SİNOP MÜZESİ CAM BİLEZİKLERİ

Doğudan Batıya 70. Yaşında Serap Yaylalı’ya Sunulan Yazılar Editörler Aydın Erön Emre Erdan ISBN: 978-605-9636-70-4 Doğudan Batıya 70. Yaşında Serap Yaylalı’ya Sunulan Yazılar Editörler Aydın Erön Emre Erdan Doğudan Batıya 70. Yaşında Serap Yaylalı’ya Sunulan Yazılar Doğudan Batıya 70. Yaşında Serap Yaylalı’ya Sunulan Yazılar Editörler Aydın Erön Emre Erdan Yayınlayan Şükrü Devrez Tasarım ve Uygulama İsmet Filizfidanoğlu Bilgin Kültür Sanat Şti. Ltd. Selanik 2 Cad. 68/4 Kızılay - Ankara Tel: 0312 419 85 67 / Sertifika no: 20193 www.bilginkultursanat.com / [email protected] ISBN: 978-605-9636-70-4 © 2019 Bütün hakları saklıdır Bu kitapta yayınlanan makalelerdeki bilimsel içerik ve etik ile ilgili tüm sorumluluklar yazarlarına aittir. Kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir. Baskı: Matsa Basımevi İvedik O.S.B., Matbaacılar Sitesi 1514. Sokak No: 42 Yenimahalle/ANKARA Telefon: 0312 395 20 54 Faks: 0312 395 20 54 Doğudan Batıya 70. Yaşında Serap Yaylalı’ya Sunulan Yazılar Editörler Aydın Erön Emre Erdan ÖNSÖZ Eşimin armağan kitabına önsözü benim yazmam istendi; Kişi için önsöz yazmak zordur; ancak yazmam gereken herhangi birisi değil eşimdi. O nedenle ben kendisi için ne yazacağımı açıkçası bilemedim. Söylenecek o kadar çok şey var ki hangisini yazayım. Kendisiyle bizim hayat yolculuğumuz 1972 yılında başladı. O sene ben 1416 sayılı yasaya göre yurt dışında eğitim gördüğüm için zorunlu görevle İzmir Arkeoloji Müzesine atandım. Bazı işlerim nedeniyle İstanbul Arkeoloji Müzeleri Müdürü rahmetli Dr. Nezih Fıratlı’ının yanında idim, kendisiyle ilk kez orada karşılaştım. İstanbul’daki tesadüfi bir karşılaşma sonrasında yolumuz İzmir’de yine kesişti. O zamanlar kendisi Manisa Arkeoloji Müzesinde görevdeydi. Müzedeki arkadaşlarla zaman zaman çevredeki müzelere ziyaretler yapıyorduk; bunlardan biri de Manisa’ya oldu. Orada ziyaretçileri olarak hoş karşılandık ve döndük. Daha sonra ben vatani görevimi yapmak üzere Nisan 1973 yılında İzmir’den ayrıldım. Daha sonra başka bir karşılaşmamız olmadı. Vatani görevim Kıbrıs barış harekâtı nedeniyle biraz uzatıldı, bir ay da iznim yandı. Sonrasında ben 1974 yılı kasım ayında Erzurum Atatürk Üniversitesinde göreve başladım. Arkeoloji Bölümü yeni kurulduğu için yeterli çalışma ortamı oluşmamıştı; tüm arkadaşlar birlikte bölüm için bir şeyler yapmaya çalışırken daha önceden tanıştığımız için kendisine bir kart yazıp halimden şikâyetlerde bulundum. Cevap geldi, babası subay olduğu için bir zamanlar Erzurum’da bulunduklarını ve oraların güzelliğinden bahsediyordu. 1975 yılı yaz aylarında doçentlik tezim için malzeme toplamak için İzmir’e müzeye uğradım. Arkadaşlarla sohbet ederken kendisi idari işlerle ilgili bir zarfı almak için oraya geldi. Tesadüfler üst üste gelince bende de daha önceden oluşan düşünceler kafamı kurcalamaya başlamıştı. Oradaki arkadaşlardan biri kendisine bak sana talip geldi gibi beyanda bulundu ve geçtik. Sonra ben düşünüp taşınıp müzede konuşulan şakanın gerçek olduğunu söyledim ve düşünmesi için süre verdim. Daha sonra annesi ve ablası ile konuştuktan sonra karar verebileceğini söyledi. Bütün bunlardan başarıyla geçtikten sonra aynı yılın Aralık ayında evlendik. O yıl, yirmi yıl kadar süren Erzurum maceramız başladı. Güzel, fakat zor yıllar geçirdik. Ben, 1979 yılında doçent oldum. Kendisi bu arada sıkıntılı dönemlerin ardından müze müdürü oldu ve bu arada yüksek lisans yaptı. Mutlu bir şekilde müze müdürlüğü yaparken ortam onun daha fazla kalmasına uygun olmadığı için üniversiteye araştırma görevlisi olarak atandı ve bu arada doktora çalışmalarını tamamladı. 1994 yılında benim Aydın Adnan Menderes Üniversitesine dekan olarak atanmam sonrasında Aydın’a yerleştik. Bu arada kendisi doçent ve profesörlük gibi akademik aşamaları başarıyla geçerek, çocuklarımızın ilgiye en çok ihtiyaç duydukları zamanda hem bir anne, hem de bir öğretmen gibi onların eğitimi ile olağan üstü bir gayretle uğraştı ve onların iyi bir eğitim görmeleri konusunda da başarılı oldu. Eşim sadece büyük idealler peşinde koşup, başaramadığı zaman umudunu yitiren birisi değildir. Onun için, yaptığı işin çok küçük veya büyük olması değil, ısrarlı doğru yöntemlerle çalışarak, küçük adımlarla kabul edilebilir bir başarı olması önemlidir. Doğru sonuca ulaşsa dahi çalışmasını hemen bitirip bir kenara atmaz, yine de sorgulamaya devam eder. Önemli olan yaptığı işin doğruluğuna önce kendisi inanacak, sonra diğerleri… Kendisi sadece iyi bir bilim insanlığı ve anne olmak yanında çok da sosyal birisidir. Tanıştığı ve tanıdığı kişilerle de sürekli iletişim halindedir. Arandığı zaman da son derece mutlu olur. Bunların sonucu da sosyal çevresinin çok geniş olmasıdır. Kısacası eşim, Serap Yaylalı benim için budur. Yazdıklarım onun ve ilişkilerimizin kısacık bir özetidir. Prof. Dr. Abdullah YAYLALI Aydın-2019 EDİTÖRLERDEN Elinizde tuttuğunuz eser, sırasıyla 2000 ve 2003 yıllarında kapısından girdiğimiz Aydın Adnan Menderes Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü emekli öğretim üyesi ve uzun yıllar bölüm başkanlığı görevini sürdürmüş hocamız Prof. Dr. Serap Yaylalı adına, oluşumuna küçük de olsa katkıda bulunduğumuz vefa borcumuzdur. Hocamızla gerek akademi gerekse Tralleis ve Çakırbeyli-Küçüktepe Höyük kazıları aracılığıyla arazi çalışmalarında uzun yıllar geçirme fırsatına sahip olduk. Beraber geçirdiğimiz yıllar boyunca, müze müdürlüğünden, üniversiteye uzanan yolda, akademik ve idari tecrübelerini bizlere büyük bir şevkle aktaran hocamızın anlatı ve öğretilerinin değerini bugünlerde daha iyi anlıyoruz… Prof. Dr. Serap Yaylalı onuruna oluşturulan bu armağan kitabı, kuşaklar bütünleşmesini sağladığı için mutluyuz. Çalışma içerisinde Prof. Dr. Serap Yaylalı’nın dostları, meslektaş ve öğrencilerinin birbirinden değerli çalışmaları yer almakta, her bir eser Anadolu Arkeolojisi’ne alanında önemli katkılarda bulunmaktadır. Armağan kitabı vesilesiyle çalışmaya katkıda bulunan bilim insanları adına hocamız Prof. Dr. Serap Yaylalı’ya mutlu, huzurlu ve sağlıklı bir ömür diler, dokunduğu ve hayatını değiştirdiği her bir öğrencisi adına teşekkür ederiz. Aydın ERÖN - Emre ERDAN Aydın-2019 İÇİNDEKİLER Pedesa Açık Hava Kutsal Alanı ...................................................................................... 1 Adnan Diler-Serap Topaloğlu Sinop Müzesi Geç Antik Çağ Cam Bilezikleri ............................................................ 17 Akın Temür-Fevziye Eker Orta Kazakistan’ın (Saryarka) Tarihi Coğrafyası ......................................................... 35 Ali Yalçın Tavukçu-Sergazy Sakenov Stratonikeia Gymnasion Propylon Kilisesi Opus Sectile Zemin Döşemesindeki Bozulmalar ve Malzeme Özellikleri ............................................................................ 49 Ali Yaşar-Bilal Söğüt Erken Tunç Çağ’da Geçiş Noktasındaki Kilit Bölge: İç Kuzeybatı Anadolu ve Kültürel Kimlik Tanımı ................................................................................................ 65 Asuman Kapuci Konsol Frizli Roma İmparatorluk Dönemi Tapınakları Üzerine Gözlemler ............... 81 Aydın Erön Coğrafyanın Güneydoğu Anadolu MÖ 5-3. Bin Yerleşim Sistemlerine Etkisi .......... 103 Ayşe Tuba Ökse Palmiye’nin Sembolik Anlamı ve Antik Dönem Sanatına Yansıması ........................ 123 Banu Yılmaz Grek ve Roma Dünyasında İris (Süsen) Bitkisi .......................................................... 139 Bilge Yılmaz Kolancı Lidya Bölgesi’nde Bir Frig Kaya Mezarı: Karaköy Deliktaş Kaya Mezarı ............... 151 Celal Şimşek-M. Tuncay Özdemir Neonteıkhos Terrakottaları .......................................................................................... 167 Emel Dereboylu Poulain Tisna’nın Nehir Tanrısı: Tisnaios ................................................................................ 203 Emre Erdan Hellenistik Dönem Yönetici Kültünün (Ruler Cult) Ortaya Çıkışı ve Simgeleri ....... 219 Fatma Bağdatlı Çam Oryantalist İmgeler Açısından Cenevreli ‘Türk Ressam’ Jean-Étienne Liotard ......... 231 Hacer Sibel Ünalan İstanbul Büyükçekmece Lagünü'nde Jeoarkeolojik Bulgular Işığında “Kesici Sürtme Taş Aletler” ........................................................................................ 261 Hakan Kaya-Ayberk Enez-Şengül Aydıngün-Oktay Özdemir Türk Kültüründe Kurgandan Türbeye Dönüşen Mezar Geleneği ve Bayburt Dede Korkut Türbesi ............................................................................................................ 277 Haldun Özkan-Süleyman Çiğdem Parthenostan Gynaikosa Geçiş Ritüeli ve Mitolojik Bir Figür Olarak Daphne .......... 295 Hüseyin Üreten Doğu Anadolu – Kuzeybatı İran Kura-Aras Halklarının Sosyal Yapısına Dair; Ölü Gömme Verileri Üzerine Gözlemler ........................................................................... 319 Mehmet Işıklı-Umut Parlıtı-Parisa Teımourpour Torabı Urartu Mimarisinde Taş İşçiliği .................................................................................. 337 Mehmet Karaosmanoğlu Akhisar, Karahöyük Dağı Yüzey Araştırması Kapsamında İncelenen Çamaltı II Mevkii ve Lydia Seramikleri ..................................................................... 351 Merve Sultan Çakan Myrına ve Gryneıon Antık Kentlerı 2018 Yılı Arkeolojık Yüzey Araştırması (Mygar) Çalışmaları (4. Sezon) .................................................................................. 361 Murat Çekilmez Gotlar Efes ve Magnesia Önünde ............................................................................... 385 Mustafa Büyükkolancı Rölöve, Restitüsyon ve Restorasyon Projeleri Işığında Abdullah Paşa Sebili............ 395 Mükerrem Kürüm Tisna-Sarıkale Tepe Kaya Mezarı ............................................................................... 421 Nihan Aydoğmuş Zeytinliada Kera-Panagia Baitylos’u .......................................................................... 439 Nurettin Öztürk-Berna Kavaz Kındığılı-Gencay Güloğlu Batı Anadolu Aşağı Büyük Menderes Havzası ETÇ Köy Yaşamından Kesit: Çakırbeyli-Küçüktepe Höyük ..................................................................................... 453 Özlem Tütüncüler Bircan Gökhöyük Akhaimenid Kaseler .................................................................................. 465 Ramazan Gündüz M.Ö. 9. Bin Yıl Sonunda Girmeler Mağarası ............................................................. 485 Turan Takaoğlu-Taner Korkut Denizli Ovası’nda İthal Bir Grup: Kırmızı Astarlı, Parlak Perdahlı, Motifli Saklı Astar Bezemeli Seramik ............................................................................................. 501 Umay Oğuzhanoğlu Greko Roman Gastronomisini Deneyimlemeye Yönelik Bir Tur Önerisi ................. 511 Vedat Acar-Kağan Karaosmanoğlu Son Dönem Kazılarıyla Tanımlanan Yeni Bir Yapı: Alabanda Doğu Hamamı........... 531 Zerrin Aydın Tavukçu- Mesut Ceylan-Sinem Coşkun-Kasım Eker XIX. Yüzyıl Erzurum Çeşmeleri ................................................................................ 547 Zerrin Köşklü Prof. Dr. Serap YAYLALI Kişisel Doğum Yeri ve Tarihi: Muğla, 02.09.1949. Uzmanlık Alanı: Protohistorya ve Önasya Arkeolojisi. Yabancı Dil: İngilizce, Almanca. İlköğretim: Yenimahalle Öğretmen Kubilay İlkokulu, Ankara, 1960. Ortaöğretim: Karşıyaka Kız Lisesi, İzmir, 1966. Lisans: Protohistorya ve Önasya Arkeolojisi, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, ANKARA 1971. Lisans Tezi: “Boyalı Frig Seramiği” (Danışman, Prof. Dr. Tahsin Özgüç) Y. Lisans: Arkeoloji ve Sanat Tarihi, Atatürk Üniversitesi, ERZURUM 1986. Yüksek Lisans Tezi: “Erzurum Müzesi’ndeki Urartu Bronz Kemerleri” (Danışman, Prof. Dr. Fahri Işık) Doktora: Arkeoloji ve Sanat Tarihi, Atatürk Üniversitesi, ERZURUM 1993. Doktora Tezi: “İ.Ö.II Bin Doğu Anadolu Boyalı Seramiği” (Danışman, Yrd. Doç. Dr. Nurettin Koçhan) Yrd. Doç. Dr: Aydın Adnan Menderes Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü AYDIN, 1995-2003. Doç. Dr: Arkeoloji Bölümü, Aydın Adnan Menderes Üniversitesi, AYDIN. 28 Nisan 2003-2008. Prof. Dr. Arkeoloji Bölümü, Aydın Adnan Menderes Üniversitesi, AYDIN. 23.12.20082017. Emekli: 2017. Görevleri Lisan Bilir Devlet Memuru: Ankara Telefon Başmüdürlüğü, Milletlerarası Servisi1970-1971. Arkeolog: Kültür Bakanlığı, Bergama Müzesi Müdürlüğü 1971-1972. Arkeolog: Kültür Bakanlığı, Manisa Müzesi Müdürlüğü 1972-1973. Arkeolog: Kültür Bakanlığı, İzmir Müzesi Müdürlüğü 1974-1975. Arkeolog: Kültür Bakanlığı, Erzurum Müzesi Müdürlüğü 1976-1981. Müdür: Kültür Bakanlığı, Erzurum Müzesi Müdürlüğü 1981-1991. Koruma Kurulu Büro Müdür Vekili: Kültür Bakanlığı, Erzurum Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu Büro Müdürlüğü 1984-1987. xi Bakanlık Temsilci Üyesi: Kültür Bakanlığı, Erzurum Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu 1987-1991. Kültür Bakanlığı Sorumlusu: Japonya’nın Osaka, Fukuoka ve Şimoneseki kentlerinde açılan “Topkapı Sarayı Hazineleri-Osmanlı Medeniyeti’nin Haşmeti” başlıklı sergide görev alınmıştır. 1988-1989. Öğretim Görevlisi: Erzurum Atatürk Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü 1991-1994. Bölüm Başkanı: Aydın Adnan Menderes Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Felsefe Bölümü.1995-2000. Yrd. Doç. Dr: Aydın Adnan Menderes Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü 1995-2003 Doç. Dr: Aydın Adnan Menderes Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü 28 Nisan 2003-2008. Koruma Kurulu Üyesi ve Başkanı: Kültür ve Turizm Bakanlığı, Muğla Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu 2000-2005. Bölüm Başkanı: Aydın Adnan Menderes Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü. 2004-2006. Koruma Kurulu Üyesi: Kültür ve Turizm Bakanlığı, Aydın Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu. 2006-2009. Sosyal Bilimler Enstitü Müdürü: Aydın Adnan Menderes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitü Müdürü. 10.04.2007-17.10.2007. Arkeoloji Bölüm Başkanı: Aydın Adnan Menderes Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü. 01.05.2008-2017. Akademik Bilim Kurulu Üyelikleri Aydın Adnan Menderes Üniversitesi, 2. Uluslararası Bir Bilim Kategorisi Olarak “Kadın” Edebiyat, Dil ve Kültür Çalışmalarında Kadın Sempozyumu, 2010. Akademik Bilimsel Danışmanlık Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2010. Kazı Çalışmaları Katıldığı Kazılar 1974 Elmalı Semayük Kazısı (Prof. Dr. M. Mellink Başkanlığında) 1987 Erzurum Sos Höyük Kazısı (Atatürk Üniversitesi-Erzurum Müze Müdürlüğü iş birliğinde) 1988-1991 Kyzikos Kazısı (Prof. Dr. Abdullah Yaylalı Başkanlığında) 2006-2008 Tralleis Kazısı (Prof. Dr. Abdullah Yaylalı Başkanlığında) xii Yürüttüğü Kazılar 1986 Muş İli, Malazgirt İlçesinde Kurtarma Kazısı (Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü’nün görevlendirmesi ile). 1987 Erzurum İli, Merkez İlçesinde Kurtarma Kazısı (Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü’nün görevlendirmesi ile). 1988 Erzurum İli, Dumlu İlçesi, Yeşilyayla Köyü’nde Ermenilerce Yapılan Katliamla İlgili Toplu Mezar Kazısı (Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü’nün görevlendirmesi ile) 1989-1990 Bayburt İli, Aydıntepe İlçesi, Yeraltı Şehri Kazısı (Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü’nün görevlendirmesi ile). 2014 Aydın İli, Koçarlı İlçesi, Çakırbeyli Köyü’nde, Müze Müdürlüğü Başkanlığı’ndaki Küçüktepe Höyük kazısını bilimsel danışman olarak yürütmüştür. 2015 Aydın İli, Koçarlı İlçesi, Çakırbeyli Köyü’nde, Müze Müdürlüğü Başkanlığı’ndaki Küçüktepe Höyük kazısını bilimsel danışman olarak yürütmüştür. 2016 Aydın İli, Koçarlı İlçesi, Çakırbeyli Köyü’nde, Müze Müdürlüğü Başkanlığı’ndaki Küçüktepe Höyük kazısını bilimsel danışman olarak yürütmüştür. 2017 Aydın İli, Koçarlı İlçesi, Çakırbeyli Köyü’nde, Müze Müdürlüğü Başkanlığı’ndaki Küçüktepe Höyük kazısını bilimsel danışman olarak yürütmüştür. 2018 Aydın İli, Koçarlı İlçesi, Çakırbeyli Köyü’nde, Müze Müdürlüğü Başkanlığı’ndaki Küçüktepe Höyük kazısını bilimsel danışman olarak yürütmüştür. Aldığı Teşekkürler 19.06.1987 tarihinde yapılan bir ihbarın değerlendirilmesi sonucunda Erzurum Müzesi’ne kazandırılan eserler üzerine Erzurum Valisi tarafından verilen takdirname. 07.10.1988 tarihinde Erzurum merkez Dumlu Bucağı, Yeşilyayla Köyündeki toplu mezar kazısı nedeniyle Erzurum Valisi tarafından verilen takdirname. Yayınlar A-Uluslararası Yayınlar Uluslararası Hakemli Dergilerde Yayımlanan Makaleleri S. Yaylalı, "An engraved pithos from the Erzurum Museum", Istanbuler Mitteilungen 51, (2001), 139-161. S. Yaylalı, “Observations on the teapots from Bakla Tepe in Western Anatolia”, Ancient Near Eastern Studies Vol. XXXIX, (2002), 113-140. S. Yaylalı, "Beobachtungen Über Die Bronzenen Ziegenfiguren İm Museum Erzurum", W. Bachmann (ed.), Musikarchöologie Anatoliens, Deutsches Archeologische Institut, Berlin, (2002), (baskıda). S. Yaylalı, "An Old Babylonian Cylinder Seal from Daskyleion in northwestern Anatolia”. Ancient Near Eastern Studies Vol: XLII, (2005), 299-311. xiii Uluslararası Bilimsel Toplantılarda Sunulan ve Bildiri Kitabında (Proceedings) Basılan Bildirileri S. Yaylalı, “Aşağı Büyük Menderes Havzası ve Neolitik Kültürü”, Birinci Uluslararası Aşağı Büyük Menderes Havzası Tarih, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Sempozyumu, 15-16 Kasım 2001, Söke-Türkiye, (2002), 147-157. A. Yaylalı – S. Yaylalı vd, “2006 Yılı Tralleis Kazıları”, 29. Kazı Sonuçları Toplantısı 1.Cilt, Ankara, (2008), 555-578. A. Yaylalı – S. Yaylalı vd “2007 Yılı Tralleis Antik Kenti Kazı Çalışmaları”, 30. Kazı Sonuçları Toplantısı, 3.Cilt, Ankara (2009), 17-40. A. Yaylalı – S. Yaylalı vd., “2008 Yılı Tralleis Antik Kenti Kazı ve Restorasyon Çalışmaları”, 31. Kazı Sonuçları Toplantısı,2 Cilt, Ankara (2010), 375-385. Y. Akkan- S. Yaylalı - Ö. Tütüncüler - E. Erdan, “Çakırbeyli-Küçüktepe Höyük 2014 Yılı Kazı Çalışması”, 37. Uluslararası Kazı, Araştırma ve Arkeometri Sempozyumu, 11-15 Mayıs 2015, (2016) . S. Yaylalı – Y. Akkan – Ö. Tütüncüler Bircan – E. Erdan, 2018, “Çakırbeyli-Küçüktepe Höyük 2015-2016 Çalışmaları”, 39. Kazı Sonuçları Toplantısı, (39. Uluslararası Kazı, Araştırma ve Arkeometri Sempozyumu, 22-26 Mayıs 2017, Bursa), C. 1, 113-131. Uluslararası Kitaplar veya Kitaplarda Bölümler S. Yaylalı, “Muğla Prehistoryası: Paleolitik Dönemden Erken Tunç Çağı Sonuna Kadar”, Anadolu Arkeolojisine Katkılar. 65. Yaşında Abdullah Yaylalı’ya Sunulan Yazılar, (Editör: Turan Takaoğlu), 1-20, İstanbul (2006). S. Yaylalı - Ö. Tütüncüler, 2014, Milet Müzesi Kesici Sürtme Taş Aletlerinden ‘Baltalar’, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul. B-Ulusal Yayınlar Ulusal Hakemli Dergilerde Yayımlanan Makaleleri S. Yaylalı, "Erzurum Müzesindeki Bronz Keçi Figürleri Üzerine Gözlemler", Ege Üniversitesi Arkeoloji Dergisi V, 19-31, (1997). S. Yaylalı, "Erzurum Müzesi'nden Graffitto Bezeli Küp", Olba III, (2000), 143-170. S. Yaylalı, "Erzurum Müzesindeki Kapaklı Bir Çömlekcik", Arkeoloji ve Sanat Dergisi, Sayı 103/104, (2001), 8-14. S. Yaylalı - E. Akdeniz, “Afrodisias Müzesindeki Karahisar Buluntuları”, Olba VI, (2002), 1-40. S. Yaylalı, "Silindir Mühür Baskılı Bir Küp Üzerine Gözlemler", Anadolu Araştırmaları XVI, (2002), 571-590. S. Yaylalı, “Yatağan Küpasar Erken Tunç Çağı Mezarlığı”, Arkeoloji ve Sanat Dergisi, Sayı 126, (2008), 1-10. S. Yaylalı, “Pedasa’dan Demir Çağı’na Ait Üç Ayaklı Çömlek”, Arkeoloji ve Sanat Dergisi, Sayı 127, (2008), 39-44. xiv S. Yaylalı, “Bodrum Peynirçiçeği Mağarası”, Arkeoloji ve Sanat Dergisi, Sayı 128, (2008), 1-10. S. Yaylalı, “Göz İdolleri ve Pirot Höyük Örneği”, CEDRUS: Akdeniz Uygarlıkları Araştırma Dergisi, vol. II, 1-26, (2014). Ulusal Kitaplar veya Kitaplarda Bölümler S. Yaylalı, “Doğu Anadolu Erken Tunç Çağı Kültürü”, Doğudan Yükselen Işık. Atatürk Üniversitesi 50. Kuruluş Yıldönümü Arkeoloji Bölümü Armağanı, İstanbul (2007),165187. S. Yaylalı “Çine Arıcılık Müzesi’nin Müzecilik Açısından değerlendirilmesi: Öneriler”, Çine Arıcılık Müzesi Çalıştay ve Panel Bildirileri, Çine (2010), 32-34. S. Yaylalı - E. Akdeniz, “Prehistorik Çağlarda Aydın ve Çevresi”, Aydın Kent Tarihi, (2013). S. Yaylalı - E. Akdeniz, “Protohistorik Çağlarda Aydın ve Çevresi”, Aydın Kent Tarihi, (2013). S. Yaylalı - E. Akdeniz, “Karia’nın Bilinen Bazı Halkları Pelasglar, Karlar, Lelegler”, Aydın Kent Tarihi, (2013). S. Yaylalı - E.Akdeniz, “Aydın ve Çevresinde Son Tunç Çağının Bitişi-Demir Çağının Başlaması”, Aydın Kent Tarihi, (2013). Yönettiği Doktora Tezleri A. Kuru, Seyitömer Höyük Erken Tunç Çağ III Seramiğinin Batı Anadolu Erken Tunç Çağı'na Katkıları, Aydın Adnan Menderes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, .2016 E. Erdan, Demir Çağ ve Sonrası Batı Anadolu'da Frig Kültür Etkileri, Aydın Adnan Menderes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2015. Yönettiği Yüksek Lisans Tezleri B. Ö. Yağan, İÖ 1.Binyılda Anadolu'nun Boya Bezemeli Tümülüs Geleneği, Aydın Adnan Menderes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,2017. L. Karadeli, Yeni Bir Hitit Kenti: Kuşaklı – Sarissa, Aydın Adnan Menderes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2016. N. Akıllı, Anadolu Erken Tunç Çağ Mezarlıklar Kataloğu ve Ölü Hediyeleri Işığında Dönemin Sosyal Yapısı, Aydın Adnan Menderes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2015. P. Dönertaş, Arkeolojik Sit Alanlarının Tespiti, Tescili, Korunması ve Yapılan Uygulamalar Doğrultusunda: Eskiyapar Höyüğü, Aydın Adnan Menderes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2014. xv G. Güloğlu, Biranın Doğuşu ile Anadolu Kültür Tarihindeki Yeri ve Önemi, Aydın Adnan Menderes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2014. G. Çetinkaya, M.Ö.3. Binyılın Başlarından M.Ö. 1. Binin Ortalarına Kadar Anadolu Arabaları, Aydın Adnan Menderes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2012. H. Korkmaz, İ.Ö II. Binyıl Orta Anadolu Pişmiş Toprak Gaga Ağızlı Testileri, Aydın Adnan Menderes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006. Yurt Dışı Yüksek Lisans (M.A.) Tez Jüri Üyeliği 1- Avustralya-Melbourne Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Classical Studies and Archaeology Bölümünde Prof. Jaynie Anderson tarafından yönetilen, Suzanne Rogers’in hazırladığı “Anthropomorphic Figurines of the Neolithic and Chalcolithic Near East” konulu yüksek lisans tezi. 2- Avustralya-Melbourne Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Classical Studies and Archaeology Bölümünde Prof. Dr. Anthony Sagona tarafından yönetilen, Joanna Sally Mary Richmond’un hazırladığı “Textile Production in Prehistoric Anatolia: A Study of Three Early Bronze Age Sites” konulu yüksek lisans tezi. 3-Avustralya-Melbourne Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Classical Studies and Archaeology Bölümünde Prof. Dr. Christopher Mackie tarafından yönetilen, Marlya Dearne Kerry’nin hazırladığı “Hurrian Language: looking at the liguistic methodology used to determine whether it is a Indo-European language or not” konulu yüksek lisans tezi. xvi SİNOP MÜZESİ’NDE BULUNAN GEÇ ANTİK ÇAĞ CAM BİLEZİKLERİ* Akın TEMÜR** - Fevziye EKER*** Giriş Günlük yaşantımızın birçok alanında kullanılan camın keşfi, üretimi ve tarihi gelişimi son yıllardaki yoğun araştırmalara rağmen hala sırlarla doludur. Antik Çağdan günümüze kadar hemen hemen her alanda karşımıza çıkan ve önemli bir hammadde olarak kabul gören cam, erken dönemlerde sadece zengin sınıfın kullanabildiği bir materyalken farklı yapım tekniklerinin gelişmesiyle birlikte, endüstriyel bir madde haline gelmiş ve üretimin hızlanmasıyla birlikte toplumun her kesiminin kullandığı bir malzemeye dönüşmüştür. Birçok kap formunda karşımıza çıkan camlar, toplumsal hayatın önemli bir parçası olan süs eşyalarının yapımında da yoğun bir şekilde kullanılmışlardır. Kadınların vazgeçilmez bir süs eşyası olan bileziklerde camın kullanılması ise, MÖ 2. binlerin başlarına kadar uzanmaktadır. Cam bileziklerin yapım tekniklerinin ve süsleme şekillerinin gelişmesiyle birlikte, farklı renk ve tiplerde üretilerek, toplumun beğenisine sunulan bu bilezikler, Roma döneminden itibaren artan üretimle birlikte toplumun, değerli taşlara benzemeleri nedeniyle vazgeçilmez bir parçası olmuş ve daha sonraki dönemlerde de oldukça yoğun bir şekilde kullanılmışlardır. Arkeolojik verilere göre, başlangıçta boncuk, kolye gibi süs eşyalarının yapımında kullanılan cam zamanla malzemelerin saklanması amacıyla yiyecek, içecek, tıp, kozmetik vb. alanlarda da kullanılmaya başlayarak hayatın her alanına girmiştir. Bunların yanı sıra günümüzde olduğu gibi, Antik dünyada da kadınların süse ve süslenmeye önem verdikleri ve süslenme eğilimlerine bağlı olarak da kolye, küpe vb. çeşitli süs eşyalarında camın kullanıldığı bilinmektedir. Bu süs eşyalarının bayanlar tarafından en çok tercih edilen ve sevilen türlerinden birisi de şüphesiz bileziklerdir. Dönemsel özelliklere ve tercihlere bağlı olarak farklı maddelerden üretilebilen bileziklerin cam örneklerinin çoğunlukla değerli materyallerin bir taklidi olarak ortaya çıktığı düşünülmektedir. Bu çalışmada ise, Sinop Müzesi envanterinde bulunan 21 adet cam bilezik değerlendirmeye alınmıştır. Bu bileziklerden 4’ü satın alma yoluyla müzeye kazandırıldığı için, buluntu yeri belli değildir (Kat. No. 1-4). Buluntu yerleri belli olanlardan 1’i Ekrem Akurgal başkanlığında yürütülen ve Ludwig Budge’nin de katıldığı “Sinop 1951-1953 Kazılarından” (Kat. No. * ** *** Bu çalışma, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Bilimsel Araştırma Geliştirme Destekleme Programı (PYO.FEN.1901.17.007) tarafından desteklenmiştir. Ayrıca eserlerin yayınlanmasına izin veren Sinop Müzesi Müdürü Sayın Hüseyin Vural olmak üzere tüm çalışanlara teşekkür etmeyi borç biliriz. Dr. Öğr. Üyesi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, Kurupelit Kampüsü, Samsun. E-posta: [email protected] Dr. Öğr. Üyesi, Ordu Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, Cumhuriyet Mahallesi, Ordu. E-Posta: [email protected] 17 Akın Temür - Fevziye Eker 21), 10’u “Dispanser Binası Hafriyatından, 5’i “Gerze-Yaykıl Köyü Doroğlu Mevkii Sondaj Kazısından” (Kat. No. 5-9, 16-20) ve 1 tanesi de “Boyabat İlçesi Kılıçlı Yaylası Nekropolü Kurtarma Kazısından” (Kat. No. 15) ele geçmiştir1. Satın alma yoluyla gelen 4 bilezik dışında diğerlerinin buluntu yerlerinin belli olmuş olması oldukça önemli bir veridir. Zira müzelerin envanterinde bulunan camların büyük bir kısmı satın alma veya müsadere yoluyla müzeye kazandırıldıkları için buluntu yerleri belli değildir. Bu durum tarihlendirmeyi ve atölyelerin tespitini de önemli ölçüde zorlaştırmaktadır. Bunun yanı sıra cam bileziklerin kazılar sırasında büyük ölçüde sağlam ele geçmeyişi, onlara yeterli önemin verilmeyişi, çoğu zaman da niteliksiz buluntular arasında ele alınarak ayrıntılı olarak yayınlanmamaları bileziklerin çalışmasını güçleştiren önemli etmenlerdir. Ancak son yıllarda cam bileziklere dair yayınların yoğun bir şekilde artmaya başlaması, bu eksikliği kapatma yönünde atılmış önemli adımlardır. Çalışmaya konu olan bileziklere baktığımızda; Sinop Müzesi envanter kayıtlarına göre Kat. No. 21’deki bileziğin 1951-1953 yılları arasında yapılan Sinop kazılarından çıktığı anlaşılmaktadır. Şehrin birçok yerinde gerçekleştirilen bu kazılardan elde edilen veriler kazı raporunda yayınlanmıştır2. Ancak bu raporda cam bileziğe ait herhangi bir ifadeye rastlanmamıştır. Aynı şekilde 1970 yılında müze envanterine alınan 10 adet bileziğin, Dispanser Binası Hafriyatından çıktığı ifade edilmiş ancak envanter kayıtlarında başka bir bilgiye ulaşılamamıştır. Yine envanter kayıtlarına göre 5 bilezik 2006 yılında Gerze-Yaykıl Köyü Doroğlu Mevkii’nde yürütülen sondaj kazıları sırasında ortaya çıkarılmıştır (Kat. No. 10-14). Cam bilezikler 16 Nolu Açmada yürütülen çalışmalar sırasında açığa çıkartılan, içinde biri yetişkin, ikisi çocuk olmak üzere üç iskeletin bulunduğu, 1,70 x 0,40 m. ölçülerinde, 25 cm. deriliğindeki doğubatı yönlü, moloz taş örgülü bir mezar içinde bulunmuştur. 25 adet açmada yürütülen bu çalışmalar sonrasında ele geçen buluntulardan, alanın Bizans dönemine tarihlenen küçük bir yerleşim yeri ile nekropol alanı olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Kat. No 15’te ayrıntılı olarak bilgilerine yer verilen bilezik ise, Sinop’un Boyabat İlçesi, Kılıçlı Köyü Yaylası’nda yürütülen kurtarma kazıları sırasında ortaya çıkarılmıştır. 2012 ve 2013 yılları arasında yürütülen bu çalışmalar sırasında küçük bir kilise ve etrafında 72 adet mezarın bulunduğu nekropol alanı tespit edilmiştir. Ele geçen seramik buluntuları yapının Geç Helenistik-Erken Roma dönemlerinden itibaren iskan edildiğini ortaya koyarken, nekropol alanında yapılan araştırmalar alanın MS 5.-6. yy’lardan 19. yy.’a kadar defin işlerinde kullanıldığını göstermektedir. Cam bilezik ise, bu kilisenin apsisinin önündeki, 5 Nolu çocuk mezarından çıkmıştır. Elimizdeki envanter kayıtlarından, çalışmaya konu olan bileziklerin büyük ölçüde Geç Roma ve Bizans dönemlerine tarihlenen nekropol alanlarından çıkmış, mezar buluntuları olduğu anlaşılmaktadır. Cam bilezikleri yapım tekniklerine incelediğimizde ise; genel olarak ekli ve eksiz olmak üzere iki farklı şekilde üretildiklerini görürüz. Sinop Müzesi cam bilezikleri üretim biçimine göre ekli bilezikler grubuna dahil edilmektedir. 1 2 18 Yaykıl Doroğlu Mevkii Sondaj ve Boyabat İlçesi Kılıçlı Yaylası Nekropolü Kurtarma Kazıları hakkında bilgi veren Sinop Müzesi uzmanlarından Ercan Kanbur’a teşekkürü borç biliriz. Akurgal-Budge 1956, 47-61. Sinop Müzesi’nde Bulunan Geç Antik Çağ Cam Bilezikleri Ekli bileziklerin nasıl üretildiği konusuna baktığımızda; bunların üretiminde ilk olarak istenilen renkteki cam hamurunun bir pota içerisinde eritildiğini, uygun bir kıvama getirilmesinden sonra bir çubuk yardımıyla cam ipliklerinin potadan alındığını akabinde çekerek uzatıldığını, istenilen uzunluğa getirildikten sonra ise iki ucunun çeşitli şekillerde birleştirildiğini görürüz3. Ek yerlerinin farklı şekillerde olabilmesi ise, bir alet yardımı ile sıkıştırılması veya bastırılması suretiyle gerçekleşmektedir (Fig. 1). Bu tip bilezikler çoğunlukla düz olarak üretilmiş olmakla beraber, burma şeklinde olan ekli bileziklere de rastlanmaktadır. Burma bileziklerde aynı teknikle yapılmasına karşın, bu bileziklerde belli uzunluğa getirilen cam ipliği iki uçtan çekilerek, kendi ekseni etrafında döndürülüp, bükülmesi ile burgu meydana getirilmektedir. Sonrasında da yine aynı şekilde uçları birbirine eklenmektedir. Bu bilezikler, uygulanan burgu şekline göre sık veya seyrek burgulu olarak ikiye ayrılmaktadır. Sinop Müzesi cam bileziklerini incelediğimizde ise, 21 adet bileziğin tamamının ekli bilezikler grubuna girdiğini, ek yerleri belli olan bileziklerde ise, iki ucun üst üste getirilip, üzerine bastırılarak ek yerinin oluşturulduğunu görürüz. Kat. No. 16-19’da yer alan örneklerde ek yerleri o kadar itinalı birleştirilmiştir ki, neredeyse ek yerleri fark edilememektedir. Ancak 4 ve 21 katalog nolu bileziklerde ek yerlerinin birleştirilip aletle sıkıştırılması sonrasında plastik şekilde çentikler oluşturulmuştur. Antik çağda karşımıza çıkan cam bileziklerin çaplarını incelediğimizde; genel olarak 3-10,5 cm. arasında değişen çap ölçülerinde üretildiklerine tanık oluruz. Bu yönüyle bakıldığında küçük çaplı olan bileziklerin çocuklar için, büyük çaplı olanların ise, yetişkinler için yapıldığı düşünülmektedir. Ayrıca yapılan araştırmalar göstermiştir ki 10-10,5 cm. arasında üretilen cam bilezikler ayak bileklerini veya pazuları süslemek için de kullanılmıştır4. Cam bileziklerin üretimine baktığımızda; kesitlerine göre de gruplandırıldıklarını görürüz. Bu konudaki en ayrıntılı çalışma Spaer’e aittir. Spaer5 halka biçimli olan bilezikleri temelde dairesel kesitli, yarı dairesel kesitli, dikdörtgen (düz) kesitli ve üçgen kesitli olarak gruplandırmıştır. İslami dönem öncesine kadar dairesel ve yarı dairesel kesitli örnekler oldukça fazla üretilmiştir. Diğerleri ise, oldukça ender olarak karşımıza çıkmakta olup, İslami dönemle birlikte yoğunlaşmıştır. Spaer6 cam bilezikleri incelerken bezemelerine göre de değerlendirmiştir. Bunlar arasında aletle şekillendirilerek oluşturulan bezemeler, farklı renklerdeki cam ipliklerinin bilezik üzerine aplike edilerek yedirilmesiyle oluşan bezemeler ve burma veya farklı renklerin kullanılmasıyla elde edilen bezemeler sayılabilir. Ancak bu bezeme teknikleri İslami dönem öncesinde çok yaygın olarak tercih edilmemiştir. Erken dönem bileziklerinde daha çok sade bir üretim yöntemi tercih edilmiştir. Bu dönemde çoğunlukla çok zengin olmasa da, tek veya çok renk burma bilezikler, küçük 3 4 5 6 Spaer 1988, 53-54; Shindo 2001, 77; Uysal 2010, 37; Yavuzyılmaz 2017, 51-52; Geyik Karpuz 2017, 146. Çakmakçı 2010, 525. Spaer 1988, 52. Spaer 1988, 53. 19 Akın Temür - Fevziye Eker lekeler şeklinde aplikler ve bilezik sırtına aletle yapılan yivler biçiminde süslemelerin kullanıldığını görürüz7. Kazılardan çıkan eserler ve müze koleksiyonları incelendiğinde de cam bilezikler ve kullanılan süslemeler konusunda bilgi sahibi olabilmekteyiz. Bu kazılar arasında; Amorium kentinde ortaya çıkarılan Geç Bizans Dönemi cam bileziklerin yapım aşamasında boyanıp tekrar ısıtılarak ve bilezik üzerine yedirilerek süslemelerin yapıldığı8, 7-13. yüzyıllar arasına tarihlendirilen Antalya-Demre Aziz Nikolaos Kilisesi cam bileziklerinde ise, renkli boyalarla çizgisel bezemeler, burma ve aletle şekillendirilerek oluşturulmuş yatay yivlerden oluşan süslemelerin kullanıldığı anlaşılmaktadır9. Çalışma kapsamında değerlendirmeye alınan 21 adet bilezik kesitlerine göre yarı dairesel (Kat. No. 1-15) ve dairesel kesitli (Kat. No. 16-21) olmak üzere iki grup altında incelenmiştir. 1. Grup: Yarı Dairesel Kesitli Sade Bilezikler (Fig. 2) Bu bilezikler; ekli, yarı dairesel kesitli ve tek renkli bilezikler grubuna girmektedir. Sinop Müzesinde bulunan 15 adet bilezik bu gruba dahil edilmiştir. Bunlardan 4’ü satın alma yolu ile 5’i Dispanser Binası Hafriyatından, 5’i Gerze Yaykıl Köyü kazısından ve 1’i de Boyabat Kılıçlı Yaylası kazısından müzeye kazandırılmıştır. Bileziklerin genel özelliklerine bakıldığında; bunların Spaer Tip A2 ekli bilezikler grubuna girdikleri görülmektedir. Spaer, bu tip bilezikleri kendi içerisinde de ikiye ayırmış ve bilezik yüzeyine göre düz ve yuvarlak olarak sınıflandırmıştır10. Çakmakçı11 ise, ayrı bir sınıflandırma yaparak, bu tip bilezikleri yarı yuvarlak kesitli-tek renkli bezemesiz bilezikler grubuna dahil etmiştir. İncelenen örnekler düzleştirilmiş yüzeyli bilezikler grubuna girmektedir. Sade olarak üretilmiş olan bu bilezikler incelendiğinde; ek yerlerindeki alet izlerinden bunların çoğunlukla uç kısımlarının üst üste getirilip bastırılmasıyla oluşturulmuş olduklarını görürüz. Kat. No. 6, 7, 9, 12, 13’deki örneklere baktığımızda ise; ek yerlerinin neredeyse hiç belli olmadığını görürüz ki bu da onların daha özenli bir şekilde yapıldıklarının bir göstergesidir. Buna karşın Kat. No. 4’ teki örnek diğerlerinden daha da farklıdır. Zira bu örnekte ek yerine alet yardımıyla çimdiklenerek, süsleme amacıyla yumru şekli verilmiştir. Bu grup içerisinde yer alan bileziklerde renk olarak; opak siyah ve lacivert rengin yoğun olarak kullanıldığı görülmektedir. Bilezikler çap olarak incelendiğinde; satın alma yolu ile gelenler 3,6-4,2 cm., Dispanser Binası Hafriyatında ortaya çıkarılanlar 4,8-6,2 cm., Gerze-Yaykıl Köyü kazısında ortaya çıkarılanlar 4 cm. ve Boyabat-Kılıçlı Yaylası’ndan çıkarılan ise 4,2 cm. olarak ölçülmüştür. Bu çap ölçüleri ve kazılarda çıkan bileziklerin nekropol buluntusu olması ayrıca mezar içerisinde yetişkinlerin yanı sıra, çocuk iskeletlerinin de bulunması, Dispanser Binası Hafriyatından çıkan birkaç bileziğin dışında (Kat. No. 6-8), yarı 7 8 9 10 11 20 Spaer 1988, 51-61; Geyik Karpuz 2013, 250. Geyik Karpuz, 2013, 250. Çömezoğlu 2007, 324-38. Spaer 1988, 54. Çakmakçı 2012, 119, Şek. 2. Sinop Müzesi’nde Bulunan Geç Antik Çağ Cam Bilezikleri dairesel kesitli sade bileziklerin çocuk bileziği olarak kullanılmış olabileceğini ortaya koymaktadır. Cam bilezikler farklı kesitlerde olsa da yuvarlak şekilli olarak üretilmişlerdir. Ancak üretim sırasında bazı şekilsel deformasyonların olduğunu Kat. No. 12 ve 13’teki bilezik örneklerinde görmek mümkündür. Bu tür deformasyonların yanında tamamı sağlam olan bilezikler üzerinde de yer yer minelenme ve aşınma tabakası izlenebilmektedir. 2. Grup: Dairesel Kesitli Sade Bilezikler (Fig. 3) Bu gurubu; ekli, dairesel kesitli, tek renkli bilezikler oluşturur. Sinop Müzesinde bu guruba giren 6 adet bilezik bulunmaktadır. Bunlardan 5’i Dispanser Binası Hafriyatından, 1 tanesi de Ekrem Akurgal başkanlığında yürütülen Sinop 1951-1953 kazılarından ele geçmiştir. Bu bileziklerin genel özelliklerine bakıldığında; Spaer tarafından bunların “Tip A1” ekli bilezikler grubuna dahil edildikleri görülmektedir. Spaer ayrıca bu tip bilezikleri kendi içerisinde de ikiye ayırmış ve bilezik yüzeyine göre düz ve yuvarlak olarak sınıflandırmıştır12. Çakmakçı13 da ayrı bir sınıflandırma yapmış ve bunları yuvarlak kesitli, tek renkli, bezemesiz bilezikler grubu içerisine dahil etmiştir. Çalışma kapsamında incelen Sinop Müzesi bilezikleri sade olarak üretilmiştir. Kat. No. 16-20 arasında gösterilen bu bileziklerde ek yerleri, genellikle uçların üst üste getirilip bastırılmasıyla oluşturulmuş olup, ek yerlerinde alet izleri de görülebilmektedir. Kat. No. 21’ deki örneğimizde ise, diğerlerinden farklı olarak, ek yerlerinin üst üste getirilmesinden sonra, bir alet yardımıyla, belirli aralıklarda çimdiklenerek bezeme gibi yumrular oluşturulmuştur. Bu grup içerisindeki bileziklerde renk olarak daha çok opak siyah ve lacivert tercih edilmiştir. Ayrıca Kat. No 19, 20’deki örneklerde lacivert renkli cam bilezik üzerine beyaz veya sarı renkli cam lifinden zikzak bezemelerine de yer verilmiştir. Ancak zamanla bezemelerin deforme olduğu ve yer yer döküldüğü görülmektedir. Bilezikler ölçülerine göre değerlendirildiğinde ise; Dispanser Binası Hafriyatında ortaya çıkarılan bileziklerin 5,8-7,8 cm. ve Sinop 1951-1953 yılı kazılarında ortaya çıkarılan bileziğin ise, 8 cm. çapında olduğu görülmektedir. Ölçülerden bu grup içerisinde yer alan bileziklerin çaplarının, yarı dairesel kesitli sade bileziklere göre daha büyük olduğu ve yetişkinler için üretildiği sonucuna ulaşılmaktadır. Bileziklerin tamamı sağlam olarak ele geçirilmiştir. Ancak üzerlerinde yer yer minelenme ve aşınma tabakasını görmek mümkündür. Özellikle Kat. No. 21’de bu minelenme tabası oldukça fazla hissedilmektedir. Değerlendirme ve Sonuç Çalışma kapsamında ele alınan bilezikler teknik özelliklerine göre iki grup altında değerlendirilmişlerdir. MS 3. yüzyıldan itibaren izlenebilen bir gelişim ortaya koyan bu tip bilezikler, işçiliğinin ve yapım tekniğinin kolay oluşu gibi nedenlerden dolayı Anadolu’da yoğun bir şekilde üretilmişlerdir. Bizans döneminden itibaren üretimi artarak devam eden bu bileziklerin İslami dönemde de üretimlerinin sürmesi, onların geniş bir aralığa tarihlenmesine neden olmaktadır. Sinop Müzesi envanterinde yer 12 13 Spaer 1988, 54. Çakmakçı 2012, 119, Şek. 2. 21 Akın Temür - Fevziye Eker alan bileziklerin de özellikle her dönemde yaygın olarak üretilen bir tipi oluşturmaları, tarihleme konusunu daha da güçleştirmedir. Ancak değerlendirmeye alınan bileziklerin çoğunluğunun kazılarda bulunmuş olması, tarihleme konusunda önemli bir avantaj sunar. Gerek yapım teknikleri ve gerekse kesit olarak baktığımızda Sinop örneklerinin en yakın örneklerine; Tyana-Kemerhisar (MS 3-11. yy.), Sirkeci-Marmaray (MS 5-6. yy.), Stratonikeia (MS 5-7. yy.), Amorium (MS 5-11. yy.), Sardis (Erken ve Orta Bizans), Kuşadası-Kadıkalesi (Orta ve Geç Bizans), Sagalassos (Orta Bizans), Gevale Kalesi (MS 10-12. yy.), Demre Aziz Nikolas Kilisesi (MS 11-13. yy.), Akşehir Nasreddin Hoca Arkeoloji Müzesi, Mardin Müzesi, Kocaeli Arkeoloji ve Etnografya Müzesi, Tire Müzesi, Bergama Müzesi, Bodrum Sualtı Arkeoloji Müzesi, TCŞF Koleksiyonu, Yüksel Erimtan Koleksiyonu ve daha birçok merkez, müze ve koleksiyonlarında rastlanmaktadır14. Sinop Müzesi bileziklerinin tarihlenmesinde benzerler örneklerin yanı sıra, onların bir kısmının Bizans dönemine tarihlenen mezarlardan bulunmuş olması önemli bir faktördür. Zira aynı tip bileziklerin geniş bir coğrafyada ve geniş bir tarih aralığında kullanıldığı düşünüldüğünde Sinop örneklerinin kazı malzemesi olarak karşımıza çıkması onları daha da önemli kılmaktadır. Sinop Müzesinde yer alan cam bileziklerin yerel bir üretim mi yoksa ithal ürünler mi olup olmadığı sorusuna kesin bir cevap vermek şu an için mümkün değildir. Ancak balıkçılar tarafından, İnceburun açıklarında amphoralar içinde bulunan cam kandiller, bileziklerin de ithal ürünler olabileceği ihtimalini akla getirmektedir. Bir gemi batığından çıkmış olduğu anlaşılan amphoralar, olasılıkla Sinop’a gelen bir gemiye ait olmalıdır. Zira amphoralar içinde, istiflenmiş bir şekilde ele geçen kandillerin formları, özellikle Yakın Doğu’daki atölyelerde üretilenlerle birebir aynıdır15. Ayrıca Balatlar Kilisesi kazılarında benzer formda cam kandil örneklerinin bulunmayışı ve kentte yapılan araştırmalarda şuana kadar herhangi bir cam fırını kalıntısına rastlanmamış olması bu ürünlerin ithal oldukları kanaatini güçlendirmektedir. Ancak Sinop Müzesi’nde bulunan bileziklerin çoğunluğunun kazılarda ortaya çıkması ve özellikle mezar hediyesi olarak konulmuş olmaları, en azından burada küçük bir atölye olabileceği düşüncesini akla getirmektedir. Özellikle çalışmamıza konu olan bileziklerin de basit ve sade bir işçiliğe sahip olmaları, kentteki küçük yerel bir atölyede üretilmiş olabileceklerini ihtimalini kuvvetlendirmektedir. 14 15 22 Benzer örnekler için bkz. Zanon 2013, 185; Özgümüş 2009, Fig. 16; Öztaşkın 2015, Lev. 2; Gill 2002, Fig. 229; Çakmakçı 2012, 120; Hazinedar 2017, 152; Saldern 1980, Pl. 16:679, Pl. 18: 768; Veerle - Patrick - Marc 2010, Fig. 2.1; Yavuzyılmaz 2017, 53; Tekocak, 2013; Geyik Karpuz 2017, Fot. 1-2; Geyik Karpuz - Çibuk 2017, Fot. 1-6; Gürler 2000; Atila - Gürler, 2009; Özet 1998, 109a-109b; Lightfoot-Arslan 1992, Canav 1985, 95, no. 167-169. Temür 2018, 227-267 Sinop Müzesi’nde Bulunan Geç Antik Çağ Cam Bilezikleri KAYNAKÇA Akurgal-Budge 1956, Akurgal, E., Budge, L., “Sinop Kazıları” Türk Arkeoloji Dergisi, Sayı IV-1, 47-61. Atila-Gürler 2009, Atila, C. - Gürler, B., Bergama Müzesi Cam Eserleri, Berksav, İzmir. Çakmakçı 2010, Oral Çakmakçı, Z., “12.-13. Yüzyıllarda Cam Bileziklerinde Bezeme ve Biçim Değişimleri”, I. Uluslararası Sevgi Gönül Bizans Araştırmaları Sempozyumu, 25-28 Haziran, İstanbul. Çakmakçı 2012, Oral Çakmakçı, Z., “Kuşadası-Kadıkalesi Kazılarından Süs Amaçlı Cam Objeler: Boncuklar ve Bilezikler” II. ODTÜ Arkeometri Çalıştayı Ekim 2011, Ankara, 114135. Çömezoğlu 2007, Çömezoğlu, Ö., Akdeniz Çevresi Ortaçağ Camcılığı Işığında Demre Aziz Nikolaos Kilisesi Cam Buluntuları, İ.Ü. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul. Geyik Karpuz 2013, Geyik Karpuz, G., “Cam Bilezik Araştırmaları Üzerine Bir Deneme”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Prof. Dr. Hamza Gündoğdu Armağanı, 6/25: 249-255. Geyik Karpuz 2017, Geyik Karpuz, G., “Mardin Müzesi’nde Bulunan Bezemesiz Cam Bilezikler Üzerine Bir Değerlendirme” Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 59: 145156. Geyik Karpuz-Çibuk 2017, Geyik Karpuz, G., Çibuk, K., “Kocaeli Arkeoloji ve Etnografya Müzesinde Bulunan Cam Bilezikler” Uluslararası Gazi Süleyman Paşa ve Kocaeli Sempozyumu III, Cilt I, Kocaeli, 283-296. Gill 2002, Gill, M.A.V., Amorium Reports, Finds I, The Glass (1987-1997), Oxford. Gürler 2000, Gürler, B., Tire Müzesi Cam Eserleri, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara. Hazinedar 2017, Hazinedar C. T., “Byzantine Glass Bracelets of Kadıkalesi/Anaia (Kuşadası): Observations on Production of Anaiıa Manufactured Bracelets” TÜBA-CAD, 16: 145-162. Lightfoot-Arslan 1992, Lightfoot, Ch. S.,-Arslan, M., Anadolu Antik Camları: Yüksel Erimtan Koleksiyonu, Ankara. Özet 1998, Özet A., Dipten Gelen Parıltı Bodrum Sualtı Arkeoloji Müzesi Cam Eserleri, Ankara. Özgümüş 2009, Canav Özgümüş, Ü., “Late Roman/Early Byzantine Glass from the Marmaray Rescue Excavations at Sirkeci, Istanbul” Late Antique/Early Byzantine Glass in the Eastern Mediterranean, Ed. Ergün Laflı, Tübitak, İzmir, 17-24. Öztaşkın 2015, Öztaşkın, M., “Stratonikeia Bizans Dönemi Cam Buluntuları” Stratonikeia ve Çevresi Araştırmaları, Ed. Bilal Söğüt, Ege Yayınları, İstanbul. Shindo 2001, Shindo, Y., “The Classification and Chronology of the Islamic Glass Bracelets from al-Tur, Sinai”, Cultural Change in the Arab World Senri Studies 55: 73-100. Saldern 1980, Saldern Von A., Ancient and Byzantine Glass From Sardis, United States of America. Spaer 1988, Spaer, M., The Pre-Islamic Glass Bracelets of Palestine, JGS, 30: 51-61. Tekocak 2013, Tekocak, M., “Akşehir Nasreddin Hoca Arkeoloji Müzesi’nden Bir Grup Cam Eser” Kaunos/Kbid Toplantıları 2, Anadolu Antik Cam Araştırmaları Sempozyumu 17-20 Haziran 2010, Ankara: 127-142. 23 Akın Temür - Fevziye Eker Temür 2018, Temür, A., “Sinop Müzesi Erken Bizans Dönemi Cam Kandilleri” Tarih Okulu Dergisi (TOD), 11: 333, 227-267. Uysal 2010, Uysal Z., “Kubad Abad Kazılarında Bulunan Cam Bilezikler (2005-2010)”, Sanat Tarihi Dergisi, S. XIX/2, İzmir, 43-54. Veerle-Patrick-Marc 2010, Veerle L., Patrick D., Marc W., “Middle Byzantine (10th-13th Century A.D.) Glass Bracelets at Sagalassos (Sw Turkey)” Glas in Byzanz - Produktion, Verwendung, Analysen, Ed. Jörg Drauschke, Daniel Keller, Mainz. Yavuzyılmaz 2017, Yavuzyılmaz, A., “Gevale Kalesi Cam Bilezik Buluntuları (2013-2015)”, XX. Uluslararası Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri I, 02-05 Kasım 2016 Sakarya, 49-61. Zanon 2013, Zanon, M., “Tyana/Kemerhisar (Niğde): Glass Bracelets of The Byzantine and Islamic Period” Anatolia/Antiqua XXI, 181-197. Figürler Listesi Fig. 1: Ekli Bilezik Yapımı (Çizen Kasım EKER) Fig. 2: Sinop Müzesi, Ekli Yarı Dairesel Kesitli Sade Bilezikler Fig. 3: Sinop Müzesi, Ekli Dairesel Kesitli Sade Bilezikler 24 Sinop Müzesi’nde Bulunan Geç Antik Çağ Cam Bilezikleri KATALOG Yarı Dairesel Kesitli Bilezikler (Spaer A2) Kat.No: 1 Env. No: 3-5-006 Eser adı: Cam Bilezik Müzeye Geliş Tarihi: 14.7.2004 Bulunduğu yer: Sinop Ölçüleri: Çap: 3,6 cm. Tanımı: Ekli yarı dairesel kesitli bilezik, uçlar birbiri üzerine getirilerek ek yeri oluşturulmuş, opak lacivert renkli, üzerinde yer yer minelenme tabakası. Dönemi: Geç Roma - Bizans (MS 3-6. yy.) Kat.No: 2 Env. No: 3-3-006 Eser adı: Cam Bilezik Müzeye Geliş Tarihi: 14.7.2004 Bulunduğu yer: Sinop Ölçüleri: Çap: 3,8 cm. Tanımı: Ekli yarı dairesel kesitli, lacivert, ek yerleri birbiri üzerine getirilip aletle sıkıştırılmış, bağlantı yeri belli, sağlam, yüzeyde matlık Dönemi: Geç Roma - Bizans (MS 3-6. yy.) Kat.No: 3 Env. No: 3-4-006 Eser adı: Cam Bilezik Müzeye Geliş Tarihi: 14.7.2004 Bulunduğu yer: Sinop Ölçüleri: Çap: 4,1 cm. Tanımı: Ekli yarı dairesel kesitli, uçlar birbiri üzerine getirilerek ek yeri oluşturulmuş, opak siyah renkli, üzerinde beyaz minelenme ve aşınma tabakası. Dönemi: Geç Roma - Bizans (MS 3-6. yy.) 25 Akın Temür - Fevziye Eker Kat.No: 4 Env. No: 3-1-006 Eser adı: Cam Bilezik Müzeye Geliş Tarihi: 14.7.2004 Bulunduğu yer: Sinop Ölçüleri: Çap: 4,2 cm. Tanımı: Ekli yarı dairesel kesitli, ek yerleri birbiri üzerine getirilip aletle sıkıştırılmış, bağlantı yeri belli, sağlam, yüzeyde aşınma ve korozyon. Dönemi: Geç Roma - Bizans (MS 3-6. yy.) Kat.No: 5 Env. No: 8-107-70 Eser adı: Cam Bilezik Müzeye Geliş Tarihi: 1970 Bulunduğu yer: Dispanser Binası Hafriyatı Ölçüleri: Çap: 4,8 cm. Tanımı: Ekli, yarı dairesel kesitli, ek yerleri üst üste getirilerek oluşturulmuş, siyah, temiz yüzey. Dönemi: Geç Roma - Bizans (MS 3-6. yy.) Kat.No: 6 Env. No: 8-105-70 Eser adı: Cam Bilezik Müzeye Geliş Tarihi: 1970 Bulunduğu yer: Dispanser Binası Hafriyatı Ölçüleri: Gen: 5 cm. Tanımı: Ekli, yarı dairesel kesitli, lacivert, ek yerleri düzgünce birleştirilmiş, temiz yüzey. Dönemi: Geç Roma - Bizans (MS 3-6. yy.) 26 Sinop Müzesi’nde Bulunan Geç Antik Çağ Cam Bilezikleri Kat.No: 7 Env. No: 8-104-70 Eser adı: Cam Bilezik Müzeye Geliş Tarihi: 1970 Bulunduğu yer: Dispanser Binası Hafriyatı Ölçüleri: Çap: 5,4 cm. Tanımı: Ekli, yarı dairesel kesitli, lacivert, ek yerleri düzgünce birleştirilmiş, temiz yüzey. Dönemi: Geç Roma - Bizans (MS 3-6. yy.) Kat.No: 8 Env. No: 8-108-70 Eser adı: Cam Bilezik Müzeye Geliş Tarihi: 1970 Bulunduğu yer: Dispanser Binası Hafriyatı Ölçüleri: Çap: 5,5 cm. Tanımı: Ekli, yarı dairesel kesitli, lacivert, ek yerleri düzgünce birleştirilmiş, temiz yüzey. Dönemi: Geç Roma - Bizans (MS 3-6. yy.) Kat.No: 9 Env. No: 8-102-70 Eser adı: Cam Bilezik Müzeye Geliş Tarihi: 1970 Bulunduğu yer: Dispanser Binası Hafriyatı Ölçüleri: Gen: 6,2 cm. Tanımı: Ekli, yarı dairesel kesitli, siyah, temiz yüzey. Dönemi: Geç Roma - Bizans (MS 3-6. yy.) 27 Akın Temür - Fevziye Eker Kat.No: 10 Env. No: 2-4-007 Eser adı: Cam Bilezik Müzeye Geliş Tarihi: 06.12.2006 Bulunduğu yer: Gerze, Yaykıl Köyü, Doroğlu Mevkii, 16 numaralı açma, mezar buluntusu. Ölçüleri: Çap: 4 cm. Tanımı: Ekli, yarı dairesel kesitli, lacivert, yer yer minelenme tabakası Dönemi: Geç Roma - Bizans (MS 3-6. yy.) Kat.No: 11 Env. No: 2-3-007 Eser adı: Cam Bilezik Müzeye Geliş Tarihi: 06.12.2006 Bulunduğu yer: Gerze, Yaykıl Köyü, Doroğlu Mevkii, 16 numaralı açma, mezar buluntusu. Ölçüleri: Çap: 4 cm. Tanımı: Ekli, yarı dairesel kesitli, lacivert, yer yer minelenme tabakası. Dönemi: Geç Roma - Bizans (MS 3-6. yy.) Kat.No: 12 Eser adı: Cam Bilezik Müzeye Geliş Tarihi: 06.12.2006 Env. No: 2-5-007 Bulunduğu yer: Gerze, Yaykıl Köyü, Doroğlu Mevkii, 16 numaralı açma, mezar buluntusu. Ölçüleri: Çap: 4 cm. Tanımı: Ekli, yarı dairesel kesitli, üretim aşamasında şekilsel bozukluk, yüzeyde yer yer matlaşma Dönemi: Geç Roma - Bizans (MS 3-6. yy.) 28 Sinop Müzesi’nde Bulunan Geç Antik Çağ Cam Bilezikleri Kat.No: 13 Env. No: 2-1-007 Eser adı: Cam Bilezik Müzeye Geliş Tarihi: 06.12.2006 Bulunduğu yer: Gerze Yaykıl Köyü Doroğlu Mevkii, 16 numaralı açma, mezar buluntusu. Ölçüleri: Çap: 4 cm. Tanımı: Ekli, yarı dairesel kesitli, üretim aşamasında şekilsel bozukluk, yüzeyde yer yer matlaşma Dönemi: Geç Roma - Bizans (MS 3.6. yy.) Kat.No: 14 Env. No: 2-2-007 Eser adı: Cam Bilezik Müzeye Geliş Tarihi: 06.12.2006 Bulunduğu yer: Gerze, Yaykıl Köyü, Doroğlu Mevkii, 16 numaralı açma, mezar buluntusu. Ölçüleri: Çap: 4 cm. Tanımı: Ekli, yarı dairesel kesitli, lacivert, yer yer minelenme tabakası Dönemi: Geç Roma - Bizans (MS 3.6. yy.) Kat.No: 15 Env. No: KY_2013 Eser adı: Cam Bilezik Müzeye Geliş Tarihi: ? Bulunduğu yer: Boyabat-Kılıçlı Yaylası Nekropolü Kurtarma Kazısı Ölçüleri: Çap: 4,2 cm. Tanımı: Ekli, yarı dairesel kesitli, koyu lacivert, ek yerleri belli, temiz yüzey. Dönemi: Geç Roma - Bizans (MS 3.6. yy.) 29 Akın Temür - Fevziye Eker Ekli Dairesel Kesitli Bilezikler (Spaer A1) Kat.No: 16 Env. No: 8-106-70 Eser adı: Cam Bilezik Müzeye Geliş Tarihi: 1970 Bulunduğu yer: Dispanser Binası Hafriyatı Ölçüleri: Çap: 5,8 cm. Tanımı: Ekli, dairesel kesitli, siyah, ek yerleri düzgünce birleştirilmiş, üretim aşamasında şekilsel bozukluk, temiz yüzey. Dönemi: Geç Roma - Bizans (MS 3-6. yy.) Kat.No: 17 Env. No: 8-109-70 Eser adı: Cam Bilezik Müzeye Geliş Tarihi: 1970 Bulunduğu yer: Dispanser Binası Hafriyatı Ölçüleri: Çap: 6,1 cm. Tanımı: Ekli, dairesel kesitli, siyah, üretim aşamasında şekilsel bozukluk, temiz yüzey. Dönemi: Geç Roma - Bizans (MS 3-6. yy.) Kat.No: 18 Env. No: 8-103-70 Eser adı: Cam Bilezik Müzeye Geliş Tarihi: 1970 Bulunduğu yer: Dispanser Binası hafriyatı Ölçüleri: Çap: 6,7 cm. Tanımı: Ekli, dairesel kesitli, lacivert, temiz yüzey. Dönemi: Geç Roma - Bizans (MS 3-6. yy.) 30 Sinop Müzesi’nde Bulunan Geç Antik Çağ Cam Bilezikleri Kat.No: 19 Env. No: 8-100-70 Eser adı: Cam Bilezik Müzeye Geliş Tarihi: 1970 Bulunduğu yer: Dispanser Binası Hafriyatı Ölçüleri: Çap: 7,8 cm. Tanımı: Ekli, dairesel kesitli, lacivert renkli camdan, üzerinde sarı camdan zikzak bezemesi, bezeme yer yer dökülmüş. Dönemi: Geç Roma - Bizans (MS 3-6. yy.) Kat. No: 20 Env. No: 8-101-70 Eser adı: Cam Bilezik Müzeye Geliş Tarihi: 1970 Bulunduğu yer: Dispanser Binası Hafriyatı Ölçüleri: Çap: 7,2 cm. Tanımı: Ekli, dairesel kesitli, lacivert renkli olup üzerinde beyaz boyadan kakma zikzaklar vardır. Zikzaklar çok yerde dökülmüştür. Dönemi: Geç Roma - Bizans (MS 3-6. yy.) Kat.No: 21 Env. No: 3-80-54 Eser adı: Cam Bilezik Müzeye Geliş Tarihi: 1970 Bulunduğu yer: Sinop 1951-1953 Kazısı Ölçüleri: Çap: 8 cm. Tanımı: Ekli, dairesel kesitli, lacivert, ek yerleri aletle sıkıştırılarak oluşturulmuş, üzeri yoğun mine tabakası. Dönemi: Geç Roma - Bizans (MS 3-6. yy.) 31 Akın Temür - Fevziye Eker Fig. 1. Fig. 2. 32 Sinop Müzesi’nde Bulunan Geç Antik Çağ Cam Bilezikleri Fig. 3. 33 Akın Temür - Fevziye Eker 34