'den aktaran: Atatürk ve Yabancı Devı"t
Başkanla,., LV, Hazırlayan: Bilal N. Şimşir, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Ku
rumu, Ankara, 200 1 , s.1 i S.
Belge, kaynakta " İ zmir'de bulunan Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Paşa'dan. Ankara'da Başvekil İ smet Paşa Hazretleri'ne" başlısı altında yayımlanmıştır. (Y.N.)
.
i Başvekil ve Hariciye Vekili ıSmet Paşa'nın D.B.A. -Müt. Vefat. K . I / I I S' de yer alan söz konusu şifre
telgrafı şudur:
"Şifre tel.
No: 4 1 36/S
Ek numara: 4
Ankara
23 Kanunusani 340 [23 Ocak 19241
Madde i. Riyaset tarafından Kalinin için aşa�ıda gösterilen telgrafname buraca derhal çekilmek
üzere Riyasetpenahilerinin tasvibi istirham olunur.
İsmet
Madde 2 . Ö lümü ziyadesiyle üzücü olan Lenin'in şahsında Rusya'nın u�radı�ı elem verici kaybın
has il etti�i hakiki üzüntülerimi kabul buyurmanızı rica ederim."
Bkz. aynı yerde. (Y.N.)
201
LENİN'İN ÖLÜMÜ ÜZERİNE KALİNİN'E*
(23 OCAK 1 924)
Tel
Ankara, 23. ı . ı924
Ölümü ziyadesiyle üzücü olan Lenin'in şahsında Rusya'nın uğradığı elem verici
kaybın hasıl ettiği hakiki üzüntülerimi kabul buyurmanızı rica ederim.
Gazi Mustafa Kemal
.. D.B.A. (TC Dışişleri Bakanlığı Arşivi) . Mü!. Vefa!. K. l/l l S'den akıaran: Atatürk I'e YahalıCl Deı-let
Başkaııları IV. Hazırlayan: Billil N. Şimşir, Aıatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Ku
rumu Yayınlan. Ankara, 2001 , s . 1 16. Fransızca meıin Kiraz Perinçek ıarafından Türkçeye çevrilmişıir.
Belge, kaynakıa "Türkiye Reisicumhuru Gazi Musıafa Kemal Paşa'dan, Sovyeı Sosyalisı Cumhuriyeı
ler Birliği İcra Merkezi Komiıesi Reisi Kalinin Cenaplanna" başlığı ahında yayımlanmışur. (Y.N.)
202
KONYA VİLAYET GENEL MECLİsİ'NE TEŞEKKÜR·
(25 OCAK 1 924) i
Konya Valisi Kazım Beyefendi'ye
Vilayet Genel Meclisi'nin açılışı münasebetiyle hakkımda gösterilen samimane
hissiyattan dolayı teşekkürlerimin ve millet ve memleket menfaatlanna uygun karar
lar alınmasına muvaffakiyetleri temennisinde bulunduğumun muhterem heyete teb
liğini rica ederim, Efendim.
Türkiye Reisicumhuru
Gazi Mustafa Kemal
* Babalık.
25 Ocak 1 924. Numara: 1 406. s.2. Eski yazı metin Musa Sarıkaya tarafından okunmuştur.
1 924. telgrafm Babalık'ta yayımlandığı tarihtir. (Y.N.)
i Bahalık'ta telgrafm tarihi yer almamaktadır. 25 Ocak
203
MOSKOVA'DAN ALINAN TELGRAF HAKKINDA
BAŞVEKİL VE HARİCİYE VEKİLİ İSMET PAŞA'YA"
(27 OCAK 1 924)
TeL .
27. 1 .340 [ 1 924]
I . Moskova'dan aşağıdaki cevabi telgraf alınmıştır.
2. Ankara'da Gazi Mustafa Kemal Paşa. Lenin Yoldaş'ın şahsında uğradığımız ka
yıptan dolayı ifade buyurulan taziye te ve teveccühe büyük bir samirniyetle teşekkür
ederim. (İmza): Kalinin.
Reisicumhur
Gazi Mustafa Kemal
.. D.B.A. (TC Dışişleri Bakanlı�ı Arşivi) - Müt. Vefat. K.I/1 1 8'den aktaran: Aıalıırk ve Yabancı Devleı
Başkanlan IV, Hazırlayan: Bilal N. Şimşir, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Ku
rumu Yayınları, Ankara, 2001 , s.1 1 6.
Belge, kaynakta "Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Paşa'dan, Başvekil ve Hariciye Vekili İsmet Pa
şa'ya" başlı�ı altında yayımlanmıştır. (Y.N.)
204
İSTANBUL İSTİKLAL MAHKEMESİ'NİN TATİLİ HAKKINDA
B AŞVEKALETE·
(31 OCAK 1 924)
Türkiye Cumhuriyeti Riyaseti
Kalemi Mahsus Müdüriyeti
Adet
Telgraf
6n2
İzmir, Göztepe
3 1 . 1 .340 [ 1 924]
Ankara'da Başvekalet'e
İstanbul'daki İstiklal Mahkemesi'nin suikast zanlıları hakkındaki davanın netice
lenmesini müteakip faaliyetini tatil etmesine söz konusu mahkemenin müracaat) üze
rine 30. 1 .340 [ I 924] tarihinde Genel Kurul'ca karar verildiği Türkiye Büyük Millet
Meclisi Riyaseti Celilesinin 30. 1 .340 [ 1 924] tarih ve 2 1 / 1 08 i numaralı telgrafname
sinde bildirilmiştir, Efendim.
Reisicumhur
Gazi Mustafa Kemal
•
Aslı, Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A: 1II- IO-a-2, D: 43, F: 23S'de bulunan eski yazı belgenin fotokopisi
Atatürk'ün Bütün Eserleri Arşivi'ndedir. Eski yazı belge Musa Sarıkaya tarafından okunmuştur.
205
MESAİ KANUNU TASARısı HAKKINDA
TÜRKİYE AMELE BİRLİöİ RİYASETİ'NE"
(2 Ş UBAT 1 924)
Türkiye Cumhuriyeti Riyaseti
Kalemi Mahsus Müdüriyeti
Adet
6/89
İzmir-Göztepe
2.2.340 [ I 924]
Dersaadet'te Türkiye Amele Birliği Riyaseti'ne,
C. İktisat Vekaleti'nce tanzim kılınan ve amele meselelerinin inzibati, sıhhi, ter
biyevi ve sırf hukuki olan esas kısımlarıyla alakah Mesai Kanunu tasarısı Heyeti Ve
kile'ce tasvip ve Türkiye Büyük Millet Meclisi'ne arz edilmiştir. Sendikalar ve grev
lerle alakah i hususların da ikinci bir kanun tasarısı ile tespit ve teklifi adı geçen ve
kaletçe acilen incelenmekte ve takip edilmektedir.
Reisicumhur
Gazi M. Kemal
" Taııill. 7 Şubat 1924, Numara: 476, s.3; ileri, 26 Şubat 1 924. Numara: 2 1 64. s.2. Aynca bkz. Mete Tun
çay. 1923 Amele Bi,./iği, DOS Yayınları. Istanbul. 1 989. s. 1 35. 1 55. Taııiıı ve ileri"deki eski yazı metin
i
ler Musa Sankaya tarafından okunmuştur.
'"Grevlerle alakalı'" sözcüklerinin a.�1ı olan '"grevlere müteallik'" sözcükleri yerine. Taııiıı'de '"aflara mü
teallik'". (Y.N.)
206
İSTANBUL GAZETECİLERİNE NUTUK·
(5 ŞUBAT 1 924)
Gazi Paşa Hazretleri, haşyazarları hugün saat altıda Göztepe'deki köşklerinde tek
rar kahul ettiler. Kendileriyle sekiz huçuğa kadar görüştükten sonra muhterem eşleri
Latife Hanımefendi Hazretleri'ne takdim ettiler. Ondan sonra sofi'aya oturuldu. Yemek
te Mehus Mahmut Esad ve Şükrü Kaya Beylerle Kaymakam Tevfik Bey de hazır hulu
nuyordu. Yemek esnasında İhsan Bey idaresindeki Riyaseti Cumhur Mızıkası terennüm
ediyordu. Yemek nihayetinde Gazi Paşa Hazretleri aşağıdaki nutku irat huyurdular:
Muhterem Beyefendiler!
Türkiye Cumhuriyeti'nin kıymetli matbuat erkanını bir arada görmekten, onlarla bir
sofrada bulunmaktan çok memnunum. Büyük, mühim bir inkılap oldu. Bu inkılap mil
letin selameti namma, hak namına yapıldı. Milletirniz demokratik bir hükümet tesis et*
1 924. c.2. sayı 6. s.483-484; Taııiıı. 6 Şubat 1924. Numara: 475. s.2; Tel'hidi EfkÔl', 6 Şubat
1924, Numara: 3970-942. s.3; Hôkimiyeti Mil/iye. 7 Şubat 1924, Numara: 1039. s. l . Özeti için bkz. Ah·
met Bekir Palazoğlu, Başöğretmen Atatürk (1919·19281. c. l . TC Milli Eğitim Bakanlığı Eğitim Araçla·
n ve Donatım Dairesi Başkanlığı, Ankara. 1 99 ı. s. I S ı. Ay", Tarihi'ndeki eski yazı metin Ahmet Hezar
fen. Taııin ve Hôkimiyeti Mil/iye'dekiler Musa Sarıkaya, Tevhidi Ejlar'daki ise Hüseyin Gültekin tara
fından okunmuştur.
Yemekteki gazeteciler ardsında "Akşam Gazetesi Başyazarı Necmeddin Sadak, ikdam Başyazarı Ahmet
Cevdet, ileri'den Subhi Nuri. Terer'imaııı Hakikar'ten Hüseyin Şükrü, Taniıı'den Hüseyin Cahid ve İsma
il Mü�tak, Vataıı'dan Ahmet Emin, Vakiı'ten Ahmet Asım Beyler" bulunmaktadır.
Yemekte bulunan Asım Us. bu gece hakkında şu bilgiyi aktarmaktadır:
Ay", Tarihi.
"Cumhuriyet'in ilanı sll"dsında Ta.wiri Ejkôr gazetesi muhalif bir durum almıştı. Atatürk, l".flmetli
Ebüzziya Velid'in geriliği müdafaa eden neşriyatını bir istisna gibi görüyordu. Fakat Hüseyin Cahit
Yalçın ile Ahmet Emin Yairnan'ın hakikane Cumhuriyetçi oldukları halde Cumhuriyet'in ilanını acele
ye getirilmiş bir kal"dr ve hareket gibi göstererek eleştirir tarzda neşriyana bulunmalarına üzülüyordu.
Atatürk. Cumhuriyet'in ilanının öyle zannedildiği gibi aceleye getirilmediğini, Büyük Millet Mec
Iisi'nin karan ilan edilmezden evvel çok düşünüldüğünü ve arkadaşlar anısında pek çok müzakere
ler ve münakaşalar cereyan eııiğini anlallı , dedi ki:
'Askerlikte bir kaide vardır. Düşmanın harp cephesi çok kuvvetli olursa onu parçalamak lazım ge·
Iir. Biz milli mücadeleye başlarken karşımızda iki düşman vardı: Biri dahili düşman ki, bunu İstan·
bul hükümeti temsil ediyordu; diğeri harici düşmanlar ki, bunu da yabancı İşgal kuvvetleri teşkil
eyliyordu. Her iki düşman ile aynı zamanda mücadele etmek imkansızdı. Tabii olarak ilk önce ha·
rici düşmanlara karşı vaziyet aldık. Milli mücadele zafere ulaştıktan ve Lozan banşı imzalandıktan
sonra da, dahili düşmanları tasfiye etmeye başladık. Dahili düşmanları da parça parça ayırmak. sı·
raya koymak. en mühim olanları ilk önce benaraf etmek. ondan sonra diğerlerini ele almak icap
ederdi. Yaptığımız budur.'
Bir ardlık Tevfik Bıyıklıoğlu beni bir köşeye çekti:
'Bir münasebet dü'şürüp hilafet bah�ini açınız!' dedi.
Hakikaten Büyük Millet Meclisi, saltanatı kaldırmış, cumhuriyet ilan olunmuştu. Fakat Abdülme·
cit Efendi halife olal"dk İstanbul'da oturuyordu. Bir müddet evvel bir gazeteci olarak Ankara'ya git-
207
rnek sayesinde düşman ordularını imha etti. Vatanı istiladan kurtardı. Kahraman ordu
muzun kahramanlık meydanlarında kazandığı zaferi siyaset sahasında da verimli kıldı.
Türkiye'nin yeni idaresi işleriyle muvaffakiyetle mahiyetini tanıttıktan sonra cihanca
malum ve maruf unvanıyla mevcudiyetini açıkladı ve teyit etti. Bazılarının anlamak ve
yorumlamak istedikleri gibi geri dahi gitmesi muhtemel bir bekleme, bir tereddüt vazi
yetinde bulunmadığını ispat etti. Türk tarihinde bir cumhuriyet devri açtı.
tiğim ve Çankaya'da kabul ediı'diğim sırada halife meselesinin Gazi'yı çok meşgul eııiğini anlamış
tım. Bir gazeteci olarak, Gazi'den bazı şeyler sormak için hazırlanmıştım. Fakat ben sorularımı sor
mazdan evvel onun bir sorusu ile karşılaştım:
-İstanbul'da oturan halife hakkında ne düşünüyorsunuz? Saltanat kaldırıldıktan sonra hilafetin mu
hafazasında bir tehlike görmez misiniz?
Bu soruya şu cevabı verdim:
-İstanbul büyük bir şehirdir. Osmanlı devletinin asırlarca merkezi olmuştur. Saltanatın kaldırılma
sından zar.ır görenler yalnız Osmanlı hanedanı değildir. Halk tabakaları arasında da zarar görenler
vardır. Belki hilafetin ıstanbul'da bulunma.�ından cesaret alarak saltanatı da iade etmek hayaline ka
pılmış olanlar bulunabilir. Halifenin İstanbul'dan kaldırılıp mesela Konya'ya gönderilmesi bu yol
da bir tedbir olabilir.
Benim bu cevabım Gazi'yi tatmin etmedi. Saltanalin kaldırılmasından sonra hilafetin yeri olmadı
ğını uzun uzadıya izah etmişti. Onun için Tevfik Bıyıklıoğlu'nun banagizlice söylediği sözü bir işa
ret olar.ık kabul eııim. Gazi'nin diğer arkadaşları da bu bahis üzerinde aydınlatmak istediğine hük
mellim. Gerçekten durum böyle oldu. Fakat Gazi kendi söze başlamadan evvel Hüseyin Cahit Yai
çın'ın ne düşündüğünü öğrenmek istedi. Ta"i" Başyazarı, hilafetin İslam alemine karşı bir kuvvet
olarak muhafaza edilebileceğini söyleyince, bunu kabul etmedi ve coşkun bir i fade ile hilafetin ma
nasızlığını ve tehlikelerini anlaııı.
Hüseyin Cahiı Yalçın. öteden beri Latin harflerinin dilimize kabulü ıarafıan olmuştur. Hilafetin kal
dırılmasını hatırına getiremiyor idiyse de, Latin harfleri bahsinde Gazi'yi kazanmak istiyordu. Bir
aralık Atatürk'ün ne düşündüğünü öğrenmek istedi:
-Paşam, Latin harflerini dilimize kabul etmeye ne buyurursunıız?
Diye sordu. O zaman aldığı cevap şu idi:
-Evet, fakat çok derin dönüşümleri icap enirir."
Bkz. Asım Us. Gördiikferim DI/ydl/k/arım Dııyıııı/a/'lml Meşrıııiyet ve CI/mhl/riyet Devir/eri"e Ait Ha,,
ra/ar ve Tetkik/er, Vakit Matbaası, İstanbul, 1 964, s.90-92.
Ahmet Cevdet rCevatl Emre ise kitabında, Mustafa Kemal Paşa'nın İstanbul gazetecilerini kabulüyle il
gili hatıra.�ını şöyle aktarmaktadır:
"Kendi lisanından (sofrada) işiııiğim üzere toplantıda konuşma şöyle olmuştu:
'İstildal mahkemesinden kurtulan birkaç gazeteci -ricalan üzerine- Gazi tar.ıfından İzmir'de kabul
olunmuşlar. hatalı hareketlerini itiraf ederek affa mazhar olmuşlardı.
'Ondan sonra. daha samimi ve bana göre, daha fikirli konuşmaya başladık. Ben çok memnun ve se
vinçli idim ki. memleketin aydın kalem ve söz sahipleriyle aynı masada bulunuyordum. Artık uya
nıklıklanna güvenerek dedim ki: 'Ben !iilafeti kaldıracağım!' Hazır bulunanlar. biri müstesna (Hü
seyin Cahit). görüşümü kabul eııiler. O. bilmem ne dereceye kadar dini ve İslami hislere alışmış.
bilmem ne manada Allah ve peygamber kavranuna bağlı idi. Fakat bana dedi ki: 'İşte en büyük ha
ta bu olacaktır. Hilafeti kaldırmak. . . Akıı karı değildir. Bunu hiç yapmayın ve sizden bu derece
mantıksız bir işin çıkacağını beklemiyorum:
Bunlan işitenler. muhatabımın sözlerinde mana ve mantık var zannına düştüler ve yan yan bana
baktılar.
'8eyefemi. merak buyunnayın; İslam alemi ki, maalesef bir sürü esirlerden meydana gelen. acına
cak hale gelmiş yığınlardır. ben henüz onlarla meşgul olabilecek kuvveı. kudret ve mevki sahi' ,
değilim. Ben şimdilik, doğrudan doğruya mensubu olmakla iftihar eııiğim Türk milletinin kurtulu
şundan bahsediyorum. Bu milletin şimdiye kadar Arapların, Acemlerin din maskeli iğfalleriyle al
da tılmış olduğunu ispat etmek isteyen bir adamım:
O gazeteci, halifenin makamını muhafaza etmesi hususunda birçok ısr.ır eııikten sonra dedi ki:
'Mademki öyledir, emir buyurunuz, o makam lağvedilsin:
208
Muhterem efendiler!
Sultanların boğdukları zannolunan millet ruhu, saltanat taç ve tahtı paıı;alanarak ih
ya edildi. Milletin teyakkuzuna, milletin ilerleme ve gelişme ve kabiliyetine güvenerek,
milletin azminden asla şüphe etmeyerek Cumhuriyet'in bütün icaplarını yapacağız.
Arkadaşlar!
Türkiye matbuatı milletin hakiki ses ve iradesinin gerçekleştiği yer olan Cumhu
riyet'in etrafında çelikten bir kale vücuda getirmelidir: i Bir fikir kalesi, zihniyet ka
lesi! Matbuat erkanından bunu talep etmek, Cumhuriyet'in hakkıdır. Bütün2 milletin
samimi olarak birlik ve dayanışma halinde 3 bulunması zaruridir. Umurnun selameti
ve saadeti bundadır. Mücadele bitmemiştir. Bu4 hakikati milletin kulağına, milletin
vicdanına lüzumu gibi ulaştırmakta matbuatın vazifesi çok ve çok m ühimdir.
Efendiler!
Kabul etmeliyiz ki, cihan henüz yeni Türkiye devleti hakkında, Türkiye Cumhu
riyeti hakkında daha fazla aydınlanmak ihtiyacındadır. Mi lletin, bilhassa aydın ve
bilgili vatandaşların müşterek bir hedef etrafında olduklarını reddedilemez ve çürü
tülemez delillerle göstermeliyiz. Milli işlerde muhtelif mesai erbabının yekdiğerine
yardım etmesi, mesainin müşterek hedefte toplanacak surette uzlaştırılması lazımdır.
Birçok müşkülat ve meseleler karşısında bulunduğumuzun idrakindeyiz. Bunların ta
mamını inceleyerek, azim ve iman ile ve millet aşkının sarsılmaz kuvvetiyle birer bi
rer halledecek ve neticelendireceğiz. O millet aşkı ki, her şeye rağmen sinemizde
sönmez bir kuvvet, metanet ve ateş kaynağıdır!"
Ben şu cevabı verdim:
'Ben. o adamım ki. ordunun memleketi. milleti muhakkak bir neticeye götürebileceği noktalarda
emir veririm. Fakat ilim ve bilhassa toplum�al bilim sahasına dahil işlerde ben kumanda vermem.
Bu vadide isterim ki, bana iilimler yol göstersinler. Onun için siz kendi ilminize, irfanınıza güveni
yorsanız, bana söyleyiniz, toplumsal bilimin güzel isıikametlerini gösteriniz, ben takip edeyim:
Buna karşı o gazetecinin cevabı şu oldu:
'Halife kalmalıdır. Fakat siz ki bu kadar inkılaplann yaraııcısısınız, millete Latin harflerini kabul
elliriniz:
Ben de ona şu cevabı verdim:
'Henüz bu hususta kimseye kati söz veremem. Daha beklemeye mecburum.'
Münakaşamız burada sona erdi. Bunun şahitleri çoktur ve hepsi hayaııadır. O tarihten sonra dört
beş sene geçmişti. Bugün görüyorsunuz ve o gazeteci de işitiyor ki. ben bu fikrin hararetli taratia
n ve failiyim. Acaba bu eğilim ve katilik bende nasıl oldu?
Eğer ben size bu meseleyi ancak son senelerde düşündüm. dersem. sakın inanmayınız. Ben ta ço
cukluğumdan beri bu davayı düşünmüş bir adamım. O toplantıda vermiş olduğum kati olmayan ce
vabımı anlamak isteyenlere şu izahı vermek isterim.
Ben ba�it bir adamım, yani ben düşündüklerimi önce milletimin arzusunda. ihtiyaç ve iradesinde
görmeyi şart sayan ve bunu gördükten sonra ancak. tatbiki ile kendimi mükellef bilen bir adamım.
Her insanın mensup olduğu toplum için düşündüğü bin bir fikir olabilir. Fakat sağını solunu dinle
meden söylenmiş sözler, benim anlayışıma göre. uzun uzun ve derin denemelerle incelenmedikçe
fiil sahasına çıkmazlar. Her toplumsal işte şahsi düşünüşün genel ihtiyaç ve iradeye uygun olduğu
nu hissetmemiş olanlar mutlaka başansızlığa mahkumdurlar."
Bkz. Ahmet Cevdet (Cevatl Emre, iki Nesli,ı Ta,.ihi, Hilmi Kitabevi, İstanbul. 1 960, s.31 5-3 1 6. (Y .N.)
Ta,.ihi'nde "getirecektir". (Y .N.)
2 Ayııı Ta,.ihi'nde "Bugün". (Y .N.)
3 "Birlik ve dayanışma halinde" sözcüklerinin aslı olan "müııehit ve mütesanit" sözcükleri yerine. Tel hi
di Efldi,.'da "müteceddit ve mütesaniı" (yenilikçi ve dayanışma halinde). (Y .N.)
4 "Bu" sözcüğü Teı,Iıidi Ejkô,.'da yok. (Y.N.)
i Ayııı
'
209
UM UM MÜTEKAİDİNİ ASKERİYE CEMİYETİ REİsİ
TOPÇU MİRLİYAUGINDAN EMEKLİ FERİD PAŞA'YA'"
(8 ŞUBAT 1 924) 1
Um um Mütekaidini Askeriye Cemiyeti'nin2 geçen gün yaptığı senelik kongresi
münasehetiyle Reisicumhur Gazi Paşa Hazretleri'ııe çektikleri şükran ve tazimat ar
:ını içeren telgrafnamaye şu cevap gelmiştir:
İstanbul'da B ayazıd'da Umum Mütekaidini Askeriye Cemiyeti Reisi
Topçu Mirlivalığından Emekli Ferid Paşa Hazretleri'ne
Yatan ve m iIIetimizle Cumhuriyetimiz ve şahsım hakkında gösterilen temenniler
ve samimi hissiyattan kaynaklanan teşekkürlerimin kongreniz muhterem üyelerine
tebliğini rica ederim.
Reisicumhur
M ustafa Kemal
1101011. 8 Şubaı 1 924 , Numara: 299, s. l . Eski yazı meıin Musa Sarıkaya lararından okunmuşıur.
I lloıaıı'da ıelgrarın larihi yer almamakıadır. 8 Şubaı 1924, ıelgrarın Voıon'da yayımlandığı ıarihıir. (Y.N.)
2 BülÜn Asker Emeklileri Cemiyeıi. (Y.N.)
•
210
AVUSTURYA SEFİRLİöİNE AUGUST KRAL'ıN TAYİNİ HAKKINDA
HARİCİYE VEKALETİ'NE"
(8 ŞUBAT 1 924)
Kalemi Mahsus
No. 6/1 25
İzmir, Göztepe
8 .2.340 [ 1 924]
3 Şubat i 340 [ 1 924] tarih ve Umuru Siyasiye 4682/9 numaralı tahriratı devletle
ri cevabıdır.
Avusturya hükümeti tarafından Türkiye'de bir Avusturya sefareti meydana getiril
mesi ve adı geçen hükümetçe belirtilen sefarete fevkalade delege ve ortaelçi sıfatıy
la Safya Sefıri Mösyö August Kral'ın tayininin kabulü uygundur, Efendim.
Reisicumhur
Gazi M. Kemal
*
D.B.A. (TC Dışişleri Bakanlığı Arşivi) - MÜT. 4!I 'den akıaran: Atatürk ı'e YabaııCl De,·let Başkaııları.
c. l . Hazırlayan: Bilal N. Şimşir, Aıaıürk Külıür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Ya
yınları. Ankara, 1993. s.366.
Belge. kaynakıa "Türkiye Cumhuriyeıi Riyaseıi'nden Hariciye Vekaleıi'ne" başlığı aııında yayımlanmış1Ir. (Y.N.)
21
i
TÜRKİYE BÜYÜK M İLLET MECLİsİ RİYASETİ'NE"
(9 Ş UBAT 1 924)
TBMM Riyaseti Celilesine
Başvekil İsmet Paşa Hazretleri'nin İzmir'e hareketi dolayısıyla yoklukları müdde
tince Şer'iye Vekili Mustafa Fevzi Efendi Hazretleri'nin Başvekillefe vekilleti uygun
görülerek keyfiyet Başvekillefe bildirilmiştir.
Reisicumhur
Gazi Mustafa Kemal
" TBMM lah" Ceridesi. Devre 2, c.S, TBMM Matbaası, Ankara. s.64S; Hôkimiyeti Milliye. i O Şubat l 924,
Numara: 1 042, s. 1. Hakimiyeti Milliye deki eski yazı metin Musa Sarıkaya tarafından okunmuştur.
'
Mustafa Kemal Paşa'mn bu telgrafı, Büyük Millet Meclisi'nin 9 Şubat 1924 günü ö�leden sonra saat
l .37'de açılan ve riya�etini Fethi Bey'in yaptı�ı 98. toplantı ı . celsesinde okunmuştur. (Y.N.)
212
İNEBOLU MAVNAClLAR LONCASI'NA VERİLEN İSTİKLAL MADALYASI·
( I I ŞUBAT 1 924)
Metni işbu varaka arkasında bulunan 66 numaralı kanun icabınca verilecek olan:
İstiklal Madalyası Vesikası
Numara: 2 1 07
Ulvi maksadın hasıl olması için azami mesai ortaya koyduğundan dolayı Türki
ye Büyük Millet Meclisi'nin 1 1 .2.340 [ 1 924] tarihinde vuku bulan birinci toplanma
senesi 99. toplantısının ı. celsesinde aşağıda hüviyeti yazılı İnebolu Mavnacılar Lon
cası'na bir kıta beyaz şeritli İstiklal Madalyası verilmiştir.
İstiklal Madalyası alan zatın hüviyeti:
İnebolu Mavnacılar Loncası
Türkiye Büyük Millet Meclisi Riyaseti
Gazi Müşir Mustafa Kemal
•
Nureııin Peker, 1918·1923 i rıiklal Sal'aş""'" Vesika 1'1.' Resimleri, Gür Basımevi, isıanbul. 1 955. s.428.
Trabzon. inebolu, Samsun mavnacılar loncalarının birer kıta isıiklal Madalyasıyla ıallifleri hakkında
Başvekiilel'ce verilen ıezkere ve Müdafaai Milliye Encümeni mazbalasının kabulü için bkz. TBMM Za·
hıı Ceridesi , Devre 2, c.5, TBMM Malbaası, Ankara, s.696-691. (Y.N.)
.
213
İZMİR'DEKİ HARP OYUNU AÇıLıŞıNDA NUTUK*
( l 5 ŞUBAT 1 924)
izmir. 15 (AA) - izmir'in büyük harp oyununa 15 Şubat 340 [1 924J saat iki son
rada Reisicumhur Hazretleri'nin huzuruyla başlanmıştır. Toplantıda harp oyununa
iştirak edecek olan ordu müfettişieriyle kolordu firka kumandanıarı ve erkamharbi
yelerinden başka Başvekil, Erkaıııharbiyei Umumiye ve Müdafaai Mil/iye Vekil/eri
de hazır idiler. Başkumandan üniformasıııı giymiş olan Resicumhur Hazretleri de
tam saat ikide askeri mahfili teşrif buyurmuşlar ve Erkaıııharbiyei Umumiye Reisi ile
kumandanlar tarafindan karşılanarak büyük salona dahil olmuşlardır. Vazifeye baş
lamadan evvel Başkumandan aşa,�/daki nutku irat buyurmuşlardır:
Muhterem arkadaşlar!
Bir buçuk sene oluyor ki, birbirimizi görmek fırsatları azaldı. Ondan evvel mu
harebe meydanlarında yekdiğerimizi sık sık görebiliyorduk.
Benim kıymetli arkadaşlarım !
Sizleri uzun zaman görememekten hasıl olan özlemi m büyüktür. B u özlemin tat
minini tesadüfe bırakmak istemedim. Burada, İzmir'de bir mülakat tertibini düşün
düm. Bütün ordu arkadaşlarımızı ce Ip ve davet etmekteki imkansızlık takdir buyuru
lur. Bu sebeple bütün ordu namına büyük kumandanların ve buraya gelebilecek ar
kadaşların toplanmasını temin i le yetindik. Bu dakikada huzurunuzda bulunmakla
çok memnun ve bahtiyarım. Şahıslarınızı ve şahıslarınızda kahraman Cumhuriyet or
dularını büyük bir hürmetle selamlarım.
Arkadaşlar!
İzmir büyük kumandanlar toplantısı, bizi muharebe meydanlarında birbirimize
bağlayan ve şüphe etmem ki, ölünceye kadar bağlı bırakacak olan birçok hatıraları
mızı canlandıracaktır. Ayn ı zamanda bu toplantıyı, ordumuz, milletirniz ve vatanımız
için de faydalı kılmak gibi gayet mühim ve çok ciddi bir maksat temin edilecektir.
Hakikaten beraber geçireceğimiz günler zarfında bir harp oyunu yapmak suretiyle,
vatanın ve milletin yüce menfaatlarının müdafaasını beraber göz önünde bulundura
cağız. Bu mesaimizde son senelerin muzafferiyetlerle dolu muharebelerinin, meydan
muharebelerinin, Cumhuriyet ordusuna ve onun kıymetli yüksek kumanda heyetine
*
Ay", Tarihi.
1 924. c.2. sayı 6, s.484-485; Hakimiyeti Milliye. 1 7 Şubaı 1 924. Numara: 1048. s. l ; Taııiıı.
17 Şubaı 1 924. Numara: 486. s. l ; ikdam. 17 Şubaı 1 924. Numara: 9655. s. l . Ayrıca bkz. Atatürk'üıı Süy'
leı' ve DemeçIeri II. Türk İnkılap Tarihi Ensıitüsü Yayınları, Ankara. 1 959. s. 1 67 -1 68. Ay", Tarihi'nde
ki eski yazı meıinAhmeı Hezarfen, Hakimiyeti Mil/iye ve Taııiıı 'dekiler Musa Sarıkaya. ikdam'daki ise
Hüseyin Gülıekin ıarafından okunmuşıur.
214
kazandırdığı tecrübelerin neticelerini inceleyeceğiz. Cihanın fen ve sanatında en son
ilerlemelerini göz önünde bulunduracağız. Fedakar ve kahraman ordumuzun vesait ve
levazımlarını, talim ve terbiyesi esaslarını hakiki icaplara uydurmaya çok dikkat ede
ceğiz. Arkadaşlar, ehemmiyet ve ciddiyetle beyan ederim ki,l Türkiye Cumhuriyeti
mukaddes tanıdığı bağımsızlık ve hakimiyetini müdafaada müsamahakar olamaz.
Bu nutku müteakip Reisicumhur Hazretleri aşağıdaki heyanatı ilave huyurmuş
lardır:
Askeri iştigallerimize ait vazifeler dünden verilmiştir. Buna Erkanıharbiyei Umu
miye Vekili Müşir Fevzi Paşa HazretIeri tarafından devama başlanmadan evvel mü
him gördüğüm bir nokta hakkında yüksek heyetinizin tamamıyla aydınlanmasını mü
nasip görüyorum. O nokta da cihanın siyasi vaziyet ve dengesi ve bizim harici vazi
yetimizdir. Bu hususta Başvekil ve Hariciye Vekili İsmet Paşa Hazretleri'nin değer
lendirmelerini rica ederim. Buyrunuz İsmet Paşa HazretIeri.
ı
Taııiıı'de "ıeminederim ki". (Y.N.)
215
FİLORİNALI NAzıM BEYEFENDİ'YE TEŞEKKÜR·
( 16 ŞUBAT 1 924)
Türkiye Cumhuriyeti Riyaseti
Hususi
İzmir-Göztepe
1 6.2. 1 340 [ 1 924]
Filorinah Nazım Beyefendi'ye
Yüce regaip gecesinin tebriki münasebetiyle gönderilen 9 Şubat 1 340 [ I 924] ta
rihli mektubunuzu aldım. Hakkımda beslediğiniz samimi hissiyatın ve şairane kud
retinizin yeni ve yüksek birer eseri olan manzumeleri de okudum, teşekkür ederim.
Cumhuriyet'in takviyesi ve yüceltilmesi hususunda kalem ve fikir erbabının ya
pacağı hizmet, bittabi pek kapsamlı ve tesirli olur. Bu yoldaki mesainin daima tahsin
ve takdir ile karşılanacağı da şüphesizdir, Efendim.
Türkiye Reisicumhuru
Gazi M. Kemal
•
Klişesiyle birlikte aktaran: Filorinalı Nazım Bey, eıımlıııriyet Marşıan. Şirketi" Mürettibiye Matbaası,
İstanbul, 1 924. Aynca bkz. Sadi Borak. Atatürk'üıı Resmi Yayililara Girmemiş Söylev Deme�' Yaz/şma
v,' Söyle'şilai. Kaynak Yayınları. 2. basım, İstanbuL. 1 997. s.373-374. Eski yazı belge Hadiye Yılmaz ta
nıfından okunmuştur.
216
İSTİKLAL MAHKEMESİ REİsİ İHSAN BEY 'LE
İSTANBUL MATBUATı HAKKINDA GÖRÜŞME·
(21 ŞUBAT 1 924) 1
Geçenlerde İzmir'e giden İstiklal Mahkemesi Reisi İhsan Bey dün şehrimize dön
müştür. İki aylık mühim faaliyeti ve temasları neticesinde İstanhu/'un hakiki vaziye
tini herkesten iyi hilen ve aynı zamanda Fırka'daki mevkii itiharıyla memleketin si
yasi istikametiyle yakından alakadar olan İhsan Bey'in İzmir'de Gazi Paşa Hazretle
ri ile görüşmüş olması pek tahii idi.
Bunun içindir ki, İzmir'den dönüşünü haher alır almaz kendilerini ziyarete gittik
ve hu seyahatten hasıl olan intihalarını öğrenmek istedik. İstiklal Mahkemesi'nde
zanlı mevkiinde hulunanlara hile hüyük hir nezaketle muamele eden İhsan Bey hu ar
zumuzu . da kahul etmek nezaketini gösterdi. İhsan Bey kendisine sorduğumuz sorula
ra şu cevapları verdi:
:İstiklal Mahkemesi'nin vazifeleri son hulduktan sonra İzmir'e niçin seyahat etti
ğinizi öğrenehilir miyiz?
-İzmir'de akrahalarım vardır. Uzun müddet kendileriyle görüşmemiştim . Onları
görmeye gittim . Aynı zamanda size şunu da heyan ve itimf edeyim ki, hen kendilerin
den hir müddet uzakta kaldığım zamanlar hile, Gazi Paşa'yı görmek, onunla görüş
mek ve onun kuvvetli azim ve iradesinden feyz almak ihtiyacındayım . Her halde se
yahatimin gayelerinden hiri de hu ziyaretti.
-O halde İzmir'de Gazi Paşa Hazretleri'yle görüştünüz .
-Evet.
-Reisicumhur Hazretleri'ne mathuat erkanının kendilerini ziyaretlerinin ne gihi
hir intiha hıraktığını sordunuz mu? Acaha hu intihalar/ ö,�renehilir miyiz ?
-Evet. Reisicumhur Hazretleri'yle görüştüğüm zaman İstanhul gazeteleri haşya
zarlar/nın ziyaretleri de hittahi hahis konusu oldu . Ve hen de kendilerine hu ziyaret
ten hasıl olan intihaı merakla sordum.
Hasıl ettiğim fikir şudur ki, Reisicumhur Paşa Hazretferi mathum erkanının hu
ziyaretinden pek memnun olmuşlardır. Kendilerinin de heyan huyurdukları gihi. mat
huat erkanıyla İzmir'de mülakat etmekten 1'e kendileriyle muhtelif meseleler hakkın*
i
Akşam. 2 i Şubat i 924, Numara: 1 932. s. i ; Vataıı. 2 i Şubat i 924. Numara: 3 i 2. s.2. Eski yazı metinler
Musa Sankaya tarafından okunmuştur.
Gazetelerde görüşmenin tarihi belirlilmemektedir. Ancak haberin içeriğinden, bu görüşmenin, Mustafa
Kemal Paşa'nın 5 Şubat i 924'te izmir'de istanbul gazetecilerini kabulünün ardından yapıldığı anlaşıl
maktadır. 21 Şubat i 924, haberin gazetelerde yayımlandığı tarihtir. istanbul gazetecileriyle görüşme için
bkz. elinizdeki cilııe, s.207-209. (Y.N.)
217
da açık ve samimi fikir alışverişinde bulunmaktan rok memnun olmuşIOl'dlı: Gazi Pa
şa Hazretleri buyuruyorlar ki:
"Bilhassa matbuat erkanı, Cumhuriyet hakkında ve onun sağlamlaştırılması ve
takdisi için vicdanen vaatlerde bulundular bu vaatler memleket ve millet için büyük
bir faydadır."
-Bir soru sormaklığıma müsaade buyurunuz. Gazi Paşa Hazretleri kendilerini zi
yaret eden gazetecilerin çoğunu esasen tanıyorlardı. Fakat Hüseyin Cahit Bey'i ilk
defa görmüşlerdir. Acaba Tanin Başyazarı hakkında nasıl bir intiba hasıl ettiler. bu
nu öğrenmek mümkün müdür?
-Hüseyin Cahit Bey'le mülakatın Reisicumhur Hazretleri'nde iyi bir intiba bırak
tığını beyan edebilirim . Bilahare Ankara'ya geldiklerinde tekrar görüşülerek daha
çok anlaşmak imkanı olduğu fikrindeyim. Mülakat genel olduğu için Hüseyin Cahit
Bey'le bazı zevat arasında mevcut olan özel kırgınlıkların sebeplerini tahlil yönüne
gidilemediğini anladım.
Yalnız 8 Şubat tarihli Tanin başmakalesi nihayetinde Hüseyin Cahit Bey. Reisi
cumhur Hazretleri'nin fikir ve görüşlerinden bahsettikten sonra yazdıkları "fakat bu
fikirleri hangi vekiller heyeti icra mevkiine koyacak? Ne yazık ki. Gazi Paşa'yı fikir
ve azim ve iradesi kuvvetli arkadaş hususunda pek tcılihsiz ve nasipsiz görüyorum "
cümlesi uygun değildi. Çünkü hakikat böyle değildir. Bilhassa Reisicumhur Hazret
leri şu fikirdedirler ki: Bugün iktidar mevkiinde bulunan Başvekil kendileriyle tama
men hemfikirdiı: Azim ve iradesindeki kuvveti de. adı geçen. muharebe meydanında
ve siyaset sahasında fiilen ispat etmiştir. Böyle kuvvetli bir şahsiyet nadir buiunU!:
Bundan başka inkılap sahasında çok kıymetli fikir ve azim ve irade arkadaşları var
dır. Bu noktadan Gazi Paşa Hazretleri kendilerini pek talihli ve nasipli görüyorlar.
BI/nda da tamamıyla haklıdırlar. Gazi Paşa Hazretleri buyuruyorlar ki:
"Hüseyin Cahit Bey, ihtimal benim yakın arkadaşım olduklarını ilan eden bazı
zevat i le temastan böyle yanlış bir kanaat almış bulunuyor. Ben böyle kabul etmek
istiyorum. "
218
İZMİR'DEKİ HARP OYUNU KAPANıŞıNDA NUTUK*
(22 ŞUBAT 1 924)
Ankara, 24 (AA) - Reisicumhur Gazi Paşa'nın huzuruyla 15 Şubat'ta İzmir'de
başlayan büyük kumandanlar toplantısı 22 Şubat'ta son buldu.
22 Şubat günü Erkanıharbiyei Umumiye Vekili Müşir Fevzi Paşa'nın enine boyu
na inceleme ve değerlendirmelerine tahsis olunmuştu. Bu değerlendirmenin sonun
da Reisicumhur beyanatta bulundular. Söz konusu beyanatın bazı kısımları aynen
aşağıya alınmıştır:
Arkadaşlar!
Müşir Paşa Hazretieri, büyük bir zevkle takip ettiğimiz harp oyununu cidden üs
tadane bir surette idare buyurmuşlardır. İki tarafa esas olan genel vaziyetin tertibin
de, cidden hakiki vaziyete büyük bir isabetle temas ettiler. Oyunun sevk ve idaresi
esnasında ve bugün çok kıymetli değerlendirmelerini ve çok esaslı görüşlerini işittik,
faydalandık. Kendilerine hassaten teşekkürler takdim eylerim. Ordumuz, Paşa Haz
retleri gibi bir reise sahip olmakla haklı olarak i ftihar edebilir. Başvekil Paşa Hazret
leri'yle Müdafaai Milliye Vekili Paşa Hazretleri'nin de başından sonuna kadar bu as
keri iştigali takip buyurmuş olmalarının memleketimiz için, ordumuz için çok fayda
lar temin edeceğine şüphe yoktur.
Hepimiz için asıl olan, milletin, vatanın hayat ve selametinin teminidir. Yolları
mızın ve şimendiferlerimizin, iktisadi vaziyetimizin ıslah ve ihyası ve milletimizin
aydınlanması nispetinde tabii milli müdafaamız kolaylaşır. Hükümetin bütün meşgu
Iiyetleri esaslarına temas eden bu mesaide hazır bulunmak lüzumunu takdir buyur
muşlardır. Bundan dolayı kendilerine teşekkür ederim .
Zaten kıymet ve l iyakatleri sınanmış olan kumandan ve erkanıharp arkadaşları
mızın bu münasebetle bir defa daha askeri kıymetlerinin şahidi olmakla memnunum
ve iftihar ediyorum. Kendilerine hararetle teşekkür ederim.
Arkadaşlar, Müşir Fevzi Paşa Hazretleri iki tarafın harekatını safha safha pek gü
zel bir surette özetlediler ve her noktayı kıymetli değerlendirmeleriyle aydınlattılar
ve süslediler. Buna dair söz söylemeyi gereksiz sayarım. Bi lhassa bu inceleme ve iş*
Hôkimiyeti Milliye. 24 Şubat 1924. Numara: 1054, s. i ; Aııadolu'da Yenixiin. 24 Şubat 1 924, Numara:
1045. s. i ; Taııi". 25 Şubat 1 924. Numara: 494. s. i ; Ikdam. 25 Şubat 1 924. Numara: 9663. s. i ; Ayııı Ta·
rihi. 1 924, c.2. sayı 6, s.485-487. Aynca bkz. Atatürk'üıı Siiyleı' I'eDemeçleri II. Türk inkılap Tarihi Ens
titüsü Yayınları. Ankara. 1959. s. 168- 1 7 1 . Hôkimiyeti Milliye ve Taııiıı'deki eski yazı melinler Musa Sa
rıkaya. Aııadolu'da Yeııixıııı ve Ikdaııı'dakiler Hüseyin Gültekin, Ayııı Tariııi'ndeki Ahmet Hezarren ta
rafindan okunmuştur.
2 19
tigal neticesinde orduca ve hükümetçe ve hepimizce nazarı dikkate alınmak icap
eden noktaları açıklıkla ortaya koydular. Bunlar, şüphe yok, büyük bir ehemmiyetle
nazan dikkate alınacaktır.
Arkadaşlar!
Memleketin müdafaası ve milletin yüce menfaatlarının muhafazası mesuliyetini
üstlenen büyük kumanda makamlarının sahip oldukları bütün kuvvetleri ve bütün va
sıtaları en mühim hedef üzerinde toplaması lazım geldiğine dair hepinizce malum
olan kaideyi, düsturu bu münasebetle hatırlatmak isterim. Birinci derecede ehemmi
yete sahip olan hedefi meydana çıkarmak, ciddi ve esaslı inceleme ve değerlendirme
ye değer. En mühim hedef üzerinde elde edilecek muvaffakiyet, ikinci, üçüncü dere
ce hedefler üzerinde başlangıçta katlanılacak fedakarlıkları daima telafi eder. Bu düs
tur, bütün barış zamanı tertibat ve tedbirlerine hakim olduğu ve nüfuz ettiği gibi, se
ferin başından sonuna kadar ihmal edilmemesi lazım gelen bir noktadır. Bu esasa gö
re tasavvur olunacak ve karar altına alınacak tedbirlerin ve tertibatın tatbik mevkiine
konulmasına mani ahval ehemmiyetle nazarı dikkate alınmalıdır. Şüpheli tedbirlere
kaderini bırakmaktan fevkalade kaçınmak lazımdır. Birçok felaketler gördük, talihin
bunca darbelerine maruz kaldık. Bunlar bize memleket müdafaasında her vakit çok
dikkatli olmak için icap eden dersi katiyetle vermiştir zannederim.
Arkadaşlar!
Arazinin ve birtakım ahvalin, şartların, fevkalade fırsatların muharebenin netice
si üzerine tesirleri inkar edilemez. Fakat daima emniyet ve dayanmaya değer olan,
adet ve kıymettir. Türkiye, bütün bir düşmanlık cihanına karşı kazandığı maddi ve
manevi zaferlerle ölümsüz bir mevcudiyete sahip olduğunu parlak bir surette ispat et
ti. Bu hakikat, ordumuzun kıymeti sayesinde tecel li etti. Benim için ordumuzun kıy
metini ifadede ölçü şudur:
Türk ordusunun bir birliği, dengini mutlaka mağlup eder; iki mislini durdurur ve
yerinden kımıldatmaz. Şimdilik bundan fazlasını talep etmiyorum. Çünkü fazlasını
milletimizin yaratılışında bulunan cengaverlik zaten temin etmektedir. Fakat bu kıy
meti mutlaka muhafaza etmek lazımdır. Bunu askeri bir esas, bir düstur olarak naza
rı dikkatte tutmalıdır. B u noktayı bilhassa bütün arkadaşlarımdan talep ederim. Türk
ordusunun bir birliği, dengini mutlaka mağlup, iki mislini durdurur ve yerinden kı
mıldatmaz. Bu kıymet saklı kaldıkça, teşkilatımızı, talim ve' terbiyemizi, sevk ve ida
remizi bu hedef ve gayeye yürüttükçe, Türkiye'nin her türlü taarruzdan, tecavüzden
korunmuş ve saklı kalacağına kimsenin şüphesi kalmaz.
Arkadaşlar!
Kati netice daima taarruzla alınır; fakat müdafaa ile yerine getirilen birçok vazi
feler de vardır. Bu noktada bütün arkadaşlarımın nazarı dikkatlerini bir hususa çek
mek isterim. Kati netice talep olunan zamana gelmeden evvel, hakiki ve ciddi taar
ruz zamanından evvel birliklerin harp kıymetlerini azaltmaktan, adet olarak eksi Im e
sine sebep olmaktan kaçınmak lazımdır. Bunun için taarruz, müdafaa, işgal muhare
besi ve kati muharebenin mahiyeti, tatbik olunacağı zaman ve halin seçilmesi husu
sunda arkadaşların zaten mevcut olan melekeleri muhafaza olunmalıdır. Buna teorik
ve pratik iştigallerimizde çok dikkat etmeliyiz. Bir de alınan vazife ile sarf o lunacak
askeri faaliyetin ciddi bir alakası vardır. Bunun için vazife verenlerin, vazife alanla220
rın kullanacağı vasıtayı, askeri faaliyeti tayinde tereddüte düşmelerine sebebiyet ver
memeleri lazımdır. Maksatta açıklık çok mühimdir.
Arkadaşlar! Bütün bu dikkatli incelememizden ve hazırlık lüzumuna müştereken
kanaatim,izden maksat, hiç şüphe yok ki, mutlaka harp etmek değildir. Harbi Umu
mi'den sonra bütün cihan barış ve sükOna muhtaçtır. Türkiye ki birçok harplere sah
ne olmuştur, sonu gelmez felaketler görmüştür; onun barış ve sükOn ihtiyacı daha
fazladır. İşte biz bu hazırlığımızla muhtaç olduğumuz barış ve sükOnu temin etmek
i stiyoruz. Tarafsızlıkları bütün cihanca kabul ve tasdik olunan devletler vardır ki, on
lar da barış ve sükOn ve huzurları için tabii müdafaalarına ehemmiyet vermekte, or
dularına fevkalade itina etmektedirler. Bu, dikkat ve uyanıklığa değer. Biz de herkes
gibi tabi i müdafamıza layık olduğu kadar ehemmiyet vermeye mecburuz.
Arkadaşlar!
Türkiye Cumhuriyeti yalnız iki şeye güvenir: Biri millet kararı, diğeri en acı ve
en müşkül şartlar içinde dünyanın takdirierine hakkıyla layık olan ordumuzun kahra
manlığı; bu iki şeye güven ir. Arkadaşlar! Kumandanız altında bulunan ordular, cid
den kahramanlığına güvenilir ordulardır. Bu ordular tarihte emsali görülmemiş kah
ramanlıklar, fedakarlıklar göstermiştir; şanlı zaferler kazanmıştır. Millet ve memle
ketin cidden minnet ve şükranma hak kazanmıştır.
Arkadaşlar! Türkiye en zayıf zannolunduğu bir zamanda en kuvvetli olduğunu is
pat etmiştir; ordusu sayesinde. Ordumuz, vatan içinde zafer kazanmıştır. Bu hadise
Türkiye'nin fevkalade hayatiyetine, ulvi azmine ve ölümsüz mevcudiyetine en bariz
delildir. Düşmanın vatan içine girmiş olması düşman lehine birçok sebepleri ve et
kenIeri doğurur. Bütün bunları göğüsleyerek düşmanı vatan içinde mağlup etmek,
mahvetmek, başlı başına bir mevcudiyet, büyük bir kuvvet eseridir. Vatan dahilinde
mağlubiyetin akıbeti fevkalade tehlikelidir, vahimdir. Bu hakikati teyit eden yakın ve
uzak tarihi misaller çoktur.
Arkadaşlar!
En büyük tehlikeler karşısında, uçurumun kenarına gelmişken bu kadar büyük
hayatiyet ve kabiliyet gösteren, azim ve ruh gösteren mem leketimizin, milletimizin
korunmuş ve mesut yaşamaya hakkı vardır. Bunu bütün mevcudiyetimizle temine ça
lışacağız. Bizi, bu maksada ulaşmaktan men eden engeller vardır. Arkadaşlar, bunlar
la mücadele mevziinde bulunuyoruz. Fakat her şeye rağmen memleket ve m il leti me
sut etmektenl ibaret olan maksat mutlaka hasıl olacaktır. Çünkü bu maksat, Hakk'ın
da maksadıdır.
Netice olarak beyan edeyim ki, bütün ihtimallere karşı kıymetli kumandanlarımı
zın, kahraman ordumuzun memleketi emniyet ve katiyetle müdafaa edebileceğine,
milletin yüce menfaatlarını mutlaka emniyet altında bulunduracağına ait olan kana
atim, bu defaki incelemelerimiz vesilesiyle bir daha doğrulandı . Ankara'ya büyük bir
kalp huzuruyla dönüyorum. Fevkalade memnun ve müsterih olarak hepinize veda
ediyorum.
1 Taıı;ıı ve ikdaııı'da "muhafaza etmekten". (Y.N.)
221
İSTANBUL BARO İKİNCİ REİsİ SAADEDDİN FERİT BEYEFENDİ'YE*
(26 Ş UBAT 1 924)
İstanbul Baro İkinci Reisi Saadeddin Ferit Beyefendi'ye
Baro'nun hissiyatına teşekkür ederim. Baro'nun Cumhuriyet'e güzide hizmetlerde
bulunacağına dair olan kanaatimizi bu vesile ile de göstermek ve beyan etmek isterim,
Efendim.
Reisicumhur
Gazi M ustafa Kemal
•
Vakit. 27 Şubaı 1 924, Numara: 22 17, s.2. Ayrıca bkz. Atatiirk'iiıı Söyle\' " e Demeçieri Tamim ,'e Te/g
/"afla,., 1', Hazırlayanlar: Sadi Borak-Dr. Uıkan Kocaıürk, Türk İnkılap Tarihi Ensıiıüsü Yayınları. Anka
ra, 1 972, s . 1 49. Vakit'leki eski yazı meıin Musa Sarıkaya ıaralindan okunmuşlUr,
222
İTİMATNAMESİNİ S UNAN RUS B ÜY ÜKELÇİsİ S URİç'İN
NUTKUNA CEVAp·
(27 ŞUBAT ı 924)
Ankara. 27 (M) - Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretleri bugün öğle
den sonra saat üçte istasyondaki riyaset dairesinde Rus Büyükelçisi Mösyö SuriÇ'i res
mi surette kabul buyurmuşlardır. Kabul töreni esnasında Başvekil ve Hariciye Vekili İs
met Paşa Hazretleri hazır bulunmuşlardır. Hariciye siyasi müşavirlerinden Kemal Bey
saat iki buçukta Rus Seferethanesi'ne giderek Seftr'i ve maiyetlerini almış. riyaset ma
kamından ve Hariciye Vekdleti'nden gönderilen otomobillerle istasyonda Reisicumhur
Hazretleri'nin dairelerine ulaştırmış. Sefir Cenapları riyaset dairesi önünde iki tarajlı
mevki alan askeri müfrezeler tarajindan selamlanmış. mızıka Enternasyonal Marşı'nı
çalmıştıı: Sejir Cenapları, Kalemi Mahsus Müdürü Hayati Bey ve yaverler tarafindan
karşılanarak bir müddet istirahatten sonra Reisicumhur Hazretleri'nin nezdine getiril
miş ve ayakta kabul buyurutmuştur. Mösyö Suriç, tercümesi aşağıda yer alan nutku irat
ile itimatnamesini Reisicumhur Hazretleri'ne takdim ey/emiş!iı: { . . .]
Reisicumhur'umuzun Cevabi Nutku
Ankara, 27.2. ı 924
Temsilci Efendi,
İçtimai Şuralar Cumhuriyetleri İttihadı'nın i İcra Heyeti Merkeziyesi tarafından
fevkalade delege büyükelçi unvanıyla nezdime delege temsilci sıf'ltıyla tayininizi
içeren itimatnameleri büyük bir memnuniyetle alıyorum.
İçtimai Şuralar Cumhuriyetleri milletleri namına Türk milleti hakkında gösterdi
ğiniz dostane hissiyattan pek mütehassisim. Türk milletinin dahi bu cumhuriyetleri
teşkil eden milletler hakkında aynı hissiyatı beslediğin i kuvvetle tekrar edebilirim. 2
Bu hissiyat, Lenin'in acı veren vefatı münasebetiyle bir defa daha tezahür etmiştir.
Taııiıı. 28 Şubat i 924, Numara: 497. s.2; Vakit. 28 Şubat i 924. Numara: 22 1 8, s. i - 2 ; Ayııı Tarihi, 1 924.
c.2. sayı 6. s.638-639. Aynca bkz. D.B.A. (TC Dışişleri Bakanlı�ı Arşivi) - Müt. K. 6/4'ten aktaran: Ata
türk I'e Yabancı Del"let Başkanları. c.4, Hazırlayan: Bilal N. Şimşir, Atatürk Kültür. Dil ve Tarih Yük
sek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları. Ankara, 200 1 . s. 1 2 i ; Sadi Borak, Atatfirk'fin ReJmi YayiliIa
ra Girmemiş Söyleı' Demeç Yazışma I'e S(lyleşileri. Kaynak Yayınları, 2 . Basım. İstanbul, 1 997, s.227228. Ayııı Tarihi ndeki eski yazı metin Ahmet Hezarfen, Tanin ve Vakit'tekiler ise Musa Sarıkaya tara
fından okunmuştur.
i Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birli�i. (Y.N.)
2 "Kuvvetle tekrar edebilirim" sözcüklerinin aslı olan "tekit edebilirim" sözcükleri yerine. Atatürk I'e Ya·
banCl Derlet Başkanları'nda "temin edebilirim". (Y.N.)
*
'
223
Türkiye nin kültürel ve ikti..
� ıe\i�es\ YQlunda. �e1ecek.\e ban\ dal«Si.ooe n,tc:ı:
'
\erkazanması hakkında ifade ey\ediğiniı temenni\erden dolayı teşekkür beyan ederim.
Türk milleti bu gayeye ulaşmak için olanca azim ve sebatıylal yürüyecektir. Türk mil
leti, İçtimai Şuralar Cumhuriyetleri İttihadı'nı teşkil eden milletlerin de yükselme saha
sında pek parlak ilerlernelere mazhariyetlerini görmekle büyük bir sevinç duyacaktır.
Temsilci Efendi.
Her iki memleketimiz arasında mevcut dostluk ve iyi komşuluk münasebetlerini
sağlamlaştırmak hususundaı sarf olunacak mesainizin desteğime ve Cumhuriyet hü
kümetinin yardımına mazhar olacağından emin olabilirsiniz.
i Ayııı Tarihi ve Atatürk ve Yahaııcı Del'let Başkaıılan'nda
"azim ve metaneliyle". (Y.N.)
ı "Hususunda" sözcüğünün a.�1ı olan "emrinde" sözcüğü Taııiıı, Vakit ve Atatürk'üıı Resmi Yayııılara Gir
memiş 'e "emelinde", (Y.N.)
. . .
224
TÜRKİYE B ÜYÜK MİLLET MECLİsİ'NDE KONUŞMA
İKİNCİ DEVRE İKİNCİ TOPLANMA YıLıNı AÇIŞ NUTKU·
( I MART 1 924)
Türkiye Büyük Miııet Meclisi'nin muhterem üyeleri!
Büyük Miııet Meclisi'nin hayırlı ve feyizli eli Türk miııetinin mukadderatını ida
re etmeye başladığının beşinci senesini idrak ediyoruz. (Elhamdü/illah sesleri.) Bu
mübarek vesile i l e de değerli üyeleri hürmetle selamlarım. (Teşekkür ederiz, tazimat
arz eyleriz sesleri. )
Geçen sene esnasında Büyük Millet Meclisi, Türk miııetinin hakiki eğilimlerine
tabi olarak devlet şeklini cumhuriyet şeklinde katiyen karara bağladı. Cumhuriyet ida
resi memlekette en tenha köşeye kadar hararet ve heyecanla kabul edildi. Miııet, cum
huriyetin, Türk vatanını asırların birikmiş idari kötülüklerinden kurtaracak ve memle
ketin müstahak olduğu itibar ve hürmeti muhafaza edecek ve yükseltecek yegane ida
re şekli olduğuna kanaatini en bariz bir surette gösterdi. Mi ııet, cumhuriyetin şimdi ve
gelecekte muhtemel ve tasavvur olunanı bütün taarruzlardan katiyen ve ebediyen ko
runmuş bulundurulmasını talep etmektedir. Miııetin talebi, cumhuriyetin sınanmış ve
olumlu olan bütün esaslara bir an evvel ve tamamen dayandırılması suretinde ifade
olunabilir. Yüce Meclis'in büyük bir ehemmiyetle meşgul olduğu Teşkilatı Esasiye'de.
milletin talebini hareket hattı kabul etmek hepimizin vazifemizdir. Diğer taraftan hü
kümet için, asri ve medeni idarenin bütün icaplarını basit ve seri bir surette memleket
te tatbik ettirmek ve geliştirmek icap eder. (Alkışlar.) Vazifelerimizi m illetin emeııeri
ne uygun yolda iyi yapmaya muvaffakiyeti temenni ederim. ( inşallah sesleri. )
.. Aslı. TBMM Kütüphanesi. MF No: 1 204. RM 251/1-2-3'te bulunan eski yazı belgenin fotokopisi Ata
türk'ün Bütün Eserleri Arşivi'ndedir. Ayrıca bkz. TBMM Zabıı Ceridesi. Devre 2. c.7. TBMM Matbaası.
Ankara. s.3-6: Ay", Tarihi. c.3. sayı 7-10. s.3-7: Atatı'jrk'ı'jıı Söyleı' ve DemeçIeri I. Türk İnkılap Tarihi
Enstitüsü Yayımları. İstanbul, 1 945. s.314-320. TBMM Kütüphanesi'ndeki eski yazı belge Ahmet He
zarfen ve Musa Sarıkaya. Ay", Tarihi'ndeki eski yazı metin ise Ahmet Hezarren tarafından okunmuştur.
Ara başlıklar Ay", Tarihi'nden alınmıştır.
Mustafa Kemal Paşa bu konuşmayı. Büyük Millet Meclisi'nin i Mart 1 924 günü öğleden sonra saat
1 .40'ta açılan ve riyasetini Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Paşa'nın yaptığı I . toplanb I . celsesinde
yapmıştır. (Y.N.)
i "Muhtemel ve tasavvur olunan" sözcüklerinin aslı olan "muhtemel ve mutasavver" sözcükleri yalnız
TBMM Kütüphanesi'ndeki eski yazı belgede yer almaktadır. (Y.N.)
225
Memleketin Asayişi
Geçen sene zarfında memleketin asayişinde ciddi semereler husule getirilmiştir.
Emniyet ve asayişin muhafazası ve sağlamlaştırılması görüşü o derece mühimdir ki,
mevcut ahval cidden memnuniyet verici olmakla beraber, bu hususta devam l ı alaka
ve takibatta asla müsamahakar olunamayacağını beyan etmeyi gereksiz sayıyorum.
Memleketin İktisadi Vaziyeti
Memleketin i ktisadi vaziyetinde ümit verici emareler görülmüştür. Uzun seneler
den beri mesaisinin birikmiş hasılatını sarf etmek mecburiyetinde kalan memleketi
miz, iktisaden gelecekteki mesaisine dermanlı bir halde girmiş i bulunuyor. İktisadi
işlerde çalışmak hevesi, topraklarımızın feyiz ve bereketine haklı ve derin itimat, fa
kir ve zengin bütün memleket evladında hissolunmaktadır.
İktisadi gelişme için her vasıtadan evvel lazım olan bu uyanış, yüce Meclis ve
hükümet tarafından faydalı kanunlar ve pratik tedbirlerle himaye ve teşvik edilmek
lazımd ır.
Mübadele Meselesi
Anlaşmaları icabından olan ahali mübadelesi icraatı devam etmektedir. Cumhu
riyet hükümeti birçok müşkülat ile beraber mevsimin de meşakkatleriyle mücadele
etmek mecburiyetinde kaldı.
Buna rağmen memleket dahilindeki nakil ve iskan işleri çok sayıda vasıtaların is
rafına mal olan geçmiş senelere nispetle kıyas kabul etmeyecek derecede iyi cereyan
etmektedir. Yeni vatandaşlarımızdan mühim bir kısmı daha şimdiden geçimlerini biz
zat tedarik edebilecek vaziyete getirilmişlerdir. Mübadele işlerinde daha göğüslemek
mecburiyetinde olduğumuz müşkülat büyüktür. Bu mesele ile milletirniz cidden ve
yakından alakadardır.
Ordumuz
Muhterem efendiler! Memleket müdafaası tedbirlerimizi övgü Iisanıyla zikret
rnek isterim. Türkiye Cumhuriyeti, hukukunu büyük bir hassasiyet ile muhafazaya
kararlıdır. (Alkışlar.) Bunu ifade ederken, bu uğurda tasavvurun ,üzerinde müşkülat
ile mücadele etmek mecburiyetinde kalmış olan müdafılerin haline tercüman olmuş
i TBMM Küıüphanesi'ndeki eski yazı belgede "çıkmış" yazılmış. Diğer kaynaklarda "girmiş". ( Y.N.)
"Anlaşmalar" sözcüğünün a�1ı olan "uhud" sözcüğü, TBMM Zabıt Cerides;'nde yanlışlıkla "uhuvveı"
(doslluk, kardeşlik) okunmuş. (Y.N.)
ı
226
oluyorum. M uzaffer ordumuzun hali, güven verici ve itimada değerdir. Gelecekte da
hi çetin tecrübelerde kıymetini ispat etmiş olan kumanda heyetlerimizin yüksek ka
biliyetlerini muhafaza etmek ve artırmak ve vatanın muhafazası i için icap eden me
deni vasıtaların tamamını devamlı olarak tedarik ve temin mecburiyetlerimizi ihmal
etmemize imkan yoktur. Askeri hizmetin bir buçuk seneye indirilmesi için kabul olu
nan kanunu da memnuniyetle zikretmek isterim. Bu karar ile Cumhuriyet. silahlı ted
birleri 2 ancak zaruret sınırında kabul etmek ve memleket evladının önünü açmak için
azami kolaylıkları temin eylemek şiarında olduğunu göstermiştir. (Brava ses/eri.)
İktisadi ve Mali Vaziyet
Mali ve iktisadi ıslahat ve tedbirlere bilhassa ehemmiyet atfediyoruz. (Alkış/aı:)
Memleketimizin mali vaziyeti intizam. emniyet ve inzibat üzerine kuruludur. Hakiki
bir bütçe tesisi, vergilerin ıslahı ve her tür israflara karşı daimi olarak teyakkuz ve
engel olmak kararındayız. Memleketimizin servet kazanması yolunu her şeyden ev
vel ziraatta ve zirai sanayide arıyoruz. (A/kış/aı:)
Deniz Nakliyatı
Memleketin ulaşımı üzerine bilhassa yüksek nazarı dikkatinizi çekerim . Deniz nak
Iiyatının memleket evladının vasıtaları ve kabiliyeti ile temini için3 az zamanda elde
edilen semereler, şimdiye kadar bize mani olan siyasi kayıtların isabetsizliğini derhal
ortaya çıkanıııştır. Bu yolda kati semereleri az zamanda toplamak mecburiyetindeyiz.
Şimendif erler
Memleketin muhtaç olduğu şimendiferler hiçbir an gözümüzden uzak olmaya
caktır. Sivas şimendiferlerinin derhal inşasına başlanması kararını esaslı bir gelişme
tedbiri sayıyoruz. Memlekette her vasıta ile bir karış fazla şimendifer vücuda getir
mek, fakat vaziyet her ne olursa olsun bir gün geri kalmam ak düsturu milletin haki
ki ihtiyacına tamamen uygun olduğu kanaatindeyim.
i
"Vatanın muhafazası" sözcüklerinin aslı olan "muhafazai vatan" sözcükleri yerine, TBMM Kütüphane
si'ndeki eski yazı belgede "müdafaai vatan". (Y.N.)
2 Meclis Zabıılan'nın eski yazı basımında "silahlı tedbirleri" sözcüklerinin aslı olan "tedabiri müsellaha
yı" sözcükleri, TBMM Zabıı Ceridesi'nde yanlışlıkla "tedabiri muslihayı" şeklinde okunmuş. Aynı söz
cükler TBMM Kütüphanesi'ndeki eski yazı belgede ise "müdafaayı memleket tedabirini" (memleket
müdafaası tedbirlerini) şeklinde. (Y.N.)
3 TBMM Kütüphanesi'ndeki eski yazı belgede yer alan "temini için" sözcükleri TBMM Zabıı Ceridesi'nde
yoktur. (Y.N.)
227
Nüfus Meselesi
Nüfusumuzun muhafaza ve artırılması gayesini ehemmiyetle nazarı dikkate suna
rım. Genel sıhhat için esaslı olarak göz önünde tutulan tedbirler devamlı olarak ta
mamlanmalı ve genişletilmelidir. Bereketli ve doğurgan olan Türk milleti devamlı ve
fenni sıhhat tedbirlerine mazhar olunca Türk vatanını süratle dolduracak ve şenlen
direcek kuvvette olduğuna kimsenin şüphesi yoktur.
Maarif Meselesi
Memlekette maarif nurunun yayılmasına ve en derin köşelere kadar nüfuz etme
sine bilhassa gözümüzü dikiyoruz. Dört sene evvel maarife tahsis ettiğimiz vasıtala
rı bugün on misline çıkarmış bulunuyoruz. Evvelemirde bu vasıtaların hakikaten ve
rimli ve pratik olmasına ve asla israfa uğramamasına ehemmiyet veriyoruz. Bu hal
temin edilmiş bulundurulmakla beraber, maarifin vasıtalarını devamlı olarak artır
mak l üzumuna olan kanaatimizi muhafaza edeceğiz.
Diğer taraftan özel idarelerden ve memleketin ayrı ayrı kaynaklarından maarife
harcanan mesainin merkezden alakadarca takip olunmasını ve bu suretle genel me
sa inin ilerleme hedefine sevkinin ve ulaştırılmasının tesadüfe bırakılmamasını lü
zumlu görüyoruz.
Öğretirnin Birliği
Mi lletin kamuoyunda tespit olunan eğitim ve öğretirnin birliği umdesinin bir an
kaybetmeksizin tatbiki Iüzumunu gözlemliyoruz. (A/k/ş/ar. brava ses/eri.) Bu yolda
gecikmenin zararları ve bu yolda hızlı davranmanın ciddi ve derin semereleri seri ka
rarınıza tecelli vesilesi olmalıdır. Darülfünunun mevcudiyet ve gelişmesine ve yük
sek bir darülfünunun milletin genel eğitiminde, medeni gelişmesinde sahip olduğu
kati tesirlere bilhassa nazarı dikkati çekerim.
Türkiye'nin eğitim ve maarif siyasetini hı;:r derecesinde tam bir anlaşılırlık ve hiç
bir tereddüde mahal vermeyen açıklık ile ifade etmek ve tatbik etmek lazımdır. (Brava
ses/eri, şiddetli a/k/ş/ar.) Bu siyaset her manasıyla, milli bir mahiyette tayin olunabilir.
Adli Islahat
Adli teşkilat ve ıslahata verdiğimiz ehemmiyeti, nasıl ifade etsek azdır. Gerçi,
bütçenin bugünkü halinde adliye için mühim kaynaklar ayrılmıştır ve bu kaynakları
i
"Kaynaklar" sözcüğünün aslı olan "menabi" sözcüğü yerine. TBMM Küıüphanesi'ndeki eski yazı bel·
gede "vesaiı" (vasıtalar). (Y.N.)
228
devam lı olarak artırılacaktır. Fakat, bundan mühim olan nokta, adli anlayışımızı, ad
li kanunlarımızı, adli teşkilatımızı, bizi şimdiye kadar şuurlu şuursuz tesir altında bu
lunduran, asrın icaplarına uygun olmayan bağlardan bir an evvel kurtarmaktır. (Bra
vo sesleri, alktşlar.) Millet, her medeni memlekette olan adli anlayışların i memleke
tin ihtiyaçlarına uyan esaslarını istiyor. Millet, seri ve kati adaleti temin eden mede
ni usulleri istiyor. (Alk/şlar.) Milletin arzu ve ihtiyacına tabi olarak adliyemizde her
türlü tesirlerden cesaretle silkinrnek ve seri ilerlernelere atılmakta asla tereddüt olun
mamak lazımdır. (Alk/şlar.) Medeni hukukta. aile hukukunda takip edeceğimiz yol
ancak medeniyet yolu olacaktır. 2 (Bravo sesleri, alk/şlar. ) Hukukta idarei masıahat
ve hurafelere bağlılık, milletleri uyanmaktan men eden en ağır bir kabustur. Türk
milleti, üzerinde kabus bulunduramaz! (Şiddetli aik/şiar.)
Ankara'mn İmarı
Cumhuriyet'in merkezi olan Ankara'nın süratle iman gereklidir. Yeni ve asri bir
devletin mesaisinde intizam ve semere, medeni bir şehir içinde temin edilebilir.
Memleketin mevcudiyeti şimdi ve gelecekte Ankara'nın idare merkezi olmasını nasıl
katiyen gerektirmiş ise, Cumhuriyet merkezinin süratle gelişmesini ve imarını da o
derece zaruri kılmıştır. Gerçi idare merkezinin muhtaç olduğu resmi ve genel mekan
ları birden temin etmek mümkün değildir. Bu mekanları senelere taksim ederek, fa
kat devamlı olarak meydana getirmek ve inşa etmek. hem ihtiyacı pratik olarak adım
adım ikmale hem de birden büyük kaynakların hasnndan kaçınmaya vesile olacaktır.
Matbuatın Serbestisi
Matbuatın genel hayatta, siyasi hayatta ve Cumhuriyet'in gelişme ve i lerlemelerin
de sahip olduğu yüksek vazifeleri yad etmek isterim. Matbuatın tam ve geniş hürriyeti
iyi kullanmasının ne derecede nazik bir vaziyet olduğunu da beyana Iüzum görmem.
(Bravo sesleri.) Her türlü kanun kayıtlardan evvel bir kalem sahibinin ilme, ihtiyaca ve
kendi siyasi anlayışına olduğu kadar vatandaşların haklarına ve memleketin her türlü
özel anlayışların üzerinde olan yüksek menfaatlanna da dikkat ve hürmet etmek mane
vi mecburiyeti, asıl bu mecburiyettir ki, genel intizamı temin edebi lir. (Bravo sesleri. )
Bununla beraber, bu yolda dalgınlık ve kusur olsa bile bu kusuru düzeltecek tesirli va
sıta, asla mazide zannolunduğu gibi matbuat hürriyetini sınırlayan] bağlar değildir.
(Bravo sesleri, alk/şlaı: ) Bilakis matbuat hürriyetinden doğan sakıncaların giderilmesi
vasıtası yine bizzat matbuat hürriyetidir. kanaatindeyiz. (Şiddetli ve sürekli alk/şlaı:)
i TBMM Küıüphanesi'ndeki eski yazı belgede "adli anlayışların"
2
]
sözcüklerinin aslı olan "ıelakkiyaıı ad·
liyenin" sözcükleri yerine, TBMM Zabll Cel'idesi'nde "ıerakkiyaıı adliyenin" (adli ilerlemelerin). ( 'iN.)
TBMM Küıüphanesi'ndeki eski yazı belgede "olabilir", (Y,N.)
"SllUrlayan" sözcüğünün aslı olan "ıakyid eden" sözcükleri yerine, TBMM Küıüphanesi'ndeki eski ya·
zı belgede "ıakyid edecek" (sınırlayacak), (Y.N,)
229
Ordu ve Siyaset
Değerli üyeler! Memleketin genel hayatında orduyu siyasetten tecrit etmek um
desi, Cumhuriyet'in daima göz önünde tuttuğu bir esas noktadır. (Alk/şIOl:) Şimdiye
kadar takip olunan bu yolda Cumhuriyet orduları vatanın emin ve metin bekçisi ola
rak hürmet ve kuvvet mevkiinde kalmışlardır.
Din ve Siyaset
Bunun gibi, mensup olmakla rahat ve mesut bulunduğumuz İslam dinini, asırlar
dan beri olageldiği üzere bir siyaset vasıtası mevkiinden tenzih etmek ve yüceltmek
elzem olduğu hakikatini gözlemliyoruz. (Bravo sesleri, a/k/ş/a/:) M ukaddes ve ilahi
olan itikatlarımızı ve vicdaniyatımızı muğlak ve değişken olan ve her türlü menfaat
ve ihtiraslara tecelli sahnesi olan siyasetten ve siyasetin bütün uzuvlarından bir an ev
vel ve katiyen kurtarmak, milletin dünyevi ve uhrevi saadetinin emrettiği bir zaruret
tir. (A/k/ş/ar.) Ancak bu suretle İslam dininin yüce fikirleri tecelli eder. (Çok doğru,
öyledir ses/eri.)
Hariçle Münasebetimiz
Efendiler! Geçen sene esnasında harici siyasetimiz barış ve sükun vadisinde de
vamlı olarak ilerleme göstermiştir. Felaketli senelerin son eserleri olan askeri işgal
ler tamamen son buldu. Vatanın fiilen bütünlüğünü vücuda getiren bu hadiseler, mil
letin tarihinde daima ıstırap ile fakat kendine güven ile iftihar i le yaşayacaktır.
İmza edilen antlaşmalar Yunanistan devleti tarafından tasdik olunarak ilki siyasi
münasebetlere başlanmıştır. Muhacirlerimizin nakil ve iskanıyla alakalı müşkülatla
beraber, hükümetimiz geçen hadiselerin tesirlerini hafifletmeye çalışmaktadır. Dü
rüst ve hakiki bir barış menfaatlarının takdir olunacağını ümit ediyoruz.
Antlaşma, Romanya meclislerinde dahi tasdik edilmiştir. Siyasi ve resmi müna
sebetlerin gecikmemesi beklenmektedir.
Antlaşmanın diğer devletler tarafından tasdiki ile yürürlüğe konulması için bek
lediğimiz zaman az değildir. Alakadar memleketlerin yasama süreçleri ile izah olu
nagelen gecikmelerin yakında son bulacağını ümit ediyoruz. Tasdik muamelesinin
yeni bir bedel ile karşılaştırılmasının elbette tahakkuku mümkün değildir. (Bravo ses.
leri, a/k/ş/ar.) Biz, genel barış ulvi gayesinin müşterek menfaatları milletler için bü
tün kuvvetini muhafaza etmektedir, zannındayız.
Cemahiri Müttehidei Amerika2 ile eşitlik ve karşılıklı ilişkiler esası üzerine antlaş
ma imza olunmuştur. Tasdiki, hükümet tarafından yüce Meclis'inize arz olunacaktır.
i
"İlk" sözcü�ü yalnız TBMM Küıüphanesi'ndeki eski yazı belgede yer almaktadır. (Y.N.)
2 Amerika Birleşik Devletleri. (Y.N.)
230
Lehistan ı Cumhuriyeti ile imza olunan antlaşmanın yüce Meclis'çe tasdikini
memnuniyetle karşıladık. Lehistan meclislerince de tasdik olunan antlaşma teati
olunmak üzeredir.
Avusturya Cumhuriyeti ile dostluk antlaşması ve ticaret mukavelesi imza olundu.
Bu da yüce Meclis'inize arz olunacaktır.
Macaristan ile imza olunan dostluk antlaşması da yakında yüce Meclis'e takdim
olunacaktır.
Almanya ile antlaşma akdi için Ankara'da müzakerelere başlanmıştır.
Diğer devletlerle de münasebetler tesisi için Cumhuriyet iyi eğilimler göstermek
ten geri kalmış değildir. Bittabi yarı resmi münasebetler devresi son bulduğundan.
resmi münasebetler yeni esaslara göre yapılan yeni antlaşmalara dayanacaktır.
İran milleti ile münasebetlerimiz dostanedir. İran'ın milli emelleri dairesinde ge
lişme ve ilerleme mesaisini memnuniyetle gözlemliyoruz. (Brava ses/eri, o/kış/ar.)
Afgan ile münasebetlerimiz dostane olarak devam etmektedir.
Rusya Şuralar İttihadı Cumhuriyeti2 ile m ünasebetlerimizin dostane mahiyette
muhafazasına ve fiilen gelişmesine halisane kıymet atfediyoruz. Bazı m üşkülat kıs
men pratik olarak halledilmiştir. Hemen neticeye yaklaşmış olan konsolosluk m uka
velesinin imzası gecikmeyecektir ümidindeyiz.
Efendiler! Cumhuriyet'in harici siyasette yüzü, doğrulukla ve halisane olarak ba
rışın ve antlaşmaların muhafazasına dönüktür. Münasebetleri genişletmek, karşılıklı
olarak hukuka riayet ve hukuka riayet tarzında karşılıklılık hareket hattırnızdır.
Antlaşmaların yürürlüğe konulmasından sonra Cemiyeti Akvam'a3 Türkiye Cum
huriyeti'nin de girmesi göz önünde tutulacak bir noktadır. Biz Cemiyeti Akvam'ın güç
lülere tahakküm vasıtası olmayarak, milletler arasında ahenk ve beraberliği temin, an
laşmazlıkları ·hak ve adalet dairesinde incelemeye ve halle vasıta olacak bir müessese
halinde tecelli etmesini ve gelişmesini temenni ediyoruz. (Brava ses/eri, o/kış/ar.)
Muhterem arkadaşlarım!
Önümüzdeki senenin programında pratik ve feyizli mesai yer almaktadır. Bu me
,sai, ilerleme ve gelişmemiz için çok ciddiyet ve katiyet talep eder. Bu mesaide mu
vaffakiyet, herkes için bir imtihan devresi olacaktır. Milletimizin yüksek kabiliyeti
ile gayret hissi ve yüce Meclis ile hükümetin mesai hedefinin tayininde ve tatbikatta
isabeti, muvaffakiyetin kefilidir. Bu hususta güvenimi katiyet ve samirniyetle göste
rir ve ifade ederim. (Sürek/i o/kış/ar.)
ı
Polonya. (Y.N.)
2 Rusya Sovyeıler Birliği Cumhuriyeli. ( Y.N.)
3 Milleıler Cemiyeli. (Y.N.)
23 1
DARÜLFÜNUN HEYETİ'NE TEŞEKKÜR·
(3 MART 1 924)
İstanbul Darülfünun Emini İsmayıl Hakkı Beyefendi'ye
C. Memleketimizde demokrasi ve Cumhuriyet umdelerinin mutlak ve kati suret
te tatbiki ve milletimizin i ilim ve medeniyet yolunda layık olduğu yüce mertebeye
ulaştırılması hususunda Darülftinun'umuzun ilmi kanaat ve kudrete dayalı nurlu ve
şuurlu fi illerinin ve aydınlatmalarının daima en kıymetli ve en verimli etken olduğu
nu bu vesile ile de tekrar eyler, hakkımda samimi surı:tte hissiyat gösteren m uhterem
heyete2 teşekkürlerimin tebliğini rica eylerim, Efendim. 3 Mart 340 [ 1 924]
Türkiye Reisicumhuru
Gazi Mustafa Kemal
•
Vakit. 5 Man 1924, Numara: 2224, s.2; Tanin, 5 Man 1924, Numara: 503, s.3; ikdam; 5 Man 1924, Nu
9672 , s. i ; Teı'hidi Eflcar, 5 Mart 1 924, Numara: 3998-970, s.3. Aynca bkz. Atat;;rk';;ıı Tamim.
Te/Kral I'e Beyanname/eri ıV. Hazırlayan: Nimet Arsan. Türk İ nkılap Tarihi Enstitüsü Yayınları, Anka
ra, 1 964, s.5 16-5 i 7. Vakit ve Taııiıı'deki eski yazı metinler Musa Sarıkaya. Te"hidi Eflcô,. I't' ikdam 'da
mar,,:
kiler ise Hüseyin Gültekin tanıfından okunmuştur.
i Vakit ve ikdam'da "memleketimizin". (Y.N.)
2 İsmayıl Hakkı Baltacıo�lu, Mustafa Kemal Paşa'nın İstanbul Darülfünunu heyetini
günü İzmir'de kabulünü şöyle aktarmaktadır:
i 1 1 12
Şubat
1 92 4
" 1 924 Şubat'ı içinde Ankara'da bulunuyoruz. Maksadımız I}"rülfünun ihtiyaçlan hakkında Maarif
Vekaıeti'yle temas etmekti. Bir heyet halinde idik. Bu heyetin içinde Edebiyat Fakültesi Reisi Köp
rülüzade Fuat, Hukuk Fakültesi Reisi Aynizade Tahsin, Tıp Fakültesi Reisi merhum Dr. Va.� ıf ve
Fen Fakültesi Müderrislerinden Riyaziyeci Şükrü vardı. [ . . . i
Şubat'ın onuncu günü Ankara'dan hareket eııik. [ . . . i
İzmir'e vardık. Gazi, milli kahramanı [ İ smet İ nönül karşılamak üzere istasyona gelmişlerdi. [ . . . 1
Hemen aşa�ıya indik. Gazi, her birimizin ayn ayrı elini sıkıı ve iltifat eııi. 'Buyrun' dedi, yürüdük.
İ sta.�yon kapısında veda edildi. aynıdık. O gün bir ya ver geldi. 'Bu akşamsaat beşte Gazi Paşa Haz
retleri'ne davetlisiniz; sizi tam saat beşte kendi vesaitimizle alaca�ız' dedi. [ . . . i Saat beş oldu. İ ki
büyük otomobil Naim Palas'ınönünde durdu. Biraz sonra Göztepe'ye do�ru otomobiller hareket et
ti. Köşke vardı�ımız zaman do�rudan kabul edilece�imizi anladık. [ . . . i Kendileri ufak bir odada
bizi bekliyorlardı. Gazi tunçtan bir sanat eseri. bir heykel gibi ayakta ve hareketsiz duruyordu. [ . . . j
Elini sıkIIm. Hiçbir şey söylemedi ve oturmamızı işaret eııi. Heyetin duydu�u saadet halini kendi
lerine ifade etmek için müsaadelerini istedim. Hemen ilmi bir görüşme başlamıştı. Mesele şu idi:
'Terbiye dini mi olmalı, yoksa milli mi olmalı'!'
Bu soruyu bana soruyorlardı. [ . . .1 Bütün dikkatimi topladım. Verdi�im cevabın özetini buraya ya
zıyorum:
'Din, toplumsal bir müessesedir. Realiıede yaşamaktadır. Fakat devlet, onu mekteplerinde ö�retme
ye mecbur de�ildir. Devlet terbiyesinin karakteri ancak milli [AtatürkI Yetişmesi. Kişiliği. Der,.im
leri'nde "laik"l olabilir. İnkılap, maarif müesseselerini laikleştirmelidir:
Gazi, do�ru veya yanlış demiyorlardı. Bir sorunun cevabını alınca ikincisine geçiyorlardı. İkinci bir
soru sordular:
232
'Böyle bir laisiza.�yon harekelini halk nasıl karşılar'?'
Hiç ıereddüısüz cevap verdim:
Türk milleli, laik ıerbiye esasını çok iyi kabul edecektir. Çünkü dünyanın en rea1isl, en pozilif ka
falı bir millelidir.'
Bu cevabımın iyi karşılandığını seziyordum. Fakaı Gazi, soyuı iddialan hemen ıa.�vip eımiyordu.
Delil ve ispaı isıediğini hisseııirmişıi. Ben 1 908'i ıakip eden yıllarda İ sıanbul Darülmuallimaı ve
I>drülmuallimini'nde yurdun her ıarafından gelen gençler üzerinde yapıığım psikolojik bir anketin
mevzuundan bahseııim. Bu ankeı gençlerin din, milliyeı ve hayaı anlayışlarını açıkça gösıeriyordu.
Gazi, bu ıecrübeden çok memnun olmuşıu.
Yemeğe inmişıik. Konuşma aynı yolda ilerlemekıe idi. Yemekıen sonra o kalla geniş bir salonda
Olurduk. Bahis, ıarihi ve yaşama hakkı olmayan ve dini olmakıan ziyade polilik olan bir müessese
nin ıabiaıına inlikal eımişıi. Hiç şüphe yok ki, ağır bir imlihan geçiriyorduk. Bu işıe asıl sıkınııyı
çeken bendim. Çünkü, arkadaşlarım ya hiçbir şey söylemiyorlar, yahuı da arada bir beni ıeyiı edi
yorlardı. Bazen Köprülü yardımıma ka,şuyordu. Bülün enerjimi ıoparlamaya, ilmi kanaallerimi
olanca açıklık ve kaıiyeıle söylemeye çalışıyordum. Aradan on yedi yıl geçıiği halde o gece verdi
ğim cevabı hemen hemen aynen haıırlarım:
'Çanakkale'de büyük kahramanlık eseri yaraıarak Türk'ün namusunu kurıaran bir erkanıharp, gü
nün birinde kaderin sürüklemesiyle Anadolu'nun bir ucuna memur olur gider. Orada yolunun üze
rinde türlü islikameıler belirir. Biri serveı ve zenginliğe, öıeki rüıbe ve nişana götürür. Fakaı bir is
ıikamel vardır ki, ölümle birlikıe bağımsızlık, şan ve şerefe götürür. Hangi islikamelle yollanmalı'!
Tarihin ne büyük ve ne mesul hadisesidir ki, sonuncu yol, şan ve şeref i slikamelinde i1erliyor. Yo
lunun üzerindeki büıün arızaları kaldırıyor. büıün çalı ve dikenleri söküp aııyor. Bu yolun üzerin
de bir de asırlık bir sofıalık ve ıaassup ağacı var. Gerçi bu ağacın da dalları, budaklan kesilip aııl
mış, fakaı iri kökleri henüz ıoprağın içindedir. Bu ıoprak yaş, üzerindeki güneş ise yakıcıdır. Asır
lık ağacın küıüğü bir gün sürecek ve eskisinden daha çok gürbüzleşecektir. Bu. büyük bir ıehlike
dir. Köklerini de hemen söküp almalıdır.'
Gazi. bu sözlerim üzerine çok ilıifal eıtiler. Fakaı. arası çok geçmeden çok ağır bir soru karşısında
kaldım:
' İnkılapların üniversel süreci nedir? inkılapçılar [AtatürkI Yetişmesi, Kişiliği. Devrimleri'nde "inki
laplar"l için hangi meıoı ıabiidir. daha nOlmaldir? Kamuoyunu aydınlaıııkıansonra emrivakileri or
ıaya koymak m� yoksa evvela emrivakileri orıaya koyup daha sonra kamuoyunu aydınlaımak mı'?'
Bir an için durdu m: adeıa sarsılmışlim. Fakaı birden kendimi ıoplayıp hiç ıereddüısüz cevabımı
vermişıim:
'Bu sürecin şaheseri bizim inkılap ıarihimizde vardır; önce emrivakileri ortaya koymak. sonra ka
muoyunu aydınlaımak. İnkılabımızın süreci yanılmış değildir ki. bir başkasının ıecrübesi söz ko
nusu olsun. İ nkılabımızın bu süreci haıasızdır . . , '
Büyük Dahi'nin lam emniyeı ve ıeveccühünü kazanmışlim. Tekrar ilıifal buyurmuşlardı. Arıık hiç
sıkılmıyor ve serbesıçe konuşabiliyordum.
Bahis. nüfus meselesine inıikal eımişıi. Salonda Başvekil İ smeı Paşa da hazır bulunuyorlardı ve
bahsi büyük bir dikkalle ıakip elmekıe idiler. r . . . ı Cesareı enim. nüfus siyaseıimiz bahsini açılm.
Gazi'nin bu bahse ne derecede büyük ehemmiyeı verdiğini gözlerinin keskin panlıısından anlıyor
dum. O gece, 'Yüz milyonluk Türkiye!' sözünü birkaç defa dııymıı�ıum. [ . . . 1
Saal gecenin ikisini geçmişıi. Görüşmenin son sanıası güzel sanaılar kültürü idi. Ressam Çallı İbra
him de bizim ardmızda idi. [ . . . 1 Çalh İbrdhim de bizim heyeıle seyahaı elmekle idi. [ . . . 1 Nihayeı sa
nal bah�i açılmışıı. [ . . . 1 Ben bir ardlık sırası gelip. şu sözleri söylemişıim:
'Darülfünun Emini olmakla değil, Sanayii Nefise Meklebi hocası olmakla övünürüm,' [ . . . 1
Saal gecenin üç buçuğu. Büyük adamın huzurundan ayrılıyoruz. Elimizi sıkıyor ve çok i1lifaı edi
yordu. O aralık söylediğim sözler ard.�ında şu cümleleri iyice haıırlıyorum:
'Darülfünun sizin arkanızdan ve izlerinizin üzerinden koşacakıır. İ nkılabın ilmi zaferi için elinden
.
geleni yapacakıır.. •
Bkz. ismaytl Hakkı Balıacıoğlu. "Hayaıım". Ymi At/anı. 7- 1 4-2 1 Ağusıos 1 94 1 . sayı 345-346-347. s. 1 4 : Prof.
Dr. ismayıl Hakkı Balıacıoğlu. Atatü/'kı Yetişmesi . Kişili.�i. Devrimleri. Aıalürk Üniversiıesi Yayınları. Erzu
rum. 1 973. s. 107- 1 09. Ayrıca bkz. Ahmel Bekir Palazoğlu. Başöğretmm Atatıirk ( 1 9 / 9 - / 928). c. i . T.c. Milli
Eğiıim Bakanlığı Eğiıim Araçları ve Donanım Dairesi Başkanlığı. Ankara. 1 99 1 . s. i 52- 1 54. (Y.N.)
233
TEVHİDİ TEDRİsAT KANUNUNUN BAŞVEKALET'E TEBLİöİ HAKKINDA
TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİsİ RİYASETİ'NE*
(3 M ART 1 924)
Türkiye Cumhuriyeti Riyaseti
Kalemi Mahsus Müdüriyeti
Adet
6/246
Ankara
3.3.340 [ 1 924]
Türkiye Büyük Millet Meclisi Riyaseti Celilesine
3.3. 1 340 [ 1 924] tarih ve 1 9 numaralı tezkerei devletleri cevabıdır.
Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin 3 .3 . 1 340 [ 1 924] tarihinde toplanan ikinci top
lantısının birinci celsesinde kabul edildiği bildirilen 430 numaralı Tevhidi Tedrisat
Kanunu i gereğinin yapılması için Başvekalet'e verilmiş ve tebliğ kılınmıştır, Efendim.
Türkiye Reisicumhuru
Gazi M. Kemal
Fotokopisiyle birlikte aktaran: i hsan Sungu. "Tevhidi Tedrisa!"'. Bel/ete". Temmuz-Ekim
5.429. Eski yazı belge Ercüment Hüsnü Baki ve Musa Sarıkaya tarafından okunmuştur.
i Öğretirnin Birliği KanunIL (Y.N.)
*
234
1938. sayı 7/8.
İSTANBUL GAZETELERİ BAŞYAZARLARINA BEYANAT·
(4 MART 1 924)
Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretleri, veda ve tazimat arz etmek is
teyen İstanbul matbuatı başyazarıarını dün kabul buyurmuşlardır. Reis Paşa Hazret
Ieri, başyazarıara iltifat göstererek aşağıdaki beyanatta bulunmuştur:
Son günlerde Meclis'çe alınan kararlar milletçe tabii ve hakiki bir surette zaten ar
zu edilmekte olan hususlardır. Bunları fevkalade görmeye mahal yoktur. M illet, davra
nışları ile ve tabii bir tarzda bunları istiyordu. Hakiki kurtuluş ve selamete ve saadete
karar vermiş olan bir milletten de başka türlü eğilim beklenemezdi. Her halde bu ka
rarlar memleket ve millet için çok hayırlıdır ve pek az zamanda bütün bu iyilikler or
taya çıkacaktır. Mazideki hareket tarzına ait pişmanlıklar bu suretle telafi olunacaktır. i
•
Hakimiyeti Milliye, 5 Man 1 924, Numara: 1063, s . l ; Vakit, 5 Man 1924, Numara: 2224, s.2; Taııiıı. 5
Marl 1 924, Numara: 503, s . l ; Tel'hidi Efiw, 5 Marl 1 924, Numara: 3998-970. Eski yazı meıin Musa Sa
rıkaya ıarafından okunmuşlur. Aynca bkz. Atatiirl.:'iiıı Söylt!l' I'e Demeçieri III, Türk i nkilap Tarihi Ens
titüsü Yayımları, Ankara, 1 954, s.73. Özeti için bkz. Ahmet Bekir Palazoğlu, Başöğretmeıı Atatiirk
( / 9/9-/928J, c. I , TC Milli Eğiıim Bakanlığı Eğiıim Araçlan ve Donahm Dairesi Başkanlığı, Ankara,
1 99 1 , s. 1 57. Hakimiyeti Mil/iye, Vakit ve Ta ııiıı deki eski yazı melinler Musa Sankaya, Teı·hidi Efiar'da
'
ki ise Hüseyin Gühekin ıal"dfından okunmuşıur.
i Hakimiyeti Mil/iye ve Vakit'ıe "ıekl"dr olunacakıır" şeklinde yazılmış. ( Y.N.)
235
HİNDİsTAN KARAÇİ'DEN ŞEVKET ALİ
SUHAÇTA CERCA
BOMBAY HİLAFET MERKEZ KOMİTESİ
MISIR ABDÜLHAMİD, ABDÜLMECİD VE ARKADAŞLARı
DELHİ HİLALİ AHMER RASİH EFENDİLERE TELGRAF*
(MART 1 924) 1
Türkiye Cumhuriyeti Riyaseti
Hususi
Hindistan Karaçi'den Şevket Ali
Suhaç'ta Cerca
B ombay Hilafet Merkez Komitesi
Mısır Abdülhamid, Abdülmecid ve Arkadaşları
Delhi Hilali Ahmer Rasih Efendi
Türkiye Büyük Miltet Meclisi'nin kabul ettiği kanun aşağıdadır. Halife hal' edil
miştir. Hilafet, hükümet ve cumhuriyet mana ve kavramında esasen mevcut olduğunAslı, Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A: IV- 1 7-a, D: 68, F: 18'de bulunan eski yazı belgenin foıokopisi Aıa
ıürk'ün Bülün Eserleri Arşivi'ndedir. Ayrıca bkz. foıokopisiyle birlikıe akıaran: Prof. Dr. Yücel Özkaya,
Prof. Dr. Mehmeı Saray, Prof. Dr. Musıafa Balcıoğlu. Doç. Dr. Cezmi Erd.�lan, Gaz; Mustafa Kemal Ata
tıırk'üıı Hayali, Hazıdayan: Hüseyin Tosun, AıalÜrk KÜılür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Alalürk Araş
ıırma Merkezi, Ankaroı, 2003, s.35 1 . Eski yazı belge Ercümenı Hüsnü Baki, Musa Sarıkaya ve Hadiye
Yılmaz ıarafından okunmuşıur.
i Eski yazı belgede ıarih bulunmamakıadır. Ancak ıelgraf, Anıalya Mebusu Rasih [Kaplan) Efendi'nin
5 Marı 1 924 ıarihli ıelgrafına cevaben gönderilmişıir. Rasih Efendi'nin söz konusu ıelgroıfı şudur:
•
"Türkiye Cumhuriyeıi
Maıbuaı ve İsıihbaraı Müdüriyeıi Umumiyesi
Maıbuaı Müdüriyeli
Adeı
5 Marı
Ankara'da: Gazi Musıafa Kemal Paşa Hazreıleri'ne
Hilafelin Türk millelince ıecridi Müslüman memlekellerinde çeşiıli ıesirler ve ihliraslar uyandıra
caklır. Bunun nelicelerinden Türkiye de eıkilenecek ve rahaısız olacak, dahili emniyeıi ıehdiı allın
da kalacakıır. Hilafeıi Osmanlı hanedanında bırakmaya hiçbir lüzum ve mecburiyeı yokıur. Lakin.
hilafeı her Müslüman milleı ıarafından Türklerin müııehiden mukaddes ve münakaşa kabul elmez
bir sıfall olıırdk görüldüğü için. bu sıfaıı Milleı Meclis'inin maneviyaıında kaliyen muhafaza elmek
ve onu, Reis'in şahsında ıemsil ellirmek lazımdır. Aynı mesele hakkındaki son haberler bizi dönme
ye mecbur bırakıyor. Emri ıelgr.ıflıırınızı bekliyorum.
Anıalya Mebusu Rasih"
Bkz. Ga:; Mustafa Kemal Atatıırk'ıııı Hayatt. s.350-3 5 1 . Eski yazı belge Musa Sarıkaya ıarafından
okunmuşlUr. (Y.N.)
236
dan, hilafet makamı kaldırılmıştır. Hakikaten hilafetten kastolunan hükümettir, dev
lettir. 1 Türkiye Cumhuriyeti hükümetinin yanında ayrıca bir hilafet makamının mev
cudiyeti, Türkiye'nin dahili ve harici siyasi birliğini ihlal ettiği sabittir. Diğer taraftan
asırlardan beri cihanda bir tek İslam hükümeti esasını tahakkuk ettirmek için muha
faza edilmiş olan hilafet makamı maksadı hiçbir zaman tahakkuk ettirilememiş, bi la
kis Müslümanlar arasında daima nifak ve anlaşmazlık vesilesi olmuştur. Halbuki ha
kiki menfaatlar toplumların bağımsız hükümet teşkil edebilmelerini esas olarak ka
bul etmektedir. Müslüman milletler arasındaki manevi ve hakiki bağ. "İnnemel
mü'minune Ihvetün"2 ayeti celilesinin anlattığı manadadır.
Gazi M. Kemal
i Eski yazı belgede burada üstü çizilmiş olan şu cümle yer almaktadır: "Bu kanun metni dine tamamen
mutabıkur." ( Y.N.)
2 Hucurat Suresi. \O. ayet: "Müminler ancak kardeştirler". (Y.N.)
237
YENİ VEKİLLER HEYETİNİN B İLDİRİLMESİ HAKKINDA
MALATYA MEBUSU İSMET PAŞA'YA·
(5 MART 1 924)
6/254
5 Mart 340 [ 1 924]
Malatya Mebusu İsmet Paşa Hazretleri'ne
İstifamd kabul ettim ve Başvekalet'e yine zatı devletlerini seçtim. Teşkilatı Esa
siye Kanunu icabınca vekaletlere seçeceğiniz zevatın bildirilmesini bekler ve yeni
hükümetin teşkiline kadar icra vekillerinin vekaleten vazifelerine devam etmelerini
temenni ederim.
Reisicumhur
Gazi
Aslı, Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A: IV-3, D: S i , F: 1 2-S'te bulunan eski yazı belgenin fotokopisi Ata
türk'ün Bütün Eserleri Arşivi'ndedir. Eski yazı belge Musa Sarıkaya tarafından okunmuştur.
i i smet Paşa, Şeriye ve Evkaf Vek31eti'nin kaldırılması ve ErUnıharbiyei Umumiye Reisi'nin hükümet dı
şında bırakılması üzerine hükümette yeni bir görev bölüşümü yapılabilmesi için Başveka1et'ten istifa et
miştir. ( Y.N.)
•
238
YENİ HÜKÜMET TEŞKİLİ İçİN
BAŞVEKİL'İN İSTİFA ETTİGİ HAKKINDA TEZKERE*
(6 MART 1 924)
Türkiye Cumhuriyeti Riyaseti
6/255
6 Mart 340 [ 1 924]
Türkiye Büyük Millet MeClisi Riyaseti Celilesine
Son olarak Büyük Millet Meclisi'nde kabul ol unan kanunlar ile icra vekaletlerinin
görev dağılımının tarzında esaslı değişiklikler vukua gelmiş olduğundan, yeni esasla
ra göre bir hükümet teşkiline imkan bırakmak maksadıyla Başvekil İsmet Paşa istifa
etmiştir. Vaki olan istifa kabul edilerek Başvekalet'e yine adı geçen seçilmiştir. Teşki
latı Esasiye Kanunu icabınca diğer vekaletlere seçilecek zevatın Meclis'e tasvip için
arz edilmek üzere bildirilmesi ve yeni hükümetin teşkiline kadar eski icra vekillerinin
vekaleten vazife yapmaya devam etmeleri kendisine bildirilmiştir, Efendim.
Reisicumhur
Gazi M. Kemal
*
Aslı, Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A: IV-3, D: S i , F: 1 2 - l 'de bulunan ve üzerinde "müsvedde" kaydı yer
alan eski yazı belgenin fotokopisi Atatürk'ün Bütün Eserleri Arşivi'ndedir. Aynca bkz. TBMM lahıt Ce
ridesi, Devre 2, c.7, TBMM Matbaası, Ankara, 1 970, s. 1 34; Hôkimiyeti Milliye, 7 Mart 1 924, Numara:
I 06S, s.2. Eski yazı belge ve metinler Musa Sarıkaya tarafından okunmuştur.
Mustafa Kemal Paşa'nın bu tezkeresi, Büyük Millet Meclisi'nin 6 Mart 1 924 günü öğleden sonra saat
1 .4S'te açılan ve riyasetini Fethi Bey'in yaptığı S. toplantı i . celsesinde okunmuştur. (Y.N.)
239
YENİ KABİNENİN TEŞKİLİ HAKKINDA TEZKERE·
(6 MART 1 924)
TBMM Riyaseti Celilesine
Başvekalete seçilen Malatya Mebusu İsmet Paşa Hazretleri'nin vekaletlere seçti
ği zevatın isimleri aşağıda yer almaktadır. Teşkilatı Esasiye Kanunu icabınca tasvip
için yüce Meclis'e arz olunur, Efendim.
Hariciye ( Malatya Mebusu) İsmet Paşa,
Müdafaai Mil liye (Karesi) Kazım Paşa,
Dahiliye (Kütahya) Ahmed Ferid Bey,
Maliye ( Kangırı) Mustafa Abdülhalik Bey,
Ticaret (Trabzon) Hasan Bey,
Ziraat (Aydın) Zekai Bey,
Adliye (İzmir) Necati Bey,
Sıhhiye ve Muaveneti İçtimaiye (İstanbul) Dr. Refik Bey,
Maarif (Saruhan) Vasıf Bey,
Nafıa (İstanbul) Süleyman Sırrı Bey,
Mübadele, İmar ve İskan (İzmir) Mahmud Celal Bey.
6 .3 . 1 340 [ 1924]
Reisicumhur
Gazi Mustafa Kemal
•
TBMM Zobıt Ce,.idesi, Oevre 2 . c . 7, TBMM Matbaasl. Ankara, 1 970, s.l47. Aynca bkz. Hôkimiyeti Mil·
liye. 7 Mart 1 924. Numara: 1 065 , s. i. Hôkimiyeti Milliye deki eski yazı metin Musa Sarıkaya tarafından
'
okunmuştur.
Mustafa Kemal Paşa'nın bu tezkeresi, Büyük Millet Meclisi'nin 6 Mart 1 924 günü öğleden sonra saat
6.20'de açılan ve riyasetini Fethi Bey'in yapnğı 5. toplanil 2. celsesinde okunmuştur. (Y.N.)
240
HİLAFETİN KALDıRıLMASı HAKKINDA
RAYMONO COLRAT'A DEMEÇ
(LO MART 1 924) 1
Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal, yazaı-a, saltanat zamanın
da uzun bir süre işe yaramamış olan, asırlar boyu zayıf kalmış, kul/anılmayacak ha
le gelmiş ve sadece Sultan Abdülhamit'in becerisi sayesinde imparatorluğun geliş
mesine değil,fakat Yıldız Köşkii'nün karanlık emel/erinin gerçekleşmesine hizmet et
miş bir kurumu kaldırma sebeplerini açıklamak istemişt;,:
Gazi, bana şöyle söylemiştir:
"Halkın, vazifelerini anlaması ve milletin gücünün farkına varmasını sağlamak
tan başka bir niyetim hiçbir zaman olmadı. Bütün göreneklere karşı mücadele ettim
ve milli ananelerine dayalı, sultanın mutlakiyeti ve teokrasinin yalanları dışında bir
vatanın yeniden oluşması için mücadele ettim.
Avrupa'da, Türk'ü gelişmenin düşmanı olan bir inancın gereklilikleri altında ezilmiş
olarak görme alışkanlığı vardır. Onu yanlış tanımaktadırlar. Özellikle de gücünün sade
ce inancından ve mutsuzluğunun sebebi olan bir güce olan saygısından kaynaklandığı
nı düşünmek b'üyük bir hatadır. Sultan. otoritesini uzun zamandır halkın yararına uygu
lamıyordu. Halife, Tann'nın elçisi olduğu bahanesiyle insanları küçümsüyordu.
H ilafet Türkiye'yi yüceltmemiştir; hatta onun hiçbir zaman itibarını yükselttiği
söylenemez.
Bu müessese kökeninde ve ilkelerinde yanlıştır. Onun sayesinde millet kandırıl
maktaydı. O geçmişten gelen bir masaldı, halkın acısının dindirildiği bir efsaneydi.
Onun sayesinde memleketin talepleri susturulmaktaydı. Hayır! Hilafet hiçbir zaman
halkın gerçek ihtiyaçlarına cevap vermemiştir.
Sultanların Arap hükümdarlıklarından aldıkları halife unvanına sahip oldukları
giinden sonra Osmanlı İmparatorluğu'nun çöküşü hızlanmıştır.
*
i
Raymond Colrat. Le Drome Eg.ıpıieıı, Paris i 926'dan fotokopisiyle birlikte aktaran: Aıaııırk'üıı Okııdıı
ğıı Kiıap/ar. c . 1 3 , Anıtkabir Derneği Yayınlan, Ankara, 2001 , s.237-2 4 1 . Fransızca metin Marh Şahin
tarafından Türkçeye çevrilmiştir.
Kaynakta, demecin verildiği tarih yer almamaktadır. Ancak, demeçte "Mısır'da düzenlenecek olan ve çe
şitli Müslüman memleketlerin temsilcilerinin bir halife seçecekleri bir kongreden söz edildiği" belirtil
mektedir. Lo Mart 1 924'te Mısır uleması halifenin gerekli olduğu yolunda bir bildiri yayımlar ve bir
kongre yapılmasını ister. Demecin bu tarihten sonra verildiği anlaşılmaktadır. Bkz. Ga:i Mııs/ala Kemal
Alaıiirk'iiıı Hayali. Hazırlayan: Hüseyin Tosun, Yazarlar: Yücel Özkaya-Mehmet Saray-Mustafa Balcı
oğlu-Cezmi Erasıan, Atatürk Kültür. Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara.
2003. s.3S2. (Y.N.)
24 1
Zaten 80 milyon insanı ilgilendiren bir yönetimin erdemine kim inanırdı ki? Müs
lüman halklar dünyaya yayılmışlardır; gerçekten tek bir yönetime tabi olacak kadar
yakın, birleşmiş değillerdir.
Mısır'da düzenlenecek olan ve çeşitli Müslüman memleketlerin temsilcilerinin
bir halife seçecekleri bir kongreden söz edilmektedir. Geçerliliğini yitirmiş bu şerefi
kabul etmek için aptal olmak lazım.
O halde, hilafet ve halifeleri geçmişin gölgesinde uyumaya bırakalım. İslam birli
ği akımı sadece bir ütopyadır. Müslüman memleketler kendi mevcudiyetlerini temin
etmekte yeterince zorlanmaktadırlar. Artık Haçlı Seferleri yoktur. Her kuvvetin özel
menfaatlarını dikkate alamayacak kadar teorik, etkin olmayacak kadar kapsamlı bir si
yasi-dini koalisyondan sadece yoksulluk ve sıkıntı elde edeceklerini anladıkları gün,
Avrupalılar için geçmişte olduğu gibi, bizim için de milliyetçilik zamanı gelmiştir.
Bize gelince, kısır bir müesseseyle ilgili kısır tartışmalar bizi yolumuzdan döndü
remezdi; çok fazla reform bizi beklemekteydi . "
242
PİYADE YÜZBAŞı M ÜMTAZ EFENDİNİN TEDAVİsİ HAKKINDA
ERKANIHARBİYEİ UMUMİYE RİYASETİNE·
( i i MART 1 924)
Ankara
i 1 . 3. i 340 [ I 924]
Türkiye Cumhuriyeti Riyaseti
Kalemi Mahsus Müdüriyeti
Adet
6/286
Tezkere
Erkanıharbiyei Umumiye Riyaseti Celilesine
9.3 . 1 340 [ 1 924] tarih ve Şube 6, 679/3602 numaralı tezkerei alileri cevabıdır.
2. Ordu Müfettişliği muallimlerinden Piyade Yüzbaşı Çankırılı Mümtaz (333-1 59)
Efendi'nin tedavi için Avusturya veya Macaristan'a gönderilmesi uygundur, Efendim.
Türkiye Reisicumhuru
Başkumandan
Gazi
•
Aslı, Cumhurbaşkanlı�ı Arşivi, A: IV-5, D: 53, F: 5'te bulunan eski yazı belgenin fotokopisi Atatürk'ün
Bütün Eserleri Arşivi'ndedir. Eski yazı belge Musa Sarıkaya tarafından okunmuştur.
243
BİRİNCİ DEVRE KAYSERİ MEBUSU ATıF BEY'E VERİLEN
İSTİKLAL MADALYASI VEsİKASI·
( 1 7 MART 1 924) 1
İstiklal Madalyası Vesikası
Karar No: 1 847
Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin birinci seçim devresi üyelerinden olup, haklı ve
meşru davamızı hazırlamak ve bunu m üdafaa etmekle beraber, bilfiil kıta başında
kahramanlık ve fedakarl ık eserleri gösterdiğinden dolayı Türkiye Büyük Millet Mec
Iisi'nin i 7 Mart 1 340 [ I 924] tarihinde vuku bulan ikinci toplanma senesi i 4. toplan
tısının i . celsesinde birinci devre Kayseri Mebusu Atıf Bey'e bir kıta kırmızı ve ye
şil şeritli İstiklal Madalyası verilmiştir.
Gazi
M ustafa Kemal
• Mehmet Aldan, UIıısal Kıll"lıılıışımııızda Atatürk Yolımda Yöneticiler. Atatürk Ar.ıştırma Merkezi Yayın
lan. Ankara. 2 00 1 . s.387.
i Kaynakta belgenin tarihi yer almamaktadır. 17 Mart 1 924, Kayseri Mebusu Atıf Bey'le Uizistan Mebu
su Necati Bey'e İstiklal Madalyası verilmesi hakkındaki tezkerenin Meclis'te okunduğu ve kabul edildi
ği tarihtir. TBMM Reisi fethi Bey tarafından sunulan tezkere ve kabul edilmesi hakkında bkz. TBMM
Zııb ıı Ceridesi. Devre 2, c.7, TBMM Matbaası. Ankara, 1 970, s.571 - 572.
244
TEVFİK BEY 'İN TAYİNİ HAKKINDA BAŞVEKA.LETE*
( 1 8 MART 1 924)
Türkiye Cumhuriyeti Riyaseti
Kalemi Mahsus Müdüriyeti
Adet
Ankara
1 8.3. 1 340 [ 1 924]
6/307
Tezkere
Başvekalet Canibi Samisine
1 7 .3 . 1 340 [ 1 924] tarih ve 6/1 1 89 numaralı tezkerei devletleri cevabıdır.
Cumhuriyet Riyaseti askeri katipliğine erkanıharp kaymakamlarından Tevfik
Bey'in i tayini uygun görülmüştür. Vazifeye başlamak üzere gönderilmesini rica ederim,
Efendim.
Türkiye Reisicumhuru
Gazi
* Aslı. Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A: LV-1 9-a, D: 75. F: 30-1 'de bulunan eski yazı belgenin fotokopisi Ata
i
türk'ün Bütün Eserleri Arşivi'ndedir. Eski yazı belge Musa Sankaya tarafından okunmuştur.
Tevfik Bıyıklıoğlu. (Y.N.)
245
ROMANYA KRALI BİRİNCİ FERDINAND'A·
( 1 9 MART ı 924)
Gazi Mustafa Kemal
Türkiye Reisicumhuru
Romanya Kralı Haşmetlu Birinci Ferdinand Hazretleri'ne
Halis ve çok kıymetli dostum,
İki memleket arasında daimi diplomatik m ünasebetleri yeniden tesis etmek hali
san e emel ve arzusuyla şimdiye kadar B ükreş'te temsilcimiz olarak hizmette bulunan
Cevad Bey'i haşmetpenahilerinin nezdine fevkalade delege ve ortaelçi sıfatıyla tayin
eyledim. Adı geçen sefirin vasıfları ve hasletleri ile şimdiye kadar Bükreş'te göster
diği dirayet ve zeka, yeni vazifelerini iyi yapmaya muvaffak olacağında şüphe bırak
mamaktadır. Gerek Türkiye Cumhuriyeti namına tarafımdan vuku bulacak tebligata,
gerek zatı haşmetaneleri hakkında beslediğim halisane ve tazimkarane sevgi hisleri
ne dair vereceği teminata emniyet ve itimat buyurulmasını ve yüksek memuriyetinin
iyi yapılması hususunda desteğe mazhar olmasını rica eylerim.
Ankara'da bin üç yüz kırk [ ı 924] senesi Mart'ının on dokuzuncu günü yazıldı.
Gazi M. Kemal
*
D.B.A. (TC Dışişleri Bakanlı�ı Arşivi)"nden Fransızca çevirisiyle birlikte aktaran: Atatürk I'e Yabaııcı
Dedet Başkaıı/an, c.4. Hazırlayan: Bilal N. Şimşir. Atatürk Kültür. Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk
Tarih Kurumu Yayınlan. Ankara, 2001 .
246
s.5-6. Fransızca çeviri
Martı Şahin tarafından kontrol edilmiştir.
TEVFİK BEY'İN TAYİNİ ÜZERİNE
TÜRKİYE BÜYÜK M İLLET MECLİsİ İDARE HEYETİ'NE·
(20 MART 1 924)
Türkiye Cumhuriyeti Riyaseti
Kalemi Mahsus Müdüriyeti
Adet
Tezkere
Ankara
20.3.340 [ 1 924]
6/3 1 2
Türkiye Büyük Millet Meclisi İdare Heyeti Aliyesine
Cumhuriyet Riyaseti askeri katipliğine Erkanıharp Kaymakamı ı Tevfik Bey2
1 8.3.340 [ I 924] tarihinde tayin edilerek 20.3.340 [ I 924] tarihinde vazifesine başla
dığından. hakkında o doğrultuda muamele yapılmasını rica ederim.
Reisicumhur
Gazi
*
Aslı, Cumhurbaşkanlğı Arşivi, A: IV- 19-a, D: 75, F: 30'da bulunan eski yazı belgenin foıokopisi Aıa
Wrk'ün BüWn Eserleri Arşivi'ndedir. Eski yazı belge Musa Sarıkaya ıarafından okunmuşıur.
i Kurmay Yarbay. (Y.N.)
:2 Tevfik Bıyıklıoğlu. (Y.N.)
247
ANADOLU DEMİRYOLLARI İDARESİNE KREDİ VERİLMESİ HAKKINDA
BAŞVEKALET'E*
(27 MART 1 924)
Türkiye Cumhuriyeti Riyaseti
Kalemi Mahsus Müdüriyeti
Adet
Ankara
27.3. 1 340 [ 1 924]
6/342
Tezkere
Başvekalet Canibi Samisine
Anadolu Demiryolları idaresine dört yüz bin lira kredi verilmesine dair olup, Tür
kiye Büyük Millet Meclisi'nin 26 Mart 1 340 [ 1 924] tarihinde toplanan yirmi ikinci
toplantısının birinci celsesinde kabul edildiği Meclis Riyaseti Celilesinin 26.3. 1 340
[ 1 924] tarih ve 467/34 i numaralı tezkeresinde bildirilen 452 numaralı kanun, ica bı
mn yapılması için ekte gönderildi, Efendim.
Türkiye Reisicumhuru
Gazi M. Kemal
•
Aslı, Cumhurbaşkanlığı Arşivi. A: LV-4-a, D: 52- 1 . F: 6 1 -2'de bulunan eski yazı belgenin foıokopisi Ala
lürk'ün BülÜn Eserleri Arşivi'�dedir. Eski yazı belge Musa Sarıkaya ıarafından okunmuşıur.
248
ANADOLU DEMİRYOLLARI İDARESİNE KREDİ VERİLMESİ HAKKINDA
TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİsİ RİYASETİ'NE·
(27 MART 1 924)
Türkiye Cumhuriyeti Riyaseti
Kalemi Mahsus Müdüriyeti
Ankara
27.3. 1 340 [ 1 924]
6/342
Tezkere
Türkiye Büyük Millet Meclisi Riyaseti Celilesine
26.3 . 1 340 [ 1 924] tarih ve 467/34 i numaralı tezkerei devletleri cevabıdır.
Anadolu Demiryolları idaresine dört yüz bin lira kredi verilmesine dair olup, Tür
kiye Büyük Millet Meclisi'nin 26 Mart 1 340 [ 1 924] tarihinde toplanan yirmi ikinci
toplantısının birinci celsesinde kabul edildiği bildirilen 452 numaralı kanun, icabımn
yapılması için Başvekillefe takdim ve tebliğ kılınmıştır. Efendim.
Türkiye Reisicumhuru
Gazi M. Kemal
*
Aslı. Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A: IV-4-a, D: 52- I . F: 6 l -3'te bulunan eski yazı belgenin fotokopisi Ata
türk'ün Bütün Eserleri Arşivi'ndedir. Eski yazı belge Mu�a Sarıkaya tarafından okunmuştur.
249
İSTANBUL DARÜLMUALLİMİN MÜDÜRÜ İHSAN BEYEFENDİ'YE·
(3 NİsAN 1 924)
Darülmua/limini Aliye) Müdürü İhsan Bey mektebin yirmi sekizinci yıldönümü
nün kutlanması münasebetiyle Reisicumhur Gazi Paşa'ya bir telgraf çekmişti. Dün
Gazi Paşa'dan İhsan Bey'e aşağıdaki cevap gelmiştir:
İstanbul Darülmuallimin Müdürü İhsan Beyefendi'ye
Milli mefkfiremizin yaratıcıları yanında müstesna bir mevkii olan İstanbul Darül
muallimini'nin 28. yıldönümünü kutlarken, gelecek için gösterdiği ve teyit eylediği
kuvvetli azim ve ahdi büyük bir takdir hissi ile karşıladığımı beyan eder ve mesut ne
ticelerini beklerim, Efendim.
Türkiye �eisicumhuru
Gazi M ustafa Kemal
4 Nisan 1 924, No: 9702, s.3. Eski yazı metin Musa Sarıkaya ve Hadiye Yılmaz tarafından
okunmuştur.
ı yük..
�ek Öğretmen Okulu. (Y.N.)
•
ikdam,
250
MACARİsTAN KRALİYETİ G UVERNÖRÜ AMİRAL HORTHY'YE*
(5 NİsAN 1 924)
Halis ve Muazzez Dostum,
İki memleket arasında mevcut samimi ve dostça bağların takviyesi için daimi dip
lomatik münasebetlerin tesisi halisane emel ve arzusuyla Türkiye Büyük Mi llet Mec
lisi'nde Urfa Mebusu Hüsrev Bey'i nezdi fahimanelerine fevkalade delege ve ortael
çi sıfatıyla tayin eyledim. Adı geçenin sahip olduğu dirayet, fatanet ve diğer meziyet
leri, yeni vazifelerini iyi yapmakta muvaffak olacağında şüphe bırakmamaktadır. Ge
rek Türkiye Cumhuriyeti namına tarafından vuku bulacak tebligata ve gerek zatı fa
himaneleıi hakkında beslediğim halisane hislere ve sevgiye dair vereceği teminata
emniyet ve itimat buyurulmasını ve yüksek memuriyetinin iyi yapılması hususunda
desteğe mazhar olmasını rica ederim.
Ankara'da bin üç yüz kırk [ 1 924] senesi Nisan'ının beşinci günü yazıldı.
*
D.B.A. (TC Dışişleri Bakanlığı Arşivi) · Müı. 1�4'len Fransızca çevirisiyle birlikte akıaran: Atatiirk 1"/.' Ya·
haııCl Deı'let Başkaıılan. c.3, Hazırlayan: Bilal N. Şimşir, Alalürk KÜılür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu
Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankard, 2001 , s.273. Fransızca meıin Kiraz Perinçek tarafından Türkçeye
çevril mişıir.
Belge, kaynakıa "Türkiye Reisicumhuru Gazi Musıafa Kemal Paşa'dan Macarisıan Kraliyeıi Guvemörü
(Yönericisi) Amirdı Horıhy Hazreıleri'ne" başlığı aııında yayımlanmışlır. (Y.N.)
25 1
23 NİsAN'IN DÖRDÜNCÜ YıLDÖNÜMÜ ÜZERİNE
ANKARA MATBUATINA DEMEÇ·
(23 NİsAN ı924)
f. . .l 23 Nisan'ın en büyük zevkini o mübarek günde şerefli bir hissesi olan gaze
temiz tatmaktadır. Reisicumhur Hazretleri'ni tebrikte, gazetemizi temsil eden arkada
şımıza Büyük Gaztmiz, evvelki gün 23 Nisan 'da duymuş oldukları hisleri kendileri
ne has olan vec:iz birkaç cümle ile ifade buyurmuşlardır. Bu suretle gazetemiz her za
man bir kelimelerinden, bir işaretlerinden kuvvet alacak olan muhterem okuyucula
rımız için milli bayramın kıymetli bir hediyesini takdim etmiş oluyor:l
Beş sene evvel nasılsa bugün de aynı hisler ile m ütehassisim. Bugünden ve gele
cekten eminim. Bugün nasılsa yarın da öyle olacaktır. 2
•
Hakimiyeti Mil/(ı·e. 25 Nisan 1 924, Numara: 1 106. s. l ; Aııadolı/da Yeııigiiıı. 25 Nisan 1 924, Numara:
1097. s. l . Hakimiyeti Mil/iye 'deki eski yazı metin Musa Sarıkaya. A/ladolıı'da Yeııigiiıı'deki ise Hüseyin
Gültekin tarMından okunmuştur.
Buraya kadarki kısım Hakimiyeti Mil/iye'de yer almaktadır. (Y.N.)
2 Aııadolıı'da Yeııigiiıı'de "Bugün böyle. yarın da öyle olacaktır". (Y.N.)
i
252
ROMANYA ELÇİsİ G. FILALITY'NİN NUTKUNA CEVAp·
(24 NİsAN 1 924)
Ankara, 24.4. 1 924
Elçi Efendi.
Haşmetlu Romanya Kralı Hazretleri'nin zatıalinizi nezdime fevkalade delege ve
ortaelçi tayin buyurduklarını içeren itimatnameleri büyük bir memnuniyetle alıyo
rum. Memleketim ile onun geçirdiği inkılaplar hakkında alakadan dolayı teşekkür
beyan ederim. Hakkımda beslediğiniz hislerden ayrıca mütehassisim. Her iki mem
leket arasında öteden beri yerleşmiş olan halisane dostluğun yeniden tesisini aynı de
recede arzu eylediğim için barış ve bağımsızlık mefkOresinin müştereken düşünce
den fiile geçirilmesi hususunda gerek benim, gerek Türkiye Cumhuriyeti hükümeti
nin en geniş desteğine nail olacağınızı memnuniyetle temin ederim. Türkiye Cumhu
riyeti hükümetinin halisane yardımıyla kuvvet kazanacak olan memurluk vazifeleri
nizin tam muvaffakiyet ile taçlanacağında hiç şüphem yoktur.
•
D.B.A. (TC Dışişleri Bakanlığı Arşivi) - Müt. 6/2'den Fransızca çevirisiyle birlikte aktaroln: Atatürk ve
Yabancı Dev/et Başkan/an. c.4. Hazırlayan: Bilaı N. Şimşir. Atatürk Kültür. Dil ve Tarih Yüksek Kuru
mu Türk Tarih Kurumu Yayınları. Ankara. 200 1 . s.9- IO; Ayııı Ta";hi. 1 924. c.3. s.275-276. Ayııı Taı·i·
hi'ndeki eski yazı metin Ahmet Hezarfen. Atatürk ve Yabancı Devlet Başkan/an'ndaki Fransızca metin
Martı Şahin tarafından Türkçeye çevrilmiştir.
Belge. Atatürk ve Yabancı Devlet Başkan/a,.,'nda "Türkiye Reisicumhuru Gazi f\ıustafa Kemal Paşa'nın.
Romanya Elçisi Mösyö E. Filality'nin Nutkuna Cevabi Nutku" başlığı altında yayımlanmıştır. (Y.N.)
253
LEHİsTAN CUMHURREİsİ STANISLAS WOJCIECHOWSKI'YE·
(27 NİsAN ı 924)
Halis ve Muazzez Dostum.
İki memleket arasında eskiden beri mevcut revabıtı samimi ve dostça bağların
canlandırılması ve takviyesi için daimi diplomatik münasebetler tesisi halisane emel
ve arzusuyla Hariciye Vek1ileti'mizde Siyasi Müşavir Doktor İbrahim Tali Bey'i, Ri
yasetpenahilerinin yüksek nezdine fevkalade ve delege ortaelçi sıfatıyla tayin ey le
dim. Adı geçenin sahip olduğu dirayet, zek1i ve diğer meziyetleri, yeni vazifelerini iyi
yapmakta muvaffak olacağına şüphe bırakmamaktadır. Türkiye Cumhuriyeti namına
tarafından vuku bulacak tebligata ve zatl1ilileri hakk�nda beslediğim halisane hissiyat
ve sevgiye dair arz eyleyeceği teminata ve bilhassa Leh m illetinin yükselmesi ve iler
lemesi hakkındaki samimi temennilerle alakah beyanatına itimat gösterilmesini ve
yüksek memuriyetinin iyi yapılması hususunda Riyasetpenahilerinin desteğine maz
har buyurulmasını rica eylerim.
Ankara'da bin üç yüz kırk [ ı 924] senesi Nisan'ının yirmi yedinci günü yazıldı.
• D.B.A. (TC Dışişleri Bakanlığı Arşivi) - Mü!. 1/97'den Fran�ızca çevirisiyle birlikıe akıanın: Atatürk ve
Yabancı Devlet Başkanlan. c.3, Hazırlayan: Biliil N. Şimşir, Aıaıürk Külıür, Dil ve Tarih Yüksek Kuru
mu Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2001 . s.417-4 1 8. Fransızca meıin Mal11 Şahin ıarafından
Türkçeye çevrilmişıir.
Belge. kaynakıa "Türkiye Reisicumhuru Gazi Musıafa Kemal Paşa'dan, Lehisıan [Polonya] Cumhurre
isi Mösyö Sıanislas Wojciechowski Cenaplarına" başlığı aııında yayımlanmışıır. (Y.N.)
254
PA1RİKHANE MESELESİ HAKKINDA
NEW YORK HERALD MUHABİRİNE DEMEÇ·
(4 MAYIS 1 924)
Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Paşa. New York Herald gazetesi muhabiri
ne Patrikhane meselesi hakkında pek mühim beyanatta bulunmuştur. Bu beyanatı
naklediyoruz:
Hilafetle beraber Türkiye'de mevcut olan Ortodoks ve Ermeni kiliseleri patrikha
neleri ile Musevi hahamhanelerinin ortadan kalkması lazımdır. Hilafet ve bu muhte
lif patriklikler asırlardan beri ruhani salahiyet daireleri haricinde muazzam imtiyaz
lar topladılar. Halkın görüşüne dayanarak bahşedilen haklar haricinde imtiyazlar ile
Cumhuriyet idaresinin tatbiki mümkün değildir. Mazide, bilhassa Abdülhamit'in
hal'inden sonra Kanunu Esasi'mizi ve Meşrutiyet kanunlarımızı Batı'nın medeniyet
makinesini örnek alarak değiştirmeye çok çalıştık. Fakat bu teşebbüsümüz neticesiz
kaldı. Zira her adımda patrikhaneler ve hilafet gibi siyasi, dini müesseselerin hakla
rı ile karşı karşıya geldik.
Asırlarca evvel Türk-Müslüman ecdadırnız bu memlekette hükümran oldukları za
manlarda siyasi, dini salahiyete sahip reisler tarafından idare edilmekte olan cemaat
ler buldular. O devirde dini itikatları fatihlerin itikatlarından farklı olan hakimiyet al•
VakiT. 4 Mayıs i 924. Numara: 2283. s.l -2; ikdam. 4 Mayıs i 924. Numara: 963 I . s.2; Tevhidi Efiaı; 4
Mayıs i 924. Numara: 4057- i 029, s. i -2. Aynca bkz. ATaTürk'i;1ı Söyleı' ı'e Demeçieri Tamim I'e Telgra/
la,., \� Hazırlayanlar: Sadi Borak-Dr. Utkan KocalÜrk, Türk inkılap Tarihi Enstitüsü Yayınları, Ankara,
1 972, s. i 04- i 06. Vaki r'teki eski yazı metin Musa Sarıkaya, ikdam ve Tel'hidi Efiar'dakiler ise Hüseyin
Gültekin tarafından okunmuştur.
Bu haber hakkında HakimiyeTi Mil/iye ve Anadolıı'da Yenigı'iıı'de şu tekzip yer almaktadır:
"Uydurma Bir Mülakat
3 Mayıs 340 ı i 9241 tarihli gazetelerde Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretleri'nin Ne\'
York Herald gazetesi muhabiriyle mülakatına atfen patrikhaneler ve hahamhane hakkında bazı be
yanat görülmüştür. Böyle bir mülakat esasen vaki olmamıştır. Dolayısıyla rivayet olunan beyanat
tümüyle uydurmadır. Anadolu Ajansı"
Bkz. HakimiyeTi Mil/iye. 8 Mayıs 1 924. Numara: i i 1 4, s.2; Anadolıı'da Yenigi;" , 8 Mayıs 1924. Numa
ra: i 105, s.2. Eski yazı metinler Musa Sankaya tanıfından okunmuştur.
Bu tekzip Danışma Kurulu üyelerimiz tarafından şu şekilde yorumlanmıştır:
Prof. Dr. Nejat Kaymaz: "Metin, o denli Atatürk ifadesi taşıyor ve o denli gerçeği anlatıyor ki; Atatürk,
muhabire bu konuda içini dökmüş ve yayımlanmamasını istediği, söz aldığı bir söyleşi yapmış, istanbul
gazeteleri de muhabirden öğrenilen o konuşmayı yayımlamış olabilir."
Dr. Doğu Perinçek: "Kanımca bu mülakat verilmiş. Fakat Lozan hükümleri açısından sakıncah olduğu
için daha sonra tekzip edilmiş olabilir." (Y.N.)
255
tındaki unsurlar ile uzlaşma lüzumu hissedilmişti. Bu sebeple bu ilk fatihler, hakimi
yetIeri altına aldıkları muhtelif milliyetleri kendi alışılmış ı:;ini reisIeri vasıtasıyla ida
re etmeyi münasip buldular ve bu reisIere --dini reislere- büyük bir salahiyet verdiler,
Halifenin ve patriklerin bu imtiyazları kanunlarımızın esasını teşkil etmişti. Bu
nizamlar vaktinde tedbir amaçlı bile olsaydı �/ine bir tehdit teşkil eylerdi. Zira ilerle
melerimizi geciktirdi ve zorlaştırdı ve bu sebeple yalnız Türkiye, Avrupa'da komşu
su olan bütün mil letler arasında geride kaldı. Hükümeti işlemiyordu. Patrikhanelerin
veya hilafetin itirazlarına maruz kalmaksızın hiçbir ıslahat veya ilerici fikir, idare
usulümüze ithaf edilemiyordu. Bununla beraber, usullerimizden bazılarının değişti
rilmesi zamanı geldi ve o vakit hilafette bütün değişikliklere karşı şiddetli bir husu
met keşfettik. Patriklerimizin hiddetini tahrik etmeden eğitim usul�müz değiştirile
mezdi. Bunlar yardım maksadıyla daima yabancı hükümetlere müracaat ediyorlardı.
Asırlardan beri Rusya, İstanbul Rum Patrikliği üzerindeki hegemonyası sayesin
de işlerimiz üzerinde zararlı bir nüfuz sahibi bulundu. Rum Ortodoks ve Ermeni pat
rikhaneleri vasıtasıyla idare usulümüz, diğer kilise idareleri meydana getirilmesini
elzem kıldı. O vakit Rum-Katolik patrikini ve Yahudilerin hahambaşılarını tasdike
mecbur olduk.
Protestanlık ortaya çıktığı zaman, İstanbul'da bir Protestan kilisesi temsilcisinin
bulunmasını kabul zarureti karşısında kaldık ve Rum Patrikhanesi'nin imtiyazlarına
benzer imtiyazlaı' verdik.
Son zamana kadar vergilerimiz kiliseler vasıtasıyla tahsil edilirdi. Yani hükümet,
servetleri üzerine vergi koymakla beraber, vergilerin tahsilini her bölgede özel ruha
ni reisIere terk ederdi.
Diğer bir tabirle, mesela beş yüz Protestandan meydana gelen bir cemaatten bir
kütle halinde"vergi alınır ve bu vergilerin dağıtımı ve tahsi li hakkında bir söz söyle
nemezdi. Serma} � vergileri de aynı suretle toplanmak lazım gelirdi.
Patrikhanelerin ve hilafetin imtiyazlarına göre, hükümet, eğitim usulünü ıslah
edemezdi. Türkiye'de yerleşmiş olan her cemaat, ister resmen salahiyet almış bulun
sun, ister bulunmasın, kendi dini mekteplerine ve liselerine sahipti ve imparatorluk
sınırı dahilinde her millet kendi l isanını ve dinini talim ederdi. Fakat bu mektepler
ihanet projelerine hizmet ettiler. Ermeniler, Türk hakimiyeti altında, açıkça bağımsız
bir kraliyet lehinde çalışıyor ve yabancı unsurların fiili yardımıyla hayallerinin uygu
lamaya geçirilmesi için devamlı olarak entrikalarda bulunuyorlardı. Bizimle dört yüz
sene birlikte yaşamış olan yerli RumIar, günün birinde kendilerini kurtarılmamış sa
yarak Türklerin boyunduruğundan kurtulacakları günü düşünmeye başladılar. Mek
teplerinde kendi i isanlarını ve dinlerini tali m ettiler ve hakimiyeti altında yaşadıkla
rı hükümeti yabancı saydılar.
Diğer milletlerle de aynı hal vaki oldu. Türkiye'de mektepler ve kiliseler siyasi
tahriklerin ocağı idi. Gayrimüslim unsurlar, hatta imparatorluk sınırı dahilindeki
Müslüman Araplar, aynı maksat la mekteplerinde Türk Iisanının talimini ihmal ettiler.
Böyle bir vaziyete İngiltere, Fransa, Amerika veya herhangi bir milletin ne kadar za
man tahammül edebileceklerini sorarız.
256
KONYA'DA CANİşİNİ HAZRETİ MEVLANA ABDÜLHALİM EFENDİ'YE·
(6 MAYIS 1 924)
Çıkış yeri: Ankara
Numarası : 1 1 87
Tarihi: 6.5.40 [ I 924]
Konya'da Canişini Hazreti Mevlana Abdülhalim Efendi Hazretleri'ne
C. Tebrikatı alilerine teşekkür ve bilmukabele tebrik ederim, Efendim.
Gazi Mustafa Kemal
•
Mevlana Müzesi Arşivi, Envanter No: i 04-02A. Eski yazı belge Ahmet Hezarfen lardfından okunmuştur.
257
YUNUS NADİ İLE SÖYLEŞİ*
(6 MAYIS 1 924)
Ankara'dan hu defa iyice uzun hir zaman içiıı İstanhul'a gidişimin arifesinde Re
isicumhur Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretleri'ne arzı veda için Çankaya'ya ziya
retlerine gitmiş idim. [' . .J Gazi Paşa, hatıraları, üç dört senelik mücadele hayatımı
zın hu vesileyle temas olunan safhalarını alaka ile dinliyorlar ve hizzat alaka ile tek
rar ve ihya ediyor/ardı. [' . .J Dünkü, hüyük maziyi canlandıran hu hashıha/in Gazi /i
sanından ifade olunan kısımlarının kayholmasına gönlüm razı olamadı. Bunlardan
hir kısmını tespit etmekten kendimi alamadım.
Ben A nkara'dan İstanhul'a gitmekte olduğum için, ilk sözler dört sene evvel gel
diğimiz A nkara ile dört sene evvel hıraktığımız İstanhul üzerinde ve hu iki şehrin şim
diki vaziyetleri üzerinde cereyan etmiş idi. Bu hahiste Gazi'nin sözlerini aslına çok
mutahık olahilmesine hilhassa itina ederek işte kaydediyorum:
Doğrudur, az zamanda çok merhale. Şüphe yok, İstanbul'umuz güzeldir, fakat
Ankara'mız bütün noksanlarına rağmen, daha az güzel değildir. Onu bilhassa bizler
biliriz, değil mi? B ilhassa fazla olarak şimdi Ankara, devletimizin merkezidir de. Ha
kikaten Ankara, vaziyeti itibariyle memleketimize idare merkezi olmak bakımından
çok cazip ve güven verici bir noktadır. Bu sebeple benim kararlarım, harekat ve te
şebbüslerim üzerinde tabii o larak tesirlerini göstermiştir. Hakikaten işe memleketin
doğusundan, doğu sınırından başladım. Sonra daha batıya gelmek zaruretini hisset
tim. Nihayet Ankara'da durdum ve memleket işlerini, milletin arzusu doğrultusunda
sevk ve idare etmek için başka yere gitmeye Iüzum hissetmedim. Türkiye'nin ve Türk
milletinin ve Türk m i lleti menfaatlannın en emin müdafaası da ancak Ankara'dan
olabileceği, hadiselerle sabit olmuştur. En müşkül şartlar içinde, en az hazırlıklı ol
duğumuz halde en büyük darbelerin tersine çevrilebilmesinin en kuvvetli etkenleri
arasında Ankara'nın coğrafi mevkii dahildir.
Ankara'nın tabii ve coğrafi mevkiine kıymet ilave eden bir yön daha vardır: An
karalılar en acı ve felaketli günlerde millet her taraftan muhtelif vasıtalarla zehirIe
nirken, Ankaralılar, memleket ve milletin hakiki kurtuluşuna yönelik teşebbüs hak
kındaki iman ve itimatlarını bir an dahi sarsmamışlardır.
* Cumhuriyet, 7 Mayıs
1 924, s . l . Aynca bkz. Atatürk'ün Söyleı' ı'e Demeçieri Tamim ı'e TelgraJları V. Ha
zırlayanlar: Sadi Borak-Dr. Utkan Kocatürk, Türk İnklUip Tarihi Enstitüsü Yayınlan, Ankara, 1972,
s.99-\04. Cumhuriyet'Ieki eski yazı metin Musa Sarıkaya tarafından okunmuştur.
258
Ankara yakınlarına kadar gelen menfi dalgalara karşı Ankaralılar Cumhuriyeti
mizin henüz neticesi herkesçe meçhul [ ] 1 teşebbüslerini kuvvetli setler halinde
[ . . ] 1 etmişlerdir. Bir gün [ . . . ] 1 Ankara ve Ankara lılar [ . ] 1 bu vazife ile bütün mil
let nazarında bugünden daha fazla takdir olunacaklar ve Türkiye Cumhuriyeti tari
hinde daima kendileri için iftihara değer bir sayfaya sahip olacaklardır.2
Ankara'ya ilk kabul olunduğum gün, ben sadece bir vatandaş, milletin bir ferdi
idim. Hiçbir sıfatım, salahiyetim ve unvanım yoktu. Böyle olmakla beraber, Ankara
ve havalisi tamamen çocuklarıyla, kadınlarıyla, ihtiyarlarıyla beraber Ankara şehrin
den Dikmen tepesine kadar bütün sahrayı doldurmuş ve beni karşılamıştır. İstasyon
dan hükümet dairesine kadar uzayan caddenin iki tarafı eski Türk kıyafetine girmiş,
bıçaklan ve tabancaları ellerinde Ankara gençleriyle dolmuştu. Bu gençler ve onlar
la beraber bütün halk: "Vatanı ve milleti düşmandan kurtarmak için hepimiz ölmeye
hazırız, emrinizi bekliyoruz" diye bağırıyorlardı.
O zaman Ankara istasyonu yabancı subay ve askerlerinin işgali altında bulunuyor
du. O güne kadar Ankaralıları ölü ve Ankara'yı bir harabe zanneden bu yabancılar, bu
ulvi tezahür karşısında ilk endişelerini göstermekten kendilerini alamam ışlardır.
Ben Ankara'yı coğrafya kitabından ziyade tarihte öğrendim ve cumhuriyet merke
zi olarak öğrendim. Hakikaten Selçuki idaresinin parçalanması üzerine Anadolu'da te
şekkül eden küçük hükümetlerin isimlerini okurken birtakım beylikler arasında bir de
Ankara Cumhuriyeti'ni görmüştüm. Tarih sayfalarının bana bir cumhuriyet merkezi
olarak tanıttığı Ankara'ya ilk defa geldiğim o gün de gördüm ki, arada geçen asırlara
rağmen Ankara'da hala o cumhuriyet kabiliyeti devam ediyor. Türkiye'nin hemen bü
tün bölgelerini gezdiğim ve gördüğüm için hükmettim ki, o zaman isimleri cumhuri
yet olmayan diğer yerlerin bugünkü halkı da aynı kabiliyetten asla uzak değildir.
Beni, Türkiye'ye en münasip merkezin Ankara olabileceğini düşünmeye sevk
eden ilk vesile çok eskidir ve fennidir. Bu noktaya ait fikirlerim, her İstanbul'da bu
lunduğum defalar -hayatımm pek az günleri İstanbul'da geçmiştir- uyanmıştır. B i l
hassa Harbi Umumi'den sonra girdiğimiz mütareke günlerinde İstanbul sokaklarını
dolduran yabancı süngüleri, Boğaziçi'nin sularını karartan düşman zırhlıları bu fikir
lerimi fikrisabit haline getirdi ve artık hiçbir şahsa, hiçbir fikre ve hiçbir programa
zerre kadar iltifat etmeksizin bu boğucu havadan çıkmak hususundaki cihanca ma
lum kararımı verdim.
Beni İstanbul'dan Samsun'a götüren vapur Boğaziçi'ni terk ederek Karadeniie gi
rerken İstanbul ufuklarına baktım ve orada her türlü müdafaadan men edilmiş, kalp
ve vicdanları kan ağlayan, dimağları yanan İstanbul halkı için ağladım, gözlerim ya
şardı . Fakat bu sevgili kardeşlerin mutlaka kurtulacağına o kadar emindim ki, bu em
niyet benim için avunma sebebi oldu.
Bundan sonraki teşebbüsler ve vakalar hemen hemen hepinizce, bütün milletçe
malum olmuştur zannediyorum. Bununla beraber, İstanbul'u terk ettiğim günden ön
ceki vaziyetler ayrı bir safha olmak üzere, o günden bugüne kadar cereyan eden va
kalarm kaydedilmiş ve saklı olan belgelerini tasnif etmek suretiyle hatıratımı yazmak
. . .
.
.
.
i Silik olan bir ya da birkaç sözcük okunamadı. (Y.N.)
2 Bu paragraf Atatürk'ün S(jylev ve Demeçieri Tamim ve Telgraj1an V'te yoktur. (Y.N.)
259
niyetindeyim. Bunu yapmayı, gelecek nesil için, Türk Cumhuriyeti tarihi için bir va
zife de görüyorum. Bilirsiniz ki, herhangi bir tarihi elinize aldığınız zaman onun ha
kikate uygun olup olmadığına emniyet için dayandığı kaynaklar ve belgeler araştırı
lır. Bizim şimdiye kadar doğru bir milli tarihe sahip olamayışımızın sebebi, tarihle
rimizin, hakiki okuyucuların belgelere dayanmaktan ziyade, ya birtakım dalkavukla
rın veya birtakım bencillerin hakikat ve mantıktan uzak
sözlerinden başka kaynak
.
bulamamak bedbahtlığıdır.
Mütarekenin kara günlerinde Paşa ile İstanbul'da defalarta konuşmuştuk. Ana
dolu 'ya intikal/eri harikalar gösteren teşkilat ile devam etmişti. Onlardan bahsetlik,
bu arada kongrelerden konuştuk. Bu bahislerde buyurdular ki:
İstanbul'u terk etmek zarureti, İstanbul'da hasıl olan acı şartlardan idi. Anadolu'ya
geçmekteki maksadım, Anadolu'nun ortasında ve Türk milletinin büyük kitlesi içinde
Türk milletinin yüksek seciyesine ve sarsılmaz azim ve imanına dayanmaktı. Bundan
başka hiçbir tedbirin memleket ve m illetin derin yarasına deva olamayacağına kati ka
naat hasıl etmiştim. Onun için Samsun'a ayak bastığım dakikada aldığım ilk tedbir,
Samsun ve havalisine dair maiyetimde bulunanlara icap eden emirleri ve talimatı ve
rerek hemen güneye yürümek oldu. Fakat ne yazık ki, o günlerdeki sıhhi ahvalim be
ni on beş yirmi gün Havza banyolarından istifadeye mecbur kıldı. Bu esnada idi ki, İs
tanbul'a davet olundum. Artık tedaviyi uzatmaya mahal kalmadı. İlk merhale olmak
üzere Amasya'ya hareket ettim. Bugüne kadar geçen zaman zarfında Erzurum ve
Trabzonlulann teşebbüsleriyle yapılması düşünülen Erzurum Kongresi hakkında Er
zurum'la haberIeşiImiş ve orada hazır bulunmak üzere Erzurum'a hareketim kararlaş
tırılmış idi. Gerçi ben Sivas'ta genel bir kongre yapmaya karar vermiştim. Fakat evve
la Erzurum Kongresi'nde bulunmayı ve sonra Sivas Genel Kongresi'ni yapmayı fay
dalı gördüm ve tercih ettim. Amasya'da da birkaç gün kalmak Iüzumu hasıl oldu. Çün
kü Havza'dan İstanbul'a davetim sebebiyle alelacele hareket etmiştim. Samsun ve ha
valisi kumandanına uzun zaman için talimat vermek üzere kendisinin benimle buluş
masını emretmiştim. Bundan başka Ankara'da Kolordu Kumandanı'na da isim ve kı
yafet değiştirerek gelmesini rica etmiştim. Bu kumandan resmen, doğrudan doğruya
emrim altında değildi. Buna rağmen davetime büyük bir asalet ve fedakarlık ile ica
bet etti, bir yüzbaşı üniforması ile müşkülatlı bir seyahat yaptı ve beni buldu.
Ankara Kolordu Kumandanı, bana çektiği bir şifrede beni seven bir arkadaşın re
fakatinde birkaç kişi daha olduğu halde İstanbul'dan Ankara'ya geldiğini ve vardığı
nın bana bildirilmesini arzu ettiğini yazmıştı. Şifrede ismi zikredilmemiş olmakla be
raber, bu arkadaşın kim olabileceğini tahmin ettim ve onu da beraber getirmesini yaz
dım. Beklediğim zevat Amasya'ya geldiler. İcap eden hususları kendileriyle görüştüm.
Samsun ve Ankara kumandanlan geldikleri yerlere döndüler. Ben karargiihımla ve ka
rargiihımda kalan arkadaşlarla beraber kararlaştırılmış olan seyahatime devam ettim.
Sivas Genel Kongresi'ne ait beyannameyi burada Erkanıharbiye Reisi'ne dikte ettim
ve bunun müsveddesi altına tarihi bir hatıra olmak üzere hazır bulunanlara imza koy
durttum. Buna imza koymakta tereddüt gösteren olduğunu söylersem şaşırmayınız.
Yazılan beyanname, Türkiye merkezlerine gönderdiğim bir davetnameden ibarettir.
260
Sivas mesaisi bilhassa ehemmiyetli idi. Çünkü Damat Ferit hükümeti oradan dü
şürülmüş ve istanbul oradan Medisi Mebusan seçimlerine zorlanmıştı. Paşa'nın bu
bahisteki sözlerini aşağıda kaydediyorum:
Tokat, Sivas, Erzurum temasları gönlümde büyük ferahlık yarattı. Anadolu'nun
bu temiz halkı ile -fakat halkı ile diyorum, dikkat buyurunuz- temas ettikçe teşeb
büsümün isabetine dair kanaatim her gün daha çok artıyordu. Erzurum'dan tekrar Si
vas'a geneJ kongreyi açmak üzere geldiğim zaman ve bütün kongre esnasında biraz
sıkıntı çektik ki, bunlar artık malum olmuş şeylerdir. Fakat her şeye rağmen memnun
idik, çünkü İstanbul'u mebusan seçimlerine mecbur etmiş id ik. Yalnız burada benim
unutamayacağım hazin bir mazhariyetsizlik vaki olmuştur. Tabi i malumunuz olmuş
tur ki, Sivas'ta bulunduğum sıralarda İstanbul'dan gönderilen İstanbul hükümetinin
Bahriye Nazırı ile Amasya'da bir protokol imza ettik. O protokolün muhteviyatı ara
sında esaslı olarak şu vardı:
"Meclisi Mebusan'ın İstanbul'da toplanmasının felakete sebep olacağı hakikatini
İstanbul Bahriye Nazırı teslim etmiştir. Meclis'in Anadolu'da münasip bir mahalde
toplanmasının teminine çalışacaktır. Buna muvaffak olamadığı takdirde kendisi m ut
laka nezaretten istifa edecek ve bütün kabinenin istifasını temine gayret edecektir."
İşte bu olmamıştır. Bu görüşümün isabetini ne yazık ki hemen hiç kimseye tasdik
ettiremedim. İnsanlar gariptir. Bazen en akıllılarının bile, hakikatlerin basitliği karşı
sında görüşleri yanlışl ığa doğru gider.
istanbul'un /6 Mart işgalini takiben Kocaeli yarımadası içinde A nadolu'ya geçer
ken Kuşçalı mevkiinde tesadüfettiğim seyyar bir telgrafmerkezi vasıtasıyla o zaman
Ankara'da bulunan Paşa ile haberleşmiş, kendilerine bazı sorular sorarakferahlatlCI
cevaplar aimıştım. i Altı gün sonra Ankara'ya vardığımda vaziyeti bu teminatla uyum
lu bulmamakla beraber, Paşa'nın en kati ve herkese huzur veren bir emniyet içinde ol
duğunu görmüştüm. Bu hatlraları ydd ettik. Onları Paşa da hatırladı ve izah etti:
Evet, Kuşçalı'dan çektiğiniz telgrafı hatırladım. Bana bazı sorular soruyordunuz.
Mesela cihanla telsiz telgraf haberleşmesi temin edilip edilmediğinden, cephane ve
mühimmatın kafi olup olmadığından, Yunan ordusunun vaziyetine nazarı dikkati
çekmekten ibaretti zannederim. Sorularınızı cevapsız bırakmadım değil mi? Fakat
bittabi Ankara'ya vardığınızda bütün hakikatleri anladınız. Bugün de tekrar edeyim
ki, sorularınızdan yalnız üçüncüsüne tam cevap vermiştim. Birinci ve ikinci sorunu
zu da cevapsız bırakamazdım. Erzurum merkezindeki telsizimizin faaliyete başladı
ğını ve her şeyin düşmanı mağlup etmeye yeteceğini söylemek suretiyle de hakikat
haricinde cevap vermiş olmadığımı artık şimdi tasdik buyurursunuz. Gerçekte sizin
bana sorduğunuz telsiz telgraf merkezi mevcut değildi. Fakat bunun mevcut olma
ması, benim gözümde maksadın esası için ikinci derecede idi. Mühimmat ve cepha
ne de yoktu ve çok zamanlar tedarik dahi edilememişti. Siz buraya gelmeden kendi
i 27 Man 1920 tarihli söz konusu telgraf haberleşmesi için bkz. Atatürk'ü" Bütü" Eserleri. c.7, Kaynak
Yayınları, İstanbul. 2002. s.220-22 i . (Y.N.)
261
kendinize mutlaka bunu tahmin edebilirdiniz. Fakat böyle olmakla'beraber, çok mü
him ve hayati gördüğünüz bu noktayı bana sormaktan bir zarar gelmezdi. Benim ise
düşmanı mağlup etmek için aslolan milli azim ve imanın mevcudiyetini gördükten
sonra cephane vesairenin önünde sonunda ve her halde tedarik edilebileceğine itima
dım vardı. Size olumlu cevap vermekte haklı idi m,
Düşmanı mutlaka denize dökeceğimize dair olan güvenim ise hakikaten sarsıl
maz idi, daima o sağlamlığı muhafaza etti. Çünkü hissiyata ve hayallere deği l, göz
lem, inceleme ve hesaba dayalı tedbirlerin kahraman mil letirniz tarafından tatbikatı
büyük bir feragat ve emniyetle üstleniimiş bulunuyordu.
Paşa'ya Sakarya zaferinden dönüşünde daha ayağının tozu ile hissiyatını, "Bu
Türk mil/eti �'ok hüyük mil/etti/� ona layık kumandan lazım" demiş olduğunu hatırlat
tım. Bütün o kanlı savaşlar ve milletin o zamanki coşkusu ve yüce azmi safha safha
göz önünden ge�'meye haşladı, Gözleri ufka doğru hir müddet dalgm durduktan son
ra Paşa anlattı :
Hakikaten öyledir. Afyon, kati neticeyi teminde çok hesaplı ve belki bu itibarla da
ha büyük harekata sahne olmuş ise de, Sakarya'nın kıymet ve azameti hiçbir .zaman
eksilmez. Gerçi Sakarya da hesapsız bir meydan muharebesi değildi. Fakat bunun he
sabı yalnız muazzam milletimizin h�miyet ve ulviyetine dayandırılmış idi. Millet,
kendisinde mevcudiyetine emin bulunduğumuz bu hamiyet ve ulviyeti fazlasıyla gös
terdi. Büyük Millet Meclisi'nin verdiği salahiyetlerle donanmış Başkumandan bir iki
beyanname ile millete vaziyeti ve vazireleri hatırlattı. Bu hitap bütün bir milleti, bü
tün bir hükümet teşkilatını ayaklandırmaya yetti. O zaman her taraftan koşuldu ve ko
şuldu ve ancak böylelikledir ki, Sakarya'da Türk tarihinin harikası tahakkuk etti.
Paşa 'ya. Sakarya'dan evvel mil/ete hitahen: "Düşman vatanın mukaddes ocağm
da hoğulacaktır" demiş olduğunu hatırlattık.
Evet, dedi. Öyle demiştik. Çünkü öyle olacaktı. Bunun başka türlüsünü hatta ta
savvur etmek bile bizlere göre ve Türk milIetine göre imkansızdı.
Son muharehenin ve son taarruzun alelade olup hiten şeylerden olmadığını unu
tamazdık. Afyon harhinden önce taarruz lüzumuna ve hunun imkan ve imkansızlığı
na dair hararetli konuşmaların hiç olmazsa geçici ve görünüşte huhranları vardı.
Bütün hu vaziyetlerde görüşü hiç değişmeyenlerden hiri ve hirincisi Başkumandan
Paşa idi. Bahis huraya intikal ettiğinde Paşa gülerek şunu söyledi:
Gördünüz ki, daha doğr�su gördüler ki, haksız değilmişiz.
262
İSTANBUL'DA RUM PATRİöİ GREGORİUS EFENDİ'YE TEŞEKKÜR·
(7 MAYIS ı 924) 1
Dün akşamki Rumca gazetelerde okunduğuna göre, Gazi Paşa hayram münase
hetiyle Patrikhane Başpapazı tarafindan gönderilen tehrik telgrafnamesine cevahen
aşağıdaki telgrafnameyi göndermiştir:
İstanbul'da Rum Patriği Gregorius Efendi'ye
Tcbriklerinizden dolayı size teşekkür beyan ederim.
Gazi M ustafa Kemal
• Vakit. 8 Mayıs 1 924, Numara: 2285, s.4. Eski yazı metin Musa Sarıkaya tarafından okunmuştur.
i Vakit'te telgrafın tarihi yer ahİıamaktadır. 7 Mayıs 1 924. telgrafın Rumca gazetelerde yayımlandığı ta
rihıir. (Y.N.)
263
İTİMATNAMESİNİ SUNAN
MACAR ELÇİsİ LADISLAS TAHY'NİN NUTKUNA CEVAp·
( i ı MAYIS ı 924)
Ankara, l l , saat 7 - Reisicureıhur Gazi Mustafa Kemal Paşa, bugün öğleden son
ra üç bUl;ukta Çankaya'daki köşklerinde Macar Sefiri Mösyö Ladislas Tahy cenapla
rmı resmen kabul buyurmuşlardır. Macar Sejiri itimatnamesini Reisicumhur'a tak
dim ile aşağıdaki nutku irat etmiştir:
[. . .]
Reisicumhur, cevaben aşağıdaki nutku irat buyurmuşlardır:
Ankara, l i Mayıs ı 924
Elçi Efendi ,
Macar Krallığı Guvemörü l Hazretleri'nin zatıalinizi fevkalade delege ve ortaelçi
sıfatıyla nezdime memur buyurduklarını bildiren itimatnameleri elinizden büyük bir
haz ile teslim alıyorum.
Adı geçenin hakkımdaki dostça hissiyatına dair teminattan ve kahraman Macar
mi lleti namına gösterdiğiniz hissiyat ve kardeşçe temennilerden samirniyetle müte
hassis oldum. Türk milleti de Macar milleti hakkında hakiki dostluk hisleri besle
mektedir.
İki memleket arasında hayırlı olarak mevcut uyum ve ahenk bağlarının mesainiz
sayesinde bir kat daha kuvvetleneceği hakkındaki kanaatinize tamamıyla iştirak et
mekteyim. Yüksek memuriyetinizin yerine getirilmesi hususunda nezdimde devamlı
olarak yardıma mazhar olacağınızdan emin olunuz.
Macar Krallığı Guvemörü Hazretleri hakkında beslediğim yüksek hürmet ve sa
mimi dostluğu kendilerine bi ldirmenizi rica eder ve zatı sefiranelerine hoş geldiniz
demekle sevinç duyarım.
• ikdam. 1 2 Mayıs 1 924. Numara: 9637, s. i ; Tevhidi Efkôr. i 2 Mayıs 1 924, Numara: 4063 - 1 035, s.2; Va
kir . 1 2 Mayıs 1 924, Numara: 2289. s.2; Ayııı Tarihi. 1 924. c.3, s.274. Aynca bkz. D.B.A. (TC Dışişleri
Bakanlığı Arşivi) - Macarisıan 1/30-0. 1 a. ı 'den Fransızca çevirisiyle birlikıe akıaran: Aral/ırk I'e Yaban
u Deı·ler Başkanlart. c.3. Hazırlayan: Bilill N. Şimşir. Aıaıürk Külıür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu
Türk Tarih Kurumu Yayınlan. Ankara, 200 1 , s.277-278; Ararürk'ün Söyleı' ve Demeçieri Tamim ve Telg
raj7art V. Hazırlayanlar: Sadi Borak-Dr. Uıkan Kocaıürk, Türk inkllilp Tarihi Ensıitüsü Yayınlan, Anka
ra. ı 972. s.3 ı -32. ikdam ve Tel'hidi Efiıir'daki eski yazı meıinler Hüseyin Güııekin, Vakir'ıeki Musa Sa
rıkaya. Ayııı Tarihi'ndeki Ahmeı Hezarfen ıarafından okunmuş, Aral/ırk ve Yabancı Del,ler Başkanla
i
,.,'ndaki Fransızca meıin MarU Şahin ıarafından Türkçeye çevrilmişıir.
Guvernör (Fr. Gouvemeur): yöneıici. (Y.N.)
264
M UHTAÇLARA YARDIM HAKKINDA
TÜRKİYE HİLALİ AHMER CEMİYETİ RİYASETİ'NE+
( 1 4 MAYIS ı 924)
Türkiye Cumhuriyeti Riyaseti
Kalemi Mahsus Müdüriyeti
6/522
Tezkere
Ankara
ı 4.5. ı 340 [ ı 924]
Dersaadet'te Türkiye Hilali Ahmer Cemiyeti Riyaseti Aliyesine
Altı bin dokuz yüz yetmiş dokuz İngiliz lirası üç şilin dört penilik bir kıta çek ek
te gönderildi. Bunun yetimler, yaralılar, muhacirler ve dul kadınların ihtiyaç ve ıstı
rabının hafifletilmesi uğrunda sarfı ve makbuzunun gönderilmesiyle beraber, nereler
de, ne suretle sarf edildiğinin bildirilmesini ve son zamanlarda mübadele suretiyle
cidden yardıma muhtaç bir halde gelmekte olan m uhacirlerin de bu arada nazarı dik
kate alınarak bu konuda Mübadele, İmar ve İskan Vekaleti'yle irtibat tesis edilmesi
ni rica ederim, Efendim.
Türkiye Reisicumhuru
Gazi
+ Aslı, Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A: IV-8- 1 , D: 56- 1 , F: 3-4 ve 3-6'da bulunan eski yazı belgenin foıoko
pisi Aıaıürk'ün Büıün Eserleri Arşivi 'ndedir. Eski yazı belge Erol Şadi Erdinç ve Musa Sarıkaya ıarafın
dan okunmuşıur.
265
M UHTAÇLARA YARDIM HAKKINDA
M ÜBADELE, İMAR VE İSKAN VEKALETİ'NE"'
( 1 4 MAYIS 1 924)
Türkiye Cumhuriyeti Riyaseti
Kalemi Mahsus Müdüriyeti
Adet
6/523
Ankara
14.5 . 1 340 [ 1 924]
Mübadele, İmar ve İskan Vekaleti Celilesine
Altı bin dokuz yüz yetmiş dokuz İngiliz lirası üç şilin dört penilik bir kıta çek, ye
timler, yaralılar, muhacirler ve dul kadınların ihtiyaç ve ıstırabının hafifletilmesi için
sarf edilmek ve bu arada mübadele suretiyle cidden yardıma muhtaç bir halde gel
mekte olan muhacirler de nazarı dikkate alınarak bu konuda Vekaleti Celileleriyle ir
tibat tesis edilmek üzere Türkiye Hilali Ahmer Cemiyeti Riyaseti'ne verilmekle ma
lumat beyan olunur, Efendim.
Türkiye Reisicumhuru
Gazi M. Kemal
"' Aslı. Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A: IV-S- I , D: 56- 1 , F: 3-5 ve 3-7'de bulunan eski yazı belgenin fotoko
pisi Atatürk'ün Bütün Eserleri Arşivi·ndedir. Eski yazı belge Erol Şadi Erdinç ve Musa Sarıkaya tarafın
dan okunmuştur.
266
MACARİsTAN KRALİYETİ HÜKÜMET NAİBİ AMİRAL HORTHY'YE*
(30 MAYIS 1 924)
Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretleri'nden
Macaristan Kraliyeti Hükümet Naibi Amiral Horthy Hazretleri'ne
Budapeşte
Ankara, 30 Mayıs ı 924
Sayın Guvemör, i
Tarafı devletlerinden geçen Şubat'ın 27'si tarihiyle gönderilen dostluk mektubu
nu Tahy de Tahovary elinden büyük bir sevinçle aldım. Mektubu Macar Ortaelçisi
elinden almak sevincimi ikiye katladı.
Gerek tarafı alilerinden ve gerek kardeş Macar milleti namına Türk milleti hak
kında gösterilen yakınlıktan pek mütehassisim.
Asırlardan beri dost olan iki kardeş millet arasında doğrudan doğruya diplomasi
münasebetlerinin bu veçhile yeniden tesisini görmekten ziyadesiyle haz duydum.
Manevi ve fikri meziyetlerini ziyadesiyle takdir ettiğim Macar m illetinin samimi
bir hayranıyınl. Memleketlerimiz arasında mevcut olan asırlık dostluk münasebetle
rini bir kat daha takviye etmek için hiçbir şeyden kaçınmayacağım.
Macar milletinin refahıyla zatıalilerinin saadeti hakkında temennilerimin samirni
yetine itimat etmenizi dilerim.
Yakın Dostunuz
Gazi Mustafa Kemal
D.B.A. (TC Dı�i�leri Bakanlığı Ar�ivi) - Macarisıan 1/30-0. i a. i 'Ien Fransızca belge foıokopisiyle bir
likle aklaran: Atatı/rk re Yabaııcı De,üt Başkaııları. c.3, Hazırlayan: Bilal N. Şim�ir, Aıalürk Küllür, Dil
ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara. 2001 . s.280. 599. Fransızca belge Mar
II Şahin ıarafından Türkçeye çevrilmi�ıir.
Bilal N. Şim�ir, Fr.ınsızca belgenin bulunduğu dosyada yer alan ve Fransızca melni lam lulmayan bir
çeviri ıasıağına da dipnona yer vermekıedir. Bkz. aynı yerde. (Y.N.)
i Guvernör (Fr. Gouverneur): Yönelici. (Y.N.)
•
267
ANADOLU-BAGDAD DEMİRYOLLARI MÜDİRİ UMUMİsİ
BEHİç BEYEFENDİ'YE·
( 3 1 MAYIS 1 924)
Türkiye Cumhuriyeti Riyaseti
Hususi
Ankara
3 1 .5. 1 340 [ 1 924]
5/1 723
Anadolu-Bağdad Demiryolları Müdiri Umumisi Behiç Beyefendi'ye
Mektubunuzu okudum. İyi niyet ve samimiyetinizi teyit eden ifadelerinizden
memnun oldum. Teşekkür ederim. Efendim .
Türkiye Reisicumhuru
Gazi M. Kemal
•
Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü (TITE) Arşivi, Kutu No: 152. Belge No: i . Eski yazı
belge Dr. Deıviş Kıhnçkaya ve Hüseyin Gültekin tarafından okunmuştur.
268
HİLALİ AHMER'E VERİLEN PARA HAKKINDA
MÜBADELE, İMAR VE İSKAN VEKALETİ'NE·
(3 HAZİRAN 1 924)
Ankara
3.6 . 1 340 [ 1 924]
Türkiye Cumhuriyeti Riyaseti
Kalemi Mahsus Müdüriyeti
Adet
6/560
Tezkere
Mübadele, İmar ve İskan Vekaleti Celilesine
1 6.5 . 1 340 [ 1 924] tarih ve 6/523 numaralı tezkerede Türkiye Hilali Ahmer Cemi
yeti'ne verildiği bildirilen altı bin küsur İngiliz liralık çekin daha önce gelip, adı ge
çen cemiyetçe tahsil edilmiş olan aynı miktardaki bir çekin ikinci nüshası olduğu da
trd sonra tahakkuk eylemiştir, Efendim .
Türkiye Reisicumhuru
Gazi
• Aslı. Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A: IV-8- I , D: 56- 1 , F: 3'te bulunan eski yazı belgenin fotokopisi Ata
türk'ün Bütün Eserleri Arşivi'ndedir. Eski yazı belge Erol Şadi Erdinç ve Musa Sarıkaya tarafından
okunmuştur.
269
HİLALİ AHMER'E YAPILAN BAGIŞ ÜZERİNE
M. CEMAL MUHİDDİN SAHİp EFENDİ'YE TEŞEKKÜR*
(3 HAZİRAN 1 924)
Türkiye Cumhuriyeti Riyaseti
Kalemi Mahsus Müdüriyeti
Adet
Mektup
Ankara
3.6. 1 340 [ 1 924]
M. Cemal Muhiddin Sahip Efendi'ye
i 9 Nisan 1 924 tarihli mektubunuz, içindeki çek ikinci nüshasıyla beraber ulaştı.
Türk yetimlerine, dullanna, yaralılarına, muhacirlerine ve fakirlerine dağıtılmak üze
re bağışlanan altı bin dokuz yüz yetmiş dokuz İngiliz lirası üç şilin ve dört penilik çe
kin asıl nüshası daha evvel gelmiş ve arzunuz doğrultusunda sarf edilmek üzere Tür
kiye Hilali Ahmer Cemiyeti'nce tahsil edilmiştir.
Din kardeşlerimizin yetimlerimiz, muhtaçlanmız ve muhacirlerimiz hakkında
gösterdikleri bu ulvi iyilikseverlik ve şefkat eserinden dolayı değerli bağış sahipleri
ne hassaten teşekkür ve selam ederim, Efendim.
Türkiye Reisicumhuru
Gazi
* Aslı. Cumhurbaşkanlığı Arşivi. A: IV-8- 1 . D: 56- 1 . F: 3-1 'de bulunan eski yazı belgenin fotokopisi Ata
türk'ün Bütün Eserleri Arşivi'ndedir. Eski yazı belge Erol Şadi Erdinç ve Musa Sarıkaya tarafından
okunmuştur.
270
HALİÇ KONFERANSı HAKKINDA MEBUSLARA KONUŞMA·
( 1 2 HAZİRAN 1 924)
Vaziyet ciddidir, hatta tehlikelidir. Çok hassas hususları ihtiva ettiği için mesele
nin teferruatı hakkında sizi pek tatmin edemeyeceğim. Her şeyin ötesinde memleke
timizin selameti için serinkanlı davranmalıyız. Birincilikle önemli meselelerde layı
kı ile ilgilenebilmesi için Hükümet'in sükfinetle davranması gereklidir. Benim düşün
cerne göre, Meclis'teki tartışmalar lüzumsuz yere kamuoyunu ve hisleri galeyana ge
tirebilir. Onun için bir süre daha sessizce beklemek yerinde olur. Sizi temin ederim
ki, ilk müsait zamanda Meclis'in toplanması teşebbüsünü ben ele alacağım.
• PRO FO 371/10078 E 5 1 3 1n/65, 1 2.6. i 924'ten yukarıdaki şekliyfe aktaran: Prof..Dr. Mim Kemal Öke,
Belgelerle Türk· ingiliz ilişkilerinde MI/sul ve Kürdistan Som11ıı /918· /926, Türk Kültürünü Araştırma
Enstitüsü, AnkaI"d, 1 992, s. 135.
19 Mayıs i 924'te toplanan Haliç Konferansı, 5 Haziran 1 9:M'te hiçbir yaklaşım sağlanamadan dağıldı.
Sorun, 30 Ağustos i 924'te Milletler Cemiyeti'ne götürüldü. Konu, uzun görüşmelerden sonra Milletler
Cemiyeti'nce 30 Eylül i 924'te bir komisyona havale edildi. Musul sorununun olumsuz gelişmesi karşı
sında hükümet, Meclis'i 30 Ekim i 924'te toplantıya çağırdı.
Kaynakta, belgeye şu açıklamayla yer verilmektedir:
"Ankara'dan gelen gizli bilgiler ise ismet Paşa'nın Haliç Buluşması'nın sonuçsuz kalacağını daha
önceden kestirip bu toplantıya siyasi rakiplerinden Fethi Bey'i tayin ederek onun başarısızlıkla yıp
ranmasını istediği tarzındaydı. Paşa, nihai kararların Milletler Cemiyeti'nde alınacağını tahmin edi
yordu. Bu toplantıya kendisi katılıp 'Lozan'dan sonra ikinci bir diplomasi zaferi' kazanmaya azmet
mişti! Ne var ki, Fethi Bey bu düşünceyi sezmiş ve tereddütlerini ilettiği Paşa'dan yazılı bir cevap
istemişti. ismet Paşa, Fethi Bey'e oldukça iltifat dolu bir mektupla bu düşüncelere saplanmakta
kandınldığını bildirecektir. Buluşmadaki davranışının kabinece uygun bulunduğunu da belirtecek
tir. ismet Paşa'nın mektubundaki asıl önemli nokta şudur: 'Eğer ingiltere hiç olmazsa Musul vila
yetinin yarısını Türkiye'ye vermeyi kabul etmezse, toplantıya devam etmek zaten manasız olacak
tı: Demek ki, bu sanıada elimizdeki belgelerden, Ankara'nın Musul'un yansı ile yetineceğini çıkar
mış bulunuyoruz. ismet Paşa'nın Fethi Bey'e yazdığı, kabinenin önerdiği mektuba da bakılırsa. bu
çözüm M. Kemal Paşa tarafından da onaylanmıştı. istihbarat raporundan, Ankara'daki milletvekil
lerinin Haliç Konferansı hakkında ismet Paşa'nıniyimserliğini paylaşmadıkları anlaşılıyor. Mebus
lar, ismet Paşa'yı aşarak M. Kemal Paşa'ya müracaat etmişlerdi. Cevaben M. Kemal Paşa: ' . . . 1 di
yecekti. Bu cevaptan mebuslar, M. Kemal Paşa'nın ismet Paşa ile hemfikir olduğunu çıkaracakIar
dı. Ancak M Kemal Paşa'nın ikazına rağmen 'ingiliz yanlısı' ismet Paşa'nın karşısına 'Rus taraflı
sı' muhalefet. Meclis'in açılması için seslerini yükselirneye devam edeceklerdi."
Bkz. aynı yerde. (Y.N.)
27 1
ALMAN ELÇİsİ R. NADOLNY'NİN NUTKUNA CEVAp·
( 1 6 HAZİRAN 1 924)
Ankara, i 6 Haziran 1 924
Sefir Hazretleri,
Türkiye ile Almanya arasında resmi münasebetlerin tesisi yüksek vazifesi ve fev
kalade delege ve ortaelçi sıfatıyla tayininizi içeren itimatnameyi elinizden memnu
niyetle teslim alıyorum.
Alman milletinin Türk milleti hakkında beslediği dostluğun devamı hakkındaki se
tiranelerinin teminat ve ifadelerinden bilhassa mütehassis oldum. Dahili gelişmesine
mesai sarf eden Türk milleti, Alman milleti hakkında da aynı hissiyatı beslemektedir.
Yeni Almanya'nın i lerleme ve yükselme yolunda gelişmesini ve Türkiye ile olan
dostane münasebetlerinin gittikçe artan bir samirniyet dairesinde olgunlaşmasını te
menni ederim.
Bu vadide sarf edeceğiniz mesaide daima benim ve Türkiye hükümetinin itimat
ve desteğine mazhar olacağınızı teyit edebilirim.
• Hakimiyeti Mil/iye. 17 Haziran i 924. Numara: 1 1 48, s. i; Aııadolu'da Yeııigüıı. 17 Haziran i 924, Numa
ra: i 1 39, s. i ; iMam i 7 Haziran i 924, Numara: 9773, s. i ; Ay", Tarihi, 1 924, c.3, s.275; D.B.A. (TC Dı
şişleri Bakanlı�ı Arşivi) - Müt. Almanya. 4/1 'den Fransızca çevirisiyle birlikte aktaran: Atatürk ve Ya
balıCl Devlet Başkaııları, c. i , Hazırlayan: Bilal N. Şimşir, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu
Türk l'drih Kurumu Yayınları, Ankara, 1993, s.1 1 5 - 1 1 6. Hakimiyeti Milliye 'deki eski yazı metin Musa
Sarıkaya, Anadolılda Yenigün ve ikdam'dakiler Hüseyin Gültekin, Ayın Tarihi'ndeki Ahmet Hezarfen
tarafından okunmuş, Atatürk ve Yabaııcı Devlet Başkaııları'ndaki Fransızca metin Martı Şahin tarafın
.
dan Türkçeye çevrilmiştir.
272
LEHİSTAN'IN ANKARA ELÇİsİ ROMAN KNOLL'UN NUTKUNA CEVAp·
(25 HAZİRAN 1 924)
Ankara, 25 Haziran 1 924
Sefir Hazretleri,
Lehistan i Reisicumhuru Hazretleri tarafından nezdime fevkalade delege ve orta
elçi sıfatıyla tayininizi içeren İtimatnameleri teslim alırken pek büyük bir sevinç duy
maktayım.
Bir asrı aşkın bir zamandan beri kesilmiş bulunan diplomatik münasebetler, iki
memleket arasında bu veçhile hayırlı olarak tekrar kurulmuş bulunuyor. Bu hadiseyi
gayet derin bir memnuniyetle selamlarım.
Memleketim hakkında sarf eylediğiniz güzel sözlerden pek mütehassisim. Türki
ye dahi aziz misafirleri olmuş olan Lehistan'ın asil evladı hakkında pek kıymettar bir
hatıra saklamaktadır.
Her iki memleket2 arasında daima yerleşmiş olan metin dostluk bağlarının müş
terek menfaatları ve medeniyet ve dünya banşı yararına bir kat daha gelişmesini ha
lisane temenni eder ve yüksek vazifenizin yerine getirilmesi hususunda Cumhuriyet
hükümeti nezdinde büyük bir süratle yardıma mazhar olacağınızı zatı sefiranelerine
temin ederek samirniyetle hoş geldiniz derim.
• Hakimiyeti Milliye, 26 Haziran 1 924. Numara: 1 1 56, s. l ; Cıımhııriyet, 2 6 Haziran 1 924. Numara: 5 1 .
s.3; Ay", Tarihi, 1 924. c.3. s.273; D.B.A. (TC Dışişleri Bakanlığı Arşivi) - Müı. 1/97'len Fransızca çe
virisiyle birlikıe aklaran: Atatiirk I'e YabalıCl Der/et Başkaıı/arı, c.3. Hazırlayan: Biliil N. Şimşir. Aıa
lürk Küııür. Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınlan. Ankara. 200 1 . s.423-424. Ha·
kimiyeti Milliye deki eski yazı meıin Musa Sarıkaya. Cıımhııriyet'ıeki Hüseyin Gülıekin. Ay", Tari
hi ndeki Ahmel Hezarfen ıarafından okunmuş. Atatıırk ı'e Yabaııcı Deı'/et Başkaıı/an'ndaki Fransızca
'
'
meıin MarU Şahin tarafından Türkçeye çevrilmiştir.
Belge, Atatiirk I'e YabalıCl Del'!et Başkalı/arlnda "Türkiye Reisicumhuru Gazi Mu�tafa Kemal Paşa'nın.
Lehisıan'ın Ankara Elçisi Mösyö Roman Knoll'a Cevabı" başlığı aıunda yayımlanmışur. (Y.N.)
i Polonya. (Y.N.)
2 Hakimiyeti Milliye ve Ay", Tarihi'nde "millel". (Y,N.)
273
YUNANİSTAN GEçİCİ REİsİcUMHURU AMİRAL POL KUNDURİoTİS'E·
(2 TEMMUZ 1 924) 1
Pek Aziz ve Büyük Dostum,
Yunanistan'ın parlamentolu cumhuriyet şeklinde teşekkül etmiş olmasından dola
yı Dördüncü Yunan Meclisi'nin zatıalii asilanelerini kati reisin seçilmesine kadar ge
çici reis seçtiğini ve tayin eylediğini içeren i 4 N isan i 924 tarihli asilane yazılarını
geçende almakla övünç duydum.
İki memleket arasında mevcut dostane münasebetleri bir kat daha sağlamlaştırmak
azminde bulunduklarına dair verdikleri teminattan dolayı teşekkür ederim. İki genç
cumhuriyetin menfaatlan için pek temenni edilen öyle bir neticeyi elde etmeye yardım
etmeyi aynı derecede arzu ettiğim için benim mesai ve gayretlerim de bu neticenin ta
mamen ortaya çıkmasına yönelik bulunacağını zatı asafanelerine temin edebilirim.
Y,üksek hürmet ve halisane sevgimin kabulunü rica ederim, aziz ve büyük dostum.
Gazi M ustafa Kemal
• D.B.A. (Dışişleri Bakanlıgı Arşivi) - Yunanistan-Türkiye. K. 6/IO'dan Fransızca çevirisiyle birlikte ak
taran: Alatürk I'e Yabancı Devlet Baıkanları, c.4, Hazırlayan: Bilaı N. Şimşir. Atatürk Kültür. Dil ve Ta
m Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınlan. Ankara. 2001 . s.367-368. Fransızca metin Kir.ıı.Pe
rinçek tarafından Türkçeye çevrilmiştir.
Belge. kaynakta "Türkiye Reisicumhuru Gazi Mustafa Kemal'den. Yunanistan Muvakkat Reisicumhuru
Amirdl Pol Kunduriotis Hazretleri'ne" başlığı altında yayımlanmıştır. (Y.N.)
i Bilil N. Şimşir. bu mektubun Dışişleri Bakanlığı Arşivi'ndeki orijinal müsveddesinde tarih bulunmadı
ğını. ama mektubun ı ' Temmuz 1924 tarihli olduğunu sandığını belirtmektedir. (YN.)
274
LAGVEDİLMİş ŞORAYı DEVLET TANZİMAT DAİRESİ Ü YELERİNDEN
RECEP BEY'E TEŞEKKÜR·
(23 TEMMUZ 1 924)
Çıkış yeri: Ankara
Numarası: 43 i 6
23 Temmuz 340 [ 1 924]
Dersaadet'te Göztepe'de
Lağvedilmiş ŞOrayı Devlet Tanzimat Dairesi Üyelerinden Recep Bey'e
C. Teşekkür ve bilmukabele tebrik ederim.
Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal
• Aslı, Kurtuluş Savaşı ve Cumhuriyet Müzesi Müdürlükleri Arşivi, Envanter No: 303'te bulunan eski ya
zı belgenin fotokopisi Atatürk'ün Bütün Eserleri Arşivi'ndedir. Eski yazı belge Ahmet Hezarfen tarafın
dan okunmuştur.
275
MACAR MUALLİMLER HEYETİ REİsİ GOKLEZ'E TEŞEKKÜR·
(24 TEMMUZ 1 924) 1
Macar misafirlerimiz bayram münasetiyle Reisicumhur Gazi Paşa Hazretleri'ne
tebriklerde bulunmuşlardır. Gazi Paşa Hazretleri, kendilerine aşağıdaki telgrafla
karşılık vermiştir:
B ursa'da Macar Muallimler Heyeti Reisi Goklez Cenaplarına
Kurban bayramını tebrik lütfunda bulunan kardeş Macar milleti muhterem mual
Jimlerine Türk millet ve Cumhuriyeti hakkında ifade ettikleri temenniler ve hissiyat
tan dolayı teşekkürler takdim eylerim, Efendim.
•
A"ado/ılda Ye"ixü". 24 Temmuz 1 924, Numara: 1 167, s.3. Eski yazı metin Musa Sarıkaya tarafından
okunmuştur.
i A"adolu'da Ye"igü,,'de
telgrafın tarihi yer almamaktadır. 24 Temmuz 1 924, telgrafın A "adolu'da Ye"i
Kü,,'de yayımlandı�ı tarihtir. (Y.N.)
276
TÜRKİYE M UALLİMLER BİRLİGİ'NİN YEMEGİNDE NUTUK·
(25 AGUSTOS 1 924)
Dün saat heşte Mil/i Gazino'da Maarif Vekili Vasıf Beyefendi tarafından, şehri
mizde toplanmış olan mua/limlerimiz şerefine hüyük ve mükellef hir ziyafet verilmiş
tiı: Bu ziyafette hilhassa Reisicumhur Hazretleri davetli hulunuyorlardı. Ve Vasıf Be
yefendi'nin maarifin ve irfanın Büyük Reis'imizden heklediği destek ve kuvvet hakkın
daki nutuklarına mua/limlerimiz ve mürehhilerimiz için hir istikamet, hir program
olan veciz hir nutuk irat huyurdular. İrat edilmiş olan hu iki mühim nutku, ziyafetin
tafsilatına tercihen şu sütunlarımıza almakla hüyük hir şeref duyuyoruz. Maarif' Ve
kilimiz, ziyafetten sonra kalmadı ve Reisicumhur'umuza dönerek, hazır hulunanları
pek mütehassis eden şu nutku irat eyledi:
[. . .J
Maarif Vekilimizi, Kongre'de Ankara Delegesi Sıdıka Süleyman Hanım'ın diğer
sütunlarımızda yer alan nutku takip etti. Biraz sonra Reisicumhur Hazretleri aya,�a
kalktı ve veciz ve güzel hir ifade ile maar!!, hayatımız için pek hüyük hir kıymet ve
ehemmiyeti ihtiva eden şu nutku irat huyurdular:
Muhterertl efendiler,
Evvela bu toplantıyı tertip ve bilhassa hakkımda ifade buyurdukları sözlerle ba
na da huzurunuzda birkaç söz söylemek fırsatını bahşettiklerinden, Vasıf Beyefen
di'ye özel olarak teşekkür ederim.
Hanımlar, beyler,
Güzide heyetinizin içinde bulunmaktan kaynaklanan sevincim sonsuzdur. Türkiye
Muallimler Birliği'nin Ankara'da yaptığı ilk kongresini çok büyük memnuniyetle kar
şıladım. Memleketimizin sizler gibi kıymetli muallim hanım ve beylerinin burada top
lanması, Cumhuriyet'irniz için çok feyizli neticelerin tecellisine ve sil e olacaktır.
Hanımlar, beyler,
Türkiye Muallimler Birliği'nin bütün memlekette teşkilatlanmasını, Konya'yı ol
duğu gibi, Van'ı ve Hakkari'yi de teşkilatı dahiline almasını ve her köyde üyelere sa
hip bulunmasını derin bir alaka ile bekleyeceğim.
• Hakimiyeti Mil/iye. 26 Ağustos 1 924, Numara: 1 203. s. l; MaarifVekaleti Mecmııası. Ağustos 1 927. Nu
mara: 12. s. 1 ıo- ı ı ı . Ayrıca bkz. Atatiirk'iin Söylev ı'e Demerleri II. Türk İnkıliip l'.uihi Enstitüsü Ya
yınları, Ankara, 1 959, s. l n-173; Atatürk Devri Fikir Hayaıı ll. Hazırlayanlar: Mehmet Kaplan-İnci En
ginün-Zeynep Kerman-Necat Birinci-Abdullah Uluman. Kültür Bakanlığı Yayınları. Ankara, 1 992. s. i 3; Anadolıı, 2 7 Ağustos 1 924, numara: 3 1 6 1 'den aktaran Zeki Arıkan. i=mir Basmıııdan Sermeler 1 9231938. c.2. 1. Kitap, İzmir Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayını. İzmir, 2003, s. 1 2 1 - 1 22. Hakimiyeti Mil
liye ve Maarif Vekaleti Mecmuası'ndaki eski yazı metinler Musa Sarıkaya tarafından okunmuştur.
277
Muallimler! Yeni nesii, Cumhuriyet'in fedakar muallim ve mürebbileri, sizler ye
tiştireceksiniz; yeni nesil, sizin eseriniz olacaktır. Eserin kıymeti, sizin m aharetiniz
ve fedakarlığınız derecesiyle orantılı bulunacaktır.
Cumhuriyet, fikren, ilmen, fennen, bedenen kuvvetli ve yüksek seciyeli m uhafız
lar ister! Yeni nesli, bu vasıflarda ve kabiliyette yetiştirmek sizin elinizdedir. Seçkin
vazifenizin yerine getirilmesine yüksek gayretlerle mevcudiyetinizi hasredeceğinize
asla şüphe ebnem.
Arkadaşlar,
Ben milli maarifimiz ve milli terbiyemiz hakkındaki görüşlerimi muhtelif zaman
larda ve muhtelif vesilelerle söyledim. Fakat bu görüşlerimi birkaç kelimede topla
yarak tekrar ebneyi faydasız görmüyorum.
Muallimler,
Erkek ve kız çocuklarımızın, aynı suretle bütün tahsil derecelerindeki talim ve
terbiyelerinin pratik olması mühimdir. Memleket evladı, her tahsil derecesinde ikti
sadi hayatta etken, etkili ve başarılı olacak surette donatılmalıdır. Milli ahlakım ız,
medeni esaslarla ve hür fikirlerle geliştirilmeli ve takviye olunmalıdır. Bu çok mü
himdir; bilhassa nazarı dikkatinizi çekerim. Tehdit esasına dayalı ahlak, bir fazilet 01madıktan başka, itimada da değer değildir.
Efendiler, bu görüşlerimde sizin tamamen benimle beraber olduğunuza şüphe et
miyorum. Umumi maarif ve terbiye programımız da bu esasları kapsamaktadır. Fa
kat, biliyorsunuz ki, görüşlerin, programların kati ve açık olması çok mühim olmak
la beraber, feyiz ve eser verebilmesi, onların muktedir, müdrik ve fedakar muallim-'
lerimiz tarafından mekteplerimizde çok büyük dikkat ve gayretle tatbikine bağlıdır.
İşte bilhassa sizden rica edeceğim husus budur. (Esıağjiırullah sesleri.) Sizin muvaf
fakiyetiniz. Cumhuriyet'in muvaffakiyeti olacaktır.
Arkadaşlar, yeni Türkiye'nin birkaç seneye sığdırdığı askeri, siyasi, idari inkılap
lar çok büyük, çok mühimdir. Bu inkılaplar sizin, muhterem muallimler, sizin top
lumsal ve fikri inkılaptaki m uvaffakiyetlerinizle teyit olunacaktır. Hiçbir zaman ha
tırlarınızdan çıkmasın ki, Cumhuriyet, sizden, "fikri hür, vicdanı hür, irfanı hür" ne
siller ister! (Sürekli alk/şla/: )
278
İş BANKAsı İDARE MECLİsİ ÜYELERİNE·
(26 AGUSTOS 1 924)
Sermayenin azlığına bakarak cesaretiniz kırılmasın. Böyle müesseseler için en
kuvvetli sermaye; zeka, dikkat, iffettir; teknik ve metodik çalışmasını bilmektir. Bu
kanaatle işe sanlınız, mutlaka muvaffak olursunuz . . . Bu işte muvaffak olmayı, eğer
şahsi bir izzetinefis meselesinden daha ileri, milli bir gurur, milli bir izzetinefis me
selesi yaparsanız, çalışmak için, hedefinize ulaşmak ve daha yükselrnek için muhtaç
olduğunuz ateşi, eneıjiyi bol bol yüreklerinizde bulacaksınız!
• A tall';rk',';" Sohbet/eri, Derleyen: Dr. Utkan Kocatürk, Edebiyat Yayınevi, Ankara, i 97 I, s. 1 8.
İş Bankası'nın kuruluşu hakkında Celal Bayar şunları aktarmaktadır:
"Kapısından içeri girerken Atatürk bana, 'Gel bakalım, bir banka kursak nasıl olur?' dedi . . . Sordu
bana, 'Bu iş sana heyecan verir mi? Sever misin bu işi?' dedi. Evet severim, bu iş bana heyecan ve
rir, dedim. Atatürk bu kez bana yeniden sordu. 'Sen şimdi bu işi üzerine alıyor musun?' dedi. Evet
alıyorum, dedim. 'O zaman vekilli�i de icap ederse mebuslu�u da bırakacaksın' dedi. Tabii, vekil
li�i bırakırım. Vekillikle banka müdürlü�ü bir arada yürümez, dedim. Benim bu feragatimi görün
ce Atatürk duygulandı, gözlerinden yaş geldi. Çok mütehassis oldu. Ben şimdi bunun manasıru da
ha da açabilirim. Bu zamanda birbirlerinin gözünü 'Sen olmayacaksın. vekil ben olaca�ım' diye Çl
karıyorlarsa, o zaman da öyleydi. Ama ben o zaman vekilli�i de bırakırım, icap ediyorsa mebuslu
�u da bırakırım demiştim; bu işin olması için. Atatürk bu cevabımdan sonra 'O halde bu iş oldu' de
di. Ve şu vecizeyi kullandı: 'Zeka, dikkat ve iffet! Her şey için muvatIakiyet etkenidir. Merak et
me. muvaffak olacaksın' dedi."
Bkz. Uygur Kocabaşo�lu, Türki)'e iş BankaJI Tarihi. Türkiye İş Banka�ı Kültür Yayınları. İstanbuL.
2001 . s. 1 5 - 16. Aynı kaynakta "Gazi Mustafa Kemal'in 26 A�ustos i 924'teki banka açılışı için gönderdi
�i yazı" açıklamasıyla şu metne de yer verilmektedir:
"Bu müesseseyi muvaffak kılmanızı temenni ederim. Böylelikle milli vasıflarınıza bir yenisini ek
leyeceksiniz.
Çalışmalarınızı dikkat ve hassasiyetle takip edece�im. Endişe etmeyiniz; zeka. dikkat. iffet en bü
yük etkeninizdir.
26 A�ustos 1 924
Gazi Mustafa Kemal"
Bkz. aynı yerde. (Y.N.)
279
30 AGUSTOS'UN İKİNCİ YıLDÖNÜMÜ HAKKINDA
CUMHURİYET BAŞYAZARı YUNUS NADİ BEY'E"
(30 AGUSTOS 1 924) 1
"Cltnıhuriyet" , kurtuluş ve ha,�ımsızlık mücadelemizin parlak hir zaferle kati ha
dOl�lIran Başkumandanlık Harhi hakkıııda Reisicumhur Gazi Paşa Hazretleri'yle
hiitiin miicadele müddetince Batı Orduları Genel Kumandanlı,�11I1 yapan Başvekili
mi: İsmet Paşa Hazretleri'nin . Erkamharhiyei Umumiye Rı:isi Müşir Fevzi, Müdafa
ai Milliye Vekilimiz Kazım, Dumlupıııar Harhi'ne iştirak eden kumandanlarımız Fah
reddin. İ::zeddin. Kemaleddin Sami Paşalar ve şehrimizde hulunan Halid Paşa'nın
hislerine müracaat etti. Şu satırları yazdı,�ımız dakikaya kadar Kemaleddin Sami ve
İ::eddin Paşalar müstesna olmak üzere hütün cevaplar geldi. Kemaleddin Sami ve
i::eddiıı Paşaların cevaplarını. telgrajlanmızın kendilerine geç ulaştığını tahmin et
tiğimi: için. geceleyin alahileceğimizi zannediyoruz. Bu takdirde son haberler kısmı
nıı:a yetiştireceğimiz tahiidil:
Gazetenıize şeref veren bu cevapları naklederken. "Cumhuriyet"e ve okuyucııla
rıııa gösterdikleri teveccühten dolayı muhterem paşalarımıza şükran arz ederiz.
li
İstanbul Cumhuriyet Başyazarı Yunus Nadi Beyefendi'ye
Bu husustaki hislerimi en iyi 30 Ağustos günü mahallinde ifade edebilirim, Efendim.
Gazi Mustafa Kemal
•
Cıımhııriyet.
okunmuştur.
30 Ağustos 1 924 . Numara: 1 1 3 .
s.
ı.
Eski yazı melin Hüseyin Gültekin tarafından
telgrafın tarihi yer almamaktadır. 30 Ağustos 1 924. telgraCın Cıınrhıı/'iyet'te "ayımlandı
ğı tarihtir. (Y.N.)
i Cıımhıı/'iyet'te
280
30 AGUSTOS MUHAREBESi 'NiN iKİNCİ YıLDÖNÜMÜ ÜZERİNE
DUMLUPINAR'DA NUTUK·
(30 AGUSTOS 1 924)
Afyonkarahisar 30 gece 4 (özel muhahirimizden)
Hepimizin heyninin zaptından ôciz kaldığı hu azametli gün ve zengin levnayı telg
rafa sığdırmak gazetec:ilikte rastladığım en hüyük müşküldür. Yedi saattir devamlı
olarak heyecan içindeyiz. Bütün hislerimiz gayesine ulaşmış hir halde. . . Gördükleri
miz. duyduklarımız heyecan dalgaları arasında sal/anıyor. Gönül isterdi ki. hütün
memleket. Mehmet�'iğin ôŞığı hütün Türk/ük, memleket ve millet hağımsızlığının doğ
duğu vejışkırdığı hu tepede hulunsun. Eserini heyecanlarla tekrar ederken gözlerin
den mezarına sıcak yaşlar akıtsın.
Bugün burada toplananlar Türklüğün kerametini sezmişlerdir. Dumlupınar'da
yalnız hir kalp vardı. Büyük zaferin hatıraları Afyonkarahisar'dan itiharen canlandı
ve Yıldırımkemal istasyonu harbin kıymettar menkıbelerini yôda getirdi ve ilk tiirhe
olarak huradan huşu ile geçiyoruz. Selkisaray'da izmir'den gelen trenle Ali Fuat. i:
:::ettin, Fahri, Ali Hikmet. Şükrü Naili Paşalar ve Eskişehir'den gelen trenle Kemalet
tin Sami Paşa hize katıldı . Gazi Paşa Hazretleri hurada vagonundan indi ve Fuat Pa
şa ile öpüştüler, diğer paşalarla selamlaştılar. Selki, Dumlupınor istasyonu'na var
madan hir köyde durduk. Büyük hir kalahalık, köylü, şehirli istanhu/'dan gelen hü
tün heyetler hurada hizi karşıladıiar. Sinemalar,fotoğrajlar �·alışıyor. Öğleye doğru
sırasıyla Konya, istanhul, Ankara trenleri ulaştı. Ve hiraz sonra ulaşan izmir treniy
le Kôzım Karahekir Paşa. Mehus Hamdul/ah Suphi, Haydar Rüştü. YusufZiya ve da
ha hirçok değerli mehuslar kajilemize karıştılar. izmirliler hakkında hurada hiraz
duracağım. Meçhul Asker'e karşı gösterilen kalhi hağlılıkta hirinciliği izmirliler al
mışlardır. izmir'den her cemiyet ve her teşkilat meçhul askerin mezarı için hiiyük hü
yük huketler getirdiler. Kadın erkek en kiharından köylü �'ocuk/arına kadar heraher
olmak üzere kağnılarda heraher oturarak tozları memnuniyetle karşılayarak geldileı:
Denizli Mehusu Yusuf Bey'i de hu kajilenin i�'inde hir kağnıda gördüm. Bu müteva:ı,
sıcak kanlı. yüksek izmirlilere gönül ha,�/amış hulunuyorum. Gazi Paşa Hazretleri ile
vekiller, otomobillerini bu tarihi merasime koşanlara tahsis Wtfunda bulundulOl: Ve
birçok seferler yaptırdıla/: Nihayet Başkumandanlık sancağıııı taşıyan açık otomo
hilleri ile Reisicumhur Hazretleri ve vekillerle diğer hüt(jn zevat hareket buyurdulOl:
-
" Hôkimiyeti Milliye, 3 1 Ağusıos 1 924, Numara: 1 207, s. I -2: Taıi". i Eylül 1 924. Numara: 677, s. i ; Reisi·
eıımhıır Gaei Mııstafa Kemal Paşa Hazretleri'nin Tarihi Nııtkıı. Yeni Gün Malbaası, İsıanbul, 1 924, s.3- 15.
Aynca bkz. Atallirk''-in Siiyler I'eDemeçieri II. Türk İnkılap Tarihi EnsıilÜsü Yayınlan, Ankara. 1 959. s. i 731 82. Hôkinıı'yeti Mil/iye'deki eski yazı meıin Musa Sarıkaya. Taııiıı'deki Hüseyin Gülıekin, ReisiClmıhıır
Gad Mııstafa Yemal Paşa Hazretleri'niıı Tarihi NII/kıı'ndak i Ahrnel Hezarfen ıarafından okunmuşıur.
281
Keyiftepe 'de kurulan bir takın altından geçtik. Önümüzde mavi dağlar arasında or
manlar, yeşil, sarı şirin renkleri ile harp ve zafer sahası gözüküyor. Buradaki bir sır
ta kurulan çadırlardan birine Gazi Paşa Hazretleri ile eşleri Hanımefendi girdiler.
Vekiller, bütün hazır bulunan zevat ve halk derhal etraji aldılar. Yaşlı babalar deli
kanlılara büyük Gazi'y i gösteriyorlar, ondan bahsediyorlaı: Kütahya'dan mebuslar,
belediye heyet ve eşrafı iki nejis vazo getirdiler. Birini Gazi Paşa Hazretleri'ne ve di
ğerini Latife Hanımefendi'ye takdim eylediler. Biraz sonra Gazi Paşa Hazretleri ve
arkasından büyük bir halk şehit asker için yapılacak abidenin bulunduğu mahalle
çıktık. Burada sağ tarajta bir çukur açılmış, yanında taş, harç, iki yeni kürek, kazma,
solda yanları taş örgülü süslü bir mezar gözüküyor. Mezarın üzerinde askerlerin el
leriyle eledikleri ve incelttikleri bir toprak tabakası bulunuyoı: Herkesin gönlünde
yeşillikler, çiçekler içinde görmek istediği bu mezar şu haliyle hepimizin kalbini yak
tı. Fakat İzmirliler on dakika sonra "Meçhul Asker'in " mezarını çelenklere boğdular
ve birdenbire Mehmetçiğin aşıklarının muhabbeti belirdi. Bunların içerisinde Türk
Ocağı'nın, ihtiyat subaylarının, Çiftçiler Derneği'nin, İzmir Belediyesi'nin ve Gülte
kin 'in �'elenkleri bulunuyordu. Mezar civarındaki sade söğüt dallarından yapılmış
tak üzerinde büyük harflerle yazılan Meçhul Şehit /isanından Büyük Gazi unvanlı bir
levha vardı. Bu levha şu cümleleri ihtiva ediyor: İki sene evvel şuracıkta Sevr Ant
laşması 'nı yırtan kılıcınız, Türkün tarihi olan İnönü'leri. Sakarya'ları milli şan ve şe
refe ithaf eylemiş idi. Zaman geldi ki, siyasi kahramanlığınızia da eski ve yeni dün
yalar Türkün hakkının büyüklüğünü teslime başladılar. Dünya hep böyle milli mate
me taptıkça ruhların iftihar ettiği şu gördüğünüz şehitlik ebediyen şad olacak. millet
de sizi yalnız başının üstünde değil. kalbinin içinde taşıyacaktıı: Gazi Paşa Hazret
leri. eşleri Hanımefendi ile abidenin ilk taşını koyduktan sonra küçük Gültekin Dum
lupınar Seferi unvanlı şiiri okudu. Ve sonra kürsüye gelindi. Herkes kayaların. top
rakların üzerine ilişmişleı: Gazi Paşa Hazretleri tahta kürsünün bir köşesine sığındı
laı: Yalnız birkaç iskemle hanımlara verildi. Herkes memnun. Sanki bu sıcakları ile
bilinen tepede harplerin bir mükafatı gibi serin bir rüzgar esiyor. Herkes yüzünü gü
neşin bütün şiddetine çevirmiş. aldırmıyor. Ve sanki ölünüz dense bütün kalpler bu
emre uyacak. Fevzi Paşa Hazretleri alkışlar arasında kürsüye gelerek. nutkuna Sa"
karya 'dan başlayarak. bulunduğumuz tepeden kati neticesi alınan zaferin askeri ta
rihçesini yapıyor. Ve vaziyetimizi. düşmanın vaziyetini anlatıyor; 30 Ağustos Muha
rebesi'nin kati neticesini alkışlar. arkası kesilmeyen alkışlar araSlılda söylüyor.
f. J
. .
Köylüler. evet. evvela köylüler "Paşa. Paşa" diye bağırdılar ve eminim ki. bu
kalpten gelenferyat şehitlere kadar ulaştı . Bütün tepe inledi. Uğultular bu melanetin
cezasını çekenlerin kulağına da gitti. Fevzi Paşa Hazretleri buradan kaçtılar deyip
parmağıyla bir yeri gösterdikçe. köylülerin göğüsleri kalkıyor. sakalları titriyor. hep
si oraya dönüyorlar. kaçtılar. gittiler diye bağırıyorlar. Fevzi Paşa Hazretleri'nin
nutku rüzgarlarını yanaklarında hissettiğimiz üç tayyaremizin uğultuları arasında
kesiliyor. Bu aralık o biraz dw·uyor. Sonra yine söylüyordu. Bu muharebeye nasıl
Başkumandanlık Muharebesi unvanının verildiğini anlatıyor ve İsmet Paşa Hazret
leri'nin o büyük günü kutlamak için gönderdiği tamimi aynen okuyOl: Ve bu sözleri
şiddetli alkışlarla karşılık görüyordu. Fevzi Paşa Hazretleri. düşman sürü halinde
282
kaçıyorlardı dedikçe, yine herkesten evvel köylü eoşuyordu. Paşa, nutkunu şehitlere
fatihalar ithafiyla bitirdi. Fevzi Paşa Hazretleri'nin nutuklanm Darülfünun namına
emin ismayıı Hakkı Bey'in nutku takip etti. Daha sonra matbuat namma Ağaoğlu Ah
met Bey bir nutuk irat eyledi ve müteakiben Hamdullah Subhi Be y en güzel nutuklar
dan birini söyledi ve idman Cemiyetleri ittifakı namma Sami, Bam namma Muhittin
Baha, Muallimler Derneği namma Nüzhet Hanım ve Türkiye halkı namma Büyük
Millet Meclisi Reisi Fethi Beyefendi nutuklarım irat eylediler. En son olarak Reisi
cumhur Gazi Paşa Hazretleri aşağıda aynen aldığımız pek kıymettar ve tarihi olan
nutuklarım çok güzel bir surette irat buyurdular. Büyük Gazi'nin sözleri bütün kalp
leri heyecana sevk ediyor, eserini tamamladığı tepe üzerinde nutuklanm irat buyu
rurlarken sağa sola dönmek, elleriyle işaret vermek gibi hareketleri bu sahneyi bir
kat daha canlandlı"ıyordu. Bu esnada havada hiçbir ses yokiu. Ortalıkta yalmz ken
dilerinin sesleri hakimdi. Rüzgar bile bir an sustu gibi geldi. Ağladık, sevindik yeni
den yeniye feyizli ümitler aldık. Bu büyük rehber bize orada yeni yollar gösterdi.
Herkes bir daha büyük kurtarıemm önünde eğildi. Ve kendilerini ardı gelmeyen mü
kerrer alkış tufanları arasında çadırlarına kadar getirdi. Merasimin nihayetinde top
lar atıldı. Saat altı buçukta trenin bulunduğu mahalle geldik. Dokuz buçukta Ar
yon 'dayız. Önümüzden Fethi Beyefendi'nin dahil olduğu istanbul treni gidiyor, diğer
leri bizim özel treni takip edecektir. Yarın akşam (bugün) Ankara'dayız.
Ziya Gevherl
Efendiler,
Erkanıharbiyei Umumiye Reisi Fevzi Paşa Hazretleri'nin verdiği kıymetli izahat
la burada hazır olanlar "Afyonkarahisar-Oumlupınar" Meydan Muharebesi'nin ve ka
ti netice veren 30 Ağustos Muharebesi'nin cereyan şekli hakkında genel bir fikir
edinmişlerdir. Beş gün fasılasız, geceli gündüzlü devam eden bu büyük meydan mu
harebesinin hakiki mahiyeti bugün verilen tafsilattan ziyade, yarın tarihin hükümle
ri, araştırmacıların inceleme ve muhakemeleri okunduğu zaman daha bariz, daha
kapsamlı bir surette anlaşılacaktır.
Beni, milletim, Türk milleti, emniyet ve itimadına layık görerek bu harekatın ba
şında bulundurdu. Bu vazife ve memuriyetimin mesut hatırasını milletime karşı da
ima en derin minnettarlıklarla mütehassis olarak, haz ile, iftihar ile muhafaza ediyo
rum. Vazifelerini milletin vicdani arzusuna, hakiki ihtiyacına, yalnız onun yüksek
iradesine uyarak yapmış olanlara mahsus bir vicdan rahatlığı ile bugün karşınızda
bulunurken hissettiğim bahtiyarlığı ifade edemem.
Efendiler, tıpkı bugün gibi 38 [ 1 922J senesi Ağustos'unun 30. günü saat ikide,
şimdi hep beraber bulunduğumuz bu noktaya gelmiştim. Bu üzerinde bulunduğumuz
sırtlarda kahraman i i . Fırka'mız, şu karşıki tepelerde muharebeye mecbur edilen
düşman ana kuvvetlerine taarruz için yayılarak i lerlemekte bulunuyordu. Şu gördü
ğümüz Çal Köyü alevler ve dumanlar içinde yanıyordu. Beni buraya kadar getiren
sebebin ne olduğunu izah için hatırladığım bir iki noktayı burada tekrar edeceğim.
ı
Buraya kadarki kısım Hakimiyeti Milli e de yer almakıadır. (Y.N.)
y
'
283
29/30 Ağustos gecesi sabaha karşı Batı Cephesi Harekat Şubesi Müdürü Tevfik
Bey, her zamanki gibi, o saate kadar muhtelif karargahlardan ve her taraftan gelen ra
porlara göre harita üzerinde tespit ve işaret ettiği genel vaziyeti Cephe Kumandanı
İsmet Paşa'ya göstermiş ve o da derhal Paşa'ya göster emriyle Tevfik Bey'i yanıma
göndermişti. Karahisar'da belediye dairesinde bana tahsis olunan odada yatmakta
idim. Beni uyandıran Tevfik Bey'in gösterdiği haritaya baktım. Hemen yataktan fır
la dım. Arkadaşl ar, haritada gördüğüm şey şu idi ki, ordularımız düşmanın mühim
kuvvetlerini kuzeyden, güneyden, batıdan kuşatmaya müsait bir vaziyet almış bulu
nuyorlardı. Şu halde tasavvur ettiğimiz ve azami neticeler temin edeceğini ümit ey
lediğimiz vaziyetler tahakkuk ediyordu. Derhal Fevzi ve İsmet Paşaları çağırınız de
dim. Üçümüz toplandık. Vaziyeti bir daha değerlendirdik ve katiyetle hükmettik ki.
Türk'ün hakiki kurtuluş güneşi 30 Ağustos sabahı ufuktan bütün şaşaasıyla doğacak
tır. Bu karara göre ordulara yeni emir ve talimat yazıldı (6,30 evvelde). Fakat vazi
yet o kadar mühim, o kadar sürat ve şiddet talep ediyordu ki. bu yazılı emirlerle ye
tinmek ihtiyata uygun olamazdı. Onun için Fevzi Paşa Hazretleri'nden, bizzat Altın
taş ve güneyinden hareket eden 2. Ordu'muzun ve bunun daha batısında bulunan Sü
vari Kolordu'muzun nezdine giderek tasavvurumuza göre harekatı tanzim buyurma
sını kendilerinden rica ettim.
4. Kolordu'su ile hedeflediğimiz düşmanın ana kısmını güneyden takip eden ı. Or
du karargahına da ben bizzat gidecektim. İsmet Paşa'nın karargahta kalıp genel vazi
yeti idare etmesini münasip gördüm. Fevzi Paşa Hazretleri kuzeye hareket ederken,
ben de otomobil ile şimendifer güzergahını takiben batıya hareket ettim. Akçaşehir'de
ı . Ordu karargahına saat dokuzdan evvel idi ki ulaşmıştım. Ordu Kumandanı'na bir ta
raftan cephenin yazılı emri verilirken, ben de kendisine sözlü olarak vaziyeti izah et
tim ve 4. Kolordu'nun bütün fırkalarıyla ve sürat ve şiddetle, işte bu köyün, Çal Kö
yü'nün batısındaki düşmanın ana kısmını kuşatacak surette muharebeye mecbur etme
sini emrettim. Ve ilave ettim ki, düşman ordusu mutlaka imha olunacaktır. Ordu Ku
mandanı benim yanımda telefonla Kolordu Kumandanı Kemalettin Paşa'yı buldu. Be
nim oraya geldiğimi ve emrimin ne olduğunu tebliğ etti. Bir müddet bu karargahta
kaldım. Devamlı olarak gelen muhtelif rütbedeki esir subaylarla görüştüm . Bunlardan
biri erkanıharp subayi idi. Zavallı, verdiği malumat arasında, istemeyerek, başkuman
dan vazifesini alan General Trikopis'in ve 2. Kolordu Kumandanı General Digenis'in
de bizim çevirmek istediğimiz çemberin içinde bulunduğunu ifade etmiş oldu. Derhal
yanımda bulunan Ordu Kumandanı'na, Kemalettin Paşa'yı bulunuz. B izzat Trikopis'le
beraber bütün düşman generallerini mutlaka esir etmesini söyleyiniz dedim. Bu emir
hemen telefonla tebliğ olundu. Zavallı esir subay benim bu emrimi işitir işitmez ikram
ettiğim çayı içerneyerek büyük bir baygınlık geçirdi. Daha fazla bu ordu karargahın
da kalamazdım. M uharebe vaziyetini gözümle görmek benim için dayanılmaz bir ih
tiyaç oldu. Ordu Kumandanı'nı da beraber alarak 4. Kolordu Kumandanı'nın gözlem
için bulunduğu şu istikametteki bir tepeye geldik. (Arpalık civarında.)
Çal Köyü batısında ve kuzeyinde patlayan topların gürültülerini i şitiyordum. Ora
dan vaziyeti dürbün ile incelemeye uğraşmak bana sıkıntılı geldi. Daha ileriye, ateş
yerine gitmek için kati bir lüzum ve ihtiyaç hissediyordum ve bu noktayı, şimdi üze
rinde bulunduğumuz bu tepe yi gösterdim. Oraya gitmek lazımdır ve buyurun gide284
Iim dedim. Otomobillere atıadık, bu tepeye gelen yola dahil olduk. Ara sıra güzerga
hımızın soluna düşman mermileri düşüyordu. 4. Kolordu'nun fırkaları doğudan batı
ya güzergahımızı kat ederek seri adımlarla i lerliyorlardı. Biraz evvel dediğim gibi,
saat ikide şuraya çıkmış bulunuyorduk. Düşman kuvvetlerini gündüz gözüyle tama
men kuşatmak ve düşmanın inatla müdafaa ettiği muharebe mevzilerine süngü hü
cumlarıyla dahil olarak kati netice almak elzemdi. Bunun için bütün kıtalann azami
fedakarlık la i lerlemesini ve bütün bataryalarımızın. hatta gizlenmeye bakmaksızın,
ateş mevzilerine girip düşman mevzilerini sarsmasını istiyordum. Yanımdaki kuman
danlar bu görüşlerimi anlar anlamaz derhal ve en asabi bir suretle faaliyete geçtiler.
Ne yazık ki, şimdi ismini hatırlayamadığım, yanımda bulunan kahraman bir süvari su
bayına birkaç kelime not ettirerek düşman mevzilerini kuzeyden saran 2. Ordu'ya gön
derdim. Ve sözlü olarak burada benden işittiklerini onlara da söylemesini emrettim.
Bu subay, vazifesini yapmış ve birkaç saat sonra tekrar yanıma gelerek malumat da
vermişti. i I . Fırka'nın kahraman kumandanı Derviş Bey bizzat ileri atılarak bütün
kuvvetiyle düşman mevziine ilerliyordu. Kolordu Kumandanı Kemalettin Paşa gü
neyden ve batıdan düşmana saldırdığı diğer fırkalarına yeniden yeniye harekatı şid
detlendirmek ve hızlandırmak için emirlerini ulaştırıyordu. 2. Ordu'nun ı 6. ve 6 ı . Fır
kaları düşmanla ciddi muharebeye girişiyoriar, diğer fırkaları da kuşatma dairesini
darlaştınyordu. Bunları görüyordum . Süvari Kolordu'muzun daha batıdan düşmanın
arkasını kesrnek üzere bulunduğunu, bana haber getiren süvari subayı söylemişti.
Arkadaşlar, saatler ilerledikçe gözlerimin önünde gelişen manzara şu idi: Düşman
başkumandanının şu karşıki tepede son gayretiyle çırpındığını görüyor gibiydim. Bü
tün düşman mevzilerinde büyük bir heyecan ve helecan vardı. Artık toplarının, tüfek
lerinin ve mitralyözlerinin ateşlerinde sanki öldürücü hassa kalmamıştı. Bu ovadan,
kuzeyden ve güneyden birbirini izleyen avcı hatlarımızın guruba yaklaşan güneşin
son ışınlarıyla parlayan süngüleri her an daha ileride görüıüyordu. Düşman mevzile
rini saran bir daire üzerinde mevzi almış olan bataryalarımızın fasılasız ve amansız
ateşleri düşman mevziini içinde barınılmaz bir cehennem haline getiriyordu. Güneş
mağribe yaklaştıkça, ateşli, kanlı ve ölümlü bir kıyametin kopmak üzere olduğu bü
tün ruhlarda hissolunuyordu. Bir an sonra cihanda büyük bir yıkım olacaktı . Ve bek
lediğimiz kurtuluş güneşinin doğabilmesi için bu yıkım lazımdı. Karanlıklar içinde
bu yıkım vuku bulmalı idi. Hakikaten semanın karardığı bir dakikada Türk süngüle
ri düşman dolu o sırtlara hücum ettiler. Artık karşımda bir ordu, bir kuvvet kalma
mıştı. Tamamen mahvolmuş, perişan bir kılıç artığı kitlesi bulunuyordu. Kendileri
nin dediği gibi, çok korkan ve titreyen, şekilsiz bir kitle, acayip bir alaşım halinde fi
rar için çıkış arıyordu. Artık gecenin koyulaşan karanlığı neticeyi gözle görmek için
güneşin tekrar doğudan doğmasını beklemeyi zaruri kılıyordu.
Efendiler, ertesi günü tekrar bu muharebe meydanını dolaştığım zaman, ordumu
zun kazandığı zaferin azameti ve buna karşılık hasım ordusunun içine düşürüldüğü
felaketin dehşeti beni çok mütehassis etti. O karşıki sırtların gerilerindeki bütün va
diler, bütün dereler, bütün korunaklı ve gizli yerler, bırakılmış toplarla, otomobiller
le ve sonsuz teçhizat ve malzeme ile ve bütün bu metrukatın aralarında yığınlar teş
kil eden ölülerle, toplanıp karargahlarımıza sevk olunmakta bulunan sürü sürü esir
285
kafileleri ile hakikaten bir mahşeri andırıyordu. Bu dar ateş ve hücum çemberinden
bugün için kurtulabilenler birkaç bin kişilik kılıç artığından ibaret idi. Fakat onlar da
daha büyük Türk çemberi içinden çıkmaya muvaffak olamayarak başlarında başku
mandanları bulunduğu halde beyaz bayrak çekmeye mecbur olmuşlardır.
Efendiler, Ağustos'un 3 1 . günü takriben öğlende idi ki, yine bu Çal Köyü'nde, yı
kık bir evin avlusu içinde İsmet Paşa ve Fevzi Paşa ile buluştuk. Kırık kağnı araba
larının döşeme ve oklarına ilişerek bundan sonraki vaziyeti değerlendirdik. Kazandı
ğımız-meydan muharebesinin bütün seferi sona erdirebilecek bir azarnet ve ehemmi
yette olduğunda ittifak ettik. Şimdi Bursa istikametinde çekilen düşman kuvvetlerini
mahvetmekle beraber bütün kuvvetlerle durmaksızın İzmir'e yürüyecektik.
Efendiler. bugünden sonra İzmir'de "Akdeniz"i, Mudanya'da "Marmara"yı gör
mek için 8-9 günlük bir zaman kafi gelmiştir. Fakat hatırlatmalıyım ki, bugüne, bu
üzerinde bulunduğumuz tepeye, bu yanık Çal Köyü'ne gelebilmek için yalnız Sakar
ya'dan itibaren sarf ettiğimiz zaman tam bir senedir. Fakat bu kutladığımız zaferi ha
zırlayabilmek için bir seneyi çok bulmazsınız zannederim. Çünkü efendiler, harp,
muharebe, nihayet meydan muharebesi, yalnız karşı karşıya gelen iki ordunun çar
pışması değildir; milletlerin çarpışmasıdır. Meydan muharebesi, m i lletlerin bütün
mevcudiyetleri ile, ilim ve fen sahasındaki seviyeleriyle, ahlaklarıyla, kültürleriyle,
kısaca bütün maddi ve manevi kudret ve faziletleriyle ve her türlü vasıtalarıyla çar
PIŞtığl bir imtihan sahasıdır. Bu sahada, çarpışan milletlerin haki�i kuvvet ve kıymet
leri ölçülür. Netice, yalnız cismani kuvvetin değil, bütün kuvvetlerin, bilhassa ahlaki
ve kültürel kuvvetin üstünlüğünü ispat derecesine vardırır. Bu sebeple meydan mu
harebesinde yenilen taraf. milletçe ve memleketçe, bütün maddi ve manevi mevcu
diyetiyle mağlup edilmiş sayıl ır. Böyle bir akıbetin ne kadar feci olabileceğini tah
min edersiniz. Mahv ve yok olmak, yalnız harp sahasında bulunan orduyla sınırlı kal
maz. Asıl o ordunun mensup olduğu millet feci akıbetIere uğrar. Tarih, başlarındaki
hükümdarların, hırslı politikacıların birtakım hayali emellerle vasıtası mevkiine dü
şen istilacı orduların, istilacı milletlerin uğradığı bu nevi feci akıbetlerle dopdoludur.
Efendiler, Türk vatanını fethetmek fikrini, Türk'ü esir etmek hayalini genel, ortak
bir fikir haline koymaya çalı şanların da layık oldukları akıbetten kurtulamamış ol
duklarını gözlerimizle gördük. Efendiler, kendilerine bir milletin talihi bırakılmış
olan adamlar, milletin kuvvet ve kudretini , yalnız ve ancak yine milletin hakiki ve el
de edilebilir menfaatları yolunda kullanmakla mükellef olduklarını bir an hatırların
dan çıkarmamalıdırlar. Bu adamlar düşünmelidirler ki, bir memleketi zapt ve işgal et
mek, o memleketlerin sahiplerine hakim olmak için kafi değildir. Bir milletin ruhu
zapt olunmadıkça, bir m illetin azim ve iradesi kırılmadıkça, o millete hakim olmanın
imkanı yoktur. Halbuki asırların doğurmuş olduğu bir milli ruha, kuvvetli ve daimi
bir milli iradeye hiçbir kuvvet mukavemet edemez.
Mahkum olmak istemeyen bir milleti esareti altında tutmaya muktedir olacak ka
dar kuvvetli müstebitler artık bu dünya yüzünde kalmamıştır. Türk milleti son müca
deleleriyle, bilhassa burada kazandığı zaferlerle, gösterdiği azim ve irade ile malum
olan bu hakikatleri bir defa daha tarihin sinesine çelik kalemle kazımış bulunuyor.
Efendiler, Afyonkarahisar-Oumlupınar Meydan Muharebesi ve onun son safhası
olan bu 30 Ağustos M uharebesi, Türk tarihinin en mühim bir dönüm noktasını teşkil
286
eder. Milli tarihimiz çok büyük ve çok parlak zaferlerle doludur. Fakat Türk m illeti
nin burada kazandığı zafer kadar kati neticeli ve bütün tarihe, yalnız bizim taıihimi
ze değil , ci han tarihine yeni cereyan vermekte kati tesirli bir meydan muharebesi ha
tırlamıyorum.
Hiç şüphe etmemelidir ki, yeni Türk devletinin, genç Türk Cumhuriyeti'nin teme
li burada sağlamlaştınldı. Ebedi hayatı burada taçlandırıldı. Bu sahada akan Türk
kanları, bu semada uçan şehit ruhları devlet ve Cumhuıiyet'imizin ebedi muhafızla
rıdır. B urada temelini attığımız "Şehit Asker" abidesi, işte o ruhları, o ruhlarla bera
ber gazi arkadaşlarını, fedakar ve kahraman Türk m illetini temsil edecektir. Bu abi
de, Türk vatanına göz dikeceklere, Türk'ün 30 Ağustos günündeki ateşini, süngüsü
nü, hücumunu, kudret ve iradesindeki şiddeti hatırlatacaktır.
Efendiler, bu muazzam zaferin muhtelif etkenleri üzerinde en mühimmi ve en
yükseği, Türk milletinin kayıtsız şartsız hakimiyetini eline almış olmasıdır. B u hadi
senin tarihimizde ve bütün cihanda ne büyük ve ne feyizli bir inkılap olduğunu iza
ha lüzum görmem. Milletimizin uzun asırlardan beri hanlar, hakanlar, sultanlar, hali
feler elinde, onların tahakküm ve istihdadı altında ne kadar ezildiğini, onların hırsla
rını temin yolunda ne kadar büyük felaketlere ve zararlara uğradığını düşünürsek,
milletimizin hakimiyetini eline almış olması hadisesinin bütün azarnet ve ehemmiye
ti gözlerimizde tecelli eder. Gerçi bu büyük zaferin ertesi�e kadar İstanbul'da halife
ve sultan nam i altında bir şahıs ve onun işgal ettiği hilafet ve saltanat unvanıyla bir
makam vardı. Fakat bu zaferden sonra millet o makamları ve o makam sahiplerini la
yık olduğu akıbete ulaştırdı.
Efendiler, milli hakimiyet öyle bir nurdur ki, onun karşısında zincirler erir, taç ve
tahtlar yanar, mahvolur. Milletlerin esareti üzerine kurulmuş müesseseler her tarafa
yıkılmaya mahkfimdurlar. Avrupa'nın ortasından ta doğunun öbür ucundaki binlerce
senelik memleketlere bakacak olursak, Osmanlı İmparatorluğu'nun hak ettiği talihi
daha güzel anlayabiliriz.
Arkadaşlar, saraylarının içinde Türk'ten başka unsurlara dayanarak, düşmanlarla
ittifak ederek, Anadolu'nun, Türklüğün aleyhine yürüyen çürümüş gölge adamlarının
Türk vatanından kovulması, düşmanların denizlere dökülmesinden daha kurtarıcı bir
harekettir. Türk milletinin mübarek ecdat emaneti olan bu topraklarda tam manasıy
la efendi olarak yaşaması, ancak o fuzuli ve manasız olduktan başka, mevcudiyetle
ri tam bir zarar ve felaket olan makamların bertaraf edilmesiyle mümkün olabilirdi.
Efendiler, onlar yüzünden Türk vatanının ve Türk milletinin geçirdiği kederleri,
elemleri hissetmemiş bir ferdimiz yoktur. Bu kadar matemler ve felaketler geçirdik
ten sonra elbette Türk öğrenmiştir ki, vatanı yeniden yapmak ve orada mesut ve hür
yaşayabilmek için mutlaka hakimiyetine sahip kalmak ve Cumhuriyet bayrağı altın
da bütün evlatlarını toplu ve dikkatli bulundurmak lazımdır.
Efendiler, asırlardan beri inleyerek feryat eden, fakat müstebitlerin, yalancıların,
cahillerin vücuda getirdikleri engellerle canhıraş sadasını milletin kulağına duyura
mayan zavallı vatan, bugün diyor ki, bütün can kulağınızı, harap olmuş, sinesinde en
derin ıstıraplar duymuş validenizin samimi hitabına daima açık bulundurunuz. Efen
diler, Asya'da, Avrupa'da, Afrika'da hükümran olmak kudret ve kabiliyetini göstermiş
287
olan ecdadırnız vaktinde bu sadayı i şitmekten men edilmemiş olsalardı. Türk cami
asının, Türk mefkuresinin, Türk menfaatlarının korunmuş ve feyizdar olacağı anava
tanı bugünkü harap olmuş şeklinde mi miras alırdık? Efendiler, artık vatan imar isti
yor. zenginlik ve refah i stiyor, ilim ve marifet, yüksek medeniyet, hür fikir ve hür
zihniyet istiyor. Şeref, namus, bağımsızlık, hakiki varlık. vatanın bu taleplerini tama
men ve serian yerine getirmek için esaslı ve ciddi bir surette çalışmayı emreder.
Efendiler, asırlardan beri Türkiye'yi idare edenler çok şeyler düşünmüşlerdir; fa
kat yalnız bir şeyi düşünmemişlerdir: Türkiye'yi! .. Bu düşüncesizlik yüzünden Türk
vatanının, Türk milletinin uğradığı zararları ancak bir tarzda telafi edebiliriz: O da ar
tık Türkiye'de Türkiye'den başka bir şeyi düşünmemek. Ancak bu zihniyeti e hareket
ederek her türlü selamet ve saadet hedeflerine ulaşabiliriz.
Efendiler, bizim milletirniz vatanı için. hürriyeti ve hakimiyeti için fedakar bir
halktır; bunu ispat etti. M illetirniz, yaptığı inkılapların kıskanç savunucusudur da.
Benliğinde bu faziletler yerleşmiş bir m illeti yürümekte olduğu doğru yoldan hiçbir
kimse, hiçbir kuvvet alıkoyamaz.
Efendiler, milletirniz hakimiyetini eline aldığı gün, -bilmeyen kalmamıştır- en
karanlık felaketlerin en derin uçurumu kenarında bulunuyordu. Maddi kuvveti yıp
rattırılmış, müdafaa vasıtaları gasp olunmuş, mancv iyatı. mukaddesatı tecavüze uğ
ramış acı bir vaziyette bulunuyordu. Bütün bunlara rağmen mevcudiyetini ve bağı m
sızlığını kurtarmaya karar verdi. Bu kararında muvaffak olabilmek için bütün mi lle
tin kendine bir hareket hedefi tespit etmesi lazım geliyordu. Bütün m illetin, o hedef
üzerinde mutlaka muvaffak olmayı nihai emel kabul etmesi icap ediyordu. Millet bü
tün mevcudiyetiyle, bütün fedakarlığıyla, bütün imanıyla o hedefe beraber yürüsün
ve mutlaka muvaffak olsun lazımdı. Efendiler. o hedef burası idi. Nihai emel olan
muvaffakiyet, burada kazanılan zafer idi.
Efendiler. milletirniz bundan sonraki mesaisinde de muvaffak olabilmek için.
milli hedefini bütün açıklık ve katiyetle, tekrnil vatandaşların gözünde ve vicdanın
da bütün parlaklığı ile tespit ve tayin etmiş bulunuyor. İsterseniz benim burada hedef
dediğim şeyi, siz, milletin mefkuresi diye adlandırınız. Fakat bu unvanı verirken dik
kat ediniz ki, hayali bir manaya kendimizi kaptırmayalım.
Efendiler, milletimizin hedefi, milletimizin mefkuresi, bütün cihanda tam mana
sıyla medeni bir toplum olmaktır. Bi lirsiniz ki, dünyada her kavrnin mevcudiyeti,
kıymeti , hürriyet ve bağımsızlık hakkı, sahip olduğu ve yapacağı medeni eserlerie
orantılıdır. Medeni eser vücuda getirmek kabiliyetinden mahrum olan kavimler, hür
riyet ve bağımsızlıklarından tecrit olunmaya mahkOmdurlar. İnsanlık tarihi baştan
başa bu dediğimi teyit etmektedir. Medeniyet yolunda yürümek ve muvaffak olmak.
hayat şartıdır. Bu yol üzerinde duraklayanlar veyahut bu yol üzerinde ileri deği l. ge
riye bakmak cehalet ve gafletinde bulunanlar, medeniyetin coşkun seli altında boğul
maya mahkumdurlar.
Efendiler, medeniyet yolunda muvaffakiyet yeniliğe bağlıdır. Toplumsal hayatta.
iktisadi hayatta, ilim ve fen sahasında muvaffak olmak için yegane gelişme ve iler
leme yolu budur. Hayat ve günlük işlere hakim olan hükümlerin zamanla değişmesi,
gelişmesi ve yenilenmesi zaruridir. Medeniyetin yenilikleri, fennin harikaları, cihanı
288
değişimden değişime uğrattığı bir devirde, asırlık köhne zihniyetlerle, maziperestlik
le mevcudiyeti muhafaza mümkün değildir. Medeniyetten bahsederken şunu da kati
yetle beyan etmeliyim ki, medeniyetin esası, ilerleme ve kuvvetin temeli. aile haya
tındadır. Bu hayatta fenalık, muhakkak toplumsal, iktisadi, siyasi acze sebep olur. Ai
leyi teşkil eden kadın ve erkek unsurların tabii haklarına sahip olmaları, aile vazife
lerini idareye muktedir bulunmaları gereklidir.
Efendiler, milletirniz burada kutladığımız büyük zaferden daha mühim bir zafer
peşindedir. O zaferin idraki, milletimizin iktisat sahasındaki muvaffakiyetleriyle
mümkün olacaktır. Bilirsiniz ki. iktisaden zayıf bir millet fakirlik ve sefaletten kur
tulamaz; kuvvetli bir medeniyete, refaha ve saadete kavuşamaz; toplumsal ve siyasi
felaketlerden yakasını kurtaramaz. Memleketin idaresindeki muvaffakiyet de iktisa
diyatındaki kazanımlar derecesiyle orantılı olur. Hiçbir medeni devlet yoktur ki. or
du ve donanmasından evvel iktisadını düşünmüş olmasın. Memleket ve bağımsızlık
müdafaası için vücudu lazım olan bütün kuvvetler ve vasıtalar, iktisadiyatın genişle
mesi ve gelişmesiyle mükemmel olabilir.
Milletimizin sahip olduğu kuvvetli seciye, sarsılmaz irade, ateşli milliyetperver
lik, iktisadi muvaffakiyetten kaynaklanacak feyizlerle de layık olduğu derecede tak
viye olunmak zaruridir. Asır mücadelesinde mil letimizi muvaffak edecek bir iktisadi
, hayat teminini hedefleyen genel maarif ve terbiye sistemlerimiz, her gün daha çok
esaslaşacak ve elbette muvaffak olacaktır.
Efendiler, artık bugün hayat ve insaniyet icapları bütün hakikatiyle tecelli etmiş
tir. Bunlara aykırı olan rivayetler. ahlak ve imana esas olamaz. Hakikat tecelli edin
ce yalan ortadan kalkar. Safsatalar, hurafeler kafalardan çıkmalıdır. Her türlü yüksel
meye ve gelişmeye kabiliyetli olan milletimizin toplumsal ve fikri inkılap adımları
nı kısaltmak isteyen maniler mutlaka bertaraf edilmelidir.
Efendiler, son sözlerimi bilhassa memleketimizin gençliğine tevcih etmek istiyorum.
Gençler!
Cesaretimizi takviye eden ve devam ettiren sizsiniz. Siz, almakta olduğunuz ter
biye ve irfan ile, insanlık meziyetinin, vatan muhabbetinin, fikir hürriyetinin en kıy
metli timsali olacaksınız.
Ey yükselen yeni nesil, istikbal sizsiniz. Cumhuriyet'i biz tesis ettik; onu yüksel
tecek ve devam ettirecek sizsiniz.
Arkadaşlar, bu gaza ve şahadet diyarını terk ederken "Şehit Asker"i hep beraber
hürmet ve tazimle selamlayalım.
289
TEVHiDi EFKAR1N YAYıNı HAKKINDA
BAŞVEKİL İSMET PAŞA 'YA ..
( 1 EYLÜL 1 924)
Türkiye Cumhuriyeti Riyaseti
Başkitabet
Adet
i
Erzurum
Eylül 340 [ 1 924]
Ankara'da Başvekil İsmet Paşa Hazretleri'ne
Tevhidi Efkar ın Vası f Bey'el hücumu edepsizce bir şekil almaktadır. Ne düşünül
mektedir?
'
Reisicumhur
Gazi Mustafa Kemal
.. Aslı. T.C. Başbakanlık Cumhuriyeı Arşivi. 030.1 0 - 1 . 1.5; 1 5 ;. 1 .9. i 924'Ie bulunan eski yazı belgenin fo
ıokopisi Aıalürk'ün BülÜn Eserleri Arşivi'ndedir. Eski yazı belge Musa Sarıkaya ıarafından okunmuşıur.
ı Vasıf (Çınar) Bey dönemin Maarif Vekilidir. (Y.N.)
290
ALMANYA REİsİcUMHURU FRIEDRICH EBERTE·
(2 EYLÜL 1 924)
Reis Efendi Hazretleri,
İki memleket arasında eskiden beri mevcut dostluk bağlarının takviyesi için da
imi diplomatik münasebetler tesisi halis emel ve arzusuyla Türkiye Büyük M illet
Meclisi eski üyelerinden büyükelçi unvanına sahip Mirliva Kemalettin Sami Paşa'yı
riyasetpenahilerinin nezaine fevkalede delege ve ortaelçi sıfatıyla tayin ettim. Adı
geçenin yaptığı güzide hizmetler ve taşıdığı meziyetler, yeni vazifelerini iyi şekilde
yapmaya muvaffak olacağında şüphe bırakmamaktadır.
Gerek Türkiye Cumhuriyeti namına tarafından vuku bulacak tebligata ve gerek
zatı riyasetpenahileri hakkında beslediğim halisane hissiyat ve dostluğa dair verece
ği teminata emniyet ve itimat buyurulmasını rica eder ve yüksek memuriyetinin iyi
yapılması hususunda yardıma mazhar olacağını kuvvetle ümit eylerim.
Ankara'da 1 340 [ I 924] senesi Eylül'ün ikisinde yazıldı.
• D.B.A. (TC Dışişleri Bakanlığı Arşivi) - Müı. 2/94'ıen Fransızca çevirisiyle birlikıe akıaran: Atatürk ve
Yabancı Devlet Başkanla,.,. c. l . Hazırlayan: Billil N. Şimşir, Aıaıürk Külıür, Dil ve Tarih Yüksek Kuru
mu Türk Tarih Kurumu Yayınlan, Ankara, 1 993, s. 1 1 6- 1 1 7. Fransızca meıin Kiraz Perinçek ıarafından
Türkçeye çevrilmişıir.
Belge, kaynakıa "Türkiye Reisicumhuru Gazi Musıafa Kemal Paşa'dan Almanya Reisicumhuru Mösyö
Friedrich Eberı Hazreıleri'ne" başlığı aııında yayımlanmışıır. (Y.N.)
29 1
TÜRKİYE MUALLİMLER KONGRESİ REİsİ
ADLİYE VEKİLİ NECATİ BEYEFENDİ'YE·
(3 EYLÜL 1 924)
Türkiye Muailimler Kongresi Reisi Necati Beye/t>ndi. hirli.�i himayelerine kahul
hUYU/'masl için Bursa'da huluııan Reisieııml",r Go:i Paşa Hazretleri'ne şu telgraji
�-ekmişlerdi: f. . .l
Reisicumhur Ga:i Paşa Ha:retleri. Mualliml('/' Birli.�i'ni himayelerine aldıkları
na dair Kongre Reisi Nı:coti Beye(eııdi')'e şu telgr(�ti �'ekmişlerdir: 1
Ankara2
3.9. 1 340 [ 1 924]
Türkiye Cumhuriyeti Riyaseti
Kalemi Mahsus Müdüriyeti
Adet
Ankara'da Türkiye Muallimler Kongresi Reisi
Adliye Vekili Necati Beyefendi'ye
Türkiye Cumhuriyeti Muallimler Birliği'nin hakkımda gösterdikleri samimane
hissiyata teşekkür ve Muallimler Birliği'nin himayesinin en verimli vazifelerimizden
olduğunu beyan ederi m, Efendim.
Reisicumhur
Gazi M. Kemal
59. F: I l 'de bulunan eski yazı belgenin fotokopisi Ata
türk'ün Bütün Eserleri Arşivi'ndedir. Ayrıca bkz. fotokopisiyle birlikte aktaran: Ahmet Bekir Palazo�lu.
Ba�iiAretmel/ Atatıırk ( / 9 1 9 · 1 928), c. ı . TC Milli E�itim Bakanlı�ı E�itim Araçları ve Donatım Daire�i
Başkanlı�ı. Ankanı. 1 99 1 . s, 1 7 \ , 364; Hôkimiyeti Milliye. 5 Eylül 1 924, Numara: 1 2 1 2. s. ı . Cumhur
başkanlı�ı Arşivi'ndeki eski yazı belge Mu�;ı Sarıkaya ve Hadiye Yılmaz. Hôkimiyeti Milli,\'(" deki eski
yazı metin Hüseyin Gültekin tarafından okunmuştur.
i Buraya kadarki kısım Hiikimiyeti Mil/i n de yer almaktadır, (y,N,)
2 Telgnıf. anteti matbu olilO k.l!!ıda yazılmıştır. Belgede matbu olarak "Ankara" yazılıdır. Ancak. Musta
f" Kemal Pa)a. ., i Ağu,w,.ı ı EyWI 1 924 tarihleri arasında Bursa'da bulunmaktadır. (Y�N.)
• A�lı. Cumhurbaşkanlı�ı Arşivi, A: IV- I I . D:
"
292
30 AGUSTOS'UN TEBRiKi DOLAYıSıYLA
TÜRK KAPTAN VE MAKiNisTLER VE
MENSUBiNi BAHRiYE CEMiYETi REisi CEMİL BEY'E TEŞEKKÜR"
(3 EYLÜL 1 924) 1
Türk Kaptan ve Makinistler ve Mensuhini Bahriye Cemiyeti Reisi'nin Gazi Paşa
Hazretleri'ne çektiği 30 Ağustos zaferini tehrik telgrajina Reisicumhur Hazretieri
aşağıdaki telgrajla cevap vermişlerdir:
Galata'da Türk Kaptan ve Makinistler ve
Mensubini Bahriye Cemiyeti Namına Reis Cemil Bey'e
30 Ağustos zaferinin hatırasını canlandı rmak vesilesiyle vaki olan tebrik ve te
mennilerinize teşekkür ederim.
Reisicumhur
Gazi Mustafa Kemal
Eylül 1924. Numara: 2400, s.2; Taııiıı, 3 Eylül 1924. Numara: 679. s. 1 . Aynı ıelgrarın "Aı*.a
ra'da Türkiye İdman Cemiyeıleri İlıiliıkı Reisi Ali Sami Bey'e" çekilen ve aynı gün yayımlanan örneği
i..in bkz. Hôkimi)'eıi Mil/iye. 3 Eylül 1 924. Numara: 1 2 1 0. s. 3. Hıikimiyeıi Mil/iye deki eski yazı meıin
Hüseyin GÜhekin. diğerleri Musa Sarıkaya larafından okunmuşıur.
i Gazeıelerde ıelgr.ıfm ıarihi yer almamakladır. 3 Eylül 1 924. ıelgmfın gazeıelerde yayımlandığı ıarihlir. (Y. N.l
.. Vakiı. 3
'
293
İZMİR BELEDİYE RİYASETİ'NİN DAVETİNE CEVAp·
(7 EYLÜL 1 924) 1
İzmir Belediye Riyaseti �liyesine
i 8 Ağustos 1 340 [ I 924] tarihli yazıya cevaptır.
Samimi davetnamenizi memnuniyetle aldım. Şiddetli arzuma rağmen sevgili İz
mir'imizin kurtuluş bayramına vaziyet icabı bizzat iştirak edemeyeceğimden dolayı
üzgünüm. Selamırnın muhterem ahaliye bildirilmesine aracı olunmasını rica ve ihti
ramlar takdim eylerim, Efendim.
Reisicumhur
Gazi M. Kemal
•
1
Aııadolıı. 7 Eylül 1 924, Numara: 3 1 70. Eski yazı meıin Prof. Dr. ZekiArıkan ve Musa Sarıkaya ıarafın
dan okunmuşıur.
Aııadolıı'da lelgmCın ıarihi yı:r alrnamakıadır. 7 Eylül 1 924, lelgmfın Aııadolıı'da yayımlandığı ıarihıir. (Y.N.)
294
FİRAR EDEN EFRAT HAKKINDA
BAŞVEKİL İSMET PAŞA'YA·
(8 EYLÜL 1 924)
Çekirge
8 Eylül 1 340 [ I 924]
Türkiye Cumhuriyeti Riyaseti
Başvekalet
Kalemi Mahsus Müdüriyeti
Adet
Ankara Başvekil İsmet Paşa Hazretleri'ne
Alay ve fırka ve kolordu kumandanlannın ellerindeki birlikleri tanımaktaki gaf
letleri affedilemez. Firar eden bölük efradı nerelidirler? Şu anda K olordu Kumanda
1 görüş ve değerlendirmesine kani olmakta ihti
nı nerede bulunuyor? Vaziyet ve
yatlı davranmak lazımdır. Hakiki vaziyete hakim kalacağımız ümidi yalnız Kolordu
Kumandanlığı'nda değil, bizlerde de hasıl olacak kadar malumat talep etmelidir. Alı
nacak malumatın bildirilmesini rica ederim, Efendim.
....
Reisicumhur
Gazi M ustafa Kemal
Aslı, T.C. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 030. 10·56.372. 1 5;5463;8.9. i 924'te bulunun eski yazı belgenin
fotokopisi Atatürk'ün Bütün Eserleri Arşivi'ndedir. Eski yazı belge Musa Sarıkaya tarafından okunmuştur.
ı Belgede burada dört nokta vardır. (Y.N.)
•
295
İZMİR HALKıNA TEŞEKKÜR·
( Lo EYLÜL 1 924)
Gazi Reisicumhur'umuz Mustafa Kemal Paşa Hazretleri'nin kurtuluş bayramı
mızda bulunamadıklan malumdw·. Paşa Hazretleri en'elce bulunamayacaklannı
beldemize üzüntüyle haber vermişti. i Bu kere de aşa,�ıdaki telgi·afname ile halkın sa
mimi hissiyatma teşekkür ve bu vesile ile bulıınamadığıııdan dolayı tekrar üzüntüle
rini ifade etmektedirler:
İzmir Belediye Reisi Muammer Beyefendi'ye
Çekirge, ı o Eylül - Muhterem İzmir halkı ile birlikte kurtuluş bayramını aranız
da bul unarak kutlayamadığıma cidden üzgünüm. Muhterem hemşerilerimin hakkım
d a gösterdikleri samimi hissiyata teşekkür eder, refah ve saadete nail olmalarını te
menni ve selam ım ın bildirilmesini rica ile ihtiramlar takdim eylerim . .
Reisicumhur
Gazi Mustafa Kemal
•
Ahmk. 12 Eylül 1924, Numara: 9700. s.2: A/lada/ıı. 12 Eylül 1 924. Numara: 3 1 74. Aheıık'teki eski ya·
zı metin Musa Sarıkaya. Anadolu'daki Prof. Dr. Zeki Arıkan ve Musa Sarıkaya tarafından okunmuştur.
i Mustafa Kemal Paşa'nın 7 Eylül 1 924 günü yayımlanan bu telgrafı için bkz. elinizdeki cillle. 5.294. ( Y.N.)
296
BURSA'NIN KURTULUŞUNUN İKİNCİ YıLDÖNÜMÜ ÜZERİNE
BURSA HALKıNA NUTUK*
( 1 1 EYLÜL ı 924)
Bursa, J J Eylül (Özel olarak gönderdiğimiz muhahirimizden)
Bursa coşkundu. Bütün sokaklar dolmuştu. Saat 2 'de helediyeye geldi. Evvela
mehusların, sonra vilayet erkanı ve muailimierin , adliye memurlarının, esnajin teh
riklerini kahul etti. Bu esnada Macar Moris Velmuş da kahul edilmiştir. Kahul mera
siminden sonra hazırlanan kürsüye gitti. Halk, Gazi'yi görmeye koşuyordu. Zahıta,
izdihamı engellemek için ahaliyi geriye sevk ederken Gazi Paşa ayağa kalktı. "Arka
daşlar, asker, polis çekilin" diye emir verdi. Halk, Paşa 'nın etrafını aldı. Tevfik Bey'in
nutkuna Gazi Paşa nutkuyla karşılık verdi. Halk, Paşa'yı hı"itiin kalbiyle dinliyordu.
Nutuk yüzlerce defa alkışlandı. Geçit töreni çok gı"izel oldu. Piyadeleı: tOPÇUlaı: hü
tün asker çok mükemmeldi. Hepsi ifiiharla Gazi'yi selamlıyorlardı. Gazi Paşa ku
mandanlara askerden dolayı takdirierini helirtti. MüteakihenJşıklarLisesi geçti. Ga
::i Paşa, küçük talehelere selamla iltifat etti.
Bundan sonra Mudanya'ya gidildi. Bursa'da Osman Gazi türhesinde Şehit Asker
için kolordu kumandanının huzuruyla merasim yapıldı. Halk, jirka karargahında or
duya şükran arZ/na geldileı: Bir zat nutuk irat etti. Ali Hikmet Paşa da karşılık l'er
di. Şimdi Bursa fener alayları i�'inde çalkalaıııyor.
Gazi Paşa 'nın İrat Ettiği Nutukl
Efendiler, Bursa'nın kurtuluşuna tesadüf eden bugünlerde, burada, aranızda buluna
rak sevinçlerinize şahsen iştirak edebildiğimden, pek ziyade memnun ve bahtiyanm.
Memleket namına irat edilen hitabede gösterilen samimi hissiyata, m uhabbete,
itimada bütün kalbimle teşekkür ederim. Fakat, müsaadenizle derhal izah etmeliyim
ki, ifade ol unan bütün takdirier, benim şahsımdan ziyade, beni de başında buIundur
duğunuz kahraman Türk ordularının yüksek kumanda ve subaylar heyetlerine ve fe
dakar askerlerine, en nihayet bütün bu kahramanların anası, babası, velinimeti olan
büyük Türk milletine aittir. Ben de bu şanlı orduların bir ferdi, büyük Türk milleti*
Vakiı. 12 Eylül i 924, Numara: 2409. s. i -2; Cıımhııriyeı. 12 Eylül i 924. Numara: 1 26, s. i ; Hôkimiyeıi
Mil/iye. 1 4 Eylül 1 924, Numara: 1 220, s. I -2; Reisicıımhıır Ga:i Mıısıafa Kemal Paşa Ha:reıleri'ııiıı
Soııbahar Seyahatleri, 1 925, s.55-60. Ayrıca bkz. Aıaıiirk'iiıı Siiylel ' I'e DemeçIeri II. Türk i nkıliip Tari
hi Ensıitüsü Yayıııları, Ankara. 1 959. s. i 83- i 87 . Vakiı, Cımıhıırivel ve Hôkimiyeıi Mil/iye'deki eski ya
zı meıinler Hüseyin Güııekin, Reisi{'ıımhıll' Gazi Mııstafa Kemal Paşa Ha:reıleri'ııiıı Sonbalıar Seyahaı
leri'ndeki Hadiye Yılmaz ıarafından okunmuşıur.
i Buraya kadarki kısım \lakit'ıe yer almakıadır. (Y.N.)
297
nin bir evladı olmakla ve onun hizmetine mevcudiyetimi hasretmiş bulunmakla i fti
har etmekteyim ve me sudum.
Aziz hemşerilerim, nutuk irat eden arkadaşımız, yedi asırdan beri bu yeşil yurda
düşman ayağı basmadığını söylerken, yirmi-yirmi beş asırlık Bursa'nın malumumuz
olabilen bütün tarihi beynimde canlandı. Bu uzun hayatlı güzel şehrin ve şehirlilerin
çok zararlar görmüş, çok kara günler geçirmiş olduklarını hatırladım. Bitinya kralla
rının Husrev'lere, İskender'Iere boyun eğmek le tahtlarında oturabildikleri devirler
den, Bursa'nın Roma veyal B izans vilayeti halinde idare olunduğu zamanlardan bah
sedecek değilim. Fakat, Bursa'nın taşı toprağı ve baştan nihayete kadar bütün ahali si
Türk olduktan sonra geçirdiği kederleri hatırlatmak isterim.
Arkadaşlar, ecdadırnız Türkler buraya sahip olup yerleştikten sonra kaç Türk hü
kümdarı, kaç Osmanlı şehzadesi saltanat taç ve tahtı kavgasıyla B ursa'ya hücum et
mişler, B ursa'yı yakmışlar, yıkmışlar, ahalisini soymuşlardır. Zavallı Bursa ve Bursa
lılar bu saltanat düşkünlerinin oyuncağı halinde ne acı günler geçirmiştir.
Efendiler, bir memleketin, bir memleket halkının düşmandan zarar görmesi acı
dır. Fakat, kendi ırkından büyük tanıdığı ve başlarında taşıdığı insanlardan vefasız
lık, felaket görmesi ondan daha acıdır. Bu, kalp ve vicdanlar için onulmaz yaradır.
Kardeşler, Bursa'nın kurtuluş gününde, kurtulduğu felaketin hakiki müsebbiple
rini de hatırlamak ve onları ilelebet Ianetlernek lazımdır. Bunun için hatıratınızı bun
dan dört-dört buçuk sene evveline döndürmek istiyorum.
İzmir rıhtımından aziz vatanımıza saldırılan Yunan ordusu, Balıkesir'in güneyIe
rine kadar gelmişti. Arkadaşımız Kazım Paşa, kendisine iltihak eden vatanperver, fe
dakar bir avuç kahramanla bu düşmanın karşısında cephe teşkil etmişti. Onun kuze
ye ve doğuya yayılmasına, bilhassa kıymetli B ursa'mızı çiğnemesine engel olmaya
çalışıyordu. Fakat, henüz İstanbul'da halife ve padişah unvanıyla oturan zat, taç ve
tahtını muhafaza etmek hülyasıyla düşmanlarla birleşmişti. Fazla olarak onların Türk
vatanını çiğnemesini, Türk milletini esir etmesini kolaylaştırmak vazifesini de taah
hüt etmişti. 2 Ve bu maksatıadır ki, Anzavur gibi pespayelere, payeler, paralar, vasıta
lar vererek, Karesi'de3 millet cephesini arkadan vurmaya memur etti. Topladığı bir
takım haşeratı halife ordusu namı altında İzmit'e çıkardı. Milleti düşman esaretine
teşvik etti. Memleket ve milleti kurtarmaya çalışanları idama mahkum etti. Yunan
tayyareleriyle m illete fetvalar yağdırdı.
Baştan, arkadan ve içeriden gelen bu hücumlar, bu hıyanetler, bu fesatlıklar, ha
rici düşman karşısındaki kuvvetlerimizden birçoğunu ayarttı.4 Milleti kalbinden han
çerlemeyi hedefleyen bu cinayetler her türlü tehlikelerin üzerinde idi. Her şeyden ev
vel buna yönelmek zaruri idi. Halife ve padişah hıyanet vazifesinde muvaffak olmuş
tu; hakikaten milli cepheyi zayıfiatmış ve birçok sinirleri gevşetmişti.
Düşmanlar bu fırsatı kaçınnadılar; taarruz ettiler, yürüdüler, birçok güzel şehir ve
kasabalarımızla beraber bu yeşil yurdu da çiğneyip geçtiler. İşte bu suretledir ki, Bur
sa ve Bursalılar iki seneden fazla devam eden feci, uğursuz felakete, esarete düştüler.
i Vakit ve Reisicıımhııı' Gazi Mııstafa Kemal Paşa Hazl'etlel'i'nin Sonbahaı' Seyahatleri'nde "'ve"'. (Y.N.)
2 Cıımhı/l"iyet'te "'deruhte etmişti" (üstlenmişti). ( Y.N.)
3 Balıkesir. (Y.N.)
4 Eski yazı metinlerde "'ayırll'" yazılmış. "Ayarttı"' olmalı. (Y.N.)
298
Bu felaketten içimizin ne kadar kan ağladığını ve onu bir an evvel bertaraf etmek
için vicdanlarımızın ne kadar sızladığını izah edemem. Fakat, ne çare ki, üzerimize
saldırılan halife ordusu namı altındaki idraksiz sürüleri bertaraf etmek, halifenin mil
let içinde yer yer tutuşturduğu fesat ve nifak yangınlarını bastırmak ve ondan sonra
da vatanımızın en mamur yerlerini eline geçirmiş olan kuvvetli bir düşman ordusu
nu denize dökecek kadar kuvvetlenmek ve hazırlanmak ihtiyacında idik. B irçok müş
kül safhalardan sonra, nihayet, Türk milleti dahilinde sükuneti temine muvaffak ol
du ve düşman ordusunu denize dökmek kudretini de buldu. Artık ondan sonra bir an
dahi durmaksızın güzel Bursa'yı ve düşman elinde bulunan bütün aziz vatan parçala
rını kurtarmak kararını tatbik etti.
Arkadaşlar, Türk orduları düşman ordusunun ana kuvvetlerini Karahisar civarın
da yakalayabilecekti. Onun için Bursa'yı elinde tutan, Bursa yollarını kapayan düş
man kuvvetlerine sıra, biraz sonra gelecekti. Hakikaten, Afyonkarahisar-Dumlupı
nar-Altıntaş üçgeni içinde iki tarafın ana kuvv�tleri çarpışırken; Gemlik-İznik Gölü
Bilecik hattında düşmanın takviye olunmuş olan i i . Fırka'sını, Halit Paşa kumanda
sında Kocaeli Grubu'muz ve Eskişehir'de bulunan 3., LO . ve müstakil fırkalarını, Şük
rü Naili Paşa kumandasında bulunan 3. Kolordu'muz başlangıçta yalnız tespit etmek
vazifesini almışlardı.
Büyük Meydan Muharebesi'nin muvaffakiyetle tecelli ve.devam eden ilk günlerin
den sonra 28 Ağustos günürtde idi ki, meydan muharebesi sahasından bir süvari fırka
mızı, bir gün sonra da ı . Piyade Fırkası'yla Büyük Millet Meclisi Muhafız Taburu'nu
Kütahya-İnönü istikametinde düşmanın Eskişehir Grubu gerisine sevk ettik. Bu kuv
vetlerimiz, düşmanın Eskişehir Grubu'ndan ayrılıp batıya yürüyen müstakil fırkasına
Kütahya güneyinde tesadüf ederek onu mağlup ve perişan ettikten sonra yollarına de
vam ettiler ye Eskişehir'den sökülen dUşmanı takip eden 3. Kolordu'muzla İnönü ci
varında birleştiler. İnönü mevzilerinde durmak isteyen düşmana hep beraber taarruz
ederek mağlup ettiler. Ricat eden düşman tekrar Karaköy sırtlarında mevzi aldı. ı ı .
Fırka'larının cephesini uzatmış oldu. Artık Kocaeli Grubu da kahramanca faaliyete
geçmişti. 3. Kolordu'muz bütün kuvvetleriyle Karaköy sırtlarına taarruz ederken, Ko
caeli Grubu Kumandanı da bizzat kumanda ettiği özel bir müfreze ile Gemlik ile İz
nik Gölü arasındaki dar mıntıkada düşmana şiddetli taarruzlarla baskı yaparak, Kara
köy'e kadar uzanan düşman cephesinin ricat hattını tehlikeye sokuyordu. Nihayet bü
tün bu cephede ricata mecbur edilen düşman öteden beri hazırlamış olduğu Kazancı
sırtları-Gemlik hattındaki müstahkem mevzilerine çekildi. Takip eden kuvvetlerimiz
bu mevzilerde dahi düşman üzerine atıldılar. 9 Eylül günü ordumuzun ana kuvvetleri
İzmir'e dahil olurken, buradaki kuvvetlerimiz de, düşmanın son müstahkem mevzile
rinde 3., ıo., i ı . fırkalarını mağlup ve perişan ederek, onları Bursa ovalarında takibe
koyuldu. Artık Bursa kurtulmuştu. Fakat Türk orduları Bursa ve Bursahları ve daha
nice kıymetli şehir ve kasabalarımızı ve oralardaki kardeşlerimizi ezen, onlara işken
ce eden bu düşmanı bu kadarla bırakamazdı. Onun için i O Eylül akşamı Bursa'yı ta
mamen kurtardıktan sonra çekilen düşman fırkalarının durmaksızın peşine düştü.
Düşmanın ı ı . Fırkası, gemilerle gelmiş bir ihtiyat alayıyla beraber, başlarında ku
mandanları olduğu halde Mudanya'da esir edildi. 3. ve LO. Fırkaları da Kapudağı ya-
299
rımadası boğazında yakalanarak hemen tamamen mahvedildi. Ancak bunların kılıç
artıkları orada bekleyen gemilerine can atabilmişlerdi.
İşte bu suretle Bursalılar iki sene kendilerine eziyet eden istilacıların, mütecaviz
lerin uğradıkları cezayı gözleriyle görerek kurtuluş gününe erişmiş oldular.
Efendiler, bu kurtuluş gününü size tebrik ederken, bu dağlarda, bu ovalarda kan
larını döken muhterem şehitlerimizi ve vatanıarı için, milletleri için m ihnet ve me
şakkat bilmeyen kahraman gazilerimizi hürmetle ve tazimle yiid ederim .
Muhterem Bursalılar, matemlerin, felaketlerin nihayet bulduğuna işaret o l dl1 bu
kurtuluş bayramında bu güzel beldey i, bu feyizli m ıntıkayı Türk Cumhuriyeti'nin bü
yük, medeni merkezlerinden biri hal ve şanına koymak için üzerinize düşen vazifenin
ne kadar büyük, ne kadar gayret ve fedakarlığı gerektirdiğini de söylemek isterim.
Arkadaşlar, Nilüfer çayı ve onunla birleşen birçok derelerle sulanan ovasıyla,
2 500 metre boylu dağının buzlu ve kaplıcalarının kaynar sularıyla, Mudanya gibi
iskelesiyle, dağlarında ve ovalarındaki büyüleyici m anzaralarıyla her türlü ilerle
meye aday olan bu latif, bu verimli, bu feyizli memleket. mutlaka layık olduğu me
deniyet mertebesine ulaştırılmalıdır.
Efendiler, Bursa ziraat memleketidir, zanaat memleketidir. ticaret memleketidir, şi
fa memleketidir. Bursa, sahip olduğu tabii güzellikleriyle ferah ve neşe memleketidir.
Fakat muhterem kardeşler, bilelim ve itiraf edelim ki, Bursa bugünkü haliyle is
raf olunan asırların ve bu asırlarda uğradığımız felaketlerin nişanesinden başka bir
şey değildir. Bu kıymetli belde henüz iftihar ve refahı icap ettiren mühim bir şey arz
etmiyor. Onun için tekrar etmeliyim ki, memleketin talep ettiği teyakkuz ve uyanış
ve ona göre gayret ve himmet derecesi büyüktür.
Bununla beraber, ey fedakar ve memlekete muhabbetkar muhterem Bursalılar, siz
Cumhuriyet'in ayrılmaz bir parçası olan medeniyet ve yenilik yolunda yüksek eser
ler vücuda getireceksiniz. Bu suretle Türk Cumhuriyeti'ni her gün daha çok takviye
eden ve sağlamlaştıran unsurların daima ileri saflarında bulunacaksınız. Bundan as
la şüphe etmiyorum.
Arkadaşlar, inkılabımız Türkiye'nin asırlar için refahına, saadetine kefildir. Bize
düşen, onu idrak ve takdir ederek çalışmaktır. ı
ı Crlnrlıııriyet'te " . . . takdir ederek muhafazası için çalı�makıır··. (Y.N.)
300
İZMİR HALK FıRKASı M UTEMEDİ
OOKTOR SADRETTİN BEYEFENDİ'YE TEŞEKKÜR·
( 1 2 EYLÜL 1 924) 1
İzmir Halk Fırkası Mutemedi Doktor Sadrettin Beyefendi'ye
Halk Fırkası'nın tebriklerine ve gösterdiği hissiyata teşekkür eder ve muvaffaki
yet dilerim, Efendim.
Reisicumhur Gazi
Mustafa Kemal
•
Aııadolıı. 1 2 Eylül 1 924, Numara: 3 1 74. s.2. Eski yazı meıin Prof. Dr. Zeki Arıkan ve Musa Sarıkaya
!arafından okunmuşıur.
i Aııado/ıı'da ıelgrafın larihi yer almamakıadır. 1 2 Eylül 1 924. ıelgrafın A/lado/ıı'da yayımlandığı ıa
rihıir. (Y.N.)
301
MANİsA BELEDİYE VE MERASİ M HEYETİ REİsİ BAHRİ BEY'E
TEŞEKKÜR·
( 1 2 EYLÜL 1 924) 1
Manisa Belediye ve Merasim Heyeti Reisi Bahri Bey'e
Manisa kurtuluş gününün kutlaması dolayısıyla hakkımda ve Cumhuriyet Ordu
ları hakkında gösterilen hissiyata teşekkür eder ve Manisa'nın muhterem ahalisine re
fah ve saadetler temenni ederim.
Reisicumhur Gazi
Mustafa Kemal
•
Anadolu. 1 2 Eylül 1 924, Numara: 3 174. Eski yazı metin Prof. Dr. Zeki Ankan ve Musa Sarıkaya tara
fından okunmuştur.
i Anadolu'da telgrdfın tarihi yer almamaktadır. 1 2 Eylül 1 924, telgrafın Anadolu'da yayımlandığı ta
rihtir. (Y.N.)
302
TRABZON HALKıNA NUTUK·
( 1 5 EYLÜL 1 924)
Trabzon, J 6 (Özel muhabirimizden) - Dün akşam Belediye tarafindan Reisicum
hur Hazretleri şerefine otuz kişilik pek mükellef bir ziyafet verildiğini bildirmiştim.
Ziyaferre Belediye ve halk namına Halk Fırkası heyetinden Dava Vekili Faik Bey, Ga
zi Paşa Hazretleri'ne hitaben bir nutuk irat etmiş ve demiştir ki: L . . .J
Reisicumhur Hazretleri bu nutka pek samimi bir mukabelede bulunmuşlar ve
Trabzonlulara teşekkür ederek demişlerdir ki:
Muhterem efendiler, Trabzon ve Trabzonluları temsil eden zatıalileriyle bir sofra
da bulunduğumdan, pek büyük bir memnuniyet hissediyorum. Bilhassa bugün yap
tıkları hararetli karşılarnadan, gösterdikleri ciddi ve samimi muhabbetten dolayı
muhterem Trabzon ahalisine arz etmeyi vazife bildiğim kalbi teşekkürlerimi zatıali
lerinize hitap ile ifadeye fırsat bulduğumdan, çok bahtiyanm.
Efendiler, hemen bütün Trabzon halkını, yekpare bir samirniyet kitlesi halinde
gördüm. Kadınlannın, çocuklarının, ihtiyarlarının gözlerinde yaş gördüm. Bu ne fev
kalade his, bu ne şefkat, bu ne yüksek ahlaktır. 1 itiraf etmeye mecburum ki, bugün
kü gördükle'r imin ve hissettiklerimin bu kıymetli memleket ve bu muhterem halk
hakkında bende hasıl ettiği fikirleri, kanaatleri, bugüne kadar hiçbir vasıta bu dere
cede temin edememişti. Emin olabilirsiniz ki, Trabzon'u ve muhterem Trabzonluları
ziyaret etmek, senelerden beri bende hakim olan büyük bir arzu ve derin bir özlem
halinde idi. Beni bu saadetten bugüne kadar mahrum eden, malumunuz olan ahval ve
şartlar idi. Bugün çok mesudum; çünkü, beni, sevdiklerimi görmekten men eden o
uğursuz şartlar, tamamen bertaraf edilmiştir.
Çok arzu ederdim ki, birçok telgraflarla beni görmek arzusunu gösteren Trabzon'a
bağlı yerleri ve o yerlerin ahalisini de ziyaretle şerefyab olayım. Fakat, o kadar zaman
tahsisine imkan olmayacaktır. Ne yazık k� onlan şimdilik, yalnız hürmetle yad ve se
lam ve muhabbetlerimi takdim eylemekle yetinmek mecburiyetinde bulunuyorum.
• Cumhurbaşkanlığı Arşivi. A: V -4. D: 8 i ; F: 2-438'den foıokopisiyle birlikıe akıaran: Dr. M. Fahreııin
Kırzıoğlu. "Gazi'nin Kuzeydoğu Gezileri (Eylül-Ekim 1 924)"". 50. Yıl Armağa", Erzımım ı'e çel'reJi.
c. \ , Aıaıürk Ü niversiıesi Yayınları, Erzurum, 1 973, s. \ 37-\ 38, 1 62-1 64; Hôkimiyeti Mil/iye. 17 Eylül
1 924. Numara: 1 22 3 . s. l ; Cıımhııriyet. 17 Eylül 1 924, Numara: 1 3 i . s_ I -2; Vakit. 1 7 Eylül 1 924. Numa
ra: 2414. s . l ; ReiJicıımhıır Gazi MIIJtafa Kemal Paşa Hazretleri'ııiıı Soııbahar Seyahatleri, 1 9 2 5 . s.6769. Ayrıca bkz. Atatürk'üıı Söyleı' ı'e Deme�'leri II. Türk İnkı\ap Tarihi Ensliıüsü Yayınları. Ankara.
1 959. s. 1 87- 1 88. 50, Yıl Amıağa", Enıımm I'e çel'reJi'n deki eski yazı belge Ahmeı Hezarfen. diğer es
i
ki yazı melinler Hüseyin Gülıekin !arafından okunmuşıur.
. . . Soııbahar Seyahatleri'nde "asaleııir". (Y.N.)
303
Arkadaşlar, beş sene evvel ilk defa Samsun'a ayak bastığım zaman, bana kalp
kuvveti veren vatandaşlarımın ilk safında kahraman Trabzonluların bulunduğunu as
la unutmayacağım. Büyük kanlı Sakarya Muharebesi'ne 3. Fırka ile yetişen Trabzon
evlatlarının muharebe meydanında gösterdikleri fedakarlıkların kıymetli hatırası da
ima beynimde nakşolmuş kalacaktır. Bu vatanperver halka, o kahraman evlatlara sa
hip olan bu kıymetli memleketimizi, bir Ermenistan kapısı veya hayal edilen bir Pon
tos Krallığı ülkesi yapmak talep ve tehditleri, ne uğursuz idi. Şüphesiz o kabuslar, ile
lebet hayal olmuştur.
Efendiler, vatanın birliğini, hürriyet ve bağımsızlığını temin eden, milletimizi
Cumhuriyet idaresine kavuşturan inkılabımız, iktisadi refah ve saadetimizi, medeni
yet aleminde layık olduğumuz mevkii de temin edecektir. Bu verimli, ahalisi zekL
müteşebbis, çalışkan olan Trabzon'umuzu, az zamanda dahile şimendiferle bağlan
mış, güzel rıhtım ve limanla donatılmış görmek, en büyük emelimdir.
Trabzon, Türk camiasında Cumhuriyet'in, zengin, kuvvetli, hassas, pek mühim
dayanak kaynaklarından biridir. Böyle bir Cumhuriyet şehri, elbette 1 l üzumlu gördü
ğü bütün ümran ve ilerleme vasıtaları na sahip olacaktır.
Sözlerime nihayet verirken, muhterem Trabzonlulara muhabbet ve hürmetlerimin
ve gösterdikleri samimi hissiyattan dolayı teşekkürlerimin bildirilmesine aracı olma
nızı rica ederim.
i Hal.:iıııiyeti Mil/iye ve
304
. . .
Sonbaha,. Seyahat/e,.i'nde "aıide" (gelecekte). (Y.N.)
TRABZON SEYAHATİ HAKKINDA
BAŞVEKİL İSMET PAŞA'YA·
( 1 5 EYLÜL 1 924)
Türkiye Cumhuriyeti
Başvekaleti
Kalemi Mahsus Müdüriyeti
Adet
Makine Başında Gayet Aceledir
Trabzon
1 5.9.340 [ 1 924]
Ankara'da Başvekil İsmet, Paşa Hazretleri'ne
Bugün öğleden önce saat onda Trabzon'a geldik. Deniz kıyılarından başlayarak
bütün güzergaha koşan halkın çok samimi ve kalbi tezahüratı arasında Belediye.
Halk Fırkası ve Hükümet'e gidildi. Hükümet civarında askeri kıtanın teftiş ve geçit
törenini müteakip şehirde tahsis olunan ikametgaha geldik. Muhterem halkın göster
diği muhabbetten çok memnunum.
Reisicumhur
Gazi Mustafa Kemal
•
Devleı Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyeı Arşivi'nden foıokopisiyle birlikıe akıaran: Veysel Usıa.
Atatürk ve Trabzonl Fotograjlar-Be/geler-Oemeçler. Serander Yayınları. Trabzon, 1 999. s. I O- 1 1 . Eski
yazı belge Hadiye Yılmaz larafından okunmuşıur.
305
MENEMEN BELEDİYE REİsİ AHMET KEMAL BEY'E TEŞEKKÜR·
( 1 6 EYLÜL 1 924) 1
Menemen Belediye Reisi Ahmet Kemal Bey'e
Menemen'in kurtuluş gününün kutlanması dolayısıyla hakkımda gösterilen sami
mi hissiyata teşekkür eder, Menemen'in muhterem ahalisinin refah ve saadete nail ol
masını temenni eylerim.
Reisicumhur
Gazi M ustafa Kemal
1 924, Numara: 3 1 77. Eski yazı metin Prof. Dr. Zeki Ankan ve Musa Sarıkaya lara
fından okunmuşıur.
i Anado/u'da ıelgrafın la ri hi yer almamakıadır. 1 6 Eylül 1 924. ıelgrafın Anado/ılda yayımlandığı la
rihlir. (Y.N.)
•
Aııadolu. 1 6 Eylül
306
TRABZON LİsESİ OKUL SPOR YURDU H ATIRA DEFTERİNE YAZI*
( 1 6 EYLÜL ı 924)
Trabzon "Lise"
Bedeni idman, fikri idmanla paralel gitmelidir.
Gazi M . Kemal
.. Fotokopisiyle birlikte aktaran: Ahmet Bekir Palazoğlu. BaşiiKretmen Atatürk (1919· 1928). c. l . TC Mil·
lı Eğitim Bakanlığı Eğitim Araçları ve DonaUm Dairesi Başkanlığı. Ankara, 1 99 1 , s. 1 74, 365. Aynca
bkz. fotokopisiyle birlikte aktaran: Atatiirk'iiıı Trabzoıı Koııl/şma/arı. Hazırlayanlar: Ahmet Can Bali·
Ra�im Şimşek. Karadeniz Teknik Ü niversitesi Basımevi. Tnıbzon. 1 990. s.! 9. Eski yazı belge Hadiye
Yılmaz tarafından okunmuştur.
307
TRABZON ERKEK MUALLİM MEKTEBİ H ATı RA DEFTERİNE YAZt
( 1 6 EYLÜL ı 924)
24 Kanunuevvel 3 35 [24 Aralık ı 9 ı 9] tarihinde Fevzi Paşa Hazretleri'nin nazarı
dikkatini çeken talebe adedi 25, bugün ı 6 Eylül ı 340'ta [ ı 924] ı 76; yedi misli ol
muş. Geçen senelerin ahval ve şartlan nazarı dikkate alınırsa, memnun olmak lazım . 1
Fakat memleketin muhtaç olduğu muallim miktarı düşünülürse, bunun daha yüz mis
line çıkması icap eder. Sayısal eksiklik, yetişen muallimlerimizin kıymet ve fazilet
teki yüksekliğiyle ancak telafi edilebilir. Ziyaretimdeki gözlemlerim bu emniyeti ba
na bahşetmektedir. B undan dolayı m üdür2 ve talim heyetine teşekkür eder ve yeni
nesil en büyük Cumhuriyetçilik dersini bugünkü muallimler heyetinden ve onların
yetiştirecekleri muallimlerden alacaktır, onu da hatırlatırım.
Gazi M. Kemal
Büyük Tarih Trab:oıı'da, Derleyen: Trabzon Çocuk Esirgeme Kurumu. İ stanbul. 1 938, s. LO- I I . Ayrıca
bkz. Hıfzırrahrnan Raşit Öymen. "Mustafa Kemal'in Eğitimle i lişkileri ve Türk Eğitimine Etkileri", Ata
tiirk Konferans/arı 1973-1974, Türk Tarih Kurumu Yayınları. Ankara. 1 977. s. 1 49- 1 50: Ahmet Bekir
Palazoğlu. Başöğretmen Atatürk (1919-1928) , c. l . TC Milli Eğitim Bakanlığı Eğitim Araçları ve Dona
tım Dairesi Başkanlığı, Ankara. 1 99 ı . s. 1 75.
1 "Nazarı dikkaıe alınırsa memnun olmak. lazım" sözcükleri )'etine. Aıaıiirt Kont'erans/an L973-/974'le
•
"düşünülürse mü teselli olabılınz·'. \'y.N.)
2 Mustafa Reşit Tarakçıoğlu. (Y.N.)
308
TRABZON HALK FIRKASI'NIN VERDİGİ ZİYAFETTE NUTUK*
( 1 6 EYLÜL ı 924)
Trabzon, 16 ( AA) Gazi Paşa Hazretleri bugün hükümet dairesini teşrif ederek.
üst seviyedeki memurları ile daireleri alakadar eden meseleler hakkında ayrı ayrı
görüşmüşlerdir. Ondan sonra ziraat müdürü, evkafmüdürü, sermühendis, defterdar,
maarif müdürü, nüfus müdürlerinden birer birer dairelerin idari vaziyetlerini sor
duktan sonra, Adliye'de cinayet reisi ve cinayet müddeiumumisinel de vilayetin adli
vaziyeti hakkında bazı sorular sormuşlar ve orada Vali Bey'i refakatlerine alarak Ii
seye gitmişlerdir. Liseyi tamamen gezdikleri gibi, mua/lim beylerle ay,., ay,., konuş
muşlar ve birlikte çay içmişlerdir. 2 Paşa Hazretleri, iplik Mensucat Fabrikası 'na gi
derek. büyük alaka ile incelemelerde bulunmuşlar ve fabrikaların gelişme ve ilerle
mesi arzusunu ifade etmişlerdir. Müteakiben dönerek Memleket Hastanesi'ni ziyaret
etmişler ve hasta koğuşla,.,nı birer birer gezmişlerdir. Ondan sonra. g"efs'en sene açı
lan Ticaret Mektebi ve oradan da Erkek Mua/lim Mektebi'ni ziyaret eylemişler ve
-
•
Hôkimiyeti Milliye, LS Eylül 1 924, Numara: 1 224. s. i : Cumhuriyet, I S Eylül 1 924. Numara: 1 32, s. i :
Vakit, 1 8 Eylül 1 924. Numara: 24 1 5, s. I -2: Ta"i", 1 8 Eylül 1 924. Numara: 964. s. i : Reisiwmhııı' Gazi
Mustafa Kemal Paja Hazretleri'''i'' So"bahar Seyahatleri, 1 925, s.72-73. Aynca bkz. Büyük Tarih Trab·
zo,,'da. Derleyen: Trabzon Çocuk Esirgeme Kurumu. İstanbuL. 1 938. s.9- 10: Atatürk'ü" Söyle'" " e De·
merleri II, Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Yayınları. Ankara. 1959. s. 1 89- 19O. Tanin'deki eski yazı metin
Musa Sarıkaya. diğerleri Hüseyin Gültekin tarafından okunmuştur.
Ağır ceza reisi ve ağır ceza savcısı. (Y.N.)
2 O sırada Trabzon Lisesi'nde Fransızca. Edebiyat ve Tarih öğretmenliği yapan Münir Hayri (Egeli) Bey.
Mustafa Kemal Paşa'nın liseyi ziyaretini şöyle aktarmaktadır:
'Trabzon Lisesi'nde muallimler odasında otururken dini ilimler hocasına:
-Hocaefendi. Vettini vezzeytuni. ne demektir? diye sordu. Hoca. şaşırdı. Arkasından. İslamın bina·
suli sordu. Hoca bütün bütün bocaladı. Nihayet peygamberimiz hakkında bazı meseleleri ortaya at·
tL Bu sırada haber gönderilen Cudi Efendi ismindeki muhterem müftü gelip imdada yetişti. O va·
kit Atatürk. olanları anlattı ve sordu:
·Bu zat nerede yetişmiştir?
·Medresede . . .
·Peki. medresede ne okumuştur"�
·Lisanı Arabi. .
·İnsaf edin. Efendi Hazretleri, bir medreseden icazet alıp bir soruya cevap veremeyen bu ulemayı
neyleyelim. Bu medreseleri ne yapmalı? ..
Cudi Efendi:
·Vallahi Paşam, kaparnalıdır. deyince Ata:
·Ben de onu düşünüyorum. cevabını vermişti."
.
Bkz. Mlinir Hayri Egeli. Atatı,rk'ıe" Bili"meye" Hôııralar. 2. Basım. Ahmet Halit Yaşaroğlu Kitapçılık
ve Kağııçılık Ltd. Şti.. İstanbuL. 1 959, s.78. Ayrıca bkz. Ahmet Bekir Palazoğlu. Başö,�rl!ıme" Aıalii,.k
( / 9 1 9 - 1 928). C. ı . TC Milli Eğitim Bakanlığı Eğitim Araçları ve Donatım Dairesi Başkanlığı. Ankara.
1 99 1 . s. 1 73. (Y.N.)
309
mektehiıı kültür müzesiyle yakmdqıı alakadar olarak çoğu eserleri incelemiş ve mek
tehin defterine hatıralarıııı kayıt huyurmuşlardır. Oradan dönerek Hürriyet Meyda
ııı 'ndan sahile dik olarak açılacak 25 kilometrelik caddenin temelinin atılmas11l1 icra
hUYUl'muşlar ve hu esnada caddenin yüce isimleriyle adlandırılması için gösterilen
arzuyu kahul huyurmuşlardır. Miiteakihen askeri kumandanll,�mı ziyaret ederek ika
metlerine tahsis edilen hinaya dönmüşlerdir. Bu gece saat 9 'da Halk Fırkası hinasm
da Fırka tarafindan Paşa Hazretleri şerefine hir ziyafet çekilmiş, iki huçuk saat de
vam eden hu ziyafette Fırka namma aşağıdaki nutuk irat edilmiştir: {. " l
Gazi Paşa Hazretleri hu nutka aşağıdaki gihi karşılık vermişlerdir:
Muhterem arkadaşlar, Trabzon'u, temiz kalpli muhterem Trabzonluları bizzat gör
düğümden, onların temsilcileriyle şahsen tanıştığımdan çok memnun ve bahtiyar bir
haldeyim. Cumhuriyet hükümetimizin büyük fırkasının Trabzon muhterem heyetiy
le Fırka mahfilinde bir arada bulunmak fırsatını bana bahşettiğinizden dolayı bahti
yarlığım sonsuz olmuştur.
Arkadaşlar, Halk Fırkası, memleket ve millet her türlü dayanaktan mahrum bıra
kılarak felakete atıldığı uğursuz zamanda bütün milleti kadrosu içine alarak kuvvet
ve kudret yapan, harici düşmanları kovan, dahili düşmanları imha eden, halka hürri
yet ve hakimiyet temin eden mukaddes bir cemiyettir. Halk Fırkası , hiçbir safsataya
iltifat etmeyerek Türk Cumhuriyeti'ni kuran inkılapçı bir ruhun bütün millettel ken
disini gösteren örgütlenişidir. Halk Fırkası, Türkiye'yi medeni aleme sokan ve orada
yükseltmeyi taahhüt eden azimkar bir fırkadır. Onun için Başvekilimiz muhterem İs
met Paşa Hazretleri'nin fiilen idare ve riyaset ettikleri Halk Fırkası'nın umumi reisli
ği benim için iftihar sebebidir.
Arkadaşlar, bu münasebetle bir reisicumhurun fırka reisliğiyle alakası cihetini i ki
de bir tekrar edenler ve bütün cihan bilsin ki, benim için bir taraflık vardır, bitaraflıkı
değiL. Bir tarafım. o da Cumhuriyet taraftarlığı . fikri ve toplumsal inkılap taraftarlığı.
Halk Fırkası'nın mefkfiresi, esas umdesi olan bu noktada, yeni Türkiye camiasında bir
ferdi hariç tasavvur etmek istemiyorum. Onun için Cumhuriyet riyasetinde bulundu
ğum halde. Fırkamızın umumi riyasetini de iftiharla muhafaza ediyorum.
Bu suretle yeni Türk devletinin. genç Türk Cumhuriyeti'nin takviyesine ve sağ
lamlaştırılmasına hizmet etmekte olduğum kanaatindeyim.
Muhterem arkadaşlar. fikri ve toplumsal inkılapta bana verdiğiniz kuvvet ve ce
sarete hassaten teşekkür ederim. Cemiyetimiz. fırkamız. millet içinde, milletle be
raber vatan ve bağımsızlığı kurtarmakta önder olduğu gibi. fikri ve toplumsal inkı
lapta da rehberliğini yapacak ve mutlaka muvaffak olacaktır. Fırkamızın izlediği yol
m illetin yüksek ve hayati menfaatlarıdır. Bugüne kadar bütün eserler ve hadiseler
bunu ispat etti .
Arkadaşlar, milletin muhabbet ve itimadından emin olarak üzerinde bulunduğu
muz medeniyet. ilerleme ve yenilik yolunda azimli ve tereddütsüz yürüyelim.
i HôJ.imiyeti Mil/iye ve . . .Sonhalıar Seyalıat/eri'nde "memleleederde". (Y.N.)
ı Bilaraflıle: Tarafsızhk. (Y.N.)
310
ERZURUM DEPREM İ ÜZERİNE
ERZURUM VİLAYETİ'NE
ERZURUM BELEDİYE RİYASETİ'NE·
( 1 6 EYLÜL 1 924)
Erzurum Vilayeti'ne
Erzurum Belediye Riyaseti'ne,
Erzurum vilayetinin muhtelif mahallerinde zelzele vuku bulduğu, büyük bir üzün
tüyle haber alındı. Malumat verilmesini ve zarar derecesinin bildirilmesini rica ederim.
1 6 Eylül 1 340 ( 1 924)
Reisicumhur
Gazi M. Kemal
•
R";.v;mm/ıı,,. Go:; Mııstafa K,.mal Paşa Ha:,.,.,ı,.,.,·";,, Soııhalra,. S,.yalrat/,.,.;. 1 92 5 . s.74. Ayrıca bkz. Dr.
M Fahreııin Kırzıoğlu. "Gazi'nin Kuzeydoğu Gezileri ( Eylül-Ekim 1 9241". JO. Yıl A,./IIa�a/ll E,.:ıı,.,,/II
re ÇelTes;, c. l , Atatürk Ü niversitesi Yayınları, Erzurum. 1973. s. 1 39. Eski yazı metin Hadiye Yılmaz
tarafından okunmuştur.
31 ı
ERZURUM'A HAREKET HAKKINDA
BAŞVEKİL İSMET PAŞA'YA"
( 1 6 EYLÜL 1 924) 1
Türkiye Cumhuriyeti
Başvekalet
Kalemi Mahsus Müdüriyeti
Adet
Cevabı makine başında alınacaktır.
Trabzon
Ankara Başvekil İsmet Paşa Hazretleri'ne
Sahil seyahatine devama imkan yoktur. Erzurum halkını. maruz kaldıkları acı fe
laket içinde ziyareti pek münasip ve lüzumlu görüyorum. Acı bir lisanla da davet edi
yorlar. Hemen harekete karar verdim se de, Trabzon-Erzurum yolu Qozuk, güvenilir
otomobil yoktur. Yarın öğlende buradan hareket ederek yalnız çok hazırlıkla davet
edilmiş olduğum Rize ve Giresun'a çıkmak ve oraya Ankara'dan gelecek otomobil
lerle Sivas-Erzincan üzerinden Erzurum'a gitmeyi ve orada halkla bizzat meşgul oL
mayı düşündüm. Görüş ve cevabınız i makine başında bekliyorum.
Reisicumhur
Gazi Mustafa Kemal
.. Aslı. T.C. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 030.01 -40.237.4;B i ;2. IO. 1 924'te bulunan eski yazı belgenin
fotokopisi Atatürk'ün Bütün Eserleri Arşivi'ndedir. Aynca bkz. fotokopisiyle birlikte aktaran: Veysel Us
ta, Atatürk ve Trabzonl Foıoğraflar-Belgeler-Deme�·ler. Serander Yayınları, Trdbzon, 1 999, s.62-63. Es
ki yazı belge Musa Sarıkaya ve Hadiye Yılmaz tarafından okunmuştur.
i Eski yazı belgede tarih yer almamaktadır. Ancak telgraıta "yarın öğlende" Rize ve Giresun'a hareket edi
leceği belirtilmektedir. Mustafa Kemal Paşa, 17 Eylül 1 924 günü öğleyin Hamidiye Kruvazörü ile Ri
ze'ye hareket etmiştir. Telgraf, 16 Eylül i 924'te yazılmış olmalıdır. (Y.N.)
312
SAMSUN'DA NEMLİZADE MAHDUMLARI GALİB BEY'E·
( 1 6 EYLÜL 1 924)
1 6 Eylül 340 [ 1 924]
Telgraf
Samsun Nemlizade Mahdumları Galib Bey,
Samsun-Çarşamba-Bafra şimendifer hattının uzatılmasının toprak üzerinde baş
layacak olan ilk ameliyatında bulunmak benim için fevkalade sevinç sebebidir. An
cak Samsun'a varış günümüzü henüz tespit mümkün olamadığından, inşaatın bu yüz
den ertelenmemesini de rica ederim.
Reisicumhur
Gazi M. Kemal
*
Aslı, Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A: I V- 1 3. D: 60- 1 , F: 8'de bulunan eski yazı belgenin fotokopisi Ata
Wrk'ün BüWn Eserleri Arşivi'ndedir. Ayrıca bkz. Tanin. 18 Eylül 1 924. Numara: 694. s.2; Kemal Arı.
"Samsun-Çarşamba Demiryolunun Temel Atma Töreni ve Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Paşa'nın
Samsun Gezisi". Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi. Temmuz 1 99 1 , c.VII. sayı 2 1 , s.6 I S-6 1 6. Eski ya
zı belge ve metin Musa Sarıkaya tarafından okunmuştur.
313
ERZURUM SEYAHATİ İçİN OTOMOBİL TEDARİKİ HAKKINDA
BAŞVEKİL İSMET PAŞA'YA·
( 1 7 EYLÜL 1 924)
Türkiye Cumhuriyeti
Başvekalet
Adet
Aceledir
i7
Trabzon
Eylül 340 [ I 924]
Başvekil İsmet Paşa Hazretleri'ne
Diğer telgrafla arz ettiğim Erzurum seyahati için Ankara'da bulunan bizim beş
otomobile ilaveten başkaca da iki kuvvetli binek otomobilinin ve mümkünse sağlam
küçük bir yük otomobilinin hep beraber nihayet ayın i 9. günü Sivas'a hareket ettiril
mesini rica ederim. Sivas'tan yolların haline göre otomobillerin Giresun'a veya Sam
sun'a getirtilmesi mümkündür. Otomobiller için Kayseri. Sivas. Erzincan ve Erzu
rum'da benzin hazırlanması için emir buyurulmasım rica ederim. Efendim.
Reisicumhur
Gazi Mustafa Kemal
• Aslı. T.C. Başbakanlık Cumhuriyeı Arşivi, 030.0\ -40.237.4:B i: 17 .9. i 924'ıe bulunun eski yazı belgenin
foıokopisi Alalürk'ün BÜlÜn Eserleri Arşivi'ndedir. Eski yazı belge Musa Sarıkaya lardfından okunmuşıur.
314
ERZURUM'A HAREKET HAKKINDA
ERZURUM BELEDİYE RİYASETİ'NE
ERZURUM VİLAYETİ'NE·
( 1 7 EYLÜL 1 924)
Rize
1 7.9. 1 340 [ 1 924]
Erzurum Belediye Riyaseti'ne
Erzurum Vilayeti'ne
Zelzelenin vukua getirdiği telefata ve tahribata dair vermekte olduğunuz izahatı
son derece üzülerek okuyorum. Bütün Karadeniz ve Akdeniz sahillerinde sürmek
üzere başladığım seyahati yalnız bu acı vaziyet karşısında yarı bırakmak kararını ver
dim. Trabzon-Erzurum yolunun hali ve Trabzon'da istifade edilebilir otomobil bula
mamak dolayısıyla, bu yolla derhal hareket imkansız görülmüştür. İcap eden vasıta
ları hazırlatarak diğer bir istikametten hareket edeceğim.
Muhterem hemşehrilerime, maruz olduklan musibet dolayısıyla kan ağladığı-mı
ve ıstıraplarının hafifletilmesi için en tesirli surette çalışılacağını tebliğ buyurmanızı
rica ederim.
Gazi Mustafa Kemal
•
Cumhurbaşkanlığı Arşi\li, D: 8 1 , F: 2-40 i 'den akıaran: Dr. M. Fahreııin Kırzıoğlu, "Gazi'nin Kuzeydo
ğu Gezileri (Eylül-Ekim 1 924)", .'i0. Yıl Armai/a/1/ E,.;",."nr \'(. Çeı,,.es;, c. l . Alalürk Üni\lersiıesi Yayın
ları, Erzurum. 1 973, 5. 1 39: Re;s;mmllU,. Ga;; Mıwafa Kemal Paia Hazrrtler;'ıı;n Sol/balıa,. Seyahatle
r;, 1 925, s.80. Eski yazı meıin Hadiye Yılmaz ıarafından okunmuşıur.
·
3 15
POLATHANE çİFfÇİLERİYLE REJİ ARASINDAKİ DAVA HAKKINDA
BAŞVEKİL İSMET PAŞA'YA *
( 1 7 EYLÜL 1 924)
Türkiye Cumhuriyeti
Başvekalet
Kalemi Mahsus Müdüriyeti
Adet
Rize
17.9.340 [ 1924]
Başvekil İsmet Paşa Hazretleri'ne
Harbi Umumi'nin başında Polathane çi ftçileri tarafından Reji ambarlarına teslim
edilip kayba uğrayan bir milyon kiloyu aşkın tütünün tazminini talep eden söz konu
·su kaza halkıyla Reji arasında devam edegelen bir dava vardır. Ahali Trabzon'a gel
di ve ağlayarak meselenin hallini ve hukukiarının m uhafazasını benden rica ettiler.
Vekaletlerini bana verdiler. Ben de Maraş Mebusu Mithat ve İstanbul Mutemedi Re
fik İsmail Beylerin ahalinin vekaletini üstlenmelerini ve gereğini yapmalarını m üna
sip görüyorum. Kendilerine yazdım. Ticaret ve Maliye Vekaletleri bu meselede ala
kadardırlar. Meseleyi inceleyeceklerini ve ahalinin lehine halledeceklerini tabii görü
yorum. Uzlaşma yolu da daha münasiptir.
Reisicumhur
Gazi Mustafa Kemal
*
Devlet Arşivleri Genel Müdürlü�ü Cumhuriyet Arşivi'nden fotokopisiyle birlikte aktaran: Veysel Usta.
A tatürk ı·e Trabzon/ Foıograj7ar-Belge'er-Denre�·'er. Serander Yayınları, Trabzon, 1999, s.32-33. Eski
yazı belge Musa Sarıkaya tarafından okunmuştur.
3 16
TRABZON'DA YAYıMLANAN KAHKAHA GAZETESi HAKKINDA
DAHiLiYE YEKA.LETi'NE*
( 1 7 EYLÜL 1 924)
Şifre - Gizlidir
Rize
Dahiliye Yekaleti'ne
Trabzon'da, Kahkaha namında bir mizah gazetesi çıkaranlar, Bolşeviktir. Orada,
kimseye bir şey demedim. Fakat, vilayeti idare edenlerin gafleti, uyku halindedir.
Alakadar olunuz; tahkikat yapınız. Bu gazeteyi çıkaranları anlamakla beraber. gaze
tenin çıkmamasını temin ediniz. Gazete sahibi, Erzurum Kongresi'nde düşmanlar ta
rafından, Fransızlar vesaire tarafından, benim teşebbüslerimi bozmak için. delege sı
fatını elde ederek Kongre'ye üye göndertebildikleri Ömer Feyzi Bey namında bir al
çağın akrabalarındandır.
1 7 Eylül 340 [ 1 924]
Reisicumhur
Gazi M. Kemal
*
Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A: V-4, D: 8 1 , f: 2-4 1 9'dan fotokopisiyle birlikte aktaran: Dr. M. fahrellin
Kırzıoğlu, "Gazi'nin Kuzeydoğu Gezileri (Eylül-Ekim 1 924)" . .'iD. Yrı A,.mağanı E,.=ul"llm ve ÇI!\Tesi.
c. I , Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum, 1 973, s. I 40. Eski yazı belge Ahmet Hezarfen tarafından
okunmuştur.
3 17
DiziN
Abdul lah Azmi (Torun) Efendi (Eskişehir
Mebusu), 23, 32.
Ağa Han (Hintli), 1 9 3 .
Ağaoğlu Ahmet Bey, 283 .
Abdurrahman Efendi (bin Gulam Sameda
ni. Piyade MÜıazıml Sani), 96.
Abdurrahman Şeref Bey (İstanbul Mebusu,
Ağır Ceza Reisi. 309.
Ağır Ceza Savcısı, 309.
Ahali. 2 1 . 29. 97. ı o5 . ı o8, 1 25. 1 27, ı n,
İstanbul Hilali Ahmer Umum Meclis Re
1 99. 294, 297, 298, 302-304. 306, 3 1 6.
isi), 1 90.
mübadelesi. 226.
Abdülaziz, 1 5 5 .
Ahlak. 286.
Abdüihalim Efendi (Konya Mebusu), 1 5 3 ,
Ahmed Ferid (Tek) Bey (Dahiliye Vekili,
Kütahya Mebusu), 1 5 I , 240.
257.
Abdülhamit II (Padişah), 241 , 255.
Ahmed Molla Davud Efendi, n.
Abdülhamit Efendi (Mısır), 236.
Ahmet Cevdet (Cevat) Emre Bey. Cikdam
Abdüikayyum Malik Efendi (IJ/amic NewJ
Gazetesi sahibi, Hintli Gazeteci), 93, 94.
Abdülmecit Efendi (Halife), 52, 1 SS, 207,
Gazetesi Başyazarı), 207, 208.
Ahmet Emin (Yalman) Bey (Vatan Gazete
si Başyazarı). 1 94. 207.
Ahmet Han (Afgan Sefiri), 55.
236.
Acemler, 1 50, 208.
Ahmet Kemal Bey (Menemen Belediye
Reisi), 306.
Adalet, 229, 23 1 .
Adana, 78, 1 5 1 , - hastanesi, 65.
Adli, 78, - anlayış, 229, - ıslahat, 228, - ka
nunlar, 229, - teşkilat. 228, 229. - usul.
79, - vaziyet, 309.
Ahmet Süreyya (Örgeevren) Bey (Karesi
Mebusu), 1 38.
Ahmet Talat (Onay) Bey (Bolu Maarif Müdürü, Kangırı Mebusu), 22.
Adliye, 59, 84, 228, 229, 292, 309, - me-
Aile hukuku, 229.
Akçaşehir, 284, - aydınları, 33.
murları, 297.
Adnan (Adıvar) Bey (Doktor). 67.
Akçaşehir Türk Ocağı. 33.
Af, 206.
Akdeniz, 286, 3 1 5 .
Afgan, - devleti, 1 99 , - halkı, 1 99, -\ılar.
A kşam . 207.
1 SO, - milleti. SS,
-
Sefiri, 55.
Afganistan, 77, 96.
Ali (Çetinkaya) Bey (Afyonkarahisar Me
busu), 1 62.
Afrika, 287, - Müslümanları, I 50.
Ali Efendi (Emir Çavuşu). 90.
Afyon, I 85 , 262. 283, - hastanesi, 65.
Ali Efendi (Hacı İsmail oğlu, Çukurviran
Afyonkarahisar. 77, 1 42, 1 62, 1 86, 281 . 299.
Afyonkarahisar-Dumlupınar Meydan Muharebesi, 77, 262, 280, 283, 286.
köyünden). 90.
Ali Fethi (Okyar) Bey (İcra Vekilleri Heye
ti Reisi ve Dahiliye Vekili), 1 3 1 .
319
Ali Fuad (Cebesoy) Paşa (Türkiye Büyük
Millet Meclisi Reisi Sanisi. Ankara Mebu
su). 27. 53. 1 28. 1 35. 1 38. 1 42. 1 62. 281 .
Ali Hikmet Paşa. 28 1 . 297.
Ali Rıza (Bebe) Bey (İstanbul Mebusu). 1 36.
Ali Sa ip (Ursavaş) Bey (Kozan Mebusu).
140.
Ali Sami (Yen) Bey. 85. 283.
Ali Ulvi (Bayraktar) Bey. 23. 32.
A limler. 209.
Allah. 32. 66. 68. 80. 97. 1 20- 1 22. 1 25.
1 26. 1 36. 1 45. 1 46. 156. 208.
Alman. 38. 272. -lar. 39. 40. - milleti. 272.
- tertipleri. 40.
Almanca. 36.
Almanya. 37. 40. 80. 23 1 . 272. 29 1 .
Altıntaş. 284. 299.
Amasya. 260. 261 .
Amele. 1 53. - meseleleri. 206.
Amele Birliği. 206.
Amerika. 1 1 8. 1 66. 256. 35. 37. 39. 54. -lı.
1 66. -Iılar. 36. 54.
Amerika Birleşik Devletleri (Cernahiri
Müttehidei Amerika). 36-38. 54. 230.
Amerikan. 60. - çocuğu. 1 66. - düşüncesi.
38. - halkı. 36. 37. - mektebi (Merzifon).
1 48. - parası. 37. - sermayesi. 37. - yar
dımı. 37.
Anadolu. 34. 42. 74-76. 9 1 . 94. 1 22. 1 70.
233. 259-26 1 . 287. - muharebeleri. 77. mücahitleri. 76. - ordusu. 65. - teşkilatı.
75. - toprakları. 77.
Anadolu. 22.
Anadolu Ajansı. 42. 1 58. 255.
Anadolu-Bağdat Demiryolları. 1 53 . 268.
Anadolu Demiryolları İdaresi. 248. 249.
Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti. 2 1 . 22. 32. 75. 97. 1 27 . 1 39.
Anavatan. 38. 42. 1 1 6. 288.
Anayasa. 36. 1 05.
Ankara. 22. 26. 28-3 1 . 34. 36. 41. 42. 44.
46. 5 1 . 54. 63. 68. 69. 7 ı . 72. 76. 8 1 -83.
87. 89-93. 95-98. l l l . 1 1 3- 1 1 5 . 1 1 7.
1 1 8. 1 23 . 1 27 . 1 29. 1 3 1 - 1 33 . 1 35. 1 38.
320
1 39.
1 62.
1 82.
199.
223.
253,
277.
3 1 4.
148.
1 4 1 . 142. 1 45 . 147. 1 55 . 1 58. 1 60.
1 64- 1 67. 1 69- 1 7 1 . 1 74- 1 76. 1 80.
1 83. 1 85. 1 87. 1 89. 1 93 . 195. 1 97 .
20 1 . 202. 204. 205. 2 1 8. 2 1 9. 22 1 .
23 1 . 232. 234. 236. 243. 245-249.
254. 257-259-26 1 . 264-273. 275.
28 1 . 283. 290-292. 295. 305. 3 1 2.
- Cumhuriyeti. 259. - delegeleri.
-Iılar. 258. 259. - matbuatı. 252.
-mn imarı. 229.
Ankara Anlaşması. 77.
Anlaşma. 77. 226.
Antalya. 236.
Antlaşma. 44. 46. 48. 54. 67. 73. 76-78.
1 1 9. 23 1 . 282. -lar. 230.
Anzavur. 298.
Araba. 34. 56.
Arap. 256.
hükümdarlıkları. 241 . -lar.
1 50. 208. - lisam. 309.
Aras Kız Mektebi. 1 88.
Ardahan. 78.
-
Arif (Mehmet. Ayıcı) Bey (Eskişehir Me
busu). 32.
Arif Bey (Miralay. Kolordu Kumandam).
23.
Arpalık. 284.
Asaf (Süleyman. Doras) Bey (Hakkari Mebusu) . 1 75.
Asaf B e y (Bursa Mebusu). 1 93 .
Asayiş. 7 8 . 226. -sizlik. l l l .
Asım (Ahmet. Us) Bey (Vakit Gazetesi sa
hibi). 1 94. 207.
Asım Paşa (Erkamharbiyei Umumiye İkin
ci Reisi). 1 95.
Asker, 37. 1 1 5 . 259. 28 1 . 282. 289. 297.
-ler. 34. 1 36. -lik. 42. 207. -lik sahası.
86.
-
mebuslar. 1 62.
Asker Emeklileri Cemiyeti. 1 60, 2 1 0.
Askerce tavır. 35.
Askeri. 220. - faaliyet. 22 1 . - harekat. 77. hizmet. 227. - hükümet. 2 1 9. inkılap.
278. - işgal. 230. - iştigal. 2 1 5. 2 1 9. - ka
tiplik. 245. 247. - kıta. 305. - kumandan
Iık. 3 L O. lise. 2 ı . - tarih. 98. - tertip. 46.
teşkilat. 79. - vasıta. 27. - vazife. 24. 53.
-
-
-
Askeriye, 28, - Cemiyeti, 1 60,- memurları,
1 35.
53, 58, 62, 63, 65, 66, 69, 7 1 , 72, 87, 90-
Asya, 287, - milleti, 1 50.
92, 95, 98, I I 3, I I 4, 1 17, 1 20, 1 24, 1 28,
Atıf (Mehmet, Tüzün) Bey (Kayseri Mebu
Avni Bey (Saruhan Mebusu), 1 62.
Avrupa, 37, 38, II 8, l l 9, 241 , 256, 287,
devletleri, 39, -Iılar, 85, 242,
-
milletleri,
M uharebeleri, 1 28.
-
Başpapaz, 263.
Batı, 1 48, 1 49, 255,
Avrupa Türkiye'si, 1 48.
Avusturya, 37, 80, 1 1 7, 243,
ti, 23 1 , - hükümeti, 2 l l ,
-
Başkumandanlık, 22, 73, 281 , Harbi, 280,
- Muharebesi, 282.
Başsavcı, 1 93 .
37, 1 1 9, 1 48, - tarzı, 35.
-
-
Cumhuriye-
Sefirliği, 2 1 ı .
Ayaklanma, 1 3 1 .
-
cumhuriyetleri, I I 8,
- devletleri, 77, -lı h ükümet, I 49, -Iılaş
mak, 1 19, -Iılık, 1 1 8, 1 1 9,
-
matbuatı,
ı 19, - usulü, 1 1 9, - zihinleri, I 18.
B atı Cephesi, 28, 46, 95, 1 85 , 1 86.
Ayasofya, 74.
Aydın, 1 62, 208, 209, - gençler, 29, -lar, 33.
Aydın, 58, 240.
Aydınlatma ve Neşriyat Encümeni, 1 0 1 .
Aza, 2 1 .
Batıl inançlar, 1 50.
Batum, 78.
B ayazıd, 2 10.
Bayrak, 37, 1 l l , 286, 287.
Bayram, 49-52, 55, 62, 66, 68, 99, 252,
Azerbaycan, 77.
276, 294, 296.
Azınlıklar, 38.
B aytar, 28.
Behiç (Erkin) Bey (Anadolu-Bağdat De
Babılili, 75.
miryolları Umum Müdürü), 57, 1 53 ,
Bafra, 3 1 3.
Bağdat, 1 50, 153, 268.
Bağımsız, 73, 79, 149, 1 73, 256, - hükü,
Bağımsızlık, 36-38, 44, 48, 50, 73-75, 79,
100, 1 12, 1 2 1 , 1 37, 147, 149, 150, ın,
1 86, 1 99, 20� 2 1 5 , 233, 253, 28 1 , 28�
289, 304, 3 10,
-
mücadelesi, 87, 280.
Bağımsızlık Beyannamesi, 36.
Bağış, 7 1 , 1 20, 266, 270, -lar, 3 ı , i L O.
Bahri Bey (Manisa Belediye Reisi), 302.
Bahriye Cemiyeti, 293.
B alıkesir bkz. Karesi.
B anka, 1 67, 279,
-
müdürlüğü, 279.
Barış, 30, 34, 38, 44, 45, 48, 50-54, 6 1 , 62,
66-68, 73, 77, 79, 87, 92, i i i , I I 2, I I 9,
1 33, 207, 220, 221 , 224, 230, 253, 273,
bayramı, 5 1 , 55, - devresi, 173, - devri, 74,
78, 79, - güneşi, 49, - müzakereleri, 77.
Barış Antlaşması, 67, 77.
Baro, 222, 283.
Baş mabeyinci, 1 99, 200.
Başkent, 34.
1 34, 1 35 , 1 37, 1 4 1 , 1 7 1 , 1 76 , 2 1 4, 243,
262, 285, 286,
su), 244.
met, 237.
Başkumandan, 24, 26, 28, 33, 42, 45-49,
268.
Belediye, 22, 23, 32, 50, 99, 1 05 - 1 07 , 1 16,
1 26, 1 53, 282, 284, 294, 296, 297, 302,
303, 305, 306, 3 l l , 3 1 5,
-
Meclisi, 1 06,
1 34.
Beyanname, 36, 1 0 1 - 1 03 , 1 2 1 , 260, 262.
Beyaz bayrak, 286.
Beyoğlu, 1 24, 200.
Beyoğlu Müdafaai Hukuk Cemiyeti, I 24.
B ilecik bkz. Ertuğrul.
Bilgin, 40.
B irinci Dünya Savaşı bkz. Harbi Umumi.
B irinci İnönü Meydan Muharebesi, 98,
1 85, 1 86.
B irinci İnönü Zaferi, 76, 1 87.
Birlik. 29.
Bitinya kralları, (Bithynia, Anadolu'nun
kuzeybatısındaki antik bölgede kurulu
krallık), 298.
B izans, 298.
Boğaziçi, 259.
Boğazlar, 74.
Bolşevik, 3 1 7 .
321
Bolşevizm, 40.
Cemil (Mehmet, Uybadın) Bey (Tekirdağ
Bolu, 22.
Mebusu), 1 54.
Cemil Bey (Türk Kaptan ve Makinistler ve
Bombay, 1 4 1 .
Bombay Hilafet Komitesi, 1 4 1 .
Bombay Hilafet Merkez Komitesi, 236.
Bahriye Mensupları Cemiyet i Reisi), 293.
Cemiyet, 2 1 -23, 32, 39, 60, 7 1 , 72, 84, 97,
Boris III, 1 79.
100, 1 2 1 , 1 23, 1 27, 1 3 1 , 1 33, 1 39, 1 53,
Bornova Kars Numune Mektebi, 1 88.
1 54, 1 60, 1 90, 1 9 1 , 2 1 0, 265, 266, 269,
Borsa, 35.
28 1 , 283, 293, 3 10, -ler, 75, - teşkilatı, 97.
Cemiyeti Akvam (Milletler Cemiyeti), 39,
Bozok, 1 40, 1 59.
Buca Mektebi, 1 88.
1 30, 23 1 , 27 1 .
B udapeşte, 9 1 , 267.
Cemiyetler Kanunu, 1 00.
Bulaşıcı hastalık, 65.
Cenabı Hakk bkz. Allah.
Bulgar cemaati, 68.
Cenabı Kibriya bkz. Allah.
Bulgaristan, I 79, - maslahatgüzarhğı, 1 79.
Cephane, 1 97, 26 1 , 262.
Bulgaristan Kralı bkz. Boris III.
Cerca (Suhaç), 236.
Bursa, 69, 78, 1 85 , 1 86, 193, 276, 286,
Cevad Bey (Bükreş Temsilcisi), 246.
292, 297-299,
-
halkı, 297, -hlar, 298,
300.
Bükreş, 246.
Bütçe, 1 0 1 , 1 02, 104, 1 35, 228, - kanunu,
1 67, - tesisi, 227.
Bütçe ve Hesapları İnceleme Encümeni,
101.
B ütün Asker Emeklileri Cemiyeti bkz.
Umum Mütekaidini Askeriye Cemiyeti.
Cevdet (Mehmet Ali, İzrab, Barlas) Bey
(Kütahya Mebusu), 1 75 , 1 93.
Cezmi Celal Bey (Fekeli, Maraş), 1 53.
Chester İmtiyazı, 35, 37, 39.
Cihan, 79, 80, 1 45 , 1 86, 1 99, 208, 209,
2 1 5, 220, 22 1 , 23ı 25� 261 , 28� 287,
288, 31 0, - tarihi, 287.
Colrat, Raymond, 241 .
Cudi Efendi (Müftü), 309.
Büyük Kongre, 1 00- 1 04.
Cuma alayları, I 99.
Büyük Kumandanlar Toplantısı, 1 97, 2 19.
Cumhurbaşkanı, 24 1 , - seçimi, 1 52, 1 53.
B üyük Meydan Muharebesi, 299.
Cumhuriyet, ı 1 7, 1 1 8, 1 42, 1 43, 1 45 - 1 47,
Büyük Taarruz Muharebesi, 98.
1 49, 1 55 , 1 58, 1 59, 1 68, 1 7 1 , 1 72, 1 74,
Büyükelçi, 223, 29 1 .
1 80, 1 8 1 - 1 83, 1 89, 1 92, 1 95, 1 97 , 1 99,
200, 206, 207, 209, 2 1 0, 2 1 5, 2 1 6, 2 1 8,
Cafer Tayyar (Eğilmez) Bey (Edirne Mebusu), 1 62.
22 1 , 222, 223, 225-227, 229-23 I , 234,
236, 237, 239, 241 . 243, 245-248, 25 1 .
Canik, 1 65.
254, 259, 260, 265, 266, 268, 269, 274,
Cavit Bey (Kars Mebusu), 1 62.
276-278, 287, 289-292, 295, 300, 305,
Cebelibereket, 1 75.
3 1 2, 3 1 6, - bayrağı, 287,
Cehalet, 288.
- hükümeti, 1 99, 224, 226, 273, 3 1 0,
Celal (Mahmut, B ayar) Bey (Saruhan Me
busu, İzmir Mebusu), 1 54, 1 63, 240.
Celal Muhammed Sahib Efendi (Hindis
tan'da Madras şehrinde Türkiye Dul ve
Yetimlere Yardım Komitesi Reisi), 1 20.
Cemaat, 6 1 , 62, 68, 1 00, 255, 256.
Cemahiri Müttehidei Amerika bkz. Ameri
ka Birleşik Devletleri.
322
225,
207,
-
-
esasları, 1 83 ,
idaresi, 255, 304, -in ilanı, 1 57,
orduları, 2 1 4, 302, - riyaseti, 3 1 0,
- taraftarhğı, 3 ıo, - umdeleri, 232.
Cumhuriyet, 280
Cumhuriyet Halk Fırkası, I 53.
Cumhuriyetçi, 207, -lik, 308.
Çal Köyü, 283, 284, 286.
Derviş Bey ( I I . Fırka Kumandanı), 285.
Çanakkale, 233.
Devlet, 34, 36-39, 49, 73-77, 79, 80, 96,
Çankaya, 34, 1 1 1 , 1 1 5 , 1 42 , 144, 208, 258,
1 00, 1 09, I I I , 135, 1 37 , 142 - 1 44, 1 57,
1 70, 1 85 , 1 86, 1 99, 208, 209, 22 1 . 229,
264.
230, 232, 237, 258, 275, 287, 289, 3 1 0,
Çankırı bkz. Kangırı.
Çankınlı, 243.
bütçesi, 1 35 , - idaresi, 37, -in asayişi, 78,
Çarşamba, 3 1 3.
-in birliği, 78, - şekli, 1 42, 225.
Dış borçlar, 35.
Çekirge, 295, 296.
Çeşme Türk Ocağı, 3 I .
Digenis (General), 284.
Çiftçi, 3 1 6, -ler, 1 25, 1 89, 282, -lik ilmi,
Dikmen tepesi, 259.
Din, 38, 40, 76, 1 50, 1 99, 208, 230, 232,
39.
Çiftçiler Derneği, 282.
256, - anlayışı, 233, - kardeşleri, 93, 1 2 1 ,
Çin, 39, - İmparatorluğu, 80.
1 22, 1 4 1 , 270, - ortaklığı, 37.
Çocuk Esirgeme Kurumu bkz. Himayei Et
fal Cemiyeti.
Çocuk, 1 66, 259, 28 1 , 303, -lar, 74, 80,
Dindar, 150, -Iık, 1 47.
Dindaş, 93, 1 2 1 , - I ı k bağı, 1 22.
-
Dini, 1 20, 1 43, 148, - hisler, 208, - ilimIer,
309, - itikat, 255, - mektepler, 256, - me
ölümleri, 39.
sele, 1 49, - müessese, 255,
Çukurviran köyü, 90.
- salahiyet, 255,
Dahili, - düşmanlar, 3 10, - siyaset, 1 02.
-
-
reisIer, 256,
taassup, 1 65 , terbiye,
-
232, - vecibe, 1 2 1 .
Damat Ferit hükümeti, 26 1 .
Diplomasi, 267, - zaferi, 271 .
I)amyanidis, Damyanus (Galata Rum Ce
Diplomatik, 133, - münasebetler, 246, 251 .
254, 273, 29 1 .
maati Mütevelli Umumisi), 62.
Darülfünun, 22, 86, 1 74, 228, 233, 283,
-
Heyeti, 232, - Konferans Salonu. 1 90.
Darülmuallimat (Kız Öğretmen Okulu),
1 88.
Diyarbakır (Diyarbekir), 22, 1 54, 1 62.
Doğu. 37, 1 46, 1 49, -lu, 4 1 . -luluk, 1 1 9, vaziyeti, 195,
-
zihinleri, 1 1 8.
Doğu Cephesi, 22.
Darülmuallimin (Erkek Öğretmen Okulu),
Doktor, 22, 67, 82, 1 3 1 , 1 58, 232, 254.
1 53, 250, 308, 309.
DarülmuaIlimini A liye bkz. Yüksek Öğret
9 Eylül Kız Mektebi, 1 88.
men Okulu.
Delege, 1 48, 2 1 1 , 223, 25 1 , 253, 254, 264,
272, 273, 277, 29 1 , 3 17, - heyeti, 46, 48,
49, 54, 60.
Delhi Hilali Ahmer Cemiyet i, 236.
Demiryolları, 57, 248, 249.
Demiryolu, 39, 1 53, 268.
Demokrasi, 37, 38, 232, - tecrübeleri, 34.
Demokratik, 1 1 8, 207, - hükümet, 37.
Donanma, 289.
Dostluk antlaşması, 77, 23 1 .
Dördüncü Yunan Meclisi, 274.
Duatepe Mektebi, 1 88.
Dul, 1 20.
Dumlupınar, 77, 1 85 , 1 86, 281 , 283, 299, İstasyonu, 281 .
Dumlupınar Meydan Muharebesi, 280, 283,
286.
Dumlupınar Numune Mektebi, 1 88.
Denetleme Encümeni, 1 0 1 .
Dumlupınar Seferi Şiiri, 282.
Deniz nakliyalı, 227.
Dl/yglı. 22.
Denizli, 22, 83, 1 53, 28 1 .
Dünya, 30, 34, 38, 40, 49, 66, 74, 78, 1 2 1 ,
Deprem, 3 1 1 .
145, 1 50, 1 73 , 233, 242, 282, 286, 288.
Dersaadet, 22, 42, 44, 68, 1 53, 1 98, 206,
barışı, 273, - milletleri, 149.
265, 275.
Dünyevi saadet, 230.
323
Düşman, 74, 76, 77, 80, 1 1 1 , 1 1 8, 1 1 9, 1 36,
1 47, 1 73, 1 86, 207, 22 1 . 259, 26 1 . 262,
282-287, 298, 3 1 0, 3 1 7, - başkumandanı,
285, -lar, 56, 75, 76, 1 1 2, -Iık, 1 1 8, 148,
1 49, 220, - orduları, 208, - ordusu, 1 85 ,
284, 299, silahı, 80, - zırhlıları, 259.
-
Ebert, Friedrich (Almanya Reisicumhuru),
29 1 .
Ebüzziya Velid (Tevhidi Efkôr Başyazarı),
194, 207.
Edebiyat, 2 1 , 77, 1 74, 309, - Fakültesi, 232.
Edirne, 78, 1 1 6, 1 53, 1 62.
Edirne Türk Ocağı, 1 53.
Efrat, 1 37, 295.
Eğitim, 40, 1 83 , 192, 228.
Eğitim ve öğretirnin birliği, 228.
Erzurum Kongresi, 260, 3 17.
Erzurumlu Necati, I 65.
Esaret, 74, 75, 78, 80, 9 1 . 1 4 9, 286, 287,
298.
Eser, 1 74.
Esir. 286, 298, 299, -ler, 74, 208, - subaylar, 284, 285.
Eskişehir, 23, 32, 28 1 . 299.
Esnaf. 297.
Eşitlik. 230.
Eşkıya, 58, 1 25 , -lık, 1 73.
Eyüb Sabri Efendi (Konyalı, Dava Vekili),
21.
Eyüp Bey (Ağır Topçu Yarbayı), 1 70, 1 7 1 .
Eyüp Sabri Bey (Eskişehir Mebusu), 23.
Fabrika, 1 70, 192, 309:
Ekonomi, 38.
Ekonomik, 39, - gelecek, 35, - kader, 38, -
Fahrettin (Altay) Paşa (Mersin Mebusu),
savaş, 35.
Elazığ (Elaziz), 1 63.
Fahrettin (Fahri Türkkan) Paşa, 96.
Elçi, 253, 264, 272.
Elmira, 1 66.
Elviyei Seliise (Kars, Ardahan, Batum), 78.
Emekli, 24, 1 60, 2 10.
Emet, 1 85.
Emin (Sazak) Bey (Eskişehir Mebusu), 23,
32.
Emperyalizm, 37.
Enternasyonal Marşı, 223.
Entrika, 256.
Enver Bey (İ zmir Mebusu), 97, 1 27.
Enver Paşa, 40.
Ereğli, 2 i .
Ergani, 22.
Erkek, 281 , 289, 308, 309, - çocuk, 278,
-ler, 40, talebe, 1 88.
-
Erkek Muallim Mektebi bkz. Darülmualli
min.
Ermeni, 256, 34, - kilisesi, 255, -ler, 77, Patrikhanesi, 256.
Ermenistan, 78, 304, zaferi, 76.
Ertuğrul (Bilecik), 97, 1 63, 1 85 , 299.
Erzincan, 1 54, 3 1 2, 3 1 4.
Erzurum, 90, 1 54, 1 65, 260, 261 . 290, 3 1 2,
-
3 14, 3 1 5 , - Belediyesi, 3 1 1 , - depremi,
3 1 1 , -lu, 165.
324
1 62, 280, 281 .
Faik Bey (Dava Vekili), 303.
Faik Bey (Sivas Valisi), 29.
Fakülte, 232.
Fatih Parkı, I 53.
Fatihler, 256.
Fatin Bey (Kastamonu Valisi), 1 53 , 1 78.
Fazıl Bekri Bey (Doktor, Kastamonu), 1 53.
Federasyon, 3 7 .
Feke. 1 53.
Fen, 2 1 5, 278, 286, - adamları, ı ı 2, - sahasl, 288.
Fen Fakültesi, 232.
Fener Patriği, 1 8 1 .
Fenni, 1 48, 259, - sıhhat tedbirleri, 228.
Ferdinand, Birinci (Romanya Kralı), 246,
253.
Ferid Paşa (Umum Mütekaidini Askeriye
Cemiyeti Reisi),
2 ıo.
Fethi (Okyar) Bey (Türkiye Büyük Millet
Meclisi Reisi. Dahiliye Vekili, Halk Fır
kası Grup Heyeti İdare Reisi), 56, 1 42,
144, 1 96, 2 1 2, 239, 240, 2 7 1 , 283.
Fetih, 38.
Fetva, 298.
Fevzi
(Çakmak) Paşa (Erkanıharbiyei
Umumiye Vekili, Müşir, Kozan Mebusu,
İstanbul Mebusu), 46, 53, 2 1 5, 2 1 9, 280,
282, 283, 284, 286, 308.
Fevzi (Pirinççioğlu) Bey (Nafıa Vekili, Di
yarbakır Mebusu), 56.
Fırka, 23 , 97, 1 02- 1 05, 107- 1 l O, 127, 1 39,
1 44, 1 53, 154, 1 6 1 , 30 1 , 303, 305, 309,
3 l O, - beyannameleri, 1 03 , - üyesi, 103.
Fırka Divanı, 1 0 1 - 1 04.
Fırka Grubu, 1 02_
Fırka İdare Heyeti, 1 0 1 .
Fırka Teşkilatı, 1 0 1 .
Field, Arthur, 1 3 3 .
Fikir, - cereyanları, 80, - hürriyeti, 289, serbestisi, 1 72.
Fikri hür, vicdanı hür, irfanı hür nesiller,
279.
Fikri inkılap, 278, 289, 3 10.
Filality, G. (Romanya Elçisi), 253.
Filorina, 169, 2 1 6.
Firar, 285, 295_
Foch, 35.
Fotoğraf, 28 1 .
Fransa, 4 1 , 1 47, 1 48, 1 73 , 200, 256.
Fransız. 74, - gazeteci, 1 47, -lar, 77, 1 47,
200, 3 1 7 , - mektepleri, 1 8, - temsilci, 148.
Fransızca, 25, 35, 36, 4 1 , 1 1 4, 1 29, 309.
Friedrich, Istvan (Macar Başvekili), 9 1 .
Fuad Bey (Ereğlili Ağazadelerden), 2 1 .
Fuat (Bulca) Bey (Rize Mebusu), 1 42, 1 93.
Fuat (Mehmet, Köprülü) Bey (Darülfünun
Türk Edebiyatı Tarihi Müderrisi), 17 4,
232, 233.
Galata, 62, - Rum Cemaati, 62.
Galip Bey (Nemlizade, Samsun), 3 1 3 .
Gayrimüslim unsurlar, 256.
Gazete, 22, 23, 26, 30, 32, 42, 88, 9 1 , 93,
1 1 7, 1 29, 1 3 1 , 142, 1 64, 165, 1 72, 1 8 1 ,
1 93, 1 94, 2 1 7, 252, 255, 263, 280, 3 1 7,
kupürleri, 1 69, -ler, 27, 235.
Gazeteci, 93, 1 47, 1 94, 208, 209, -ler, 207,
2 1 7, 2 1 8.
Gediz, 1 85, 1 86.
Gemi, 299, 300.
Gemlik, 299.
Genç, 1 86, 259, - kızlar, 80, -ler, 29, 233, ordumuz, 76.
Genel Kongre, 26 ı .
Giresun, 3 1 2, 3 1 4.
Goklez (Macar Muallimler Heyeti Reisi),
276.
GÖç, 9 1 .
Göztepe (İzmir), 54, 56, 58, 205-207, 2 1 1 ,
2 1 6 , 232, 275.
Gregorius VII (İstanbul'da Fener Rum Patriği), 1 8 1 , 263.
Grev, 206.
Gulam Samedan i, 96.
Gültekin, 282.
Gümrük duvarları, 38.
Gümüşhane, 1 5 1 , 1 84.
Gündüzbey, 1 86.
Güney Cephesi, 76.
Gürcistan, 77.
Güzel sanatlar, 233, - kültürü, 233.
Haber, 93, 1 27, 1 42 , 2 1 7, 2 80, 285, 296,
309, 3 1 1 , -ler, 27.
Haberleşme, 1 05 - 1 07 , 1 32 , 1 70, 260, 26 1 .
Hacı Bekir (Sümer) Efendi (Konya Mebu
su), 2 i .
Hacı Evliya Bey (İstanbul Müdafaai Hukuk Liva Heyeti Reisi), 1 24.
Hacı Hüseyin Ağa (Konya), 1 25 .
H acı İsmail (Çukurviran köyünden), 90.
Hacı Şükrü (Aydındağ) Bey (Diyarbekir
Mebusu), 1 62 . .
Hacı Veli Efendi (Mebus), 23.
Haç, 74.
Haçlı Seferleri, 242.
Hahambaşı, 256.
Hahamhane, 255.
Hain, - düşman, 1 7 3 , - kuvvetler, 1 85.
Hakimiyet, 76, 80, 1 00, 1 1 7, 1 1 8, 1 49, 157,
200, 2 1 5 , 255, 256, 287, 288, 3 1 0.
Hakimiyet kayıtsız şartsız milletindir, 1 1 7,
1 43.
Hôkimiyeti Milliye, 1 85.
Hakkari, 1 75, 277.
Haliç Konferansı (Haliç Buluşması), 27 1 .
Halid Paşa, 280.
Halife, 52, 74-76, 88, 89, 1 4 1 , 1 49, 1 50,
1 55 , 1 99, 207, 209, 236, 241 , 242, 256,
325
Li!.?, 298, - meselesi, 208, - ordusu, 298,
299, - unvanı, 24 1 .
Halifei Müslimin, 1 55 .
Halil İbrahim (Sipahioğlu) Bey (Eskişehir
Mebusu), 23 , 32.
Halil Kemal Bey (Sahra Topçu Yarbayı),
1 70, 1 7 1 .
Halit Paşa (Kocaeli Grubu Kumandanı. Ar
dahan Mebusu), 142, 299.
Ha/k, 2 / , 23, 32. 33, 36-38, 49, 56, 58, 7476. 9 1 . 97, 1 00, 1 3 1 . 1 39, 172, 1 73, 199,
233, 24 i. 242, 255, 259. 261 , 282, 283,
296-298, 303-305. 3 1 0, 3 1 2, 3 1 6. dev
leti, 80. - hükümeti, 76. - Kongresi. i OH,
müessesesi, 80, - tabakaları, 208.
Halk Fırkası, 2 1 -23, 32, 50, 64, 97. 1 00105, 1 07 - 1 lO, 1 27, 1 39. 1 44, 1 54, 1 6 1 .
2 1 7, 30 1 , 303. 305, 309, 3 1 0, - Nizamna
-
-
mesi, 1 00, - programı, 1 02, 1 06.
Halkçı. 1 00.
Hamdi (Ahmet. Aksoy) Bey (Ertuğrul Me
bu su. İzmir Mebusu), 97, 1 27, 1 39, 1 63.
Hamdullah Suphi (Tanrıöver) Bey (Maarif
Vekili, İstanbul Mebusu), 86, 147, 28 1 .
283.
Hamidiye Kruvazörü, 3 1 2.
Hanedan, 200, 236.
Harbi Umumi (Cihan Harbi, Birinci Dünya
Harbi), 34, 39, 40, 74, 22 1 . 259, 3 1 6.
Harekat, 27, 65, 75-77, 1 28, 219, 258, 262,
283-285.
Harici, - düşman, 207, 298, 31 0, - münase
betler, 79, siyaset, 1 02, 230.
Harita, 284.
-
Harp, 30, 1 1 7, 1 20, 1 22, 1 70, 22 1 , 262,
280-282, 286, - cephesi, 207, kıymetle
-
ri, 220, -ler, I 29, - meydanları, 9 1 , - oyu
nu, 193, 2 1 4, 2 1 9, - sahası, 49, - tarihi,
1 86, - vakaları, 77, - zamanı, 93.
Harun Aliçe Bey, 97, 127.
Hasan (Hüsnü, Saka) Bey (Trabzon Mebu
su), 48, 1 5 1 . 240.
Hasan Fehmi (Ataç) Bey (Gümüşhane Mebusu), 1 5 1 , 1 84.
Hasta, 1 58.
Hastalık, 2 8 , 65.
Hastane, 65, 309.
326
Haşim Bey (Ahmet, bin İbrahim, 1 6. Fırka
Sertabibi, Yarbay), 1 28.
Hatipler, 40.
Havza, 260.
Hay, John, 39.
Hayati Bey (Kalemi Mahsus Müdürü),
192, 223.
Haydar Bey (İstanbul Valisi), 1 56, 1 58, 1 59.
Haydar Rüştü (Öktem) Bey (Denizli Me
busu), 83, 28 1 .
Haydar Rüştü Faik Bey (Anadolu ve Duy-
gu gazeteleri sahibi ve başyazarı), 22.
Haydarpaşa Garı, 1 3 1 .
Hayvan, 28.
Hegemonya, 256.
Hekim, 1 1 5.
Henriot (Hanriyö) tayyaresi, 26.
Hesapları İnceleme Encümeni , 1 02.
Heyeti İlmiye, 85, 86.
Heykel, 232.
Hıyanet, 298.
Hilafet, 147, 149, 150, 1 64, 165, 193, 208,
236, 242, 255, 256, 287, - bahsi, 207,
hazinesi, 200, -in kaldırılması, 24 1 , -in
muhafazası, 208, - kadrosu, 200, - Ko
-
mitesi, 70, 72, 1 4 1 .
-
makamı, 1 99, 237,
- Merkez Komitesi, 236, - ordusu, 76.
Hilal Tamirhanesi, 84.
Hilali Ahmer (Kızılay) Cemiyeti, I 2 1 , 1 22,
1 90, 1 9 1 , 236, 265, 266, 269, 270.
Hilmi Bey (Mebus), 1 37.
H imayei Etfal Cemiyeti (Çocuk Esirgeme
Kurumu). 7 i .
Hindistan, 93, 1 20, 1 4 1 . 236, - İslam ahalisi, 199.
Hindistan Bombay Hilafet Komitesi, 1 4 1 .
-
Hint, 70, 96, -Ii, 193, -Ii gazeteci, 93, -Iiler,
94, - Müslümanları, 94.
Hint Hilafet Komitesi, 70, 93.
Hoca Esat (Mehmet, İleri) Efendi (Aydın
Mebusu), 1 62.
Horthy (Macaristan Kraliyeti Guvernörü,
Amiral), 25 1 , 267.
Hucurat Suresi. 237.
Htikuk. 1 06, 1 39, 1 83 , 226, 229, 23 1 , 3 1 6.
Hukuk Fakültesi, 232.
Hukuki, 206.
Hurafe, 289, -ler, 229.
Husrev (Keyhüsrev), 298.
İçtimai Şuralar Cumhuriyetleri İttihadı
bkz. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler
Birliği.
Hükümdar, 286, 298, -lar, 1 49, -Iık, 38, 241 .
İdam, 76.
H ükümet, 27, 34, 37, 40, 48, 58, 67, 74-76,
İdari inkılap, 278.
78, 1 05 , 1 09, I I I , 1 1 8, 1 1 9, 1 29, 1 42,
1 44, 1 46, 149, 1 55 , 1 57 , 1 64, 1 66, 1 73 ,
1 80, 197, 199, 200, 207, 2 1 1 , 2 1 9, 220,
224, 226, 230, 23 1 , 236-238, 253, 256,
259, 26 1 , 267, 27 1 -273, 305, 309, 3 1 0,
dairesi, 259, - şekli, 143, - teşkilatı, 262,
- teşkili, 239, - üyeleri, 10 1 .
Hür, 50, 73, 79, 1 1 1 , 1 34, 278, 287, - fikir,
278, 288, - zihniyet, 288.
Hürriyet, 74, 1 00, I I I , 1 1 2, 1 24, 1 47- 1 49,
1 72, 229, 288, 289, 304, 3 l O, - bayramı,
49, 50, 52.
Hürriyet Meydanı, 3 1 0.
Hüseyin (Öklem) Bey (İzmir'de Cumhuri
yet Halk Fırkası Reisi), 1 53 .
Hüseyin Bey (Elaziz Mebusu), 1 63.
Hüseyin Cahid (Yalçın) Bey (Tanin Gaze
tesi B aşyazarı), 193, 194, 207, 208, 2 1 8.
Hüseyin Hüsnü Bey (Sıhhiye Müfettişi,
Tabip, Yarbay), 65
Hüseyin Şükrü Bey (Terciimanı Hakikat
gazetesi başyazarı), 172, 207.
Hüsrev (Gerede) Bey (Trabzon Mebusu,
Urfa Mebusu), 1 62, 25 1 .
Hüsrev Sami Bey (Mebus), 23.
Irk, 37, 1 49, 298.
Islahat, 1 1 2, 1 50, 227, 256, - bayrağı, ı ı 1 .
Is/anıiL" News, 93
Isparta, 5 1 .
İbrahim (Çalıı) Bey (Ressam), 233.
İbrahim (Demiralay) Bey (Isparta Mebu
su), 5 1 .
İbrahim Bey (Kaymakam), 1 1 5.
İbrahim Bey, (Ahmet Haşim Bey'in baba
sı), 1 28.
İbrahim Tali Bey (Siyasi Müşavir, Doktor),
254.
İd man Cemiyetleri İttifakı, 283.
İhanet, 193, - projeleri, 256.
İhsan (Mehmet, Eryavuz) Bey (Cebelibere
ket Mebusu), 1 75 .
İhsan Bey (İstanbul Darülmuallimin Mü
dürü), 85, 250.
İhsan Bey (İst iki al Mahkemesi Reisi), 1 93,
194, 2 1 7.
İhsan Bey (Riyaseti Cumhur Mızıkası Şe
fi) , 207.
İhsan Hamid Bey (Diyarbekir Belediye
Reisi, Ergani Mebusu), 22.
İhtiyat subayları, 199.
İhtiyat Zabitleri Teavün Cemiyeti, 84.
ikdam , 193, 207.
İkinci İnönü Meydan Muharebesi, 98.
İkinci İnönü Zaferi, 76.
İkinci Meşrutiyet. 49. 50, 52.
İktidar, 1 1 2, 1 50, - mevkii, 2 1 8.
İktisadi, 78, 289, - gelişme, I 29, 224, 226,
- hayat, 58, 278, 288, - işler, 226, - mü
nasebetler, 37, - refah, 304, - saadet, 304,
- vaziyet, 2 1 9 , 226, 227.
İktisat, 28, 63, 1 89, - işleri, 79.
i/eri, 1 1 1 , 207.
İlhak, 1 1 6.
İli m, 39, 1 1 1 , 1 1 2, 209, 229, 232, 278, 286,
288, 309, - ıŞığı, 174, - sahası, 288.
İlmi, 1 66, - kanaat, 232, 233, - usuller, 79,
- zafer, 233.
İltihak, 298.
İmalatı Harbiye Fabrikası, 170.
İmam, 85.
İman, 91, 1 2 1 , 209, 258, 260, 262, 288, 289.
İmar, 266, 269.
İmparatorluk, 37, 38, 74, 77, 80, 1 1 9, 148,
24 1 , 287, - sınırı, 256.
İmtiyaz, 255, 256, -lar, 39.
İnebolu, 1 68, 2 1 3 .
İnebolu Mavnacılar Loncası, 2 1 3.
327
İnegöı i 85 .
zetecileri. 193. 207. 208. 2 1 7 . gazetele
İngiliz. 74. 1 3 3 . - aksanı. 4 1 . - boyunduru
ri. 2 1 7. 235. 255. - halifesi. 1 50. - halkı.
-
•..
ğu. 37. - lehçesi. 94. - lirası. 70. 1 20 . .
1 3 1 . 1 72. hükümeti. 207. 26 i . - matbu
265. 266. 269. 270. - yanlısı. 27 1 .
atı. 1 65 . 2 1 7. 235. - şehremaneti. 1 34.
İngilizce. 35. 4 1 . 93. 94.
İngiliz-Türk Cemiyeti. 1 3 3
İngiltere. 4 1 . 93. 1 7 3 . 256. 27 1 . - Krallığı.
199.
İnkılap. 232. 278. 287. 288. 300. 304. -çı.
233. 3 1 0. -lar. 209. 233. 253. sahası.
-
2 1 8.
-
tarihi . 233.
İnönü. 76. 98. 1 87 . 282. 299. - mevzileri.
1 86.
İnönü Zaferi. 76. 1 85 . 1 87.
İplik Mensucat Fabrikası. 309.
İran. 1 1 4. - Hükümeti. 67. - milleti. 23 i . Sefareti. 67.
-
Sefiri. 67.
İskender. 298.
-
alemi. 93. 1 20-
1 22. 1 50. 208. - birliği. 1 50. 242. - dini.
143. 230. - hükümeti. 237.
-
milletleri.
1 50.
İslami hisler. 208.
İslamiyet. 40. 1 49.
İsmail Müştak Bey (Tanin Gazetesi yaza
n). 1 94. 207.
İsmayıl Hakkı (Baltacıoğlu) Bey (İstanbul
Darülfünun Emini). 86. 232. l83.
İsmet (İnönü) Paşa (Başvekil. Hariciye Ve
kili. Edirne Mebusu. Malatya Mebusu).
27. 35. 44. 45. 48. 82. 1 15 . 1 42. 1 5 1 .
1 6 1 . 1 62. 1 68. 1 87. 193. 1 94. 199. 201 .
204. 2 1 2. 2 1 5. 223. 232. 233. 238-240.
27 1 . 280. 282. 284. 286. 290. 295. 305.
3 1 0. 3 1 2. 3 14. 3 16.
İsmet (Abdullah Eker) Bey (İkinci Reis Vekili. çorum Mebusu). 1 3 1 . 1 40.
İsmet Paşa Mektebi. 1 88.
isıanbul (Sıanboul). 1 29
İstanbul. 22. 24. 40. 42. 54. 74-76. 78. 9 1 .
1 06. 1 1 7. 1 24. 1 29. 1 3 1 . 1 36. 1 47. 1 5 1 .
1 53 - 1 56. 1 58. 1 59. 1 68. 1 70. 1 75 . 1 79.
1 90: 1 96. 200. 208. 2 1 0. 2 1 7 . 240. 256.
258-26 1 . 263. 28 1 . 283. 287. 3 1 6.
328
İstanbul Barosu. 222.
İstanbul Darülfünun Edebiyat Fakültesi.
232.
İstanbul Darülfünun Fen Fakültesi. 232.
İstanbul Darülfünun Hukuk Fakültesi. 232.
İstanbul Darülfünun Tıp Fakültesi. 232.
İstanbul Darülfünunu. 232.
İstanbul Darülmuallimat ve Darülmuallimini. 233.
İstanbul Darülmuallimini. 250.
İstanbul Hilali Ahmer Cemiyeti. 190. 1 9 1 .
İstanbul İstiklal Mahkemesi. 1 75 . -nin tatili. 205.
İstanbul Müdafaai Hukuk Cemiyeti. 1 24.
İrticakar fikirler. 1 73.
İslam. 309. - ahalisi. 1 99.
-
-
ga-
13 ı .
İstanbul Rum Patrikliği. 256.
İstasyon. 1 93. 232. 259. 28 1 .
İstibdat. 1 57. 287.
İstifa. 1 84. 238. 239.
İstihbarat. 74. 236. - müdürleri. 42. - rapo
ru. 27 i .
İstiklal Madalyası. 1 28. 1 40. 1 62. 2 1 3 .
244. - Kanunu. 140. 1 62.
İstiklal Mahkemesi. 1 75. 1 93. 1 94. 205.
208. 2 1 7.
İstiklal Numune Mektebi. 1 88.
İstila. 36. 78. 1 86. 208. - orduları. 74.
İstilacı. -lar. 300. - milletler. 286. ordular.
286.
İsyan. 76.
İş Bankası. 279.
İşadamları. 1 1 1 .
İşgal. 75. 78. 146. 1 70. 230. 259. 26 1 . 286.
287. - kuvvetleri. 207.
Işıklar Lisesi. 297.
İşkence. 299.
-
İtalya hükümeti. 1 80.
İtalyan. 74.
İtikat. 255.
İtilaf devletleri. 49. 1 70.
İtirnatname. 223. 253. 264. 272. 273.
İzmir. 22. 28. 3 1 . 35. 46. 53. 55. 56. 60. 63.
78. 84. 97. 99. 1 20. 123. 1 27. 1 39. 1 5 1 .
1 53.
199.
216.
296.
1 54.
20 1 .
2 1 7.
301
1 62. 1 85. 1 88. 1 92- 1 95. 1 97.
205. 206. 208. 2 ı ı . 2 1 2: 2 1 4.
2 19. 232. 240. 281 . 286. 294.
Belediyesi. 99. 282. 296. - hal
• -
kı. 1 39. 296. - havalisi. 28. -liler. 56. 28 1 .
282. mıntıkası. 1 62. nhtımı. 74. 298.
İzmir Büyük Kumandanlar Toplantısı. 1 97.
2 19.
İzmir Halk Fırkası. 301 .
İzmir Muhacirin Cemiyeti. 1 23.
İzmir Müdafaai Hukuk Cemiyeti. 97.
İzmir Sanatlar Mektebi. 1 92.
İzmir Şehit Fethi Mektebi. 1 88.
İzmit. 154.
İznik Gölü. 299.
İzzeddin (Çalışlar) Paşa. 280. 281 .
-
-
Jandarma. 58
Kabil Sefareli. 96.
Kabine. 35. 36. 4 I. 27 I . - teşkili. 240.
Kadın, 40. 4 1 . 74. 1 26. 259. 265. 28 1 . 289.
303. bilginler. 40. -lar. 80. 266.
-
Kahkaha. 3 17.
Kalinin. Mihail İvanoviç (Sovyet Sosyalist
Cumhuriyetler Birliği İcra Merkezi Ko
mitesi Reisi). 1 57. 201 . 202. 204.
Kamu hizmeri. 37.
Kamuoyu. 23. w l . 1 29. 228. 233. 27 1 .
Kamusal hayat. 40.
Kangırı. 22. 1 84. 240.
Kanun. 28. 42, 75. 82, 1 00. 1 1 7. 1 32. 1 38.
1 40. 1 48. 1 54. 1 62. 1 67. 2 1 3 . 227. 230.
234. 236. 238. 249. 255. 256. -lar. 1 83.
226. 229. 239. - tasarısı. i 35. 1 42. 206. yapma. 1 17. 1 1 8.
Kanunu Esasi bkz. Teşkilatı Esasiye Kanunu.
Kapitülasyon. 1 29. -lar. 1 49.
Kaptan. 291
Kapudağı. 299.
Karaağaç. 2 I. 1 16.
Karaçi. 236.
Karadeniz. 78. 259. 3 1 5.
Karahisar. 284.
Karahisarı Sahib bkz. Afyonkarahisar.
Karaköy. 299.
Karaman. 2 i .
Karayolu. 39.
Kardeş halk. 9 i .
Karesi (Balıkesir). 1 38. 1 5 1 . 1 63 . 240. 298.
Kars. 78. 98. 1 62.
Karşıyaka Ankara Mektebi. 1 88.
Karşıyaka Türk Birliği Numune Mektebi.
1 88.
Kasaba. 298. 299.
Kastamonu. 1 53 . 1 77. 1 78.
Kastamonu Darülmuallimini. 1 5 3 .
Kastamonu Türk Ocağı. 1 77.
Katolik. 1 50. 256. - patriği. 256.
Kavalca. 1 86.
Kavimler göçü. 9 1 .
Kayınpeder. 35.
Kayseri. 59. 244. 3 14.
-
Metropoliti. 6 I .
Kazancı. 299.
Kazım (Halil. Hüsnü) Bey (Konya Mebu
su). 2 1 . 1 54.
Kazım (Karabekir) Paşa (Doğu Cephesi
. Kumandanı. Edirne Mebusu). 22. 85.
142. 162. 28 1 .
Kazım (Özalp) Paşa (Karesi Mebusu). 1 5 1 .
1 62. 240. 280. 298.
Kazım Bey (Doktor). 22.
Kazım Bey (Konya Belediye Reisi). 1 26.
Kazım Bey (Konya Valisi). 203.
Kemal Bey (Hariciye Siyasi Müşaviri).
221
Kemalettin Efendi (Yarbay İbrahim Bey'in
oğlu). 1 1 5 .
Kemalettin Sami Paşa (Mirliva. Berlin Bü
yükelçisi. Kolordu Kumandanı. Sinop
Mebusu). 1 42. 144. 280. 28 1 . 284. 285.
29 1 .
Kendi kaderini tayin. 38. 39.
Keyiftepe. 282.
Kılıç Ali Bey (Gaziantep Mebusu). 1 40.
Kı \ıç. 35. 9 1 . 172. 282.
Kılıncızade Ahmed Bey. 1 65 .
Kız. - çocukr 278. -lar. 80. - talebe. 1 88.
Kızılay bkz. Hilali Ahmer.
Kilise. 255. 256. idareleri. 256.
-
Kitap. 25. 35. 1 74.
Kitchener. 35.
329
Knoll, Roman (Lehistan'ın Ankara Elçisi),
Latife Mustafa Kemal, 56, 57, 94, 99, 1 26,
273.
Kocaeli, 299.
Kocaeli Yarımadası, 261 .
Latin harfleri, 208, 209.
158, 1 66, 1 92, 207, 282.
Konferans, 30, 34, 45, 54, 1 90.
Kongre, 1 00- 1 08, 1 23, 190, 1 98, 2 1 0, 260,
Lazar, Josef Hans (Neue Freie Presse Muhabiri), 1 17.
Lazistan, 244.
26 1 , 277, 292, 3 17, -ler, 75.
Kongre Kararları, 1 0 1 .
Konsolosluk, 23 1 .
Konya, 2 1 , 1 25 , 1 72 , 1 75, 1 93, 203, 208,
257, 277, 28 1 , -lılar, 1 26.
Le Temps (Tan), 1 29.
Konya İdadii Askerisi (Konya Askeri Lisesi), 2L
Les Parris Poliriques sous la 1/1 Repuhli
que bkz. �'i;nd; Cumhuriyer're Siyasi
Parriler.
Konya Müdafaai Hukuk Cemiyeti, 2 1 .
Kovaçef, S . (General), 87.
Kozan, 1 40, 1 62.
Köşk 34.
Köy, 90, 106- 1 08, 1 36, 277, 28 1 , 283, 284,
286, -ler, 39, -lük, 39.
Köylü, 282, 283, -ler, 1 25.
Kral, 1 79, 200, 246, 253, 298, -lık, 199,
264, 304.
Kral, August (Avusturya Sefiri), 2 1 1 .
Kraliyet, 251 , 256, 267.
Kredi, 249.
,
Kur'anı Kerim, 86.
Kurban bayramı, 49-52, 62, 66, 276.
Kurtuba, 1 50.
Kurtuluş, 37, 40, 50, 66, 75, 77, 80, 9 1 . 99,
1 85, 208, 235, 258, 284, 285, 297, 300,
306,
-
bayramı, 99, 294, 296,
-
günü,
13 I , 302, - mücadelesi, 280.
Kuşçalı, 261 .
Kuvayi İnzibatiye, 76.
Küçük Asya, 77.
Kültür, 1 00, 1 48, 233, 286.
Kültür Müzesi, 3 1 0.
Kültürel gelişme, 224.
Kütahya, 1 5 1 , 1 54, 1 75, 1 86, 193, 240,
282, 299.
Kütüphane, 1 09.
Lafrance, Curtis, 1 66.
Laik terbiye, 233 .
Laikleştirme, 2 32.
Laisiz.asyon, 233.
330
Leh milleti, 254.
Lehistan bkz. Polonya.
Lehistan Cumhuriyeti bkz. Polonya.
Lenin, v.i . , 201 , 202, 204, 223.
Liman, 304, -ların inşası, 39.
Lincoln, 37.
Lise, 2 1 , 256, 297, 307, 309.
�ndra, 70, 93.
Lozan, 35, 44, 45, 48, 50, 5 1 , 54, 60, 7 3 ,
271 ,
Barışı, 45, 49, 6 1 , 6 2 , 67, 68,
1 1 9, 207, - hükümleri, 255, - Müzake
-
releri. 27.
Lozan Antlaşması, 54, 73.
Lozan Konferansı, 30, 34, 45, 54.
M. Cemal Muhiddin Sahip Efendi, 270.
Maarif. 22, 1 88, 228, 232, 277, 278, 289,
290, 309, - işleri, 79, meselesi, 228, siyaseti, 228.
-
Maaş, 135, -lar, 1 37 , 1 38.
Macar, 9 i, 267, 276, 297, - gazeteleri, 9 i , halkı, 9 1 , - Krallığı, 264, Millet Mecli
si, 9 i , - milleti, 9 1 , 264, 267, 276, - va
tanperverleri, 9 1 .
Macaristan, 1 82, 23 1 , 243, - Kraliyeti, 25 1 ,
267, - Sefiri, 1 82, 264.
Macaristan Cumhuriyeti Parlamentosu, 9 i .
Madras, 1 20.
Mahkeme, i 75, 1 94, 205, 208, 2 17 , - heye
ti, 1 93.
-
Mahkum, 298.
Mahmud Nedim (Zabçı) Bey (Yarbay, Malatya Mebusu), 82.
Mahmut (Soydan) Bey (Siirt Mebusu), 56.
Mahmut Esad (Bozkurt) Bey, 207.
Malatya, 82, 1 5 1 , 238, 240.
Mali, 78, - vaziyet, 227.
Maliye, 1 35, 3 16.
merkez, 300, - milletler, 78, 1 19, 148, -
Manisa bkz. Saruhan.
Maraş, 3 16.
Marcosson, F. İsaac, 34.
Mardin, 1 53, 22.
227.
toplum, 288, - usuller, 229, - vasıtalar,
Medeniyet, 78-80, 1 48 , 1 49, 273, 288, 289,
300, 304, 3 1 0,
-
makinesi, 255, - yolu,
229, 232.
Mardin H alk Fırkası, 1 5 3 .
Marmara, 286.
Matbaa, 25.
Medrese, 85, 1 53 , 309.
Matbuat, 1 1 8, 1 19, 1 29, 1 3 1 . 1 65, 209,
Mehmed Sabri Bey (Türkiye Büyük Millet
2 1 7, 235, 252, 283, - erkanı , 207, 2 1 8,
hürriyeti, 229, - mensupları, 42.
Mehmed Hilmi (Oytaç) Bey (Doktor, Ma
latya Mebusu), 82.
Meclisi B irinci Reis Vekili), 89.
Mehmet Ali Hasan (Mısırlı Prens), 26.
Matbuat Müdüriyeti, 236.
Mehmet Bey (Kastamonu Mebusu), 1 53.
Matbuat ve İstihbarat Müdüriyeti Umumiyesi, 42, 236.
Mehmet Fazlullah Efendi (Sivas Darülhila-
Matematik bkz. Riyaziye.
Mehmet Niyazi Bey (Mebus), 23.
Mavnacılar Loncası, 2 1 3.
Mazhar (Germen) Bey (Doktor, Aydın Me
busu), 1 3 1 .
Mazhar Müfit (Kansu) Bey (Denizli Mebu
su), 22, 1 53 .
Mazlum, 1 46, - dindaşlar, 1 2 1 .
Mebus, 2 1 -23, 3 1 . 32, 5 1 . 56, 64, 82, 83,
107, 109, 1 3 1 . 142, 147, 1 5 1 . 153, 1 54,
1 59, 1 62, 1 65 , 1 68, 1 84, 1 90, 1 96, 207,
236, 238 240, 244, 25 1 . 27 1 . 279, 28 1 .
282, 297, 3 1 6, - adayları, 2 i . 43, 97, 1 03,
LOS, 1 27 , -lar, 85, 99, 1 0 1 , 1 1 1 . -luk, 97,
1 39, - seçimleri, 75.
.
fe Medresesi Müdürü), 1 53 .
Mehmet Recep Bey (Şurayı Devlet Tanzi
mat Dairesi Üyesi), 1 53.
Mehmet Rıza Bey (Üsküdar Müdafaai Hukuk Liva Heyeti Reisi), 1 24.
Mehmetçik, 28 1 , 282.
Mektebi Sultani, 69.
Mektep, 147, 148, 1 83 , 1 88 , 1 92 , 256, 278,
308-3 1 0, -ler, 147, -sizlik, i i i .
Mektup, 67, 69, 87 , 99, 1 20, 1 6 1 , 1 66, 1 68,
169, 176, 1 88, 1 89, 193, 1 94, 2 1 6, 267,
268, 270, 27 1 .
Meleıi Efendi (Dersaadet'te B ulgar Serpis
kopos Metropolit), 68.
Meclis, 2 1 , 22, 26, 28, 29, 3 1 -33, 37, 42, 44-
Memduh Bey (Afyonkarahisar Mebusu),
76, 79, 82-84, 87-93, 95, 96, 98, 100, 102,
Memleket, 27, 32, 38, 40, 42, 44, 48, SO,
49, S i , 53, 54, 58, 60, 63, 64, 66, 69, 7 1 1 05, 106, 109, 1 1 0, 1 1 3, 1 1 4, 1 1 6- 1 1 8,
1 20, 1 2 1 , 1 24, 1 25, 1 28, 1 30, 1 3 1 . 1331 35, 1 40- 1 45 , 147, ı s ı , 1 62, 1 64, 1 67,
1 75, 1 76, 1 84, 1 85 , 190, 193, 196, 205-
207, 2 1 2, 2 1 3, 225, 230, 23 1 . 234-236,
239, 240, 244, 247-249, 25 1 . 262, 27 1 .
274, 279, 29 1 , 299, - müzakereleri, 1 10.
Meclisi Mebusan, 36,
-
seçimleri, 26 1 .
Mecmua, 29.
Meçhul Asker Abidesi. 281 , 282.
Meçhul Şehit, 282.
Medeni, 78, 1 73, - alem, 3 l O, - devlet, 289,
- esaslar, 278, - gelişme, 228, - hukuk,
229,
-
idare, 225, - memleket, 229, -
1 62.
56, 58, 73, 75-80, 96, 99, 1 03 , 1 04, 1 08,
1 ı ı . 1 1 3, 1 1 8, 1 29, 1 36 - 1 38, 1 47- 1 49,
1 52, 1 55 , 1 73, 1 77, 1 92, 208, 209, 2 1 8,
2 1 9, 22 1 , 224, 225, 228-230, 232, 235,
236, 24 1 , 246, 25 1 , 253-255, 258, 260,
264, 267, 27 1 , 273, 274, 277, 28 1 . 286,
287, 289, 29 1 , 297, 298, 300, 303, 304,
308, 3 1 0, - evladı, 227, 278, -ler, 242,
-in asayişi, 226, -in müdaf aası, 1 97, 220,
- işleri, 258, - menfaatları, 203, - müdafaası, 1 97.
Memleket Hastanesi, 309
Memur, 1 03 , 1 1 1 . 1 3 2 , 233, 297, 309, -lar,
1 1 2, B S , 1 37 , 1 99, -luk, 1 06.
331
Menemen. 306. - Belediyesi. 306.
286, - şan. 282. - şeref. 73, 282. - tarih.
Mersin. 1 62.
50. 77, 260. 287. - terbiye, 232, 278. - te
Merzifon. 1 48. - Amerikan Mektebi. 1 48.
şekkül. 75. - teşkilat. 75. - ticaret. 1 98, -
Mesadet Ham. 24.
uyanış. 75, - vasıflar. 279, - vazife. 24.
Milli Türk Ticaret Birliği. ı 98.
Mesai Kanunu Tasarısı. 206.
Mescidi Aksa. i 4 ı .
Milliyet. - anlayışı, 233. -ler. 256.
Meşrutiyet kanunları. 255.
Milliyetçilik. 38. 242.
Mevlana. 257.
Miras. 200.
Meydan Muharebesi. 77. 1 85 . 1 86. 262.
Misakı Milli. 36.
Metropolit. 6 i. 68.
Milliyetperver. 147, -lik. 289.
283. 286. 287. 299.
Misakı Milli Kız Numune Mektebi. 1 88.
Mısır. 236. 24 1 . 242. -h. 26. - uleması. 241 .
Misyonerlik. 60.
Mızıka. 207.
Mithat (Mehmet. Alam) Bey (Maraş Me-
Mihahççık. 23. 90.
busu). 3 1 6.
Millet. 2 I . 22. 26. 27. 28. 29. 3 I . 33. 35.
Mondros Mütarekesi. 74.
37. 42. 44. 45. 47-5 I . 53-56. 58. 60. 63.
Morgan. 1.P.. 35.
66. 69. 7 1 -76. 78. 79. 82-. 84. 87-93. 95,
Moskova. 204.
1 24. 1 25
Muallim. 2 1 . 1 87 , 1 92. 276. 278. 2 8 3 . 297.
96. 98- 1 00. 1 1 0. ı ı ı . 1 1 3. 1 1 4. 1 1 6- 1 22.
•
.
128- 1 3 1 . 1 33 - 1 38. 1 40. 1 4 1 .
1 43. 1 45- 1 5 1 . 1 5 3 . 1 55- 1 57. 1 62. 1 64.
Mougin (M oj en) (Miralay). 1 47 .
308. 309. -ler. 243.
1 67. 1 69. 1 73 . 1 75 . 1 76. 1 84. 1 93 . 1 96.
200. 203. 205- 2 1 0. 2 1 2-214. 2 1 8-22 1 .
Muallime ve Muallimler Birliği. 1 87 .
223-225. 227-236. 239-24 1 . 244. 247249. 25 I . 254. 256. 258-260. 262. 264.
Muallimler Derneği. 283.
267. 272. 276. 28 1 . 283. 286-289. 297-
Muallimler Kongresi. 292.
Muallime. 1 87.
Muallimler Birliği. 277.
300. 304. 3 i O. -in arzusu. 258. -in ba
Muamelatı Zatiye bkz. Özlük İşleri.
ğımsızhğı. 75. -in selameti. 207. -ler.
Muamm�r (Uşakizade) Bey (İzmir Beledi-
256. - Meclisi. 9 i . 1 85 . 236.
ye Reisi). 35. 296.
Milletler Cemiyeti bkz. Cemiyet i Akvam.
Mudanya. 286. 297. 299. 300.
Milletlerarası. 145.
Milletvekili. 27 ı .
Mudanya Askeri Mukavelesi. 77.
Milli. 1 86. 228. - ahlak. 278. - ananeler.
Muhabir. 9 1 . 1 1 7. 129. 255. 297. 303.
Mufahhamuddevle (İran Sefiri). 67.
24 I . - azim. 262. - bayram. 68. 252.
-
cephe. i i I . 298. - cereyan. 93. - çalışma.
40. - emeller. 93. 23 I .
-
faaliyet. 73 . ga
-
Muhacir. 1 23. 265. 270. -ler, 230. 266.
Muhalefet. 1 0 1 . 103, i I l , 27 ı .
Muhalif, 150, -ler. i i I .
yeler. 85. - Gazino. 277. - gelişme. 47. -
Muharebe. 77, 80. 98. 128. 1 85 . 1 86. 262.
gurur. 279. - hadiseler. 74. - hiikimiyet,
28 1 - 286, 299. 304. -ler. 76. - meydanla
76. 1 00. 1 49, 287. - harekiit. 75. 94, - he
def. 288,
-
heyecan. 75, 76. - hükümet.
1 29. - iman. 262. - irade. 76. 286. - işler.
rı. 80. 2 1 4, 2 1 8.
Muhasebeci. 104.
Muhasip. 1 04.
209. - izzetinefis. 279. - kahraman. 40.
Muhiddin Paşa (Tahran Sefiri). 66.
232. - kaynaklar. 37, 39, - maarif. 278.
Muhittin Baha (Baro'dan), 283.
-
matem. 282, - Meclis. 74. 88. 89. 99,
i 3 i . - mefküre, 250,
-
mücadele. 93.
207. - müdafaa, 2 1 9. - ordu. 76, - ruh.
332
Muhtar (Ahmet. Çilli) Bey (Nafıa Vekili,
Trabzon Mebusu). ı 5 I . 1 96.
Muhtelit İbtidai Mektebi. i 8 � .
Murat Bey (İzmir Vali Vekili) 192.
Musa Kazım Efendi (Büyük Millet Meclisi
Şer'iye Vekili), 2 I .
Musevi hahamhaneleri, 255.
Musiki, 77.
Mussolini, 1 80.
Mustafa Abdüıhalik (Renda) Bey (Kangırı
Mebusu), 1 84, 240.
Mustafa Efendi (Karaağaçlı, Dava Vekili),
21.
Mustafa Efendi (Konyalı Karahafızzade),
21.
Mustafa Fevzi (Sarhan) Efendi (Saruhan
Mebusu), i 5 I .
Mustafa Fevzi Efendi (Şer 'i ye Vekili), 2 i 2.
Mustafa Necati Bey (Saruhan Mebusu, İz
mir Mebusu, Maarif Vekili, Adliye Veki
li), 3 1 , 1 5 1 , 1 63 , 240, 292.
Mustafa Reşit (Tarakçıoğlu) (Trabzon Erkek Muallim Mektebi Müdürü), 308.
Musul, - Sorunu, 27 I , - vilayeti, 27 I .
Muş, 1 63 .
Mutemed, 1 04-1 08, -ler, 1 0 1 .
Mutlak hakimiyet, 37.
Mutlakiyet, 24 1 .
Muvazenei Maliye Encümeni, 1 35 .
Muzafferiyet, 77.
Mübadele, 226, 265, 266, 269, - meselesi,
226.
Mücahit, 76.
Müdafaai Hukuk, 2 I , 32, - Cemiyeti, 29,
50, 75, 97, 1 27, n ı , 1 39.
Müdafaai Milliye, 28, 65.
Müddeiumumi (Savcı), 1 75 .
Müderris, 232.
Müfettiş, 108.
Müfreze, 58, -ler, 76.
Müftü, 309.
Mühendis, 309.
Mülakat, 34, 36, 37, 40, 4 1 , 1 29, 1 42, 1 47,
2 1 7 , 2 1 8, 255.
Mülki hükümet, 58.
Mülkiye, 28.
Müminler, 237.
Mümtaz Efendi (Piyade Yüzbaşı), 243 .
Münir Hayri (Egeli) Bey (Trabzon Lisesi
Fransızca, Edebiyat ve Tarih öğretmeni),
309.
Münir Hüsrev (Göle) Bey (Erzurum Mebu
su), 1 5�.
Mürebbi, 277.
Müslüman, 85, i 2 i , 236, 255, - Araplar,
256, - halklar, 242, -lar, 94, 1 22, 150,
237, - memleketler, 24 1 , 242, - milletler,
1 49, 237.
Mütareke, 74, 259, 260.
Mütekaidin Şirketi, 24
Mütekaidini Askeriye Cemiyeti bkz. Asker
Emeklileri Cemiyeti.
Müttefikler, 34, 74, 1 36.
Müzakere, 27, 46, 64, 77, 85, 1 00, 1 02,
1 03, 1 05- 1 07 , 1 09, 1 1 0, 1 25 , 1 35 , 1 38,
1 42- 1 44, 1 48.
Müze, 3 1 0.
Nadolny, R. (Alman Elçisi), 272.
Nafıa işleri, 79.
Nahiye Meclisi, 1 06.
Naim Hazım Efendi (Konya İdadii Askerisi Edebiyat Muallimi), 2 I .
Naim Palas, 232.
Namaz, 85, 1 26.
Namus, 74, 75, 80, 90, 1 37, 288.
Nazım (Filorinalı) Efendi, 1 69, 2 1 6.
Necati (Mehmet. Memişoğlu) Bey (Uzistan Mebusu), 244.
Necati (Süleyman, Güneri) Bey (Erzurum
Mebusu), 1 65.
Necib (Mehmet, Güven) Bey (Mardin Me
busu), 22.
Necip Bey (Kastamonu Belediye Reisi).
153.
Necmeddin Sadak Bey (Akşam Gazetesi
Başyazarı), 1 94, 207.
Nefer, 58.
Neşet Ömer (İrdelp) Bey (Doktor), 1 58,
1 59.
Neşriyat, i O i .
Neue Freie Presse. i 1 7 .
New Orleans. 35.
New York. 35, 7 I, 1 66.
333
New York Herald, 255.
New York Türk Teavün Cemiyeti. 7 1 .
Nicolaus (N ikolaus) Efendi (Rum Patrikhanesi Reisi Kayseri Metropoliti), 6 1 .
Nilizon, J . (Le Temps Muhabiri), 1 29.
Nilüfer çayı, 300.
Nizamname. 1 00- 1 02. 1 04- 1 06, i L O. 143,
1 54, 1 89.
-
Encümeni. 1 0 1 .
Nuh Tufanı. 80.
Nüfus. - meselesi, 228, - siyaseti, 233.
Nüzhet Hanım (Muallimler Derneği). 283.
1 6 Mart işgali. 26 1 .
1 1 1 . 1 1 4. 1 1 6. 1 24, 1 3 1 , 135-1 37, .J70.
185. 1 86. 208, 209, 2 1 4. 2 1 9-22 ı. 226.
227, 230. 243, 26 1 , 280. 284-286. 289.
297-299, 302, -lar, 49, 74. -muz, 26, -
safları. 24.
_
Ortaelçi, 2 i 1 . 246, 2 5 1 . 253. 254, 264. 267.
272. 273, 291 .
Ortodoks kilisesi, 255.
Osman Bey (Canik Valisi). � 65.
Osman Gazi Türbesi, 297.
Osmanlı. 38, - devleti. 74, 75. 208. - hane
danı, 208. 236, - hükümeti. 74. - İmpara
torluğu. 74. 77. 1 48 . 24 1 . 287, - padişa
hı. 74, - şehzadesi. 298.
Otomobil. 34. 56. 84, 232, 28 1 , 284. 285,
3 1 2. 3 1 4, 3 1 5.
30 Ağustos Muharebesi, 280. 281 , 282,
283. 286.
Oy, 50. 83. w l , 1 09. 1 1 0. 1 45. 1 75. -lar,
23. 1 02.
Ödemiş, 58.
Öğretim. 234. - birliği, 228. 234.
Öğretirnin Birliği Kanunu bkz. Tevhidi
Tedrisat Kanunu.
Öğretmen, 309.
Öğretmen Okulu bkz. Darülmuallimin ve
Darül muallimat.
334
Padişah, 74-76. 298. -lar, 1 49, 1 99.
Pamuk. 39. - borsaları, 35.
Panislamizm, 37.
Panturanizm, 37.
Papa, 1 50.
Pa'r a, 37, 84, 1 25 , 1 37 , 1 38, 269, 298, -lar,
200.
Paris, 76, 133.
Paşaeli, 78.
Patr ik, 1 8 1 , 256, 263, Ier, 255 , l i k, 25 5
Ordu, 27. 40. 49. 65, 73. 76. 79, 92, 98.
Orman, 282.
Özlük İşleri. 1 70.
Parlamento, 91, 1 1 8, 274.
Okul. 39. 40. 307.
Oltu Mektebi, 1 88.
müfettişIeri, 1 97,
Ömer Fevzi Bey, 3 1 7.
Patrikhane, 6 1 , 1 8 1 , 256, 263, - meselesi,
255.
Pazarcık, 1 85.
Peçe, 40.
Pernot, Maurice (Fransız gazeteci), 1 47.
Petrol . 39.
Peygamber, 1 49. 208. 309.
Pickthall. Marmaduke. 1 33.
Piyade. 58. 96. 243, 297. 299.
Piyano, 35.
Pol Kunduriotis (Yunanistan Geçici Reisicumhuru, Amiral), 274.
Polathane, 3 i 6.
Polis, 297, - müdüriyeti, 44.
Politik, 233.
Politikacl, 286.
Poliriya, ol 8 ı .
Polonya, 2 3 i , 254, 273.
Pontus, - hükümeti, 78, - Krallığı ülkesi,
304.
Pratik iştigaller, 220.
Prens, 26.
Prensip, 40.
Program, ı O l , 1 04- 1 06, 1 08, 1 42, 259,
277, - Encümeni, 1 0 1 .
Propaganda, 85, 93, 1 48.
Protestan, - kilisesi, 256, -Iık. 256.
R�def. Simon (Bulgaristan maslahatgüz:ı
rı). 1 79.
Rahip, 1 48.
Rahmi Bey (Mustafa. Köken) (İzmir Mebusu). 1 27.
Romanya. 230. 246. 253. - kralı. 253.
Röportaj. 1 66.
Rangun. 72.
Ruhani. 255. - reisIer. 256.
Rangun Hilafet Komitesi. 72.
Rum. 6 I . 256. - Cemaaii. 62. -lar. 256. -
Rapor. 27.
Patriği. i 8 1 . 263. - Patrikhanesi. 6 I . 256.
Raporları İnceleme Encümeni. 1 0 1 .
- Patrikliği. 256.
Rasih (Kaplan) Efendi (Antalya Mebusu).
236.
Rauf (Hüseyin. Orbay) Bey (İcra Veki lleri
Reisi. Heyeti Vekile Reisi). 34-36. 53.
54. 56. 8 1 .
Recep (Peker) Bey (Kütahya MebusuJ.
1 54.
Recep Bey (Mardin Livası Halk Fırkası
Üyesi). 1 5 3 .
Recep Bey. (Şurayı Devlet Tanzimat Daire
si Üyesi). 275.
Refet (Bele) Paşa (İzmir Mebusu). 53. 1 62.
Refik (Bekir. Koraltan) Bey (Konya Mebu
su). 2 1 . 175. 1 93 .
Refik (İbrahim. Saydam) Bey (Doktor. İs
tanbul Mebusu). i 5 I. 154. 240.
Refik İsmail Bey (İstanbul Halk Fırkası
Mutemedi). 3 i 6.
Refik Şevket (İnce) Bey (Adliye Vekili).
84.
Rum Ortodoks Patrikhanesi. 256.
Rumca gazete. 263.
Rumeli Müslümanları. 1 22.
Rus. 223. - taraflısı. 271 .
Rusya. 37. 80. 1 57. 20 I . 202. 256.
Rusya Merkezi İcra Komitesi. 1 57.
Rusya Sosyalist Sovyetler Cumhuriyeti.
157 . .
Rusya Şuralar İttihadı Cumhuriyeti bkz.
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği.
Ruşen Eşref Bey (Ünaydın. Afyonkarahi
sar Mebusu). 1 42.
Rüsuhi Bey (Riyaset Seryaveri). 1 58.
Rüştiyei Müdafaai Hukuk Mektebi. 1 88.
'
Saadeddin Ferid Bey (i stanbul Baro İkinci
Reisi). 222.
Sabit (Sağıroğlu) Bey (Erzincan MebusuJ.
154.
Sabri (Mehmet. Toprak) Bey (Saruhan Me
Reform. 242.
busu. Türkiye Büyük Millet Meclisi Bi
Regaip gecesi. 2 1 6.
rinci Reis Vekili). 1 3 1 . 1 5 1 . 1 62. 1 84.
Reji. 3 1 6.
Reşad (Mehmet) Bey (Saruhan Mebusu).
1 63.
Reşat Bey. 3 5 .
Rıhtım. 74. 298. 304.
Sadrettin Beyefendi (İzmir Halk Fırkası
Mutemedi. Doktor). 3 0 1 .
Safa (Özler) Bey (Adana MebusuJ. i 5 ı .
Saffet (ArıkanJ Bey (İzmit �ebusu). 25.
1 54.
Rıza (Kotan) Bey (Muş Mebusu). 1 63.
Sağlık. 39. 158. - durumu. 1 59. 1 60.
Rıza Han (İran Harbiye Nazırı. Başkuman-
Sakarya. 77. 282. 286. - zaferi. 262.
dan). 1 1 4.
Rıza Nur Bey (Sinop Mebusu). 48. 1 68.
Rifat (Ahmet Çalıka) Bey (Adliye Vekili).
59.
Riyaseti Cumhur Mızıkası. 207.
Riyaziye (Matematik). 232.
Rize. 1 42. 3 1 2. 3 1 5-3 1 7 .
Roma. 26. 1 50. 298.
Roma Temsilciliği. 26. 1 80.
Sakarya Kız Numune Mektebi. 188.
Sakarya Meydan Muharebesi. 77. 98. 1 28.
304.
Salahaddin
(Hüseyin.
Köseoğlu)
Bey
(Mersin Mebusu). 1 62 .
Salih (Bozok) Bey (Bozok Mebusu. Serya
ver). 22. 56. i 58. 1 59.
Saltanat. 207. 208. 24 1 . 287. 298. - hülya
sı. 200. - tacı. 209. - tahtı. 209.
335
Sami Sabit Bey (Süvari Kumandanı Mira
lay). 43.
Samsun. 76. 1 64. 1 65 . 259. 260. 304. 3 1 3.
3 1 4.
Sanat. 50. 77. 192. 2 1 5 . - kültürü. 233.
Sanatlar Mektebi. 1 92.
Sanayi. 227.
Sanayii Nefise Mektebi. 233.
Saray. 75. 287. - hayatı. 1 99. -lar. 200.
Saruhan (Manisa). 1 5 1 . 1 62. 1 63. 175. 193.
240. 302.
Savaş. 34, 9 ı .
Savcı bkz. Müddeiumumi.
Seçilme. 8 1 . 1 1 0.
Seçim. 23, 32. 1 03, 1 43 - 1 45. 1 52. 1 53.
162. 1 75 , 26 1 , - devresi, 73. 83. 1 40.
244. - ler, 2 1 . 50, 75, 1 04, 1 05, 1 08, Teşkilatı. 1 05 , 107, - vaziyeti, 27.
Seçmenler, 23.
Sefaret, 67, 96. 21 ı .
Sefir. 55, 66, 67. 1 82. 223, 264, 272, 273.
-lik. 2 1 1 .
Selçuki idaresi, 259.
Selkisaray. 28 1 .
Sendika, 206.
Sergi, 69.
Serkarin bkz. Baş mabeyinci.
Sermaye, 37, 1 12, 279. - vergileri. 256.
Serpiskopos, 68.
Servet, 227.
Sevr Antlaşması. 76. 282.
Seyahat. 40. 2 1 7.
Seyid (Mehmet Emin) Bey (İzmir Mebu
su). 1 5 1 .
Seyit Bey (Beyoğlu Müdafaai Hukuk Liva
Heyeti Reisi). 1 24.
Seyyar müfTezeler, 58.
Sezai Bey (Belediye Meclisi Reisi), 1 5 3 .
Sıdıka Süleyman Hanım (Türkiye MualIimler B irliği Kongresi Ankara Delege
si), 277.
Sığır vebası, 28, 63.
Sıhhat tedbirleri, 228.
Sıhhiye. 65. - işleri, I 28, - teşkilatı, 65.
336
Sınıf. 5 6 . 1 00. 1 73 .
Sınır, 256. 258, -lar. 3 8 , 78.
S ıtkı Bey (Binbaşı). 26.
Sigorta ücreti, 26.
Silah. 42. 58. 80, 1 70, 1 97, - arkadaşı. 49,
-Ianma, I 97, -lar. 50, -lı efrat, 58. -lı mü
dafaa, 75, -lı tedbirler. 227.
Simav, 1 85 .
Sinema, 2 8 1 .
Sinop, 82. 1 68.
Sirkeci, 24.
Sivas. 29, 75. 8 1 , 1 53. 227. 260. 26 1 . 3 1 2,
3 1 4.
Sivas Darülhil3fe Medresesi. 1 5 3 .
Sivas Genel Kongresi, 75, 260.
Sivas Türk Ocağı, 47.
Sivrihisar, 23.
Siyasal, 38.
Siyaset. 38, 76, 79, 1 02, 1 48. 1 50, 228.
230. 23 1 . 233, - sahası, 86, 208. 2 1 8.
Siyasi. 78. 1 48, 289. - anlayış, 229. - birlik.
237. - cemiyet. 1 00. 1 54, - dini koalis
yon. 242. - faaliyetler. 77, - felaketler.
289. - hayat. 229, - icaplar. 80. - inkılap.
278, - istikamet. 2 1 7, - isyan, 76, - kader.
38, - kahramanlık. 282. - kanaat. 1 65 . kayıtlar. 227, - müessese. 255, - münase
betler, 230, - müşavir, 223, 254, - rakip
ler, 27 1 , - rical. 1 47. - saha, 49, - salahi
yet, 255, - tahrik, 256, - vazife, 2 1 . 97, vaziyet, 2 1 5 .
Slav. 1 48.
Softalık, 231
Sofya, 87, 21 I , - Sefiri. 2 1 1 .
Sosyolojik prensip. 40.
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği.
223, 224. 23 1 .
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler B irliği İcra Merkezi Komitesi. 202.
Sömürülmek, 39.
Spor, 307. - teşkilatı, 85.
Suat Bey, 60.
Subay, 35, 36, 74. 1 37, 147, 259. 282. 284.
285, 297, -lar. 1 35 , 1 36, 1 38, 1 99.
Suhaç, 236.
Suikast. -çı. 35. - zanlılan. 205.
Suiistimal. 1 1 1 .
Sultan, 1 1 9, 241 , 287, -lar, 209.
Suphi Nuri (tıeri) Bey (ileri Gazetesi Sahi
bi, Başyazarı), i i I , 1 94, 207.
Suriç (Rus Büyükelçisi), 223.
S üleyman S ırrı (İçöz) Bey (Bozok Mebu
su), 1 40.
Süleyman Sırrı Bey (İstanbul Mebusu),
196, 240.
Süvari, 284, 299, -ler, 56, - subayı, 285.
Şahadet diyarı, 289.
Şair, 1 1 5.
Şakir Rasim Bey (Türkiye Umum Amele
B irliği Katibi Umumisi), 1 5 3 .
Şehir, 99, 1 1 7, 1 20, 229, 28 1 , 298, 299,
305, -ler, 40, 78, -Iiler, 298.
Şehit, 1 20, 282, 282, 283, 287, 300, -ler,
71.
Şehit Asker abidesi, 287, 289, 297.
Taht, 209, - kavgası, 298.
Tahy de Tahovary, Ladislas (Macaristan
Sefiri), 1 82, 264, 276.
Talat Paşa, 40.
Talebe, i 53 , 1 92 , 297, 308.
Talimatname, 28.
Tan, 1 93.
Tanin. 207, 208, 2 1 8.
Tanrı, 24 1 .
Tarım, 39, - makineleri, 39,
-
okulları, 39.
Tarih, 49, 50, 76, 77, 80, 98. 1 49 , 1 50, 174.
1 83, 1 86, 208, 233, 259, 260, 262, 282,
283, 286, 287, 298, 309, - sayfaları, 1 85 .
Tarihi hatıra, 1 99.
Tasviri Efiör. 193, 1 94, 207.
Tayyare, 282, 298, - filosu, 26, - teşkilatı,
1 97.
Tecavüz, 74, 75, 80, 288.
Şehremaneti, i 3 i .
Tekirdağ (Tekfurdağı), i 1 3 , 1 64.
Şehzade, 298.
Şeref, 37, 49, 73, 80, 98, 233, 282, 288, -Ii
Telefon, 284.
barış, 87, -Ii vazife, 99.
Şevket Ali Bey (Hindistan Karaçi), 236.
Şiir, 282.
Şimal grubu, 1 62.
Tekirdağ Türk Ocağı, 1 76.
Telgraf, 22, 23, 27, 29, 32, 33, 35, 45, 49,
52, 55, 6 1 , 66, 67, 8 1 , 82, 89, 9 1 , 92,
1 1 4, 1 23 , 1 3 1 , 1 33 , 1 52 , 1 5 3 , 1 60, 164,
1 65, 1 68, 1 84, 1 87 , 1 93 , 1 96, 1 98, 201 ,
Şimendifer, 284, 304, 3 1 3 , -ler, 2 1 9 , 227.
204, 236, 250, 26 1 , 263, 276, 280, 281 ,
Şirket, 24, 60. '
Şura, 1 05- 1 07, 223, 23 1 , 275.
62, 67, 68, 72, 88, 89. 1 24, 1 34, 1 4 1 ,
Şurayı Devlet Tanzimat Dairesi, 1 53 , 275.
Şükrü Bey (Matematikçi, Fen Fakültesi
Müderrisi), 232.
Şükrü Kaya Bey, 207.
Ş ükrü Naili Paşa, 28 1 , 299.
Taarruz, 220, 262, 283, 298, 299, -lar, 225,
- harekatı, 1 28.
Taassup ağacı, 233 .
292, 293, 296, 303, 3 i 3, 3 i 4, -name, 55,
1 8 1 , 1 87, 1 90, 20 1 , 20� 2 1 Q
Teokrasi, 241 .
Teorik, 242, - iştigaller, 220.
Terciimalil Hakikat. 1 72, 207.
Teşkilat, 2 1 , 65, 75, 79, 85, 97, 1 0 1 - 1 09,
1 54, 1 64, 1 85 , 1 97 , 220, 228, 229, 260,
262, 277, 28 1 .
Teşkilatı Esasiye Kanunu, i i 7, 1 1 8, 1 30,
i 42- i 45, i 5 I , 225, 238-240, 255.
Tabip, 65 .
Tevfik (Bıyıkhoğlu) Bey (Yarbay, Başka
Tahsin Bey (Aynizade, Milli Türk Ticaret
Tevfik Fikret Bey (Karaman İstinaf Azası),
Tahran, 66, i 1 4, - Sefiri, 66.
B irliği Kongresi Reisi, Hukuk Fakültesi
Reisi), 1 98, 232.
Tahsin (Hasan, Uzer) Bey (İzmir Mebusu),
1 40.
Tahsisat, 200.
tip), 194, 207, 208, 245, 247, 284, 297.
21.
Tel"hidi Efkör. i 1 9, 290.
Tevhidi Tedrisat Kanunu (Öğretirnin B irli
ği Kanunu), 234.
The Saturday EI'el/ing Post. 34.
337
Tıp, 1 58, - Fakültesi, 232.
İmparatorluğu, 38, - kabinesi, 35, - kadı
Ticaret, 38, 60, 300, 3 1 6, - mukavelesi.
m,
23 1 .
40, 4 i , - kahvesi, 36, - kardeşler, 94,
- kıyafeti, 259, -ler, 34, 93, i I I , i i 8,
Ticaret B irliği Kongresi, 198
1 1 9, 1 2 1 , 1 22, 147, 149, 1 50, 1 66, 236,
Ticaret Mektebi. 309
256, 298, - l irası, 70, - lisam, 256, -lük,
Ticari gelişme, 39.
74, 28 i , - matbuatı, i i 8, i 19, - mefkure
Tokat, 26 1 .
Topçu, 297.
Topçu İhsan, 1 93 .
Toplum, 40, 209, 288, -lar, 237.
Toplumsal, 232, 289, - bilim, 209, - felaketler, 289, - hayat, 288, - icaplar, 80, in kıl ap, 278, 289, 3 i O, - nizam, 50.
Toprak, 77, i 2 i .
Trabzon, 43, 78, 1 5 1 , 1 62, 1 89, 240, 304,
305, 307, 3 1 0, 3 1 2, 3 1 4-3 1 7 , - halkı,
303, -lular, 260,'303, 304, 3 lO, - Valisi,
309.
Trabzon Çiftçiler Birliği, 1 89.
Trabzol) Erkek Muallim Mektebi, 308,
309.
Trabzon Halk Fırkası, 309.
Trabzon İplik Mensucat Fabrikası, 309.
Trabzon Lisesi, 307, 309.
Trabzon Lisesi Okul Spor Yurdu, 307.
Trabzon Memleket Hastanesi, 309.
Trabzon Ticaret Mektebi, 309.
Traktör, 39.
Tren, 28 i , 283.
Trikopis (General, Yunan Başkumandam),
284-286.
Tuna, 9 1 .
Tunalı Hilmi Bey (Zonguldak Mebusu),
1 45.
Turan Mektebi, 1 88.
Tüccar, 35.
Tüketim, 38.
Türbe, 28 i, 297.
Türk, 74, 85, 100, i 1 5 , 1 1 7, 1 3 3 , 174, 233,
24 i , 282, 284, 286-288, 293, - bağımsız
lığı, 38, - camiası, 288, 304, - Cumhuri
yeti, 260, 276 287, 300, 3 1 0, - çemberi,
286, - demokrasisi, 38, - devleti, 34, 287,
3 l O, - hakimiyeti, 256, - halkı, 49, - hü
kümdarları, 298, - hükümeti, 37, 1 49, -
338
si, 288, - menfaatlan, 288, - milleti, 35,
49, 50, 1 1 9, 1 2 1 , 1 22, 1 29, 146, 1 48 150, 1 57 , 208, 223-225, 228, 229, 236,
258, 260, 262, 264, 267, 272, 276, 283,
286-288, 297-299, - milliyetperverleri,
147, - orduları, 297, 299, - ordusu, 220, padişahı, 149, - subayı, 35, - süngüleri.
285, - tarihi, 80, 208, 262, 286, - toprağı,
i 2 ı . - ülkesi, 36, - vatam, 78, i 66, 1 85 ,
225, 228, 286-288, - yetimleri, 270.
Türk Diplomatik Temsilciliği, 1 3 3 .
Türk Edebiyatı Tarihi, 1 74.
Türk Kaptan ve Makinistler ve B ahriye
Mensupları Cemiyeti, 293.
Türk Ocağı, 29, 3 i , 33, 47, 85, 86, i q,
153, 1 76, 1 77, 282.
Türk Teavün Cemiyeti, 7 ı .
Türk Ticaret Birliği, 1 98.
Türkçe, 25, 36, 4 1 , 42, 1 43, 1 47 .
Türkiye (Türkiya), 22, 26, 2 8 , 29, 3 ı . 33,
35-40, 42, 44. 45, 47-49, 5 i , 53, 54, 58,
60, 63, 66, 69, 7 1 -73, 74, 78, 82, 83, 90,
92, 93, 95, 96, 98, 1 00, 1 1 1 , i 1 3 , i i 4,
1 16-1 2 1 , 1 24, 1 28, 1 29, 1 33 , 1 34, 1 40,
1 4 1 , 1 45 , 1 48- 1 5 1 , 1 54, 160, 1 62, 1 64,
1 66, 1 67, 1 69, 1 7 1 , 1 73, 1 75- 1 77, 1 79.
1 80, 1 84, 1 87- 1 89, 1 96, 198, 200, 203,
205, 206, 2 i i -2 1 3, 2 i 6, 220, 22 i , 224,
225, 232, 234, 236, 239-24 i , 244. 247249, 25 i , 255, 256, 258, 259, 270-273,
277, 278, 288, 292, 300, 3 1 0, - camiası,
3 1 0, - devleti, 73, 74, 77, 79, 80, 1 43 ,
145, 1 85 , 1 86, 209, - halkı, 7 5 , 1 99, 283,
- hükümeti, 272, - matbuatı, 209, - mer
kezleri, 260, - milleti, 233, - tarihi, 76.
Türkiye Amele Birliği, 206.
Türkiye (Türkiya) Büyük Millet Meclisi,
2 1 , 22, 26, 28, 29, 3 1 , 33, 37, 42, 45, 47-
49. 5 1 . 53. 54. 58. 60. 63. 66. 69. 7 1 -75.
Ü�'üncü Cumhuriyer're Siyasi Partiler, 25.
82. 84. 87-90. 92. 95. 96. 98. 100. 1 03.
Ülke. 36, 39. 304.
1 10. 1 1 3. 1 1 4. 1 1 6- 1 1 8. 1 20. 1 2 1 . 1 24.
Ültimatom, 35.
1 25 . 1 28. 1 30. 1 3 1 . 1 33 - 135. 1 40. 1 4 1 .
Üretim, 38.
1 43. 1 45 . 1 62. 1 64. 1 67. 1 75 . 1 76. 1 84.
Üsküdar. 1 24.
1 93 . 1 96. 205-207. 2 1 2. 2 1 3 . 225. 234.
Üsküdar Müdafaai H ukuk Cemiyeti. 1 24.
236. 239. 240. 244. 247-249. 25 1 . 262.
Üye, 22. 35. 85, 89. 93, 1 00, 1 03, 105. 1 07109. 1 23 . 275, 277. 279. 29 1 . 3 1 7. -ler,
29 1 . 299.
Türkiye (Türkiya) Cumhuriyeti. i i 8. 145.
146. 1 55. 1 58. 1 59. 1 7 1 . 1 74. 1 80- 1 83.
1 89. 1 92. 195. 197. 199. 200. 206. 207.
209. 2 1 1 . 2 1 5 . 2 1 6. 22 1 . 226. 23 1 . 234.
236. 237. 239. 243. 245. 246. 248. 25 1 .
254. 259. 265. 266. 268-270. 290-292.
295. 305. 3 1 2. 3 1 6. - Hükümeti. 253. Cumhurbaşkanı. 24 I .
Türkiye Dul ve Yetimlere Yardım Komite
si. 1 20.
Türkiye Hilali Ahmer Cemiyeti bkz. Hilali
Ahmer Cemiyeti.
Türkiye Himayei Etfal Cemiyeti bkz. Hi
mayei Etfal Cemiyeti.
Türkiye Mua11ime ve Mua11imler Birliği.
bkz. Mual1ime ve Mua11imler Birliği.
Türkiye Reisicumhuru. 243. 246. 249-25 I .
253. 266. 269. 273. 274. 291 . .
Tiirkiye Tarihi. ) 74.
'
Türkiye Um um Amele Birliği. 153.
Türk-Müslüman ecdadımız. 255.
Tütün. 39.
Uhrevi saadet. 230.
Ukrayna. 77.
Ulaşım. 227.
Ulaştırma. 39.
Ulema. 24 1 . 309.
Umum Amele Birliği. 1 53.
Umum İnşaat Usta ve Kalfalan Cemiyeti.
1 53.
Umum Mütekaidini Askeriye Cemiyeti. 2 1 0 .
Umumi İdare Heyeti. 1 02.
Umumi Maarif Programı. 278.
Umumi Terbiye Programı. 278.
Urfa. 22. 43. 25 I .
Uşak. 1 85 .
64. 7 1 . 86. 88. 9 1 , w l , 1 02, 104. 106.
1 1 0. 1 35 , 1 40, 1 43 , 1 45 . 1 62. 225. -lik,
82, i W, 1 75.
Vakir, 30. 207.
Van. 277.
Vapur, 259.
Vasıf (Hüseyin. Çınar) Bey (Maarif Vekili.
Saruhan Mebusu), i 93. 1 75. 227. 240.
290.
Vasıf Bey (Doktor. Tıp Fakültesi Reisi).
232.
Vatan. 32. 48. 49. 74, 75. 77-79. i i I , 1 36.
1 66. 1 8 1 . 185. 1 9 1 . 208. 2 10. 2 1 4. 22 1 .
225. 228. 230. 24 1 . 259. 262, 286-289.
298-300. 3 1 0. -a ihanet. 1 93 . - aşkı, 77.
-ın bağımsızlığı. 304. -ın birliği. 304. -ın
hürriyeti, 304. -ın kurtuluşu. 75, -ın mu
hafazası. 227, -ın müdafaası. 1 36.
Varan, 207:
Vatandaş. 50. 1 47. 259. 288. 304. -lar. 226,
229.
Vatani menfaatlar. 1 78.
Vatanperver. 9 1 . 298. 304. -lik. 32. 38.
Veba. 63.
Vehbi (Mehmet. Bolak) Bey (Karesi Mebu su). 1 63 .
Velmuş. Moris. 297.
Vergi, 256. - ıslahı. 227.
Vilayet. 10 1. 1 07 , 1 08. i 20, 1 78, - Kongre
si. 1 0 1 . 1 04. 1 05 . - mutemetleri. 1 04. şuraları. 1 05 . 1 06. - teşkilatı. 1 04.
Viyana. 37, 1 1 7.
Washington. 36. 37.
Wilson. Woodrow, 38. 39.
Wojciechowski. Stanislas (Lehistan Reisi
cumhuru). 254.
339
Yabancı. 74. 256. - asker. 259. - devlet. 96.
- düşman. 1 47.
149.
-
-
düşmanlığı. 1 1 9. 1 48.
hükümetler. 256. - işgal kuvvetle
ri. 207. -lar. 1 49. 259. - maksatlar. 1 49 .
mektepler. 1 48. - subay. 259. - süngüleri.
75. 259. - temsilciler. 1 99. - teşebbüsler.
149. - unsurlar. 256.
Yahudiler. 256.
Yahya Kemal (Beyatlı) Bey (Dersaadet
Darülfünun Müderrisi. Urfa Mebusu).
22.
Yanbolu. 1 28.
Yardım. 70. 1 20.
Yargı organı. 37.
Yasama organı. 37.
Yazarlar; 40.
Yedek Subay. 84.
Yedek Subaylar Yardımlaşma Cemiyeti
bkz. ihtiyat Zabitleri Teavün Cemiyeti.
Yeni Dünya. 282.
Yeni Türkiya, 23.
Yenigün. 1 64. 1 65 .
Yenişehir, 1 85 .
Yetim. 1 20.
Yıldırımkemal istasyonu. 28 I .
Yıldız Köşkü. 241 .
23 Nisan, 252.
Yoksulluk. 242.
Yozgat. 22.
Yunan. i i I . 1 20. 274. - idaresi. i 2 ı . 1 22. Küçük Asya Ordusu. 77. -lı. 34. -hlar.
40. 1 1 2. 122. - Meclisi. 274. - ordusu.
74. 76. 1 85. 26 1 . 298. - tayyareleri. 298.
zulmü. 1 2 1 .
Yunanistan. i 4 ı . 274. - devleti. 230.
Yunus Nadi Bey. 44. 258. 280.
Yurt. 298.
Yusuf (Başkaya) Bey (Denizli Mebusu).
22. 28 1 .
-
Yusuf Kemal (Ten gir şen k) Bey (Sinop Mebusu). 82.
Yusuf Ziya (Mebus). 28 I .
Yüksek Öğretmen Okulu. 250.
Yürütme organı. 37.
340
Zabıta, 297.
Zabıtaı Sıhhiyei Hayvaniye Kanun ve Tali
matnamesi. 28.
Zafer. 76. 77. 86. 93. 1 2 1 . 1 46. 1 70. 1 86.
1 87. 207. 208. 221 . 224. 233. 262. 271 .
280-282. 285-287. 289. 293. -ler. 1 85 .
Zalim. 76.
Zanaat, 300.
Zekiii (Apaydın) Bey (Aydın Mebusu).
240.
Zenofobi. i 1 9.
Ziraat. 28. 227. 300. 309.
Ziraat Bankası, i 67.
Zirai sanayi. 227
Ziya Gevher (Hôkimiyeti Mil/iye muhabiri). 283.
Zonguldak. i 45 .
Zulüm. 74, 1 20.
Zülfü (Tiğrel) Bey (Diyarbekir Mebusu).
154.
Related papers
Sistemas de información gerencial Laudon & Laudon
Sistemas de información gerencial, 2016
Twice-Exceptional Students
Teaching the Postsecondary Music Student with Disabilities, 2017
LANDASAN PENGEMBANGAN NILAI AGAMA DAN MORAL ANAK USIA DINI Disusun guna memenuhi tugas mata kuliah
Selma Sri Junita , 2024
Toward an Integration of Web Accessibility into Testing Processes
Procedia Computer Science, 2014
Dissection of the Fusarium I2 gene cluster in tomato reveals six homologs and one active gene copy
The Plant Cell …, 1998
Mise en Evidence et Caracterisation Des Recepteurs De Igf-I et De Igf-II Sur Deux Sous-Clones De La Lignee Cellulaire Myoblastique C 2 De Souris
Reproduction Nutrition Développement, 1989
Effects of Oncogenic Gαq and Gα11 Inhibition by FR900359 in Uveal Melanoma
Molecular Cancer Research, 2018
Anticancer Effects of Medical Malaysian Leech Saliva Extract (LSE)
Pharmaceutica Analytica Acta, 2012
Choice of Strategy in SMEâs
International Journal of Academic Research in Business and Social Sciences, 2016
Ejercicio y redes fisiológicas y bioquímicas en la hipertensión
Acta Bioquimica Clinica Latinoamericana, 2015
Efficiency of slash bundling in mature coniferous stands
Scientific Research and Essays, 2013
Sleight of hand with Trident II
Bulletin of the atomic scientists, 1984