Zalewska-Czarnecki Przewodnik

ARCHEOLOGIA FRONTU WSCHODNIEGO WIELKIEJ WOJNY JAKO WYZWANIE Pod redakcją: Anny I. Zalewskiej ARCHEOLOGIA FRONTU WSCHODNIEGO WIELKIEJ WOJNY JAKO WYZWANIE Pod redakcją: Anny I. Zalewskiej ARCHEOLOGIA FRONTU WSCHODNIEGO WIELKIEJ WOJNY JAKO WYZWANIE Pod redakcją: Anny I. Zalewskiej Warszawa – Lublin 2021 Książkę opiniowali do druku recenzenci zewnętrzni: prof. dr hab. Włodzimierz Rączkowski oraz dr hab. Piotr Strzyż, prof. UŁ Koncepcja i redakcja naukowa: Anna I. Zalewska Redakcja i korekta: Dorota Cyngot Tłumaczenia: Paul Barford Autorzy/Authors: Angelika Bachanek (9, 12, Aneksy: Wykaz III.3) Kamila Baturo (15, Aneksy: Wykaz III.6) Magdalena Bis (16, Aneksy: Wykaz III.7) Andrzej Chałas (4) Dorota Cyngot (2, 8, Aneksy: Wykaz III.8); Jacek Czarnecki (10, 19, 20, Aneksy: Wykaz III.2) Krzysztof Karasiewicz (11, 17, Aneksy: Wykaz III.1) Grzegorz Kiarszys (18) Justyna Marchewka (5) Joanna Piątkowska-Małecka (13, Aneksy: Wykaz III.9) Jarosław Rostkowski (14, Aneksy: Wykaz III.5) Anna Szarlip-Myśliwiec (5) Maciej Śliwakowski (4) Grzegorz Śnieżko (Aneksy: Wykaz III.4) Piotr Świątkiewicz (7) Dariusz Wyczółkowski (8) Anna Izabella Zalewska (1, 3, 6, 9, 19, 20, 21, Aneksy: Tabela 1) Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury, uzyskanych z dopłat ustanowionych w grach objętych monopolem państwa, zgodnie z art. 80 ust. 1 ustawy z dnia 19 listopada 2009 r. o grach hazardowych. Prace redakcyjne: korekty techniczne, opracowanie redakcyjne, korekty językowe, rewizja zostały zrealizowane przez Fundację Przydrożne Lekcje Historii. Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana ani rozpowszechniana bez pisemnej zgody autorów i wydawcy stosownych podmiotów. © Copyright by Anna I. Zalewska, individual authors, UMCS and FPLH Wydanie I Warszawa – Lublin 2021 ISBN 978-83-227954-1-5 ISBN 978-83-947370-3-0 Skład i łamanie: [email protected] Druk: Soft Vision Wydawnictwo UMCS ul. Radziszewskiego 11, 20-031 Lublin http://wydawnictwo.umcs.pl/ SPIS TREŚCI Słowem wstępu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Część I. Archeologia frontu wschodniego jako wyzwanie społeczne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 1. Poznawanie i uobecnianie znaczących dla kultury materialnych śladów frontu wschodniego Wielkiej Wojny z perspektywy metodologicznej. Relacje, interakcje, powiązania i wyzwania. . . . 19 Anna Izabella Zalewska 2. Dobra materialne i surowce pozyskiwane przez walczące strony w związku z wojną: odcinek frontu wschodniego Wielkiej Wojny nad Rawką i Bzurą w archiwaliach i w źródłach archeologicznych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 Dorota Cyngot 3. Straty ludzkie wynikłe z zastosowania przez armię niemiecką trującego chloru w pierwszym ataku falowym na terenie dzisiejszej Polski. Maj 1915 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 Anna Izabella Zalewska 4. Charakterystyka aktywnych substancji chemicznych potencjalnie obecnych na polu bitwy w rejonie Bzury i Rawki w 1915 roku oraz ich pozostałości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Andrzej Chałas, Maciej Śliwakowski 5. Charakterystyka szczątków kostnych żołnierzy poległych w toku działań zbrojnych w latach 1914-1915, zadokumentowanych w ramach badań archeologicznych na Równinie Łowicko-Błońskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Justyna Marchewka, Anna Szarlip-Myśliwiec 6. Miejsca spoczynku poległych żołnierzy, w tym (nie)obecne mogiły zbiorowe i tzw. „wyekshumowane cmentarze wojenne”, jako miejsca znaczące dla kultury i jako wyzwania społeczne . . . . . 89 Anna Izabella Zalewska (oraz zespół APP i AFW) Część II. Archeologia frontu wschodniego jako wyzwanie poznawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 7. Znaleziska archeologiczne z okresu I wojny światowej z przedinwestycyjnych badań archeologicznych przeprowadzonych w latach 2005-2007 w Bolimowie, gmina Bolimów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 Piotr Świątkiewicz 8. Materialne pozostałości Wielkiej Wojny w świetle wyników badań wykopaliskowych wyprzedzających budowę autostrady A-2, przeprowadzonych w 2008 roku w Miedniewicach, gmina Wiskitki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 Dariusz Wyczółkowski, Dorota Cyngot 9. Relikty infrastruktury zapleczowej zbadane w ramach planowych, proaktywnych badań archeologicznych na terenie gminy Nieborów w latach 2014-2018 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 Anna Izabella Zalewska, Jacek Czarnecki, Angelika Bachanek 10. Materialne pozostałości elementów fortyfikacji polowych, zasieków i drutów kolczastych z okresu I wojny światowej. Studium przypadku. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 Jacek Czarnecki 11. Pozostałości amunicji artyleryjskiej, granatów ręcznych i karabinowych z badań archeologicznych frontu nad Rawką i Bzurą (1914-1915) jako wyzwanie poznawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 Krzysztof Karasiewicz 12. Ludzki aspekt życia w okopach Wielkiej Wojny. Przedmioty związane z wyżywieniem żołnierzy walczących w rejonie Rawki i Bzury w latach 1914-1915 z perspektywy archeologicznej. . . . . . . 179 Angelika Bachanek 13. Charakterystyka archeozoologiczna szczątków kostnych zadokumentowanych w wyniku archeologicznych badań wykopaliskowych na polu bitwy frontu wschodniego Wielkiej Wojny w dorzeczu Rawki i Bzury. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195 Joanna Piątkowska-Małecka 14. Archeologiczne zabytki skórzane z frontu wschodniego I wojny światowej i ich wartość naukowa i historyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201 Jarosław Rostkowski 15. Znaleziska szklane z badań archeologicznych przeprowadzonych na obszarze pola bitwy nad Rawką i Bzurą (1914-1915) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219 Kamila Baturo 16. Ceramika z pola bitwy z frontu wschodniego I wojny światowej i jej wartość poznawcza. Ogólna charakterystyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243 Magdalena Bis Część III. Archeologia frontu wschodniego jako wyzwanie konserwatorskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251 17. Konserwacja zabytków metalowych z I wojny światowej frontu wschodniego jako wyzwanie konserwatorskie. Studium przypadku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253 Krzysztof Karasiewicz 18. Metody teledetekcyjne i analizy GIS w badaniach krajobrazu pola bitwy na Równinie Łowicko-Błońskiej (1914-1915) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257 Grzegorz Kiarszys 19. Krajobraz pogazowy: in situ i w E-wymiarze. Materialne ślady frontu wschodniego Wielkiej Wojny jako muzeum bez ścian, destynacje turystyki kulturowej i pobudki do refleksji . . . . . . . . . . . . 279 Anna Izabella Zalewska, Jacek Czarnecki 20. Mikroprzewodnik po historycznym polu bitwy w przestrzeni realnej i wirtualnej. Szlak pamięci o Wielkiej Wojnie frontu wschodniego jako wysiłek pamięci i przejaw praktyk społecznych. Studium przypadku. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295 Anna Izabella Zalewska, Jacek Czarnecki 21. Kwestia zasadności wspólnotowej ochrony śladów Wielkiej Wojny w obliczu radykalnych przemian krajobrazowych. Protest przeciwko niszczącym następstwom planowanego Centralnego Portu Komunikacyjnego w dorzeczu Rawki. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307 Anna Izabella Zalewska Aneksy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319 Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 384 SŁOWEM WSTĘPU reści składające się na tę publikację ukierunkowały następujące cele: T – dążenie do kompleksowego zaprezentowania materialnych elementów przeszłości zinterpretowanych jako ślady działań wojennych z lat 1914-1915, które zostały zadokumentowane w wyniku badań wykopaliskowych zrealizowanych do 2018 na Równinie Łowicko-Błońskiej; – przedstawienie treści potencjalnie pomocnych w waloryzowaniu, kategoryzowaniu i konserwacji materialnych pozostałości I wojny światowej frontu wschodniego; – upowszechnianie wiedzy na temat procesu archeologicznego, w wyniku którego materialne ślady Wielkiej Wojny frontu wschodniego, jako zabytki archeologiczne, są i stają się obecne pośród nas oraz – upublicznianie (na forum lokalnym, krajowym i międzynarodowym) zarówno wiedzy na temat specyfiki materialnych pozostałości działań wojennych, które miały miejsce w latach 1914-1915 na obszarze znajdującym się w granicach dzisiejszej Polski, jak i argumentów przemawiających za wysoką wartością historyczną, naukową i społeczną tych pozostałości. Publikacja ta jest podsumowaniem projektu pt. „Archeologia frontu wschodniego Wielkiej Wojny i dziedzictwo konfliktów zbrojnych jako wyzwanie poznawcze, społeczne i konserwatorskie” (akronim AFW). Projekt został zrealizowany w latach 2020-2021 w programie MKiDN pn. Ochrona zabytków archeologicznych 2020 i zakładał „opracowanie wraz z obowiązkową publikacją książkową, wyników przeprowadzonych badań archeologicznych”, w tym „analizę i konserwację pozyskanych w ramach tych badań zabytków”. Realizacja tych celów stanowi z założenia nierepetytywne dopełnienie procesu opracowywania i upubliczniania wyników badań z zakresu archeologii Wielkiej Wojny, przeprowadzonych w dorzeczu Rawki i Bzury, a uzyskanych głównie w związku z realizacją planowych wielodyscyplinarnych badań naukowych pn. „Archeologiczne Przywracanie Pamięci o Wielkiej Wojnie. Materialne pozostałości życia i śmierci w okopach na froncie wschodnim oraz stan przemian krajobrazu pobitewnego w rejonie Rawki i Bzury (1914-2014)” (akronim APP) oraz wcześniejszych badań o charakterze reaktywnym (2005-2008). Wyniki APP zostały już częściowo opublikowane w serii artykułów oraz dwu publikacjach monograficznych. Pierwsza z nich zatytułowana została Archeologiczne Przywracanie Pamięci o Wielkiej Wojnie w rejonie Rawki i Bzury (1914-1915) (Anna I. Zalewska red. 2019). Zawarte w niej treści stanowią artykulację realizacji dwóch celów: przywracania pamięci o froncie wschodnim I wojny światowej we współczesności oraz wzbogacania wiedzy o materialnych pozostałościach życia i śmierci żołnierzy w okopach wojny, zwanej Wielką. W książce tej Czytelnicy znajdą zarys kontekstu historycznego działań wojennych, które toczyły się od grudnia 1914 do lipca 1915 r. w rejonie Rawki i Bzury (część I), a także ramową prezentację procesu poznawczego (część II) i jego wyniki odnoszące się do materialnych pozostałości życia (cz. III) oraz śmierci na polu bitwy (część IV). Z kolei wnioski na temat stanu przemian krajobrazu pobitewnego zawarte zostały w drugiej monografii, pod tytułem Krajobraz Wielkiej Wojny. Front nad Rawką i Bzurą (1914-1915) w świetle teledetekcji archeologicznej i źródeł historycznych (Anna I. Zalewska, Jacek Czarnecki, Grzegorz Kiarszys 2019), której clue treści stanowią wyniki korelacji różnego typu danych (archeologicznych, historycznych i teledetekcyjnych). Jest to wgląd w przestrzenność badanego pola bitwy (część I), w potencjał metod teledetekcyjnych w kontekście rejestrowania śladów Wielkiej Wojny (część II), we wstępne wnioski odnoszące się do analiz archiwalnych fotografii lotniczych wykonanych w roku 1915 (cz. III) oraz w uzasadnienia dla wytypowania pięciu miejsc węzłowych, w okolicach wsi: Joachimów-Mogiły (1), Wola Szydłowiecka (2), Humin i “Wzgórze 95” (3), Borzymówka (4) oraz Zakrzew (5) na badanym terenie (cz. IV). W podsumowaniu naszkicowana została specyfika archeologicznego krajobrazu Wielkiej Wojny w rejonie Rawki i Bzury oraz wskazano granice stref szczególnych, o które troska może tworzyć „wspólnotę dziedzictwa”. Piszę o tym w tym miejscu, by Czytelnicy nie byli zaskoczeni faktem, że nie znajdują w książce, którą trzymają w dłoniach lub czytają ją w wersji elektronicznej, wielu teoretycznie niezbywalnych dla samodzielnej publikacji elementów, takich jak zarys tła historycznego, charakterystyka obszaru badań, dobór metod i strategii badawczej oraz wnioski całościowe itd. Zainteresowanych tymi zagadnieniami zachęcam do zapoznania się z obydwoma uprzednio opublikowanymi tomami oraz z innymi opracowaniami 8 Słowem wstępu na temat wydarzeń wojennych 1914-1915, w celu uzyskania pełniejszego kontekstu dla treści zawartych w tym tomie, a także wskazówek co do dalszej literatury przedmiotu. Zasadne wydaje się traktowanie połączonego przekazu tych trzech publikacji jako warunku: – pełniejszej kontekstualizacji archeologii frontu wschodniego Wielkiej Wojny w centralnej Polsce; – dopełnienia przekazu na temat wyzwań poznawczych i społecznych wywołanych przez materialne pozostałości tego konfliktu oraz – dostrzeżenia zasadności potencjalnych następstw badań / wiedzy / świadomości / odkrycia i uobecniania materialnych świadectw przeszłości w zakresie konserwatorskim. W niniejszej publikacji pt. Archeologia frontu wschodniego Wielkiej Wojny jako wyzwanie nacisk został położony na omówienie relacji i powiązań ludzi (z przeszłości i współczesnych), rzeczy (stanowiących element minionej rzeczywistości wojennej i uobecnionych w teraźniejszości) i miejsc (historycznego krajobrazu pola bitwy i jego archeologicznego alter ego), odnoszących się do działań wojennych z lat 1914-1915, które zostały zbadane z wykorzystaniem metod archeologicznych. Wybór opisanych zagadnień stanowi efekt dążenia do uzyskania reprezentatywności dla charakterystyki zasadniczych rodzajów pól relacji. Towarzyszą im wyzwania zarówno społeczne, w których centrum są ludzie (ci z przeszłości i ci z teraźniejszości) jak i poznawcze, w których spektrum są rzeczy (in situ i w archeologicznej pracowni badawczej), oraz wyzwania konserwatorskie (przedmioty już zakonserowane i miejsca, które poprzez stosowną konserwację mogłyby się uobecnić i trwać pośród nas). Relacje te były rozpoznawane w wyniku prowadzenia kwerend archiwalnych, rekonesansów terenowych oraz prac gabinetowych nad danymi uzyskanymi z wykorzystaniem archeologicznych metod nieinwazyjnych i inwazyjnych. Treść publikacji została podzielona na trzy części, poprzedzone wprowadzeniem do problematyki oraz zwieńczone podsumowaniem, w formie praktycznej aplikacji wniosków z badań. Pierwsza z części daje wgląd w wyzwania społeczne towarzyszące archeologii frontu wschodniego. Punkt wyjścia stanowi charakterystyka dóbr materialnych i surowców, które były pozyskiwane przez walczące strony w związku z wojną, bardzo często kosztem miejscowej ludności. Autorka, wydobywając z odmętów zapomnienia papier, plastik, czy papę, odnosi się do zagadnień często pomijanych w badaniach wojny, pomimo ich znacznego prospołecznego potencjału. W kolejnych dwóch rozdziałach położono nacisk na to, co „nieludzkie”, ale niestety tylko w sensie metaforycznym. Ogniskując uważność na stratach ludzkich – poniesionych przez walczące na ziemiach dzisiejszej Polski armie w wyniku zastosowania trującego chloru w pierwszym ataku falowym przeprowadzonym 31 maja 1915 przez armię niemiecką uczytelniono szerszy problem (nie)policzalności ofiar broni chemicznej. Pośrednio, jest to ukazanie powodów, dla których tak liczne (jak należy zakładać) groby i cmentarze wojenne wciąż pozostają dla nas niedostępne. Tymczasem, to groby żołnierzy są „najlepszymi kazaniami o pokoju”, co trafnie ujął laureat Pokojowej Nagrody Nobla Albert Schweitzer. Również, są one miejscami znaczącymi dla kultury współczesnej i jako takie powinny być otaczane bezczasową ochroną i opieką z myślą o przyszłości. Znaczące dla kultury są również inne ślady – świadectwa składające się na spuściznę Wielkiej Wojny trwającą pośród nas. Mają one zarówno materialną, jak i niematerialną wartość. Elementem niematerialnego dziedzictwa I wojny światowej są wciąż aktualne odniesienia nauki, pamięci i kultury współczesnej zarówno do poległych żołnierzy, jak i do stosowania w jej trakcie broni chemicznej. Nastąpiło to na terenie dzisiejszej Polski, wielokrotnie, w 1915 r. Wgląd w to zagadnienie daje również rozdział autorstwa zaproszonych do współpracy z archeologami chemików, którzy poprzez poszukiwanie śladów aktywnych substancji chemicznych w próbkach pobranych z pola bitwy, pośrednio uwrażliwiają nas na wciąż aktualny problem broni masowego rażenia. Ostatnie rozdziały tej części dotyczą problemów związanych z poległymi żołnierzami i miejscami ich spoczynku. Dają one wgląd w proces rekonstrukcji osteobiografii poległych oraz w proces odnajdywania i interpretacji nieoczywistych miejsc, w których znaleziono szczątki poległych żołnierzy, czyli takich mogił i cmentarzy wojennych, których status do niedawna pozostawał lub wciąż pozostaje niedookreślony. Druga część książki zawiera treści ukierunkowujące uważność Czytelników na różnego typu wyzwania poznawcze konstytuujące archeologię frontu wschodniego. Część tę rozpoczynają rozdziały ważkie dla historii dziejów myśli archeologicznej z uwagi na fakt, że dają one wgląd w czas, w którym znaleziska z okresu I wojny światowej zostały zadokumentowane i poddane interpretacji, przez co – jako jedne z pierwszych w Polsce – zyskały formalny status zabytków archeologicznych. Było to wynikiem ratowniczych (przedinwestycyjnych) badań wykopaliskowych, które prowadzono w latach 2005-2008 na Równinie Łowicko-Błońskiej w znacznie szerszym zakresie, jednak w przeważającej mierze z pominięciem (wykluczeniem) wartości naukowej i historycznej reliktów Wielkiej Wojny. W kolejnych rozdziałach przedstawiono wybrane aspekty wyników badań wykopaliskowych, które stanowiły element przeprowadzonych w latach 2014-2018, już planowych, badań archeologicznych – ukierunkowanych na interpretację, rozpoznanie, udokumentowanie, zabezpieczenie i prospołeczne uobecnienie śladów działań wojennych w latach 1914-1915 w rejonie Rawki i Bzury jako zabytków archeologicznych. Omówione zostały na wybranych przykładach trzy główne grupy stanowisk archeologicznych badane w ramach planowych, proaktywnych badań: miejsca spoczynku poległych żołnierzy, materialne pozostałości infrastruktury zapleczowej oraz fortyfikacji polowych. 9 Słowem wstępu Następnie, aktywizując treści źródeł archeologicznych i historycznych, przedstawiono zróżnicowane materiały wykorzystywane w toku działań wojennych 19141915 na froncie wschodnim przez walczące strony. Znaleziska te przedstawione zostały w sposób usystematyzowany, z uwzględnieniem głównych grup surowcowych oraz funkcjonalnych, reprezentatywnych dla substancji zabytkowej Wielkiej Wojny frontu wschodniego. Uwagę zwrócono na właściwości, znaczenia i role wszechobecnego metalu. Zabytki metalowe zostały przedstawione poprzez omówienie pozostałości amunicji artyleryjskiej, granatów ręcznych i karabinowych oraz przedmiotów związanych z wyżywieniem żołnierzy walczących w rejonie Rawki i Bzury w latach 1914-1915. Dopełnienie ostatniego z aspektów stanowi charakterystyka archeozoologiczna szczątków kostnych zadokumentowanych w obiektach archeologicznych. Następnie zaprezentowane zostały właściwości zabytków archeologicznych ze skóry, szkła oraz ceramiki, w ich powiązaniach z polem bitwy, z żółnierzami, z ludnością cywilną oraz z procesami toczącymi się w latach 1914-1915 i ich następstwami. W trzeciej części publikacji zawarte zostały treści odnoszące się do problemów będących przyczyną lub wynikających z wyzwań konserwatorskich w odniesieniu do materialnych pozostałości Wielkiej Wojny. Są to wyzwania związane, z jednej strony, z masowością, ale i kruchością oraz złym stanem zachowania zabytków ruchomych, które mogą wiele zyskać na procesie konserwacji, co ukazano na przykładzie pozostałości amunicji artyleryjskiej i granatów. Z drugiej zaś strony, wyzwania wynikają ze znacznej rozległości przestrzennej zabytków nieruchomych, które stanowią ślady działań wojennych z lat 1914-1915. Wgląd w ich właściwości dają metody teledetekcyjne i analizy GIS, które okazały się niezbywalne w badaniach krajobrazu bitwy nad Rawką i Bzurą jako wsparcie w dążeniach do konserwacji i ochrony obszarów o szczególnej wartości naukowej i historycznej. Podsumowanie tomu stanowią rozdziały mające na celu ukazanie, z jednej strony, potencjału kulturowego i historycznego krajobrazu pola bitwy Wielkiej Wojny (który może być spożytkowany na przykład w polu refleksyjnej turystyki kulturowej), z drugiej zaś strony, bardzo realnego ryzyka ich zatracenia in situ. Klamrą spinającą tom – z rozdziałem pierwszym, w którym z perspektywy metodologicznej ujęto zasadnicze elementy struktury procesu archeologicznego Wielkiej Wojny frontu wschodniego, są zestawienia tabelaryczne, w których zawarto informacje na temat zbadanych stanowisk archeologicznych oraz ruchomych zabytków wydzielonych z wyróżnionych grup surowcowych oraz funkcjonalnych. Do powstania tej publikacji przyczynili się przede wszystkim członkowie Zespołu badawczego, powołanego do realizacji projektu AFW w składzie (alfabetycznie): Angelika Bachanek, Dorota Cyngot, Jacek Czarnecki oraz Grzegorz Kiarszys, a także pisząca te słowa. Prezentowane w niniejszej publikacji treści pokazują też, na ile owocne okazało się zaproszenie i zainteresowanie badaną przez nas problematyką oraz zadokumentowanymi w procesie archeologicznym znaleziskami specjalistów z różnych dziedzin i o różnych zakresach specjalizacji. Wszystkim Autorom poszczególnych rozdziałów, którzy przyjęli zaproszenie do współpracy, pragnę tu serdecznie podziękować za zaangażowanie, za „rozmowy nad zabytkami”, za liczne rozterki przy ich „wydzielaniu”, za wysiłek wbrew niesprzyjającym okolicznościom w czasie zarazy, a chwilami nawet, krocząc z nią i wbrew niej „ramię w ramię”… bardzo blisko, zawsze do przodu. Dziękuję! Dziękuję też wszystkim osobom i instytucjom, które przyczyniły się pośrednio lub bezpośrednio do realizacji celów projektu AFW, w tym Uniwersytetowi Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, w szczególności Pani Beacie Herbaczyńskiej-Stankevič z Centrum Badań Naukowych i Instytutowi Archeologii UMCS oraz Instytutowi Archeologii i Etnologii PAN w Warszawie. Dziękuję najmocniej jak potrafię, Dorocie Cyngot oraz mojemu Mężowi i Synkowi, a także Katerynie i Janowi Zalewskim. Dziękuję w sposób szczególny Pani Małgorzacie Multan-Sieczka, Dyrektor wyjątkowej w kontekście naszych badań Szkoły Podstawowej w Huminie. Szkoła ta została założona w roku 1908, dla dzieci, które wówczas uczył szewc, a część zajęć odbywała się w domach prywatnych. Dzięki zaangażowaniu miejscowej wspólnoty rodziców, w roku 1913 wybudowana została murowana szkoła, niestety doszczętnie zniszczona właśnie w toku działań zbrojnych w latach 19141915. W roku 1917 w miejscu zniszczonej szkoły powstał mały drewniany budynek, który jednak mógł pomieścić tylko część uczniów, pozostali znowu musieli uczyć się w prowizorycznych salkach w domach prywatnych. Trwało to – co pośrednio pokazuje skalę i długotrwale konsekwencje zniszczeń wojennych dokonanych w czasie I wojny światowej – aż do 1955 r. Dopiero wówczas mieszkańcy Humina wybudowali kolejną murowaną szkołę, w której murach jedna z wspanialszych nauczycielek historii, które było mi dane poznać, Pani Małgorzata właśnie, poprzez swoją postawę, pracę z dziećmi i młodzieżą i wraz z nimi – pozostaje źródłem nadziei na to, że można sprostać wyzwaniom towarzyszącym zabytkom Wielkiej Wojny frontu wschodniego. Jest to nadzieja znacznie większa niż wypełnione danymi na temat cech krajobrazu I wojny karty Krajowej Ewidencji Zabytków Lądowych (KEZAL). Anna I. Zalewska 19 KRAJOBRAZ POGAZOWY: IN SITU I W E-WYMIARZE. MATERIALNE ŚLADY FRONTU WSCHODNIEGO WIELKIEJ WOJNY JAKO MUZEUM BEZ ŚCIAN, DESTYNACJE TURYSTYKI KULTUROWEJ I POBUDKI DO REFLEKSJI Anna I. Zalewska, Jacek Czarnecki Wprowadzenie Trasa I Przedmiotem omówienia w niniejszym rozdziale jest zarys koncepcji ścieżki historyczno-edukacyjnej po byłym polu bitwy Wielkiej Wojny, na trasie: Joachimów-Mogiły, Wola Szydłowiecka, Humin (gm. Bolimów, woj. łódzkie). Proponowana ścieżka wiedzie przez obszar leżący na terenie Równiny Łowicko-Błońskiej, w centralnej Polsce, na styku dzisiejszych województw mazowieckiego i łódzkiego. Na obszarze tym po prowadzonej tam od zimy 1914 do lata 1915 r. wojnie pozycyjnej pozostały liczne relikty fortyfikacji polowych, a także oznaki zastosowania przez armię niemiecką broni chemicznej – zarówno pocisków gazowych z gazem łzawiącym i drażniącym (w styczniu i lutym 1915), jak i ataków falowych trującym chlorem (maj-lipiec 1915). Uznawszy za zasadne działania na rzecz traktowania materialnych oznak działań wojennych, w tym zastosowania broni masowego rażenia (tu broni chemicznej) w przeszłości, jako pobudek do refleksji oraz jako „potencjalnych celów uważnego podróżowania i refleksyjnej turystyki kulturowej” (por. opis założeń i uzasadnienie w: Zalewska 2020), w opracowaniu przyjęto następujące założenia: – ścieżka powinna ukazywać miejsca pomocne w upublicznianiu na forum lokalnym i krajowym oraz międzynarodowym wiedzy na temat procesu archeologicznego, w wyniku którego do rangi zabytków archeologicznych podnoszone są materialne ślady I wojny światowej na froncie wschodnim, poprzez promowanie ochrony materialnych pozostałości po działaniach wojennych 1914-1915 in situ; – ścieżka powinna obejmować co najmniej dwa warianty – dla piechurów i dla zmotoryzowanych, przy czym wariant pierwszy powinien zawierać opcje dla turystów rowerowych. Wariant dla turystów pieszych obejmuje całość obszaru o cechach tzw. frontu gazowego, czyli obszaru, na którym doszło do zastosowania broni chemicznej przez armię niemiecką w 1915 r. Obszar ten rozpościera się od brzegu Rawki w pobliżu wsi Joachimów-Mogiły (w granicach administracyjnych gminy Bolimów), aż po wsie Zakrzew nad Bzurą oraz Kozłów Biskupi (w graniach administracyjnych gminy Nowa Sucha). Z uwagi na znaczne odległości, jakie dzielą początkowy i końcowy punkt zwiedzania, tj. około 25 km, nasza propozycja ma charakter etapowy, tj. zaproponowana ścieżka składa się z dwóch lub trzech etapów. Jest to poszerzenie uprzedniej propozycji, jaką opracowaliśmy i opisaliśmy w publikacji Ślady i świadectwa walk nad Rawką i Bzurą jako Przydrożne Lekcje Historii (por Zalewska, Czarnecki 2016: 11-117). Traktowaliśmy je jako jeden spośród wielu możliwych sposobów na przywracanie pamięci o wydarzeniach z lat 1914-1915, poprzez bezpośredni kontakt z miejscami naznaczonymi wydarzeniami wojennymi. Wiele z tych miejsc jest zatopionych w krajobrazie pięknej Puszczy Bolimowskiej. Część z nich jest aktualnie trudno dostępna. Można jednak wciąż konfrontować się z wieloma spośród nich. Wówczas założyliśmy, że pomocna w tym może być wędrówka trzema zaproponowanymi ścieżkami, których elementami trwałymi są tablice z informacjami zawierające opracowane przez nas opisy i historyczne fotografie odnoszące się do poszczególnych miejsc. Tablice zostały usytuowane w tych miejscach, których dotyczą, za zgodą i we współpracy z właścicielami terenu, którego składową stanowią opisane na tablicach miejsca. Potrzeba aktualizacji oraz uzupełnienia danych składających się na ścieżkę wynikła z naszej interakcji z osobami zainteresowanymi zwiedzaniem 280 Anna I. Zalewska, Jacek Czarnecki Ryc. 1. Ryc. 1. Fragment ortofotomapy Google Earth, z zaznaczonym I etapem ścieżki historyczno-edukacyjnej. Na mapie zostały oznaczone „pinezkami” opisane w niniejszym rozdziale punkty ważne dla wydarzeń związanych z walkami w rejonie Rawki i Bzury w roku 1915. Zaznaczone są też znajdujące się w pobliżu ścieżki cmentarze wojenne, niektóre do niedawna zapomniane i zaniedbane. Kliknięcie w daną „pinezkę”, rozwija krótki opis obiektu, jak to pokazano na rycinie (opracowanie J. Czarnecki). Fig. 1. Fig. 1. Fragment of the Google Earth orthophotomap, with the first stage of the historical and educational path marked. The map shows the points described in this chapter that are important for the events related to the battles in the Rawka and Bzura regions in 1915. There are also marked war cemeteries nearby, some forgotten and neglected until recently (compilation by J. Czarnecki). pola bitwy. Na uobecnienie i uzupełnienie kolejnych wątków i elementów zwrócili nam uwagę nauczyciele historii (w szczególności p. Małgorzata Multan-Sieczka i mieszkańcy Humina – odnośnie do „Wzgórza 95”) oraz przewodnicy PTTK z Łowicza (którzy poprosili o uzupełnienie naszych przydrożnych lekcji o dane geolokalizacyjne). Dziękując wszystkim, którzy „przetestowali” w terenie nasze ścieżki i podejmą się praktykowania wskazówek podanych poniżej, prosimy o informacje zwrotne co do ich użyteczności. W proponowanej tu ścieżce, jej etap I to trasa o długości około 11 km obejmująca obiekty położone na terenie 1 gminy Bolimów. Kluczowymi składowymi ścieżki na tym odcinku proponujemy uczynić: – okolice wsi Joachimów-Mogiły, a tu w szczególności wytypowany do zwiedzania obszar Puszczy Bolimowskiej (pozostałości tzw. ziemi niczyjej i pozostałości linii okopów, stanowiących niegdyś pasy obrony niemieckiej i rosyjskiej). Rejon ten postrzegamy jako unikatowy, z uwagi na relatywnie dobry lub bardzo dobry stan zachowania reliktów Wielkiej Wojny, a także m.in. jeden z kraterów1 powstałych po wybuchu podziemnej miny, znajdujący się nad Rawką, na południowym skraju wsi; Nazwa „krater”, choć powszechnie stosowana przez badaczy na całym świecie, w Polsce potrafi budzić kontrowersje. Niektórzy wolą spowodowane wybuchem podziemnej miny zapadlisko nazywać lejem. Nazwę „krater” stosujemy, by odróżnić leje po pociskach właśnie od kraterów, które powstały w wyniku wybuchu podziemnej miny. W tym konkretnym przypadku, termin „Krater 227” (podobnie zresztą jak „Krater 226”), zgodnie z niemiecką czy angielską nomenklaturą wojskową, wprowadził do literatury przedmiotu Stanisław Kaliński (2010). Nazwa ta jest stosowana przez badaczy wojny. Krajobraz pogazowy: in situ i w e-wymiarze. Materialne ślady frontu wschodniego wielkiej wojny jako muzeum bez ścian... Proponowana trasa (zob. ryc. 1) rozpoczyna się przy tzw. „Kraterze 227”, tj. w miejscu, w którym 22 lutego 1915 r. żołnierze armii rosyjskiej, po wykopaniu podziemnego tunelu, na jego końcu umieścili potężny ładunek wybuchowy (tzw. minę podziemną), a następnie go wysadzili. Mina została usytuowana pod przednimi pozycjami niemieckimi, a jej wybuch spowodował śmierć wielu żołnierzy jednej z kompanii 227. Rezerwowego Pułku Piechoty (stąd nazwa „Krater 227”) i pogrzebał ciała poległych. Fakt ten został potwierdzony w wyniku badań archeologicznych (ryc. 2 i 3), w trakcie których odkryte zostały silnie zdefragmentowane szczątki poległych żołnierzy (por. Marchewka i Szarlip-Myśliwiec w tym tomie). Po wybuchu miny wojska rosyjskie przypuściły szturm na pozycje niemieckie, odpychając nieprzyjaciela o prawie kilometr. I choć sukces był tylko lokalny, stanowił jedyne zwycięskie natarcie strony rosyjskiej w rejonie Rawki i Bzury. Był to też jedyny wybuch podziemnej miny, który przyniósł sukces w postaci zdobyczy terenowych i który zmienił na trwałe przebieg linii frontu na tym odcinku walk. Wojska armii rosyjskiej próbowały powtórzyć ten sukces, sytuując i wysadzając ładunki podziemne również w innych miejscach w tym w rejonie walk (np. między wsiami Joachimów-Mogiły i Wola Szydłowiecka). Jednak strona niemiecka nie dała się ponownie zaskoczyć i odpierała szturmy sił rosyjskich. Relikty wojny podziemnej, w tym tzw. „Krater 227”, są miejscami szczególnymi z uwagi na rozpoznaną Ryc. 2. Zdjęcie lotnicze rejonu „Krateru 227” wykonane w maju 1915 r. przez niemieckich lotników, zwiadowców z 17. Polowej Eskadry Lotniczej. Czerwony punkt i nr 1 oznaczają położenie „Krateru 227”. Nr 2, to położenie linii rosyjskich. Nr 3, to położenie linii niemieckich (Oprac. J. Czarnecki, zdjęcie BArch PH19/166). Ryc. 3. Zobrazowanie rejonu „Krateru 227” w Joachimowie-Mogiłach, oznaczonego strzałką nr 1 na pochodnej Numerycznego Modelu Terenu (NMT) wygenerowanego z chmury punktów w wyniku badań archeologicznych. Nr 2 to położenie linii rosyjskich. Nr 3, to położenie linii niemieckich (Zbiór danych APP, opracowanie G. Kiarszys, J. Czarnecki). Fig. 2. Aerial photograph of the „Crater 227” area, taken in May 1915 by German scout pilots from the 17th Field Aviation Squadron. The red point and number 1 are the location of “Crater 227”. Number 2 is the location of the Russian lines. No. 3 is the location of the German lines (Compiled by J. Czarnecki, photo BArch PH19/166). Fig. 3. Imaging of the area of „Crater 227” in Joachimów-Mogiły, marked with arrow no. 1, on a Digital Terrain Model (DTM) generated from a point cloud as a result of archaeological research. No. 2 is the location of the Russian lines. No. 3 is the location of the German lines (APP data collection, compiled by G. Kiarszys, J. Czarnecki). – okolice wsi Wola Szydłowiecka i wsi Humin, z uwagi na ich węzłowe znaczenie w toku działań wojennych 19141915 (por. Zalewska, Czarnecki, Kiarszys 2019: 79-92). Nowym elementem względem ścieżki uprzednio przez nas zaproponowanej i powstałej w latach 2013-2015, oznaczonej w terenie poprzez umieszczenie tablic informacyjnych składających się na propozycję Przydrożnych Lekcji Historii, jest dotychczas niemal nieznane miejsce, w którym usytuowana była jedna z kluczowych pozycji, o które toczyły się krwawe zmagania, tj. tzw. „Wzgórze 95” (zob. Zalewska, Czarnecki, Kiarszys 2019: 82 i nast.). Miejsce to zostało rozpoznane w wyniku nieinwazyjnych badań archeologicznych i teledetekcyjnych. Nie były tam prowadzone badania wykopaliskowe. Trasa I – Etap I Trasa I: „Krater 227” – cmentarz wojenny Joachimów-Mogiły – tzw. Leśny odcinek frontu – Wola Szydłowiecka – Humin – „Wzgórze 95” 281 282 Anna I. Zalewska, Jacek Czarnecki Cmentarz Wojenny Joachimów-Mogiły 1914-1915 oraz 1939-1945 Ryc. 4. „Krater 227”, stan po wyrębie lasu, który został dokonany pomimo tego, że stanowisko jest wpisane w Gminnej Ewidencji Zabytków i który skutkował odsłonięciem licznych, silnie zdefragmentowanych szczątków ludzkich na powierzchni ziemi. Stan z czerwca 2019 r. (Fot. J. Czarnecki). Fig. 4. “Crater 227”, after clearing the forest. Status as of June 2019 which was made despite the fact that the site is recorded in the Municipal Register of Monuments and which resulted in the disclosure of numerous, highly fragmented human remains on the surface of the earth. (Photo by J. Czarnecki). obecność tam szczątków niepochowanych żołnierzy, które do dziś są znajdowane w kontekście kraterów. Tego typu „miejsca wrażliwe” mają wyjątkowy charakter i powinny być otoczone szczególną ochroną i opieką, zaś prace leśne w ich obrębie nie powinny być prowadzone w sposób niszczący, o czym były informowane służby leśne w roku 2015 i w kolejnych latach. Miejsce to zostało również wpisane do Gminnej Ewidencji Zabytków (dalej GEZ), co teoretycznie mogłoby skutkować wzmocnieniem ich ochrony. Nie przyniosło to jednak dotychczas pozytywnych rezultatów, bowiem miejsce zostało zaorane i pozbawione chroniących je drzew i roślinności w latach 2019-2020 (zob. ryc. 4). Uzasadnieniem, jakie uzyskaliśmy w Nadleśnictwie Radziwiłłów, była „konieczność uporządkowania terenu” po wiatrołomie, który faktycznie dotknął drzewostan, zwłaszcza stary, w okolicach wsi Joachimów-Mogiły. Od „Krateru 227” proponowana trasa piesza prowadzi duktem leśnym w kierunku północno-wschodnim. Trasa rowerowa wiedzie najpierw drogą leśną na południowy wschód, do przecinki, którą trzeba pojechać na północny wschód, aż do drogi asfaltowej. W tym miejscu zwiedzający powinien skręcić na północny zachód, by dotrzeć do kolejnych punktów na proponowanej ścieżce historyczno-edukacyjnej2 . 2 Cmentarz Wojenny w Joachimowie-Mogiłach, to ogromne (w lokalnej skali) założenie o charakterze cmentarnym, które przed podjęciem badań archeologicznych (nieinwazyjnych i inwazyjnych), było w przeważającej mierze nierozpoznane i nieczytelne. Całkowity obszar wojennej nekropolii w Joachimowie Mogiłach został określony (zdelimitowany) w wyniku nieinwazyjnych badań archeologicznych, których bardzo istotnym elementem były analizy pochodnych lotniczego skanowania laserowego (dalej ALS), na 8 hektarów (ryc. 5-8). Elementy architektury tego cmentarza stanowiły pierwotnie formy ziemne (zob. ryc. 5), z wyjątkiem częściowo wybudowanego, prawdopodobnie pod koniec lat 30., a potem odnawianego, założenia cmentarnego w kształcie kamiennej rotundy, tzw. mauzoleum. Zostało ono utworzone w części stanowiącej „niemiecką” część cmentarza wojennego w Joachimowie-Mogiłach. O aktualnym charakterze tego miejsca zadecydował fakt złożenia tamże szczątków żołnierzy niemieckich poległych w czasie II wojny światowej, które zostały wyekshumowane z warszawskich cmentarzy. Przesądziło to o niemal całkowitym zatarciu pierwotnej funkcji tego miejsca, tj. nekropolii z okresu I wojny światowej (szerzej na ten temat por. Zalewska 2016 i Zalewska, Czarnecki 2016: 114, por. ryc. 6, 7). Kamienna rotunda zbudowana w latach 30. XX w. na obszarze części rozległego cmentarza, tzw. mauzoleum, do 1992 r. stanowiła miejsce spoczynku żołnierzy niemieckich poległych w bitwie nad Rawką i Bzurą w latach 1914-1915. Ich szczątki Ryc. 5. Historyczne zdjęcie rosyjskiego cmentarza w Joachimowie-Mogiłach. W głębi widoczna jedna z rotund, pierwotnie zbudowana na polecenie władz niemieckich w latach 19161918 (Źródło: Archiwum MWP sygn. 4695). Fig. 5. Archival photo of the Russian cemetery in Joachimów-Mogiły. In the background is visible one of the rotundas originally built on the order of the German authorities in the years 1916-1918 (Source: Archives of MWP). Uwaga: Turyści zmotoryzowani muszą wrócić drogą asfaltową od parkingu leśnego w Joachimowie-Mogiłach w kierunku autostrady i tam skręcić na północny wschód, kierując się tabliczkami / oznaczeniami „Cmentarz Wojenny Joachimów-Mogiły”. Krajobraz pogazowy: in situ i w e-wymiarze. Materialne ślady frontu wschodniego wielkiej wojny jako muzeum bez ścian... prawdopodobnie były tu przenoszone po zakończeniu działań wojennych z innych cmentarzy wojennych, powstałych w czasie walk w rejonie folwarku Joachimów i folwarku Mogiły, tj. na „leśnym odcinku frontu”, między osadą Majdan Bolimowski a tzw. Gajówką Modrzew (Źródło: kolekcja prywatna: Anna I. Zalewska 2020). W trudno dla nas zrozumiałą historię powojenną tego miejsca daje wgląd treść tablicy informacyjnej Przydrożnych Lekcji Historii, którą usytuowaliśmy za zgodą Nadleśnictwa Radziwiłłów po południowej stronie od tzw. mauzoleum, przy parkingu (por. też Zalewska 2016 oraz Zalewska, Czarnecki 2016). W lesie na północ od tzw. mauzoleum i na wschód od niego usytuowane są pozostałości kompleksu ziemnych mogił wojennych, z których wiele ma kształt słabo czytelnych napowierzchniowo kopców. Bezpośrednio za kamienną rotundą, ku północy, zlokalizowana jest aktualnie zaniedbana część cmentarza wojennego, na którym spoczęli w większości żołnierze armii rosyjskiej. Dokumentują to zdjęcia z lat 1916-1918 oraz pozostałości głazów znajdujące się w lesie, które są ostatnim reliktem Ryc. 6. Elementem cmentarza wojennego w Joachimowie-Mogiłach, na którym spoczywają polegli w czasie I wojny światowej żołnierze armii niemieckiej i rosyjskiej, jest tzw. mauzoleum. Kamienna rotunda, zbudowana w latach 30. XX w. do 1992 r. stanowiła miejsce spoczynku żołnierzy niemieckich poległych w bitwie nad Rawką i Bzurą w latach 1914-1915, których szczątki zostały przeniesione po zakończeniu działań wojennych z innych cmentarzy wojennych, powstałych w czasie walk w rejonie folwarku Joachimów i folwarku Mogiły, tj. na „leśnym odcinku frontu” między osadą Majdan Bolimowski a tzw. Gajówką Modrzew (Źródło: kolekcja prywatna: A. I. Zalewska 2020). Fig. 6. The so-called mausoleum is an element of the war cemetery in Joachimów-Mogiły, where the soldiers of the German and Russian armies, fallen during the World War I, are buried. A stone rotunda built in the 1930s. was the resting place of the remains of German soldiers who died in the Battle of Rawka and Bzura in 1914-1915, which had been moved after the end of hostilities from other war cemeteries established during the fighting in the area of the Joachimów farm and the Mogiły farm, i.e., on the „forest stretch of the front” between the Majdan Bolimowski settlement and the so-called Gajówka Modrzew until 1992 (Source: private collection: A. I. Zalewska 2020). tego zapomnianego przez 100 lat założenia cmentarnego i które uważny turysta wciąż może zobaczyć in situ. Kamienie te można odnaleźć w części cmentarza bezpośrednio za tzw. mauzoleum, idąc w kierunku północnym (ryc. 6, 7). Po rozpoznaniu w latach 2014-2015 cech nawarstwień kulturowych stanowiących obiekty cmentarne na stanowisku APP-16, w kolejnych latach zainicjowano prace badawcze oraz prace porządkowe na nekropolii w Joachimowie-Mogiłach. Jeden z ziemnych kopców, którego cechy rozpoznane zostały z zastosowaniem archeologicznych metod inwazyjnych, wytypowano do pełnienia w przyszłości funkcji Ossuarium – z uwagi na fakt, że w procesie badawczym nie stwierdzono śladów umiejscowienia w obrębie tego kopca szczątków poległych żołnierzy. Nie nastąpiło to na etapie procesu pierwotnego, tj. w czasie I wojny światowej lub bezpośrednio po niej. Kopiec ten był silnie zniekształcony, np. przez jego wschodnią część przebiegała wykorzystywana współcześnie ścieżka leśna. Został on oczyszczony, a jego kształt uczytelniono (poprzez nadsypanie ziemi), z wykorzystaniem wniosków z analiz archeologicznych oraz konsultacji z badaczami społecznymi i Nadleśnictwem Radziwiłłów. W efekcie, kopiec ten został wskazany jako potencjalne ossuarium, co zostało zaakceptowane przez Nadleśnictwo Radziwiłłów oraz Oddział dziedzictwa kulturowego i ochrony pamięci narodowej Biura Wojewody w Łodzi. Z udziałem archeologów oraz gospodarza miejsca, czyli w tym wypadku Lasów Państwowych (Nadleśnictwo Radziwiłłów) i przy wsparciu Urzędu Gminy Bolimów, wolontariusze z okolicznych wsi i miejscowości, w tym członkowie nieformalnych stowarzyszeń „Wystarczy Ryc. 7. W roku 1992 władze polskie i niemieckie radykalnie zmieniły charakter tzw. mauzoleum, likwidując ślady pochówków z I wojny światowej i zastępując je mogiłami oraz tablicami upamiętniającymi żołnierzy Wehrmachtu i SS, których szczątki przeniesiono tu z cmentarzy warszawskich (Źródło: kolekcja prywatna: A. I. Zalewska 2020). Fig. 7. In 1992, the Polish and German authorities radically changed the character of so called mausoleum in the military cemetery in Joachimów-Mogiły, removing the traces of World War I burials and replacing them with graves and plaques commemorating Wehrmacht and SS soldiers, whose remains were moved here from Warsaw cemeteries (Source: private collection: A. I. Zalewska 2020). 283 284 Anna I. Zalewska, Jacek Czarnecki Chcieć” i „Zróbmy to” oraz uczniowie bolimowskiego liceum i harcerze ze Skierniewic, odnowili tę jedną z zapomnianych ziemnych rotund. W grudniu 2018 r. dokonano w niej uroczystego pochówku szczątków żołnierzy rosyjskich i niemieckich odnalezionych w czasie badań archeologicznych przeprowadzonych w ramach projektu „Archeologiczne Przywracanie Pamięci o Wielkiej Wojnie” w latach 2014-2018 (za zgodą i na podstawie decyzji Łódzkiego Urzędu Wojewódzkiego). W uroczystości wzięli udział mieszkańcy z okolicy oraz osoby przyjezdne. Aktualnie kopiec ten jest miejscem pochówku żołnierzy rosyjskich i niemieckich, których szczątki odnaleziono w okolicy wsi: Jochimów-Mogiły, Wola Szydłowiecka, Borzymówka. (zob. Marchewka, Szarlip-Myśliwiec w tym tomie). Tym samym powołane zostało Ossuarium Żołnierzy Wielkiej Wojny w Joachimowie-Mogiłach (ryc. 9). Proponowana tu trasa turystyczna wiedzie od tzw. mauzoleum drogą asfaltową w kierunku północnym. Po około 550 m, w lesie po prawej stronie drogi (tj. ku wschodowi) widoczne są relikty II linii umocnień armii rosyjskiej oraz (w lesie, około 150-200 m od drogi) skupiska ziemianek z okresu I wojny światowej. Zwiedzający, podążając w głąb lasu na północ (około 100 m), może obejrzeć relikty okopów I linii armii rosyjskiej. Około 150 m dalej w kierunku północnym znajdują się relikty I linii niemieckiej, a gdy zagłębimy się w las ścieżką znajdującą się około 30 m przed okopami niemieckimi, zaprowadzi nas ona do reliktów linii rezerw niemieckich obecnych zaledwie 20 m za wciąż czytelnymi pozostałościami okopów tworzących w latach 1914-1915 I linię zajmowaną przez oddziały armii niemieckiej. Walki w tym rejonie rozpoczęły się na przełomie grudnia 1914 i stycznia 1915 r. Stanowiska zajmowane przez wojska armii rosyjskiej umiejscowione były na skraju lasu na południowy zachód od Woli Szydłowieckiej. Żołnierze armii niemieckiej, m.in. z 225. Rezerwowego Pułku Piechoty, 31 stycznia 1915 r., po zastosowaniu niespotykanej dotąd nawały artyleryjskiej, która wprost rozniosła okopy strony przeciwnej, zajęli najpierw pozycje na I linii, potem na II linii obrony rosyjskiej. Ponieważ jednak były one zbyt zniszczone przez artylerię, żołnierze zajęli i zaczęli przeorganizowywać teren za nimi. Jak zapisał kronikarz 225. rezerwowego Pułku Piechoty: „ Przebywanie w okopie rosyjskim jest nie do zniesienia, kpt. Kammer idzie jeszcze 300-500 metrów w las, nawiązuje kontakt z półbatalionem Mareesa i okopuje się na pozycji z wykorzystaniem czystych rosyjskich okopów łącznikowych i dobiegowych” (RIR 225 1928: 52). Pozycja ta stała się na długie miesiące elementem I linii okopów niemieckich „leśnego odcinka frontu”. Odegrała też istotną rolę w ataku gazowym, stąd bowiem Niemcy wypuścili trujący gaz bojowy 31 maja 1915 r. Ryc. 8. Zobrazowanie Cmentarza Wojennego w Joachimowie-Mogiłach, czytelnego na pochodnej Numerycznego Modelu Terenu (NMT) wygenerowanego z chmury punktów w wyniku badań archeologicznych (Źródło: Zbiór danych APP, opracowanie G. Kiarszys). Fig. 8. Imaging of the Joachimów-Mogiły War Cemetery, by a Digital Terrain Model (DTM) generated from a point cloud as a result of archaeological research (Source: APP data collection, compiled by G. Kiarszys). Ryc. 9. Ossuarium Żołnierzy Wielkiej Wojny w Joachimowie-Mogiłach (Źródło: kolekcja prywatna: A. I. Zalewska 2020). Fig. 9. Ossuary of the Soldiers of the Great War in Joachimów-Mogiły (Source: private collection: A. I. Zalewska 2020). Chmura lotnego chloru wypuszczona z butli stalowych w kierunku strony przeciwnika ogarnęła okopy rosyjskie I linii, jednak nie w pełni zgodnie z niemieckim planem. Żołnierze armii carskiej, którzy ocaleli, otworzyli ogień w kierunku atakujących sił armii niemieckiej i odparli pierwsze ataki, ku zaskoczeniu strony nacierającej. Gdy dowództwo niemieckie uznało, że gaz okazał się „nieskuteczny” – z uwagi na aktywność żołnierzy armii rosyjskiej zajmujących I linię – szturm odwołało. Nikt po stronie niemieckiej nie wiedział wówczas, że na kolejnych pozycjach zajmowanych przez 217. Kowrowski Krajobraz pogazowy: in situ i w e-wymiarze. Materialne ślady frontu wschodniego wielkiej wojny jako muzeum bez ścian... Ryc. 10. Mapa topograficzna z zaznaczonym przebiegiem „leśnego odcinka linii frontu”. Żółta przerywana linia oznacza przebieg opisywanej ścieżki. Linia fioletowa – skrót do drogi w kierunku Woli Szydłowieckiej. (Opracowanie J. Czarnecki, w ramach realizacji zadań AFW 2020)*. Fig. 10. Topographic map with the marked course of the „forest front line”. The yellow dashed line shows the course of the described path. Violet line – shortcut to the road towards Wola Szydłowiecka. It should be noted that the area is densely covered with forest and accessible only to hikers (Compiled by J. Czarnecki, as part of the implementation of the tasks of AFW 2020). * Uwaga! Teren na tym odcinku zwiedzania, gęsto porośnięty lasem, jest dostępny jedynie dla turystów pieszych. 285 286 Fig. 11. The area of the Bolimów Forest, around the village of Joachimów-Mogiły on the DTM image. Here can be seen the entire system of Russian fortifications (line 1 marked in red) and the German (line 1 marked in green), „the forest section of the front line” in the vicinity of the village of Joachimów-Mogiły. The yellow line marks the course of the described path, the purple line, the proposed shortcut to the road towards Wola Szydłowiecka (Source: compiled by J. Czarnecki, as part of the tasks of AFW 2020). Anna I. Zalewska, Jacek Czarnecki Ryc. 11. Obszar Puszczy Bolimowskiej, okolice wsi Joachimów-Mogiły na zobrazowaniu NMT. Widoczny jest cały system umocnień rosyjskich (I linia oznaczona kolorem czerwonym) i niemieckich (I linia oznaczona kolorem zielonym), „leśnego odcinka linii frontu” w rejonie wsi Joachimów-Mogiły. Linia żółta oznacza przebieg opisanej ścieżki, linia fioletowa, proponowany skrót do drogi w kierunku Woli Szydłowieckiej (Opracowanie J. Czarnecki, w ramach realizacji zadań AFW 2020). Krajobraz pogazowy: in situ i w e-wymiarze. Materialne ślady frontu wschodniego wielkiej wojny jako muzeum bez ścian... Pułk Piechoty, jak i na pozycjach innych rosyjskich pułków, atak skutkował znacznymi stratami ludzkimi. Na przykład, w wyniku pierwszego ataku trującym gazem na froncie wschodnim 217. Pułk Piechoty stracił tego dnia 2163 żołnierzy i oficerów (za: De Lazari 1935: 29, por. też Zalewska rozdział 3 w tym tomie, tam dalsza literatura). Ścieżka biegnąca wzdłuż pozostałości linii niemieckich po ponad 1000 m doprowadzi zwiedzającego w pobliże materialnych pozostałości wojny minowej, tj. kolejnego krateru minowego – nazwanego „Kraterem 226” (od numeru 226. Rezerwowego Pułku Piechoty, pod którego pozycjami saperzyarmii rosyjskiej wysadzili miny w lutym i marcu 1915 r. Szczegóły dotyczące tzw. wojny podziemnej wnikliwie opisał S. Kaliński (2019: 92-94) w opracowaniu pt. Wojna minowa w bitwie nad Rawką i Bzurą. Relikty „Krateru 226” zostały rozpoznane z wykorzystaniem metod archeologicznych (zarówno nieinwazyjnych, jak i inwazyjnych) w ramach realizacji celów projektu Archeologicznego Przywracania Pamięci o Wielkiej Wojnie3 w latach 2014-2018. W kwietniu 1915 r. saperzy armii rosyjskiej, wykopawszy chodnik dochodzący do I linii niemieckiej zajmowanej wówczas przez 226. Rezerwowy Pułk Piechoty, wysadzili w tym miejscu podziemny ładunek amatolu, który miał dokonać wyłomu w niemieckiej linii obronnej i wspomóc natarcie rosyjskiej piechoty w przełamaniu niemieckiej linii obronnej. Mimo zniszczenia części pozycji niemieckich, linia została utrzymana, a rosyjskie natarcie się załamało. „Krater 226” po wybuchu miny stał się częścią niemieckiej pozycji obronnej, a jego ślady do dziś są widoczne w lesie na zachód od byłej gajówki Modrzew. Około 100 m na południe od „Krateru 226” biegnie droga, którą, idąc około 350 m na północny wschód, zwiedzający dotrze do żużlowej drogi leśnej. Około 150 m na północ od tego miejsca znajduje się rosyjski cmentarz wojenny. Jest to prawdopodobnie cmentarz 220. Skopińskiego Pułku Piechoty i 218. Gorbatowskiego Pułku Piechoty, na którym spoczywają żołnierze polegli podczas walk w 1915 r. Niektórzy spośród pochowanych na tym cmentarzu żołnierzy armii rosyjskiej mogą być ofiarami ataków gazowych z 31 maja i 6 lipca 1915 r. Około 200 m na północ od tego cmentarza, na rozwidleniu dróg naprzeciwko byłej gajówki Modrzew odnaleziono w wyniku archeologicznych badań sondażowych mogiłę zbiorową (tzw. Bratnią Mogiłę), w której zadokumentowano szczątki rosyjskich żołnierzy poległych na tym odcinku frontu zimą 1915 r. W czasie badań archeologicznych ujawniono w tej zbiorowej mogile, określanej w języku rosyjskim jako Bratskaja mogiła (ros. Братская могила), szczątki ośmiu żołnierzy armii rosyjskiej, w tym co najmniej jednego żołnierza 32. Kremeńczuckiego Pułku Piechoty, na co 3 Ryc. 12. Historyczne zdjęcie cmentarza przyfrontowego, na którym spoczywają polegli żołnierze 218. Gorbatowskiego Pułku Piechoty oraz 220. Skopińskiego Pułku Piechoty. Można założyć, że na fotografii przedstawiono właśnie cmentarz położony w lesie na południe od Woli Szydłowieckiej, który został rozpoznany napowierzchniowo w wyniku badań archeologicznych (powierzchniowych i teledetekcyjnych w toku projektu APP) i jest aktualnie objęty formalną ochroną. Zdjęcie wykonano prawdopodobnie w roku 1915 (Źródło: archiwum prywatne J. Czarneckiego). Fig. 12. Archival photo of the front-line cemetery where the fallen soldiers of the 218th Gorbatowski Infantry Regiment and the 220th Skopiński Infantry Regiment are buried. It can be assumed that the photo shows the cemetery located in the forest south of Wola Szydłowiecka. That cemetery has been located by archaeological surface research (surface and remote sensing in the course of the APP project) and is now under formal protection. The photo was most probably taken in 1915 (Source: private archive of J. Czarnecki). Ryc. 13. Cmentarz wojenny w Woli Szydłowieckiej, na którym spoczywają prawdopodobnie żołnierze 220. Skopińskiego Pułku Piechoty i 218. Gorbatowskiego Pułku Piechoty (Źródło: fotografia J. Czarnecki, w ramach realizacji zadań AFW 2020). Fig. 13. Military cemetery in Wola Szydłowiecka, probably of soldiers of the 220th Skopiński Infantry Regiment and the 218th Gorbatowski Infantry Regiment (Source: photo by J. Czarnecki, as part of the tasks of AFW 2020). Uwaga! Ten odcinek dostępny jest jedynie dla turystów pieszych. Ścieżka jest nieprzejezdna nawet dla rowerów. Turyści zmotoryzowani lub rowerzyści mogą zostawić pojazd koło leśniczówki znajdującej się w Joachimowie-Mogiłach, przy drodze do cmentarza wojennego (tzw. mauzoleum), albo objechać teren przez wieś Wola Szydłowiecka i zaparkować koło rosyjskiej mogiły zbiorowej. Przejazd leśnymi duktami został zamknięty (szlaban) przez Lasy Państwowe, Nadleśnictwo Radziwiłłów w 2019 r. 287 288 Anna I. Zalewska, Jacek Czarnecki Ryc. 14. Mogiła wojenna w Woli Szydłowieckiej (ros. Братская могила) na rozstaju dróg, przy byłej gajówce Modrzew. W mogile tej w wyniku sondażowych badań archeologicznych stwierdzono miejsce spoczynku co najmniej ośmiu żołnierzy armii Imperium Rosyjskiego (Źródło: Stowarzyszenie „Inicjatywa Ziemi Bolimowskiej”). Fig. 14. The war grave in Wola Szydłowiecka (Russian: Братская могила) at the crossroads, at the former Modrzew gamekeeper’s lodge. In this grave, as a result of archaeological fieldwork, the resting place of at least eight soldiers of the army of the Russian Empire was found (Source: Association „Bolimów Land Initiative”). wskazywałby numer na naramienniku zadokumentowanym przy szczątkach poległego. Wola Szydłowiecka Idąc lub jadąc drogą w kierunku północnym od Bratniej Mogiły, zwiedzający, po przebyciu wiaduktu nad autostradą A-2 (Autostrada Wolności), zmierzać będzie w kierunku wsi Wola Szydłowiecka. Z wiaduktu nad autostradą, w zasięgu wzroku zwiedzającego zarysuje się w pełni przyczyna, dla której okolice tej wsi należy uznać za lukę interpretacyjną w archeologicznym procesie badawczym. Przy autostradzie znajdują się dwa parkingi (MOP Mogiły i MOP Bolimów). Zostały one zbudowane w samym centrum reliktów linii frontu, utworzonej w latach 1914-1915 przez wojska armii niemieckiej. I choć teoretycznie teren ten został zbadany w czasie badań przedinwestycyjnych, to dziwnym trafem „nie zarejestrowano w ich toku” żadnych materialnych śladów Wielkiej Wojny. Po około 650 m od autostrady zwiedzający dotrze do drogi wiodącej wzdłuż zabudowań wsi Wola Szydłowiecka. Było to kolejne miejsce węzłowe w toku działań wojennych 1914-1915 (por. uzasadnienie w: Zalewska, Kiarszys, Czarnecki 2019). W latach 1914 i 1915 stanowiło ono jedną z pozycji postrzeganych przez stronę rosyjską jako najważniejsze, bowiem sprzyjało obronie dostępu do Warszawy. W obronie tej pozycji, w czasie sześciodniowej zimowej bitwy nad Rawką i Bzurą, w dniach 31 stycznia – 5 lutego 1915 r., zginęły tu setki, jeśli nie tysiące żołnierzy armii rosyjskiej. Bitwa ta, mimo że jej strategiczny cel stanowiło odwrócenie uwagi Rosjan od przygotowań do ofensywy niemieckiej w Prusach Wschodnich, była też próbą przebicia się Niemców w kierunku Warszawy – największego ośrodka miejskiego w zaborze rosyjskim, stolicy guberni, ale też najważniejszego węzła komunikacyjnego i ośrodka przemysłowego w tej części Imperium Rosyjskiego. Zdobycie Warszawy byłoby dla Niemców nie tylko ogromnym sukcesem politycznym, ale też wzmocniłoby potencjał gospodarczy Niemiec, przy jednoczesnym osłabieniu potencjału logistycznego i gospodarczego Rosji. Ale też utrata Warszawy mogłaby wpłynąć na poważne osłabienie morale rosyjskiego wojska i ludności w głębi kraju. Właśnie dlatego Niemcy w styczniu 1915 r. zgromadzili na Nizinie Błońskiej, w rejonie rzek Rawki i Bzury, ogromną (jak na owe czasy) liczbę dział, bo około 600 sztuk. Dlatego też do przełamania rosyjskiej obrony przydzielili ogromne ilości amunicji artyleryjskiej, w tym nową i tajną broń, tj. około 18 000 pocisków z gazami łzawiącymi. Ogień artylerii skoncentrowany był na wyjątkowo (jak na owe czasy) krótkim odcinku frontu, zaledwie około 10 km. Pomimo tak potężnych środków, niemieckie oddziały nie zdołały przełamać rosyjskiej obrony. W kilku miejscach – od leśnego odcinka frontu po Humin – niemieccy żołnierze co prawda zdobyli pierwszą i drugą linię obrony (w Huminie wdarli się nawet głębiej), ale Rosjanie rzucili do obrony tego miejsca ogromne masy wojska i, ponosząc ogromne straty, powstrzymali dalsze natarcie w kierunku Warszawy. Najzacieklejsze walki o Wolę Szydłowiecką toczyły się w dniach 31 stycznia – 5 lutego 1915 r., w rejonie majątku i gorzelni Wola Szydłowiecka. Już w czasie pierwszego dnia walk rosyjskie pozycje i budynki majątku Wola Szydłowiecka często przechodziły z rąk do rąk. W końcu jednak Rosjanie nie wytrzymali nawały artyleryjskiej, działania gazów i naporu piechoty niemieckiej, i wycofali się na linie oddalone o kilkaset metrów na wschód od dotychczas zajmowanych pozycji. Rosyjskie dowództwo, uznając, że odcinek frontu między wsiami Wola Szydłowiecka i Humin jest szczególnie podatny na ataki Niemców, do jego obrony i odbicia zajętych przez Niemców pozycji rzuciło nie mniej niż 11 dywizji piechoty. Były one często rzucane w bój „z marszu” (Gurko 1919: 107), tracąc przy tym żołnierzy i nie odzyskując utraconych okopów. Stąd tak liczne cmentarze w tej okolicy (ryc. 15). W czasie bitwy zimowej Rosjanie oddali stronie niemieckiej w Woli Szydłowieckiej teren majątku i gorzelni, ale utrzymali wieś. Straty rosyjskie tylko na odcinku od Humina do folwarku Mogiły wyniosły około 40 000 żołnierzy – zabitych, rannych i zaginionych. W wyniku działań wojennych, po których ślady materialne można wciąż zobaczyć in situ, Niemcy osiągnęli w roku 1915 swój cel strategiczny. Odwrócili bowiem uwagę Rosjan od Prus Wschodnich, gdzie dwa dni po zakończeniu Krajobraz pogazowy: in situ i w e-wymiarze. Materialne ślady frontu wschodniego wielkiej wojny jako muzeum bez ścian... Ryc. 15. Cmentarze i mogiły wojenne w okolicy wsi Wola Szydłowiecka i Joachimów-Mogiły, które warto odwiedzić. Tu przedstawione na mapie topograficznej oraz na numerycznych modelach terenu (Źródło: dokumentacja APP). Fig. 15. War cemeteries and graves in the vicinity of the villages of Wola Szydłowiecka and Joachimów-Mogiły, which are worth visiting. Presented here on a topographic map and numerical terrain models (Source: APP documentation). walk nad Rawką i Bzurą rozpoczęła się ogromna operacja zimowa, dzięki której Niemcy pokonali Rosjan i wyparli ich z rejonu Wielkich Jezior Mazurskich. W efekcie krwawych zimowych starć w rejonie Rawki i Bzury, w tym użycia w ich toku gazów łzawiących, po raz pierwszy w historii na wielką skalę, w styczniu/lutym 1915 r., niemieccy sztabowcy przekonali się też, że ten środek bojowy jest nie w pełni skuteczny. Dlatego zintensyfikowano prace nad gazami trującymi. Po raz pierwszy użyto ich pod Ypres 22 kwietnia 1915 r., a na froncie wschodnim nad Rawką 31 maja 1915 r. To w tamtym czasie wojska armii niemieckiej po raz kolejny próbowały przebicia pozycji obronnych w rejonie przyczółka bolimowskiego, dążąc w kierunku Warszawy. Z uwagi na opór stawiany przez wojska carskie, obok nawały artyleryjskiej i zamiast gazów łzawiących Niemcy użyli chmury trującego chloru. To jednak również nie umożliwiło im pokonania obrony rosyjskiej. Wojska armii rosyjskiej wycofały się z pozycji zajmowanych w Woli Szydłowieckiej dopiero 17 lipca 1915 r. Idąc lub jadąc drogą na północ, po 450 m zwiedzający dotrze do drogi wiodącej z Bolimowa do Miedniewic. Warto tu skręcić na zachód i po około 80 m znowu na północ. Przed zwiedzającym ciągnąć się będzie droga, która do 31 stycznia 1915 r. była silnie broniona przez żołnierzy armii rosyjskiej jako linia frontu. Zabudowania znajdujące się po wschodniej stronie tej drogi, wraz ze stanowiącym współcześnie własność prywatną dworkiem (stąd niemożność zobaczenia tego miejsca), znajdują się tam, gdzie ponad 100 lat temu znajdował się dobrze prosperujący majątek i gorzelnia Wola Szydłowiecka. Przemierzając dalej trasę w kierunku północno-zachodnim, zwiedzający dotrze do współczesnych zabudowań wsi Humin. Tu, około 200 m na wschód od skrzyżowania dróg, znajduje się kolejny duży cmentarz wojenny, na którym spoczywają polegli obydwu stron walczących. W części położonej bliżej drogi, bardziej zadbanej (z kamiennym murem i niedokończonym pomnikiem), spoczywają żołnierze armii niemieckiej, zaś w głębi cmentarza, na nie objętej formalną opieką części, spoczywają żołnierze armii rosyjskiej. Wieś Humin była kolejnym węzłowym punktem obrony rosyjskiej i, mimo że Niemcy 2 lutego 1915 r. przebili się tu i weszli w głąb linii rosyjskich na ponad kilometr, to leżąca na północ od Humina pozycja obronna, zwana „Wzgórze 95”, została przez Rosjan utrzymana, co pozwoliło im na ostrzał z boku i z tyłu szturmujących wzdłuż drogi oddziałów niemieckich. To uniemożliwiło armii niemieckiej dalsze posuwanie się na wschód i być może nawet przełamanie linii frontu w tym miejscu. 289 290 Anna I. Zalewska, Jacek Czarnecki Ryc. 17. Mapa topograficzna z naniesionym odcinkiem linii frontu od Woli Szydłowieckiej po Borzymówkę (d. Borzymów). W centralnej części mapy zaznaczona pozycja „Wzgórze 95” (Opracowanie J. Czarnecki, w ramach realizacji zadań AFW 2020). Topographic map with the front line section from Wola Szydłowiecka to Borzymówka (former Borzymów). In the central part of the map, the positions on „Hill 95” are marked (Source: compiled by J. Czarnecki, as part of the tasks of AFW 2020). Ryc. 16. Mapa niemieckich pozycji ustalonych na podstawie meldunków obserwatorów naziemnych oraz zwiadu lotniczego. Mapa datowana jest na 19 stycznia 1915 r., ale jeden z rosyjskich oficerów sztabowych narysował czerwoną kredką zarys postępów niemieckich po ataku z 2 lutego 1915 r. (Źródło: RGVIA Ф.2019 O.1 Д. 98, opracowanie J. Czarnecki, w ramach realizacji zadań AFW). Fig. 17. Fig. 16. Archival map of German positions established on the basis of reports from ground observers and air reconnaissance. The map is dated January 19, 1915, but one of the Russian staff officers drew the outline of the German progress after the attack of February 2, 1915 with a red pencil (Source: RGVIA Ф.2019 O.1 Д. 98, compiled by J. Czarnecki, in as part of the tasks of AFW). o około 1000 m w stosunku do reszty rosyjskiej linii obronnej. Pozycja ta zwykle była obsadzona przez dwie kompanie jednego z pułków broniących tego odcinka, ponadto kompanie rezerwowe zajmowały okopy położone od kilkudziesięciu do 200 m dalej w głębi „lasu”, a na zapleczu tej pozycji, około 1500 m od pierwszej linii, znajdowała się kolejna linia obrony oraz pozycje artylerii, która wspierała obrońców tego odcinka. Niemcy kilkakrotnie próbowali zdobyć te pozycje. 16 stycznia 1915 r., podczas próbnego użycia gazów bojowych (łzawiących) na północnym odcinku poddała się cała kompania Rosjan. Niemcy nie zdołali zająć tych okopów, bo odepchnął ich rosyjski kontratak, ale samo poddanie się oszołomionych gazem żołnierzy rosyjskich było (początkowo) dla niemieckich sztabowców dowodem na skuteczność nowej, eksperymentalnej broni. Zmasowany ostrzał gazowy, który spadł na pozycje rosyjskie dwa tygodnie później, nie potwierdził tych „optymistycznych” obserwacji. Linia obrony na „Wzgórzu 95” nie drgnęła, choć sąsiednie pozycje – zwłaszcza te od wsi Humin po majątek Wola Szydłowiecka, Niemcy zdobyli, wdzierając się głęboko w pas obrony rosyjskiej. „Wzgórze 95” pozostało niezdobyte, nawet po użyciu trującego chloru, podczas pierwszego na froncie wschodnim ataku gazowego 31 maja 1915 r. Tego dnia na pozycjach tych zginęli prawie wszyscy żołnierze 53. Pułku Strzelców Syberyjskich, obsadzający pierwszą linię obrony i linię rezerw. W sumie straty oblicza się na 3144 żołnierzy i oficerów (De Lazari 1935: 29), otrutych lub zatrutych gazem, W trakcie zwiedzania warto mieć na uwadze fakt, że front zamarł w rejonie Rawki i Bzury aż do maja 1915 r. Również w tym czasie obydwie strony dokonywały licznych prac ziemnych i innych przekształceń krajobrazu o charakterze wojennym. By przerwać zastój wojny pozycyjnej, Niemcy dokonali na tym odcinku pierwszego ataku gazowego chlorem. Nie przyniósł on zakładanych rezultatów i rosyjskie linie w Huminie zostały zajęte dopiero 17 lipca 1915 r., kiedy to Rosjanie na całej linii wycofali się na wschód – najpierw na linię Wisły, potem dalej, na tereny dzisiejszej Ukrainy, Białorusi i Litwy. Powróciwszy z cmentarza wojennego do drogi wiodącej z Woli Szydłowieckiej, warto udać się się na północny zachód drogą w kierunku wsi Kurabka. Około 750 m od Humina, na wschód od drogi warto odwiedzić kompleks leśny. Jest to las pokrywający niezdobytą przez siedem miesięcy walk rosyjską pozycję, zwaną przez Niemców „Wzgórze 95” (w wojennej nomenklaturze niemieckiej: Punkt 95 lub Hohe 95). Od początku lutego 1915 r. zachodni kraniec tej pozycji miał zaledwie 500 m długości i był wysunięty na zachód Krajobraz pogazowy: in situ i w e-wymiarze. Materialne ślady frontu wschodniego wielkiej wojny jako muzeum bez ścian... Ryc. 18. Fotomapa złożona z kilku zdjęć lotniczych wykonanych w maju i czerwcu 1915 r. przez niemiecki zwiad lotniczy (Źródło: BArch PH19/166 opracowanie J. Czarnecki, w ramach realizacji zadań AFW 2020). Fig. 18. Photomap composed of several aerial photos taken in May and June 1915 by German air reconnaissance (Source: BArch PH19 / 166, compiled by J. Czarnecki, as part of the tasks of AFW 2020). w czasie jednego tylko ataku gazowego. Rosjanie utrzymali też i inne pozycje, tylko dlatego, że rosyjscy żołnierze, nie zważając na działanie duszącego chloru, ostrzeliwali atakujących Niemców, powstrzymując pierwsze natarcie. To, tak jak na opisywanych wyżej odcinkach frontu, przekonało niemieckich dowódców, że i tym razem gaz nie zadziałał, dlatego odwołali dalsze ataki piechoty (ryc. 18, 19). Kolejny atak gazowy na tym odcinku frontu miał miejsce w nocy z 6 na 7 lipca 1915 r. Znowu użyto chloru, wypuszczonego z butli gazowych umieszczonych na pierwszej linii niemieckich okopów. Pozycje na „Wzgórzu 95” obsadzał wówczas 218. Gorbatowski Pułk Piechoty, ciężko doświadczony podczas pierwszego ataku gazowego 31 maja 1915 r. Żołnierze tego pułku, gdy tylko zorientowali się, że Niemcy znowu użyli gazu, opuścili swoje pozycje i starali się uciec. Wojska armii niemieckiej zajęły zachodnią część lasu, a podczas prób odbicia utraconych pozycji, żołnierze armii rosyjskiej od wtórnego działania gazu zalegającego w zaroślach i zagłębieniach gruntu ponieśli dalsze straty. Do 6 lipca w rejonie „Wzgórza 95” linie niemieckie biegły od 20 do 50 m na północny wschód od obecnej drogi. Dziś nie ma po nich śladu, ale w lesie zachowały się słabo widoczne relikty rosyjskich pozycji obronnych, choć gospodarka leśna mocno je zatarła. Tu kończy się pierwszy etap pieszej ścieżki turystycznej po widocznych śladach I wojny światowej nad Bzurą i Rawką. W opracowaniu tym, poprzez zobrazowania sporządzone z wykorzystaniem fotografii i map oraz materiałów stosowanych w toku archeologicznego procesu badawczego, dążyliśmy do tego, by wykazać, jak ważne jest propagowanie konserwacji zapobiegawczej, w tym promowanie ochrony in situ materialnych pozostałości stref wojny, które mogą się okazać istotne społecznie i / lub poznawczo. W naszym przekonaniu narracji na temat śladów wojny i możliwości ich poznania in situ powinien towarzyszyć możliwie czytelny i prosty przekaz (w tym konkretne argumenty odnoszące się do konkretnych miejsc) na temat atutów minimalnie destrukcyjnej ingerencji w pozostające in situ elementy krajobrazu wojny. Są one znaczącymi dla kultury zabytkami – jako powierzchniowe, podziemne lub podwodne pozostałości egzystencji i działalności człowieka, złożone z nawarstwień 291 292 Anna I. Zalewska, Jacek Czarnecki Ryc. 19. Schematyczne rozmieszczenie pozycji niemieckich i rosyjskich na szkicu z początku stycznia 1915 r. na opisywanym odcinku trasy turystycznej. Na dostępnych szkicach brak jest pozycji „Krateru 227”, od którego ścieżka się rozpoczyna (Źródło: HStAS M 33/2 Bu 88, opracowanie J. Czarnecki, w ramach realizacji zadań AFW 2020). Fig. 19. Schematic arrangement of German and Russian positions in a sketch from the beginning of January 1915 on the described section of the tourist route. The available sketches do not include the position of “Crater 227”, from which the path begins (Source: HStAS M 33/2 Bu 88, compiled by J. Czarnecki, as part of the tasks of AFW 2020). kulturowych i znajdujących się w nich wytworów bądź ich śladów, w tym zabytków ruchomych (por. Zalewska 2019: 182). Stwierdzeniu temu towarzyszy przekonanie o tym, że upowszechnianie wiedzy o istocie i istotności materialnych pozostałości wojen XX w. czyni powszechniejszą niż aktualnie świadomość, otwartość i zgodę na postrzeganie zabytków archeologicznych stanowiących materialne ślady nieodległej w czasie przeszłości jako społecznego dobra wspólnego, które powinno trwać ku przyszłości. Krajobraz pogazowy: in situ i w e-wymiarze. Materialne ślady frontu wschodniego wielkiej wojny jako muzeum bez ścian... Bibliografia De Lazari (Де-Лазари A.) А. 1935. Himičeskoe oružie na frontah mirovoj vojny 1914-1918 g. Moskva. / Химическое оружие на фронтах мировой войны 1914-1918 г. Moskwa Gourko V. 1919. War and Revolution in Russia 1914-1917. New York. Gurko V. = Gourko V. Kaliński S. 2010. Ataki gazowe w bitwie pozycyjnej 9. Armii Niemieckiej nad Rawką i Bzurą 1914-1915. Przemyśl. Kaliński S. 2019. Wojna minowa w bitwie nad Rawką i Bzurą. W: A. I. Zalewska (red.), Archeologiczne Przywracanie Pamięci o Wielkiej Wojnie w rejonie Rawki I Bzury (19141915). Warszawa: 81-98. Kriegsgeschichte [RIR 225] 1928. Kriegsgeschichte des Reserve-Infanterie-Regiment 225. Görlitz. Zalewska A.I. 2016. The ‘Gas-scape’ on the Eastern Front, Poland (1914-2014): exploring the material and digital landscapes and remembering those ‘twice-killed’. W: B. Stichelbaut, D. Cowley (red.), Conflict landscapes and archaeology from above. Routledge-London: 147-165. Zalewska A.I. 2020. The Use of Chemical Weapons on the Eastern Front of World War One (1915) and its Material and Discursive Remains. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archaeologica 35: 243-273. Zalewska A. I., Czarnecki J. 2016. Ślady i Świadectwa Wielkiej Wojny nad Rawką i Bzurą. Warszawa. Zalewska A.I., Czarnecki J., Kiarszys G. 2019. Krajobraz Wielkiej Wojny. Front nad Rawką i Bzurą (1914-1915) w świetle teledetekcji archeologicznej i źródeł historycznych. Warszawa. Dokumenty archiwalne Bundesarchiv Abteilung Militararchiv, Freiburg im Breisgau (BArch) BArch PH19/166 Hauptstaatsarchiv Stuttgart – Archiwum w Stuttgarcie (HStAS) HStAS M 33/2 Bu 88 Muzeum Wojska Polskiego MWP, Sygn. 4695 Rossijskij Gosudarstvennyj Voenno-Istorièeskij Archiv (RGVIA – РГВИA) Ф.2019 O.1 Д. 98 Ф.3346 О.1 Д.149 – Журнал военных действий 12_го Сибирского стрелкового полка с 1_го января по 10_е марта 1915 года 1915 года THE GAS-SCAPE: IN SITU AND IN E-DIMENSION. MATERIAL TRACES OF THE EASTERN FRONT OF THE GREAT WAR AS A MUSEUM WITHOUT WALLS, DESTINATIONS OF CULTURAL TOURISM AND TRIGGERS FOR REFLECTION Anna I. Zalewska, Jacek Czarnecki Summary Having considered actions to promote in situ conservation as legitimate and striving to treat the material elements of the past in the present as an incentive for reflection and as potential targets for careful travel and reflective cultural tourism, we proposed how to make them accessible. The subject of the discussion in this chapter is an outline of the concept of a historical and educational path through the former battlefield of the Great War, on the route: Joachimów-Mogiły, Wola Szydłowiecka, Humin (commune of Bolimów). The proposed path leads through the area of the Łowicz-Błonie Plain in central Poland, at the junction of today’s mazowieckie and łódzkie provinces. In this area, numerous relics of field fortifications remain from the trench warfare carried out here from the winter of 1914 to the summer of 1915, as well as traces of the use of chemical weapons by the German army in 1915. This included tear gas and irritant gas missiles (January-February 1915) and poisonous chlorine wave attacks (May-July 1915). In our opinion, they have a timeless historical, scientific and social value. We attempt to raise awareness of the latter and demonstrate it through proposing examples of places for reflection. 293 20 MIKROPRZEWODNIK PO HISTORYCZNYM POLU BITWY W PRZESTRZENI REALNEJ I WIRTUALNEJ. SZLAK PAMIĘCI O WIELKIEJ WOJNIE FRONTU WSCHODNIEGO JAKO WYSIŁEK PAMIĘCI I PRZEJAW PRAKTYK SPOŁECZNYCH. STUDIUM PRZYPADKU Anna I. Zalewska, Jacek Czarnecki raz z odejściem ocalałych z Wielkiej Wojny i z zanikaniem śladów zniszczeń, których na skutek tej wojny doświadczyła ludność cywilna, krajobraz pola bitwy frontu wschodniego stał się ostatnim świadkiem odległych wydarzeń. Krajobraz ten w ciągu stulecia od zakończenia działań wojennych przekształcił się w „palimpsest nakładających się na siebie, wielogłosowych krajobrazów” (Saunders 2001: 37). Mimo licznych zmian pozostaje on istotną materializacją powiązań „historii” i „pamięci”, których prześledzenie może dostarczać ciekawych i wartościowych zarówno poznawczo, jak i społecznie obserwacji i refleksji. Sprzyjać temu może proponowany tu szlak pamięci (ryc. 1-2). Miejsca, których odwiedzenie i / lub poznanie on-line proponujemy, zostały opisane włącznie z charakterystyką geoprzestrzenną (GPS) (zob. zestawienie danych geolokalizacyjnych miejsc składających się na szlak pamięci – na końcu tego rozdziału), w którym wskazane zostały miejsca oznaczone na platformie Google Earth jako E-narzędzie pn.: „Bitwa nad Rawką i Bzurą 1914-1915. Etap I”, tab. 1, ryc. 1)1. Proponowany szlak pamięci odnosi się do historycznego pola bitwy w rejonie Rawki i Bzury. Pod kilkoma względami walki stoczone w tym rejonie od grudnia 1914 do lipca roku 1915 na tym obszarze były wyjątkowe na tle innych działań wojennych na froncie wschodnim Wielkiej Wojny. W ich toku armia Cesarstwa Niemieckiego stosowała tyleż okrutne, co nowatorskie metody walki. Po raz pierwszy użyła na tym obszarze tzw. nawały artyleryjskiej. „Ogień huraganowy” armia ta zastosowała w czasie bitwy zimowej, której apogeum nastąpiło między 31 stycznia a 5 lutego 1915 r., wykorzystując nie mniej niż 600 dział, co stanowiło wyjątkową ilość jak na tamten W 1 czas (zob. Karasiewicz w tym tomie). Również po raz pierwszy w historii armia niemiecka na masową skalę użyła w czasie tej bitwy broni chemicznej. Najpierw wykorzystała pociski gazowe z gazami łzawiącymi i drażniącymi (w styczniu), następnie zastosowała ataki falowe do rozprzestrzenienia gazów trujących – chloru, nie wykluczone, że z domieszką fosgenu (w maju, czerwcu i lipcu). Skutkowało to znacznymi stratami ludzkimi, zwłaszcza w szeregach armii rosyjskiej (zob. Zalewska rozdział 3 w tym tomie, tam dalsza literatura). Poniżej przedstawiamy skrótowe opisy i lokalizacje miejsc naznaczonych śladami Wielkiej Wojny, które dobraliśmy tak, by umożliwiały zapoznanie się z miejscami samymi w sobie oraz z ich powiązaniami, zarówno w przestrzeni realnej, jak i wirtualnej. Są to elementy proponowanej przez nas ścieżki historyczno-edukacyjnej opisanej w rozdziale 19 w tym tomie. Tu uwypuklamy te cechy, które pozwalają postrzegać tę ścieżkę jako składową podlegającego ciągłym transformacjom, wciąż na nowo tworzącego się szlaku pamięci o Wielkiej Wojnie frontu wschodniego. Dlatego przy planowaniu tej trasy jako kluczowe potraktowaliśmy następujące cele, w związku z którymi należało: – wskazać miejsca umożliwiające ukazanie skali zniszczeń dokonanych w czasie wojny i zróżnicowanego stanu zachowania śladów tych zniszczeń we współczesnym krajobrazie (np. relikty fortyfikacji polowych na terenie Puszczy Bolimowskiej; okolice wsi Joachimów-Mogiły versus okolice wsi Wola Szydłowiecka czy Humin); – upamiętnić fakt, że teren ten był świadkiem wyjątkowych wydarzeń, takich jak zainicjowanie ataków z wykorzystaniem „ognia huraganowego” i broni W tabeli 1 podane zostały punkty, wokół których znajduje się teren zasługujący w naszej opinii na uwagę. Dziękujemy w tym miejscu w sposób szczególny Pani Joannie Sałata, z Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego Oddział w Łowiczu, za cenne, życzliwe uwagi dotyczące naszych dotychczasowych działań w zakresie upowszechniania wiedzy o wydarzeniach historycznych i wynikach badań archeologicznych oraz za zachęcenie nas do uzupełnienia naszego mikroprzewodnika o dane GPS. 296 Anna I. Zalewska, Jacek Czarnecki masowego rażenia (np. Wola Szydłowiecka oraz Humin i okolice: dwa ataki gazowe); – uwypuklić liczbę i rozległość miejsc spoczynku poległych żołnierzy (w tym miejsc pozacmentarnych, por. tzw. Krater 227 w Joachimowie-Mogiłach) oraz wskazać ich zróżnicowane traktowanie skutkujące aktualnym stanem zachowania i dostępności społecznej (np. cmentarz wojenny w Huminie versus mogiła i cmentarz wojenny w Woli Szydłowieckiej, lub rozległa nekropolia versus tzw. mauzoleum, tj. tumulus stanowiący jej element w Joachimowie-Mogiłach); – podkreślić fakt, że wiele z miejsc potencjalnie znaczących dla kultury wciąż pozostaje nieodkrytych (np. Humin-Dobra Ziemskie i tzw. „Wzgórze 95”); – ukierunkować uważność na te zagadnienia, które potwierdzają użyteczność społeczną archeologii jako jednej z form kulturotwórczych praktyk społecznych oraz jako jednej z form aktywności poznawczych, pomocnych w dookreślaniu tego, co pozostało po tym, co było. Proponowany szlak pamięci obejmuje tym razem miejsca naznaczone wojną znajdujące się na terenie gminy Bolimów, powiat skierniewicki, woj. łódzkie. Zwiedzanie rekomendowanych poniżej miejsc in situ lub on-line można zacząć w dowolnym miejscu. Zasadne jest obejrzenie wszystkich proponowanych poniżej punktów, dają one bowiem relatywnie szeroki ogląd miejsc znaczących dla kultury, które przybliżają zwiedzającemu zarówno specyfikę procesu dziejowego, jak i następstwa procesów podepozycyjnych. Są one istotne dla aktualnego stanu zachowania i czytelności w terenie reliktów Wielkiej Wojny na tym obszarze. Nie ulega dla nas przy tym wątpliwości, że na uwagę osób potencjalnie zainteresowanych zwiedzeniem lub odwiedzeniem on-line obszaru historycznego pola bitwy zasługują też obszary gmin sąsiadujących z gminą Bolimów, tj. gmin Wiskitki, Nieborów oraz Nowa Sucha. Z uwagi na węzłowe znaczenie obszaru ostatniej z tych gmin w toku działań wojennych (por. Zalewska, Czarnecki, Kiarszys 2019: 93-112) wytypowany już został przez nas przebieg ścieżki historyczno-edukacyjnej na terenie tej gminy (o długości ponad 13 km), która byłaby optymalnym dopełnieniem charakteryzowanego tu szlaku pamięci. Szczególnie wartymi zwiedzenia miejscami byłyby np.: wieś Borzymówka i jej okolice; wieś Mizerka i jej okolice oraz wieś Kozłów Biskupi i okolice oraz miejsca w pobliżu Nowej Suchej (jak np. miejsce po folwarku Żylin, most na rzece Sucha we wsi Zakrzew, leśny cmentarz wojenny w Kozłowie Biskupim, cmentarz wojenny w Kurdwanowie) czy Nowa Sucha (zob. np. tablicę przydrożnych lekcji historii umiejscowioną w centrum miasteczka naprzeciwko Gminnej Biblioteki w Nowej Suchej). Miejsca te, pomimo radykalnych przekształceń ich funkcji i charakteru od czasu zakończenia działań wojennych, wciąż skrywają wiele śladów zaświadczających o historii Wielkiej Wojny. Zarysowany tu, potencjalny kolejny „etap” szlaku pamięci wymaga dopracowania i nie jest przedmiotem niniejszego omówienia, ale sygnalizujemy go jako istotny element dopełniający charakterystykę całości koncepcji szlaku. Łącznik między trasami, które mogłyby się na ten przyszły kompletny szlak złożyć, wynosiłby około 3 km (dla rowerzystów i zmotoryzowanych). Połączenie w projekcie mikroprzewodnika dwóch funkcjonalności, tj. przewodnika poprzez przestrzeń realną (ryc. 2) oraz wirtualną, z wykorzystaniem on-line platformy Google Earth (ryc. 1), ma na celu uczynienie wskazywanych miejsc bardziej dostępnymi, zarówno w skali lokalnej, jak i globalnej (czemu sprzyja umieszczenie ich w przestrzeni wirtualnej). Zakładamy, że może się to okazać pomocne w dostrzeżeniu i docenieniu zarówno krajobrazu społecznego, jak i kulturowego, którego elementem są wskazane przez nas miejsca, jako istotnych również dla szeroko rozumianego procesu upamiętniania dziedzictwa Wielkiej Wojny, które w skali transkulturowej wciąż bardzo dynamicznie się rozwija (zob. Lloyd 1998; Baldwin Sharpley 2009; Iles 2011; Fathi 2021). Podlega przy tym wciąż nowym, z naszej perspektywy inspirującym, omówieniom (Scates 2006; Miles 2016; Tizzoni 2016) i pogłębionym analizom (por. Jansen-Verbeke 2010; Ahmad, Hertzog 2020). Trasa I: Joachimów-Mogiły: „Krater 227” – cmentarz wojenny – tzw. leśny odcinek frontu – Wola Szydłowiecka – Humin – „Wzgórze 95” Zwiedzanie proponujemy rozpocząć od wsi Joachimów-Mogiły (N: 52o03’37.9, E: 20o12’42.4), poprzez wieś Wola Szydłowiecka (N: 52o04’53.8, E: 20o14’51.9), po wieś Humin (N:52o05’57.3, E: 20o13’04.6). W przestrzeni rzeczywistej w każdej z tych miejscowości znajdują się tablice informacyjne Przydrożnych Lekcji Historii, pomocne w dowiedzeniu się, co jeszcze można zwiedzić w bliskiej okolicy. Warto też zwiedzić Bolimów, a tam między innymi Kościół Świętej Anny oraz lokalną Izbę Pamięci (tuż przy centralnym placu). Lokalizacja GPS wsi Bolimów to: N: 52o07’63.89, E: 20o16’36.11, identyfikator miejscowości Bolimów w systemie SIMC to 0725068. Krater 227 w Joachimowie-Mogiłach Znajdujące się tu zagłębienie jest pozostałością wybuchu miny 22 lutego 1915 r. Żołnierze armii rosyjskiej, podkopawszy się pod przednie pozycje zajmowane przez wojska niemieckie, wysadzili ogromny ładunek wybuchowy. W wyniku eksplozji zginęło wielu żołnierzy 227. Rezerwowego Pułku Piechoty armii Cesarstwa Niemieckiego. Ich szczątki do dziś są obecne w kontekście tego miejsca (zob. Marchewka, Szarlip-Myśliwiec w tym tomie). Szturm wojsk Mikroprzewodnik po historycznym polu bitwy w przestrzeni realnej i wirtualnej. Szlak pamięci o Wielkiej Wojnie frontu wschodniego... rosyjskich, który nastąpił bezpośrednio po wybuchu miny, skutkował przesunięciem pozycji zajmowanych przez stronę niemiecką o około 1 km na północ od miejsca wybuchu. Był to jedyny zakończony przełamaniem wrogich pozycji atak minowy w rejonie Rawki i Bzury, w wyniku którego wojska armii Imperium Rosyjskiego odzyskały utracone wcześniej pozycje. Ataków minowych na przyczółku bolimowskim, po których pozostały do dziś czytelne ślady materialne, było więcej. Tzw. krater minowy daje wgląd w wojnę podziemną, która była elementem walk w rejonie Rawki i Bzury oraz unaocznia, czym są tzw. pozacmentarne miejsca spoczynku poległych żołnierzy (warto zapoznać się z literaturą przedmiotu, by lepiej zrozumieć, co widzimy: zob. Kaliński 2019). Dopiero oddolne inicjatywy pasjonatów historii, miejscowych stowarzyszeń, działania Fundacji Przydrożne Lekcje Historii oraz badaczy uczestniczących w projekcie Archeologiczne Przywracanie Pamięci o Wielkiej Wojnie w latach 2014-2018, doprowadziły do ponownego umieszczenia całego kompleksu na oficjalnej liście cmentarzy wojennych z I wojny światowej. Po zwiedzeniu tzw. mauzoleum warto zagłębić się w rozpościerający się wokół las. W lesie na północ i północny zachód od tzw. kamiennej rotundy znajduje się rozległy cmentarz wojenny z lat 1914-1915, na którym można z trudem dostrzec mogiły ziemne (warto zapoznać się z literaturą przedmiotu, by lepiej zrozumieć, co widzimy: zob. Zalewska 2016). Cmentarz wojenny Joachimów-Mogiły 1914-1915 oraz 1939-19452 Rozległy cmentarz wojenny, którego elementem jest tzw. mauzoleum, to kompleks mogił ziemnych na silnie zalesionym terenie. Relikty ogromnej nekropolii I wojny światowej są aktualnie słabo czytelne w terenie. Pochowano tu żołnierzy armii niemieckiej i rosyjskiej, którzy polegli na tym odcinku działań wojennych od grudnia 1914 po lipiec 1915 r. Do roku 2015 składające się na tę największą w okolicy wojenną nekropolię ziemne mogiły i rotundy były słabo czytelne w krajobrazie, a fakt, że jest to cmentarz z okresu I wojny światowej, nie był obecny w pamięci ludzkiej. W rezultacie działań Fundacji Przydrożne Lekcje Historii oraz w wyniku badań przeprowadzonych w ramach projektu Archeologiczne Przywracanie Pamięci o Wielkiej Wojnie, które wykazały cmentarny charakter tego miejsca, cały kompleks został formalnie uznany za cmentarz wojenny i otoczony ochroną. Wolontariusze z okolicznych miejscowości (w szczególności członkowie nieformalnego stowarzyszenia „Wystarczy chcieć”) wraz z archeologami, przy wsparciu Urzędu Gminy Bolimów i Nadleśnictwa Radziwiłłów, w latach 2018-2020 doprowadzili teren cmentarza do porządku oraz uczytelnili największy ziemny kopiec usytuowany w centralnej części tej wojennej nekropolii4. Usytuowano na niej dwa krzyże upamiętniające poległych żołnierzy i w roku 2018 ustanowiono w tym miejscu Ossuarium Poległych Żołnierzy Wielkiej Wojny. Zgodnie z decyzją Wojewody Łódzkiego pochowano w tej mogile szczątki kilkudziesięciu żołnierzy rosyjskich i niemieckich odnalezione w wyniku badań archeologicznych na odcinku linii frontu przebiegającej na północ i północny zachód od tego miejsca (patrz dalszy przebieg ścieżki). U wejścia na cmentarz wojenny usytuowano kamień upamiętniający poległych żołnierzy (warto zapoznać się z literaturą przedmiotu, by lepiej zrozumieć, co widzimy: zob. Zalewska, Kiarszys 2019; Karczewska 2019: 365 i nast.). Cmentarz wojenny we wsi Joachimów-Mogiły usytuowany jest na terenie Puszczy Bolimowskiej. Część cmentarza wojennego stanowi tzw. mauzoleum, wybudowane przez Niemców w latach 30. XX w. Prace zaplanowane w 1935 r. zmierzały do zmniejszenia powierzchni cmentarza i złożenia szczątków żołnierzy armii niemieckiej w jednym kopcu. W tym celu powiększony został kopiec na południowo-wschodnim skraju kompleksu cmentarnego, nieopodal mogiły zbiorowej żołnierzy armii carskiej. Powstały tumulus wzmocniony został trzynastoma przyporami murowanymi z ciosów granitowych i kamieniami polnymi oraz obsadzony różami i bluszczem. Wart podkreślenia jest fakt, że dokumenty dające wgląd w prace budowlane nie zawierają informacji o ekshumacjach. Tumulus jest elementem rozległej nekropolii rozpościerającej się po dziś dzień na ponad 8 hektarach. Spoczywają na niej żołnierze armii niemieckiej i rosyjskiej polegli w tym rejonie w walkach od grudnia 1914 po lipiec 1915 r. W latach 90. XX w. władze polskie zgodziły się na pochowanie w tzw. mauzoleum żołnierzy niemieckich zmarłych i zabitych w Warszawie i jej okolicach w latach 1939-1944. Ich groby, znajdujące się na terenie warszawskich cmentarzy, ekshumowano, a szczątki przewieziono właśnie tu. Przez wiele lat fakt, że obszar ten jest rozległym cmentarzem żołnierzy poległych w I wojnie światowej, niemal całkowicie zatarł się w pamięci mieszkańców oraz służb powołanych do opieki nad cmentarzami wojennymi. Wyjątek stanowiły ważne działania Wiesława Sokołowskiego i Jagi Słowikowskiej oraz Andrzeja Lewandowskiego. 2 3 4 Cmentarz wojenny z lat 1914-19153 Znacznikiem (tzw. „pinezką” na Google Earth) zostało oznaczone tzw. mauzoleum, w obrębie którego spoczywają żołnierze polegli w czasie I wojny światowej w walkach na przyczółku bolimowskim oraz polegli w czasie II wojny światowej żołnierze, których szczątki ekshumowano z terenu Warszawy i okolic. Znacznikiem (tzw. „pinezką” na Google Earth) została oznaczona centralna mogiła ziemna – tzw. Ossuarium Poległych Żołnierzy Wielkiej Wojny. W sposób szczególny sprawdziło się przy uczytelnianiu kopca Ossuarium oddolne działanie wspólnotowe badaczy instytucjonalnych i nieinstytucjonalnych. W tym miejscu szczególnie dziękujemy Panom Łukaszowi Konopackiemu i Jackowi Słupskiemu oraz Dorocie Cyngot. 297 298 Anna I. Zalewska, Jacek Czarnecki Relikty rosyjskiej linii obrony w okolicy wsi Joachimów-Mogiły na terenie Puszczy Bolimowskiej5 Na terenie Puszczy Bolimowskiej są wyraźnie czytelne materialne pozostałości linii okopów, w tym I linii oraz linii rezerw, które w 1915 r. zajmowały wojska armii rosyjskiej broniące odcinka frontu w okolicy wsi Joachimów-Mogiły oraz osady Majdan Bolimowski. To w tym rejonie kończyła się linia rozmieszczenia butli gazowych, które zostały użyte przez armię niemiecką w celu wykonania ataku gazowego dnia 31 maja 1915 r. – pierwszego na froncie wschodnim falowego ataku bronią chemiczną. Był to południowy kraniec tej linii. Linia okopów zajmowanych przez wojska armii rosyjskiej biegła w kierunku północnego wschodu, równolegle do linii okopów zajmowanych przez armię niemiecką, do zabudowań byłej gajówki Modrzew. Z uwagi na dobry stan zachowania, obszar ten stanowi wyjątkową na skalę Polski (a być może Europy), bardzo czytelną na powierzchni ziemi strefę reliktową fortyfikacji linii frontu z roku 1915 (zob. Czarnecki w tym tomie). Należy tu zachować szczególną ostrożność i traktować te relikty jako zabytki o wysokiej wartości historycznej, naukowej i społecznej. Badania archeologiczne przeprowadzone na tym terenie wykazały obecność szczątków poległych żołnierzy, którzy pozostali na polu bitwy i spoczywają często bardzo płytko, w miejscach pozacmentarnych (warto zapoznać się z literaturą przedmiotu, by lepiej zrozumieć, co widzimy: zob. Zalewska, Czarnecki, Kiarszys 2019). Relikty niemieckiej I linii frontu w okolicy wsi Joachimów-Mogiły na terenie Puszczy Bolimowskiej6 W Puszczy Bolimowskiej zachowały się pozostałości fortyfikacji polowych zajmowanych w trakcie walk przez wojska armii niemieckiej. Przez ten obszar w 1915 r. przebiegała I linia frontu. Prawdopodobnie w okopach, których pozostałości są bardzo czytelne, w maju 1915 r. umieszczono butle z trującym chlorem. Został on wypuszczony przez armię niemiecką 31 maja 1915 r. Pozostałości tego odcinka linii frontu, od drogi asfaltowej do zabudowań byłej gajówki Modrzew (na północny wschód od tego miejsca), są prawdopodobnie najlepiej na terenie Polski zachowanym kompleksem linii obronnych rosyjskich i niemieckich z 1915 r. Obszar ten ma bardzo wysoką wartość naukową, historyczną i społeczną, dlatego powinien być objęty ochroną i szczególną opieką konserwatorską, nie powinien też być niszczony przez gospodarkę leśną. Dotarcie do niektórych reliktów fortyfikacji polowych drogą wzdłuż linii okopów w kierunku na północny wschód, ze względu na silne zadrzewienie i gęstą roślinność, jest możliwe tylko pieszo (warto zapoznać się z literaturą przedmiotu, by lepiej zrozumieć co widzimy: zob. Zalewska, Czarnecki, Kiarszys 2019: 65-79). 5 6 7 8 Cmentarz wojenny poległych armii rosyjskiej z lat 1914-1915 w Woli Szydłowieckiej7 Ten cmentarz wojenny to miejsce pochówku rosyjskich żołnierzy. Jest prawdopodobne, że spoczywający na tym cmentarzu żołnierze zginęli m.in. w wyniku pierwszego na froncie wschodnim falowego ataku gazowego z 31 maja 1915 r. Niemcy wypuścili trujący chlor na odcinku od wsi Joachimów-Mogiły, poprzez Wolę Szydłowiecką, Humin, Borzymówkę, Suchą, po Zakrzew nad Bzurą. W tym ataku armia rosyjska straciła szacunkowo ponad 9000 żołnierzy, z których około 1100 zostało zatrutych śmiertelnie. Mimo tak wielkich strat, wojska rosyjskie utrzymały ten odcinek linii frontu i odparły ataki piechoty armii niemieckiej. Cmentarz ten został przywrócony pamięci w wyniku wspólnych działań archeologów oraz badaczy społecznych, podjętych w toku realizacji Archeologicznego Przywracania Pamięci o Wielkiej Wojnie. Na podstawie argumentów dostarczonych przez archeologów, decyzją Wojewody Łódzkiego cmentarz został otoczony ochroną i usytuowano na nim kamień upamiętniający śmierć poległych żołnierzy. Opiekę nad tym cmentarzem sprawują z oddolnej inicjatywy mieszkańcy okolicy. Po stworzeniu dla tego cmentarza tzw. Karty Miejsca Pamięci Narodowej oraz Karty Gminnej Ewidencji Zabytków zainicjowane zostały działania, w wyniku których cmentarz jest aktualnie czytelny i uporządkowany. Następowało to między innymi w ramach warsztatów pn. „Miejsca Wrażliwe”, zorganizowanych przez piszącą te słowa, w których udział wzięli Członkowie Stowarzyszenia „Inicjatywa Ziemi Bolimowskiej”, Nieformalnej Grupy Wolontariuszy „Wystarczy Chcieć”, OSP Bolimów, miejscowa młodzież oraz pracownice Urzędu Gminy Bolimów. Działania lokalnych stowarzyszeń i inicjatyw skutkowały usytuowaniem kamienia upamiętniającego na tym cmentarzu. Jest to miejsce ważne dla kultury (warto zapoznać się z literaturą przedmiotu, by lepiej zrozumieć, co widzimy: zob. Zalewska, Czarnecki 2016: 66-75). Zbiorowa mogiła wojenna poległych armii rosyjskiej („Bratnia mogiła”)8 W mogile wojennej, naprzeciwko zabudowań byłej leśniczówki Modrzew spoczywają żołnierze jednostek armii rosyjskiej polegli w czasie walk zimowych na przełomie 1914 i 1915 r. Mogiła ta została rozpoznana w wyniku badań archeologicznych, prowadzonych w latach 2014-2018 w ramach projektu Archeologiczne Przywracanie Pamięci o Wielkiej Wojnie (APP) (zob. Zalewska rozdział 6 w tym tomie). W efekcie tego, decyzją Wojewody Łódzkiego mogiła została otoczona ochroną i opieką. W roku 2021 usytuowano na niej kamień upamiętniający poległych żołnierzy. Znacznikiem (tzw. „pinezką” na Google Earth) został oznaczony rów komunikacyjny znajdujący się około 30 m od drogi. Idąc wzdłuż tego rowu na północ, można dotrzeć do skupiska ziemianek znajdującego się w pobliżu II linii rosyjskich okopów. Znacznikiem (tzw. „pinezką” na Google Earth) oznaczono okopy I linii niemieckiej. Znacznikiem (tzw. „pinezką” na Google Earth) zostało oznaczone miejsce, gdzie 100 lat temu prawdopodobnie znajdowała się brama cmentarza. Znacznikiem (tzw. „pinezką” na Google Earth) zostało oznaczone wejście na wyniesienie terenu, będące cmentarzem wojennym. Mikroprzewodnik po historycznym polu bitwy w przestrzeni realnej i wirtualnej. Szlak pamięci o Wielkiej Wojnie frontu wschodniego... Wola Szydłowiecka. Relikty I linii frontu zajmowanej w roku 1915 przez wojska armii niemieckiej9 W styczniu 1915 r. wojska niemieckie zajmowały wywalczone pozycje, które uprzednio obsadzały wojska rosyjskie. Okopy rosyjskie zostały przebudowane przez żołnierzy armii niemieckiej, którzy utworzyli w nich swą I linię obronną. W okopach tych w maju 1915 r. niemieccy saperzy z 36. Pułku Pionierów umieścili butle gazowe z płynnym chlorem, który wykorzystali w ataku falowym 31 maja 1915 r. Wieś Wola Szydłowiecka była jednym z punktów węzłowych obrony armii Imperium Rosyjskiego. Mimo utraty pozycji w majątku Wola Szydłowiecka zimą 1915 r., okopy we wsi zostały utrzymane. Strona rosyjska obroniła te pozycje pomimo strat poniesionych w późniejszych dwóch atakach gazowych, w dniach 31 maja i 6/7 lipca 1915 r. Wola Szydłowiecka. Relikty I linii frontu zajmowanej w roku 1915 przez wojska armii rosyjskiej10 W tym miejscu przebiegała rosyjska I linia obronna. Wieś Wola Szydłowiecka, zwana przez rosyjskich żołnierzy „przeklętą Wolą Szydłowiecką”, była areną krwawych walk, najpierw zimą na przełomie lat 1914 i 1915, potem w maju i lipcu 1915 r. Wówczas przeprowadzono tu dwa ataki trującym chlorem. Od początku stycznia 1915 r. wszystkie niemieckie ataki na tym odcinku zostały odparte przez wojska armii rosyjskiej. Majątek Wola Szydłowiecka11 O majątek we wsi Wola Szydłowiecka w styczniu 1915 r. toczyły się niezwykle krwawe walki. Wojska niemieckie zdobyły jego zabudowania w zimowej bitwie nad Rawką (31 stycznia – 5 lutego 1915 r.). Rosyjskie wojska wycofały się o kilkaset metrów, nie wytrzymując nawały artyleryjskiej i pierwszego w historii masowego ataku gazami bojowymi, w którym użyto około 18 000 pocisków z gazem łzawiącym i substancjami drażniącymi. Na rozkaz rosyjskiego dowództwa do odbicia utraconych pozycji rzucono tysiące żołnierzy, którzy ponieśli krwawe straty. Jednak pozycja ta nie została odzyskana. Armia rosyjska w czasie zimowej bitwy stoczonej na obszarze od Borzymówki po Joachimów-Mogiły straciła ponad 40 000 żołnierzy, zabitych, rannych i zaginionych. Pozycje znajdujące się na wschód od majątku w Woli Szydłowieckiej zostały powtórnie zaatakowane przez wojska niemieckie 31 maja 1915 r. Tym razem szturm piechoty został poprzedzony atakiem gazowym trującym chlorem, ale mimo że gaz spowodował ogromne 9 10 11 12 13 straty ludzkie w szeregach armii rosyjskiej, wojska niemieckie nie przebiły się przez obronę tych, którzy ocaleli. Następny atak Niemcy przeprowadzili w nocy 6/7 lipca 1915 r. I znowu Rosjanie ponieśli ciężkie straty. Do dziś nie są znane wszystkie miejsca pochówków wielu ofiar tych starć. Aktualnie zabudowania majątku Wola Szydłowiecka są własnością prywatną. Do lat 90. XX w. była tu szkoła podstawowa. Cmentarz wojenny w Huminie12 Na tym cmentarzu pochowani są żołnierze armii Cesarstwa Niemieckiego (w części cmentarza bliżej drogi) oraz żołnierze armii Imperium Rosyjskiego (na terenie oddalonym od drogi, który formalnie pozostaje poza opieką państwa). Spoczywający na tym cmentarzu żołnierze polegli w walkach toczących się od grudnia 1914 do lipca 1915 r. W szeregach obydwu armii walczących było wielu Polaków, powołanych do służby w armiach zaborczych. Wieś Humin i jej okolice to obszar, na którym stoczono bardzo krwawe walki w styczniu i na początku lutego 1915 r. Wówczas wojska niemieckie odepchnęły wojska rosyjskie o około 1000 m, w wyniku zastosowania nowatorskiej techniki walki. Tak zwana nawała artyleryjska (określana też jako ogień huraganowy) połączona była z ostrzałem pociskami gazowymi zawierającymi substancje drażniące. Było to pierwsze w historii użycie na masową skalę broni chemicznej. Rosyjskie kontrataki, prowadzone z niezwykłym poświęceniem żołnierzy, nie przyniosły rezultatu. Również w rejonie Humina, w dniach 31 maja i 6/7 lipca 1915 r., Niemcy przeprowadzili dwa ataki falowe trującym chlorem. Dopiero atak 6/7 lipca skutkował przełamaniem części linii bronionej przez armię rosyjską. „Wzgórze 95”, nieczytelne relikty pozycji obronnej armii rosyjskiej13 „Wzgórze” – to nazwa umowna, przejęta z niemieckich dokumentów źródłowych, w których zapisano, że znajdujący się w tym lesie i oznaczony na mapach punkt wysokościowy (wzniesiony 95 m n.p.m.) nazywano „wzgórzem”. Ten porośnięty lasem teren był niezwykle silnie bronioną pozycją rosyjską i stanowił jeden z punktów węzłowych obrony Rosjan. Pomimo wielu ataków, w tym ataku trującym chlorem wykonanym przez armię niemiecką 31 maja 1915 r., wojska armii rosyjskiej obroniły ten odcinek za cenę życia ponad 2000 żołnierzy 53. Pułku Strzelców Syberyjskich. Dopiero drugi atak gazowy, wykonany nocą z 6 na 7 lipca 1915 r. i skutkujący śmiercią kolejnych setek zagazowanych żołnierzy rosyjskich, zakończył się zdobyciem tej pozycji przez wojska armii niemieckiej. Znacznikiem (tzw. „pinezką” na Google Earth) zostało oznaczone miejsce, przez które przebiegała niemiecka I linia obronna. Znacznikiem (tzw. „pinezką” na Google Earth) zostało oznaczone miejsce, w którym okopy I linii rosyjskiej przecinały wiejską drogę. Znacznikiem (tzw. „pinezką” na Google Earth) został oznaczony budynek dworku odbudowanego po I wojnie światowej, a następnie odnowionego przez obecnego właściciela. Znacznikiem (tzw. „pinezką” na Google Earth) zostało oznaczone wejście na cmentarz. Znacznikiem (tzw. „pinezką” na Google Earth) został oznaczony północno-zachodni narożnik lasu, w pobliżu którego 100 lat temu było stanowisko rosyjskiego karabinu maszynowego. 299 300 Fig. 1. The course of the memory trail: The first stage of virtual historical and educational path from Joachimów-Mogiły (the material remains of the German positions and underground war), through Wola Szydłowiecka (the gas-scape) to Humin (the remains of the Russian defensive position „Hill 95” in the north of the village) (Compiled by J. Czarnecki, as part of the tasks of AFW 2020. Background: Google Earth source). Anna I. Zalewska, Jacek Czarnecki Ryc. 1. Przebieg szlaku pamięci. Pierwszy etap wirtualnej ścieżki historyczno-edukacyjnej z Joachimowa-Mogił (pozostałości materialne pozycji niemieckich i wojny podziemnej), przez Wolę Szydłowiecką (krajobraz pogazowy) do Humina (pozostałości rosyjskiej pozycji obronnej „Wzgórze 95” na północy wsi) (Opracował J. Czarnecki, w ramach zadań AFW 2020. Tło: źródło Google Earth). Tabela 1. Zestawienie danych geolokalizacyjnych miejsc składających się na szlak pamięci. Miejsca wskazane w Mikroprzewodniku oznaczone Mikroprzewodnik po historycznym w przestrzeni realnej Szlak pamięci oEtap Wielkiej Wojnie frontu wschodniego... na platformie Google Earthpolu jakobitwy E-narzędzie pn.: „Bitwa nadi wirtualnej. Rawką i Bzurą 1914-1915. I” (Opracowanie J. Czarnecki). Table 1. Lists of geolocation data that make up the memory trail. Sites indicated in the Micro Guide marked on the Google Earth platform as E-tool named:„The Battle of Rawka and Bzura 1914-1915. Stage I (Compiled by J. Czarnecki). Nazwa miejscowości Lokalizacja GPS Nazwa i rodzaj obiektu stanowiącego potencjalną destynację turystyki kulturowej Cechy szczególne obiektu, pomocne w jego lokalizacji in situ Joachimów-Mogiły Szer. geogr. 52° 2’47.02”N Dł. geogr. 20°12’20.91”E „Krater 227” Zagłębienie w ziemi, relatywnie dobrze czytelne napowierzchniowo. Joachimów-Mogiły Szer. geogr. 52° 3’31.04”N Dł. geogr. 20°13’42.18”E Cmentarz wojenny we wsi Joachimów-Mogiły z czasu I wojny światowej (1914-1915) oraz miejsce spoczynku żołnierzy z czasu II wojny światowej (1939-1945) Zadbany obiekt cmentarny – tzw. mauzoleum, widoczne w terenie wyniesienie z ciosami z czerwonego piaskowca, płytami nagrobnymi oraz z krzyżem z kamienia w centrum. Wejście przez metalową bramę zwieńczoną krzyżem, na której jest napis „Niemiecki cmentarz wojenny Joachimów Mogiły 1939-1945” oraz „Deutscher Soldaten Friedhof Joachimów Mogiły 1939-1945”. Joachimów-Mogiły Szer. geogr. 52° 3’26.00”N Dł. geogr. 20°13’43.44”E Cmentarz wojenny 1914-1915 we wsi Joachimów-Mogiły (tzw. Nekropolia i Ossuarium Żołnierzy Wielkiej Wojny) Rozległa zalesiona przestrzeń (około 8 ha), na której obecne są ziemne obiekty cmentarne. W centralnej części silnie zalesionego obszaru Nekropolii pośród innych aktualnie słabo czytelnych kopców mogilnych obecne jest Ossuarium Żołnierzy Wielkiej Wojny (od 2018 r.), na którym stoją dwa drewniane krzyże oraz tabliczka z informacją nt. spoczywających tu poległych, których szczątki podjęto z pola bitwy w latach 2014-2018 w wyniku badań archeologicznych. Wejście leśną ścieżką w punkcie oznaczonym głazem z napisem “Tu spoczywają żołnierze armii niemieckiej i armii rosyjskiej polegli w pierwszej wojnie światowej 1914-1918. Uszanujmy to miejsce pamiętając o Polakach wcielonych do zaborczych armii poległych w bitwie nad rzeką Rawką 1914-1915” (napis autorstwa Biura Wojewody Łódzkiego, Oddział Dziedzictwa Kulturowego i Ochrony Pamięci Narodowej). Joachimów-Mogiły Szer. geogr. 52° 3’45.75”N Dł. geogr. 20°13’13.54”E Relikty I linii frontu w okolicy wsi Joachimów-Mogiły na terenie Puszczy Bolimowskiej; tzw. rosyjskie fortyfikacje Czytelne napowierzchniowo liniowe zagłębienia w ziemi, stanowiące pozostałość okopów wojennych na terenie silnie zalesionym. Są to relikty rosyjskich fortyfikacji polowych z 1915 r. Joachimów-Mogiły Szer. geogr. 52° 3’52.26”N Dł. geogr. 20°13’15.86”E Relikty I linii frontu w okolicy wsi Joachimów-Mogiły na terenie Puszczy Bolimowskiej; tzw. niemieckie fortyfikacje Czytelne napowierzchniowo liniowe zagłębienia w ziemi, stanowiące pozostałość okopów na terenie silnie zalesionym. Są to relikty niemieckich fortyfikacji polowych z 1915 r. Joachimów-Mogiły/ Wola Szydłowiecka Szer. geogr. 52° 4’15.68”N Dł. geogr. 20°14’22.37”E Cmentarz wojenny poległych armii rosyjskiej z lat 1914-1915; tzw. rosyjski cmentarz wojenny, na którym spoczywają prawdopodobnie żołnierze 220. Skopińskiego Pułku Piechoty i 218. Gorbatowskiego Pułku Piechoty. Cmentarz uporządkowany i zadbany od 2019 r., zlokalizowany i wprowadzony do ewidencji cmentarzy wojennych w wyniku badań archeologicznych pn. „Archeologiczne Przywracanie Pamięci o Wielkiej Wojnie”. Cmentarz wojenny – obiekt cmentarny w formie wyniesienia, słabo zadrzewiony. Wejście w punkcie oznaczonym głazem z napisem “Tu spoczywają żołnierze armii rosyjskiej polegli w pierwszej wojnie światowej 1914-1918. Uszanujmy to miejsce pamiętając o Polakach wcielonych do zaborczych armii poległych w bitwie nad rzeką Rawką 1914-1915” (napis autorstwa Biura Wojewody Łódzkiego, Oddział Dziedzictwa Kulturowego i Ochrony Pamięci Narodowej). Joachimów-Mogiły/ Wola Szydłowiecka Szer. geogr. 52° 4’22.77”N Dł. geogr. 20°14’22.73”E Mogiła wojenna – zbiorowa mogiła wojenna żołnierzy armii rosyjskiej, poległych prawdopodobnie zimą 1914/1915 r. tzw. „Bratnia mogiła” Obiekt rozpoznany archeologicznie i wprowadzony do ewidencji cmentarzy wojennych w wyniku badań archeologicznych pn. „Archeologiczne Przywracanie Pamięci o Wielkiej Wojnie”, uporządkowany i zadbany od 2018 r. Zadbany obiekt cmentarny w formie niewielkiego kopca, zadrzewiony. Z kamieniem upamiętniającym poległych żołnierzy w części mogiły od strony duktu leśnego. Na kopcu usytuowano głaz z napisem “Tu spoczywają żołnierze armii rosyjskiej polegli w pierwszej wojnie światowej 1914-1918. Uszanujmy to miejsce pamiętając o Polakach wcielonych do zaborczych armii poległych w bitwie nad rzeką Rawką 1914-1915” (napis autorstwa Biura Wojewody Łódzkiego, Oddział Dziedzictwa Kulturowego i Ochrony Pamięci Narodowej). Wola Szydłowiecka Szer. geogr. 52° 4’51.10”N Dł. geogr. 20°14’3.58”E Wola Szydłowiecka. Relikty I linii frontu zajmowanej w 1915 r. przez wojska armii niemieckiej; tzw. niemiecka linia frontu Bardzo słabo czytelne w terenie, słabo zachowane napowierzchniowo relikty linii frontu na odcinku zajmowanym przez oddziały armii niemieckiej w latach 1914-1915. Wola Szydłowiecka Szer. geogr. 52° 4’52.88”N Dł. geogr. 20°14’39.04”E Wola Szydłowiecka. Relikty linii frontu zajmowanej w 1915 r. przez wojska armii rosyjskiej; tzw. rosyjska linia frontu Bardzo słabo czytelne w terenie, słabo zachowane napowierzchniowo relikty linii frontu na odcinku zajmowanym przez oddziały armii rosyjskiej w latach 1914-1915. Wola Szydłowiecka Szer. geogr. 52°5’19.03”N Dł. geogr. 20°14’17.88”E Majątek Wola Szydłowiecka Budynek dworku zniszczonego w toku działań wojennych 1914-1915, gdy stanowił element linii frontu, odbudowany po I wojnie światowej, współcześnie odnowiony przez aktualnego właściciela. Teren prywatny, brak możliwości wstępu na teren zabudowań majątku. Humin Szer. geogr. 52° 5’59.77”N Dł. geogr. 20°13’6.03”E Cmentarz wojenny w Huminie oraz pomnik kamienny upamiętniający poległych armii niemieckiej w latach 1914-1915 Cmentarz wojenny bardzo czytelny w terenie, częściowo zadbany obiekt cmentarny, średnio zadrzewiony, w części cmentarza bliżej drogi znajduje się niedokończony kamienny pomnik niemiecki upamiętniający poległych żołnierzy oraz tablice cmentarne oparte o pomnik. W tylnej części cmentarza spoczywają polegli żołnierze armii rosyjskiej. Humin-Dobra Ziemskie Szer. geogr. 52° 6’32.91”N Dł. geogr. 20°12’20.26”E „Wzgórze 95” Niewielkie wyniesienie terenu, aktualnie zadrzewione, niemal nieczytelne napowierzchniowo relikty pozycji obronnej armii rosyjskiej, o które w 1915 r. toczyły się krwawe walki. 301 302 Anna I. Zalewska, Jacek Czarnecki Ryc. 2. Fragment mapy topograficznej z zaznaczonymi punktami (opisanymi w tabeli 1) pomocnymi w poznaniu tego, co pozostało po wydarzeniach z lat 1914-1915 w rejonie Rawki oraz w odbyciu podróży szlakiem pamięci (I etap) przez teren gminy Bolimów (Opracowanie J. Czarnecki, A. I. Zalewska) Fig. 2. Fragment of the topographic map with marked points (described in Table 1) helpful in finding out what was left after the events of 19141915 in the area of Rawka and in traveling along the memory trail (stage I) through the Bolimów commune (Compiled by J. Czarnecki and A. I. Zalewska) Mikroprzewodnik po historycznym polu bitwy w przestrzeni realnej i wirtualnej. Szlak pamięci o Wielkiej Wojnie frontu wschodniego... Podsumowanie Proponowana tu „kompaktowa” trasa potencjalnych interakcji z elementami przeszłości w teraźniejszości ujawnia zarówno unikatowość materialnych śladów wydarzeń wojennych z lat 1914-1915, które pozostały w historycznym krajobrazie pola bitwy na obszarze w aktualnych granicach gminy Bolimów, jak i znaczenie turystyki w reaktywowaniu „pamięci zbiorowej” i refleksji nad stanem upamiętnienia Wielkiej Wojny w centralnej Polsce. Krajobraz, przez który poprowadziliśmy ten aktualny szlak pamięci, jest krajobrazem wielorakich interakcji z różnymi społecznościami, w tym z miejscowymi rolnikami, leśnikami, wczasowiczami, przyjezdnymi, entuzjastami turystyki kulturowej, przedsiębiorcami i urzędnikami, a także potomkami weteranów Wielkiej Wojny. Dlatego staraliśmy się, aby proponowany plan podróży pozwolił odwiedzającym zmierzyć się z głównymi aspektami, które można uznać za warte refleksji, w interakcji z konkretnymi miejscami. Wyborowi wskazywanych przez nas miejsc towarzyszyła świadomość, – że to, co dla przyjezdnych może być miejscem żałoby, ciekawostką historyczną czy pobudką dla wyobraźni, jest jednocześnie środowiskiem codziennego życia i pracy dla okolicznych mieszkańców oraz – że krajobrazu pola walki, nie można postrzegać jako „statycznego, skostniałego tła minionych działań militarnych”, nie jest to tylko sceneria trwania pamiątkowych pozostałości. Proponowany tu plan podróży szlakiem pamięci można analizować jako wysiłek pamięci polegający na łączeniu lokalnej historii z globalnym dążeniem do stworzenia wśród obecnych i przyszłych pokoleń świadomości takich tematów, jak tolerancja, dialog międzykulturowy i międzynarodowe zrozumienie. To także przejaw jednej z proponowanych praktyk społecznych z aktywnym udziałem archeologii (por. Saunders 2002; 2004; Filippucci 2010), która stanowi zespół praktyk prospołecznych, począwszy od ukierunkowań in situ (realizowanych poprzez tworzenie przydrożnych lekcji historii, pomocnych w zwiedzaniu pola bitwy nad Rawką i Bzurą, oraz przewodników i map, zob. Zalewska, Czarnecki 2016), poprzez stronę internetową (zob. archeomemory.pl), a także zbadanie i inwentaryzację dziedzictwa archeologicznego frontu wschodniego Wielkiej Wojny na omawianym terenie (która nastąpiła poprzez realizację projektów naukowych, najpierw APP, potem AFW (zob. Zalewska red. 2019, tam dalsza literatura oraz niniejszy tom), aż po podjęcie próby wejścia w wirtualną przestrzeń z wiedzą i pamięcią o przestrzeni wschodniego frontu Wielkiej Wojny, czego zaczynem jest niniejszy tekst oraz umiejscowienie wskazanych w tabeli 1 punktów (pinezek) na ogólnodostępnym portalu Google Earth. Trasa ta tworzy narrację wpisaną w kontekst lokalny, Mamy jednak nadzieję, że poprzez terytorializację i materializację powiązań historii i pamięci, dokonaną tu w mikroskali, stworzona została również przestrzeń dla potencjalnych praktyk społecznych, które mogą się okazać pomocne w dalszym udostępnianiu i łączeniu tego, co lokalne z tym, co transkulturowe oraz w przekształcaniu tego, co zapomniane, w to, co upamiętniane. 303 304 Anna I. Zalewska, Jacek Czarnecki Bibliografia Ahmad R., Hertzog A. 2020. Itineraries of the Great War and the rise of the local on the Western Front: Memory, commemoration and the shifting regimes of remembrance tourism. Memory Studies 13(6): 1166-1182. Baldwin F. Sharpley R. 2009. Battlefield tourism: bringing organised violence back to life. W: R. Sharpley, P. Stone (red.), The Darker Side of Travel: The Theory and Practice of Dark Tourism. Bristol: 186-206. Fathi R. 2021. Centenary (Battlefield Tourism). W: U. Daniel, P. Gatrell, O. Janz, H. Jones, J. Keene, A. Kramer, B. Nasson (red.), 1914-1918-online. International Encyclopedia of the First World War. Berlin. DOI: 10.15463/ ie1418.11502 (dostęp 12.11.2021). Filippucci P. 2010. Archaeology and memory on the Western Front. W: D. Borić (red.), Archaeology and Memory. Barnsley: 171-182. Iles J. 2011. Going on holiday to imagine war: the Western Front battlefields as sites of commemoration and contestation. W: J. Skinner, D. Theodossopoulos (red.), Imagination and Anticipation in Tourism. New York-Oxford: 155-173. Jansen-Verbeke M. 2010. Reflections on the Great War centenary: from Warscapes to Memoryscapes in 100 years. W: R. Butler, W. Suntikul (red.), Tourism and War. A Complex Relationship. London-New York: 273-287. Kaliński S. 2019. Wojna minowa w bitwie nad Rawką i Bzurą. W: A. I. Zalewska (red.), Archeologiczne Przywracanie pamięci o Wielkiej Wojnie w rejonie Rawki i Bzury (1914-1915). Warszawa: 81-98. Karczewska M. 2019. Cmentarze Wielkiej Wojny na terenie pola bitwy nad Rawką i Bzurą na podstawie materiałów niemieckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych oraz Volksbund Deutsche Kriegsgraberfu¨rsorge e.V. z lat 1923-1939. W: A. I. Zalewska (red.), Archeologiczne Przywracanie pamięci o Wielkiej Wojnie w rejonie Rawki i Bzury (1914-1915). Warszawa: 355-386. Lloyd D. W. 1998. Battlefield tourism. Pilgrimage and the commemoration of the Great War in Britain, Australia, and Canada 1919-1939. Oxford. Miles S. 2016. The Western Front. Landscape, tourism and heritage. Barnsley. Saunders N. J. 2001. Matter and memory in the landscapes of conflict: the Western Front 1914-1919. W: B. Bender, M. Winer (red.), Contested Landscapes: Movement, Exile and Place. Oxford: 37-54. Saunders N. J. 2002. Excavating memories: archaeology and the Great War, 1914-2001. Antiquity 76: 101-108. Saunders N. J. 2004. Material culture and conflict: the Great War, 1914-2003. W: Saunders N. J. (red.), Matters of Conflict: Material Culture, Memory and the First World War. London-New York: 5-25. Scates B. 2006. Return to Gallipoli. Walking the battlefields of the Great War. Cambridge-New York. Tizzoni E. 2016. The touristification of Great War heritage in the province of Trento between European history and local identity. AlmaTourism 7/5: 84-104. Zalewska A. I. 2016. The ‘Gas-scape’ on the Eastern Front, Poland (1914-2014): exploring the material and digital landscapes and remembering those ‘twice-killed’. W: B. Stichelbaut, D. Cowley (red.), Conflict landscapes and archaeology from above. Routledge-London: 147-165. Zalewska A. I. red. 2019. Archeologiczne Przywracanie pamięci o Wielkiej Wojnie w rejonie Rawki i Bzury (1914-1915). Warszawa. Zalewska A. I., Czarnecki J. 2016. Ślady i Świadectwa Wielkiej Wojny nad Rawką i Bzurą. Warszawa. Zalewska A.I., Czarnecki J., Kiarszys G. 2019. Krajobraz Wielkiej Wojny. Front nad Rawką i Bzurą (1914-1915) w świetle teledetekcji archeologicznej i źródeł historycznych. Warszawa. Zalewska A.I., Kiarszys G. 2019. Cmentarze i mogiły wojenne zlokalizowane w wyniku Archeologicznego Przywracania Pamięci o Wielkiej Wojnie w rejonie Rawki i Bzury w aktualnych granicach gmin Bolimów, Nieborów, Nowa Sucha i Wiskitki. W: A.I. Zalewska (red.), Archeologiczne Przywracanie pamięci o Wielkiej Wojnie w rejonie Rawki i Bzury (1914-1915). Warszawa: 403-408. A MICRO-GUIDE THROUGH THE HISTORICAL BATTLEFIELD OF REAL AND VIRTUAL SPACE. THE MEMORY TRAIL OF THE GREAT WAR ON THE EASTERN FRONT AS THE MEMORY EFFORT AND RESULT OF SOCIAL PRACTICES. CASE STUDY Anna I. Zalewska, Jacek Czarnecki Summary With the demise of the Great War direct human witnesses, and fading traces and memories of the devastation done by that war to the civilians, the battlefield landscape of the Eastern Front became the last witness of distant events. This landscape during the century from the end of hostilities evolved into “a palimpsest of overlapping, multi-vocal landscapes”. Despite numerous changes, it still remains, a significant materialisation of the interlinking of “history” and “memory” which can provide an interesting and valuable, both cognitively and socially, motivations for observations and reflections. In this chapter we propose the new “compact” battlefield itinerary perceived as the “remembrance trail” that reveals both: – the uniqueness of the material traces of the war events of 1914-1915 that have remained on the area of the Bolimów commune and – the importance of tourism in shaping „cultural memory” and in the reflection on the state of commemoration of the Great War in central Poland. The proposed itinerary can be analysed as an effort of remembrance understood as an attempt to combine local history with a global quest for creating amongst the present and future generations an awareness of themes such as tolerance, intercultural dialogue, and international understanding. It is also the manifestation of one of the proposed social practices with the active participation of archaeology that constitutes a set of practices, ranging from signposting (achieved by creating in situ “roadside history lessons” to aid in exploring the battlefield), through the archaeological heritage inventory (implemented via research projects) up to the entering into virtual space knowledge and memory about the gas-scape of the eastern front of the Great War. We do it with an awareness that what might be a place of mourning, historical curiosity or imagination for visitors is at the same time an everyday living and working environment for the local inhabitants. Simultaneously, that battlefield landscape, is treated neither as a “static, fossilized background to military engagement”, nor as just a “setting for commemorative monumentality”. But it is treated as the landscape of multiple interactions with diverse communities of people, including local farmers, foresters, holidaymakers, as well as visitors, cultural tourism enthusiasts, entrepreneurs, officials and last but not least (or rather crucial) descendants of veterans of the Great War. Therefore we have strived to ensure that the proposed itinerary will allow the visitors to face the main aspects that we consider important for the memory effort. The following goals have been made decisive in planning this memory trail: to show the scale of the destruction made during the war (and the state of preservation of its traces in the landscape); to commemorate the fact that the area witnessed unique events such as “hurricane fire” and numerous attacks with weapons of mass destruction by the German army and mining, mainly by the Russian army; to emphasize the number and extent of the resting places of the fallen soldiers (and their different treatment); to stress the fact that many of the still informative and potentially socially valuable places still remain undiscovered and finally, to direct attention to those issues that confirm the social usefulness of archaeology as one of the forms of culture-forming social practices and as one of the forms of cognitive activity, helpful in determining what is left of what was. The itinerary creates a narrative for the local territory. However we hope that through territorialisation and materialisation of the interlinking of history and memory of the micro-scale, the space for social practices helpful in transition from the local to transcultural and from what is forgotten to what is commemorated will be also created. Wybrane fragmenty z recenzji wydawniczych: „Publikacja wprowadza wiele nowych, czy nawet nowatorskich pomysłów. Istotne jest to, że nie udaje tworzenia ‘obiektywnego obrazu’ przeszłości czy badań nad nią, tylko wyraźnie akcentuje, że przeszłość jest tu i teraz, w naszych głowach i wyobrażeniach. Archeolog prowadząc swoje badania, z jednej strony jest uwikłany w rzeczywistość swego doświadczenia kulturowego i proponuje odbiorcom swoją wizję. A z drugiej strony, odbiorcy mogą mieć inne wyobrażenia, oczekiwania. Publikacja ta uświadamia odbiorcom ten problem i w miarę możliwości oddaje im też pewną swobodę interpretacyjną. Jestem przekonany, że struktura oraz zawarte w tej książce treści mogą stać się istotnymi wątkami w dyskusjach nad naturą współczesnej archeologii, jej problemami. A archeologia niewątpliwie potrzebuje dyskusji.” Prof. dr hab. Włodzimierz Rączkowski Projekt „Archeologia Frontu Wschodniego Wielkiej Wojny i dziedzictwo konfliktów zbrojnych jako wyzwanie poznawcze, społeczne i konserwatorskie” (akronim: AFW) to wyraz potraktowania archeologii nie tylko jako praktyki poznawczej, ale także jako formy praktyki społecznej. Badania naukowe i prospołeczne działania kulturotwórcze, których wyniki przedstawiamy w tej publikacji, zostały zrealizowane w latach 2020-2021. Stanowią one efekt dążenia do następujących celów: – dążenie do kompleksowego zaprezentowania materialnych elementów przeszłości zinterpretowanych jako ślady działań wojennych z lat 1914-1915, które zostały zadokumentowane w wyniku badań wykopaliskowych zrealizowanych do 2018 na Równinie Łowicko-Błońskiej; – przedstawienie treści potencjalnie pomocnych w waloryzowaniu, kategoryzowaniu i konserwacji materialnych pozostałości I wojny światowej frontu wschodniego; – upowszechnianie wiedzy na temat procesu archeologicznego, w wyniku którego materialne ślady Wielkiej Wojny frontu wschodniego, jako zabytki archeologiczne, są i stają się obecne pośród nas oraz „Publikacja ta będzie miała niezwykle istotne znaczenie w poznawaniu przebiegu działań zbrojnych Wielkiej Wojny na terenie obecnych ziem polskich. Prezentuje wysoki poziom przygotowania merytorycznego Autorów. Analizy i nowe metody badawcze zastosowane w opracowaniu będą zatem niewątpliwie przydatne dla środowiska naukowego (…). Wszystko to pozwala uznać recenzowaną pracę jako pewnego rodzaju wzorzec przy opracowywaniu materiałów z pól bitewnych z czasów I wojny światowej. Zauważyć też należy, że prócz niewątpliwej naukowej wartości opracowania dla historyków i archeologów, jako publikacji wyników badań, warto też podkreślić ich istotną rolę dla lokalnych społeczności, dla których działania wojenne lat 1914-1915 stanowią istotny element lokalnej historii i tradycji. Nadrzędny cel projektu, aby materialne pozostałości Wielkiej Wojny stały się lepiej dostrzegalne przez społeczeństwo, został tym samym bez wątpienia osiągnięty”. Dr hab. Piotr Strzyż, prof. UŁ – upublicznianie (na forum lokalnym, krajowym i międzynarodowym) zarówno wiedzy na temat specyfiki materialnych pozostałości działań wojennych, które miały miejsce w latach 1914-1915 na obszarze znajdującym się w granicach dzisiejszej Polski, jak i argumentów przemawiających za wysoką wartością historyczną, naukową i społeczną tych pozostałości. Anna I. Zalewska ISBN 978-83-227954-1-5 9 788322 795415