Hayalet Uzuv - Dr. Onurhan Demir

T.C. DOKUZ EYLÜL ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT FAKÜLTESİ DİLBİLİM HAYALET UZUV ONURHAN DEMİR 2011287008 İZMİR 2013 Page |2 HAYALET UZUV Giriş ( Hayalet uzuv nedir?) I. Hayalet Uzuv tanımının tarihçesi ve görüşler II. Yeniden haritalanma III. Hayalet uzuv deneyimleri A. Steve Macken – Nereyi kaşıyacağını bilmek B. Beth Brieter IV. Sonuç Kaynakça Ayna tekniği - Komut: Beyni kandır! Page |3 HAYALET UZUV A mpütasyon sonrası uzuvların hala hissedilmesinin dikkat çekmesi, XVI. Yüzyılda Fransız cerrah Ambroise Parê’ye kadar dayanır ve bekleneceği gibi, bu fenomen çevresinde incelikli bir folklor da bulunuyor. Philadelphialı seçkin Doktor Silas Weir Mitchell, “Hayalet uzuv” tanımlamasını ilk kez İç savaş sırasında kullandı. Bu antibiyotik öncesi günlerde, yaralanmaların yaygın görülen sonuçlarından biri de kangrendi ve binlerce yaralı askerin iltihaplı uzvunu kesen cerrahlar da evlerine hayalet uzuvlar ve bunlara neyin neden olabileceği konusunda düzinelerce yeni açıklamayla döndüler. Silas Weir Mitchell bu fenomene çok şaşırmıştı ve ilk makalesini, profesyonel bir tıp dergisinde yayımlayıp arkadaşlarının alaylarına maruz kalmak yerine Lippincott’s Journal adlı popüler bir dergide takma isimle yayımladı. Hayaletler, düşündüğünüzde, daha ziyade ürkütücü bir fenomendir. Silas Weir Mitchell döneminden beri hayalet uzuvlar hakkında çok güzel olanlardan son derece saçma olanlara dek her tür spekülasyon ortaya atılmıştır. Geçenlerde, yirmi yıl kadar önce, Canadian Journal of Psychiatry’de çıkan bir yazı, hayalet uzuvların sadece hüsnükuruntu yüzünden olduğunu belirtti. Yazarlar, hastanın umutsuzca kolunu geri istediğini ve bu yüzden hayalet uzuv deneyimi yaşadığını söylediler – kısa süre önce kaybedilen anne veya babayı rüyada sık görmeye, hatta “hayalet”lerini görmeye benzer bir durummuş bu. Böylesi bir sav, ilerde göreceğimiz gibi çok saçmadır. Hayalet uzuvlar için ikinci ve daha popüler bir açıklama, güdükteki (kesilen uzuvdan kalan parça) yıpranıp kıvrılmış sinir uçlarının (nöromalar) ateşlendiği ve harekete geçtiği, böylece kaybedilen uzvun hala oradaymış gibi düşünülmesini sağlayacak şekilde yüksek beyin merkezlerinin aldandığı şeklindedir. Bu harekete geçen sinirler kuramıyla ilgili birçok sorun olmasına rağmen, basit ve uygun bir açıklama oluşu yüzünden çoğu doktor buna sarılmaktadır. Çoğu doktor gibi, ilk karşılaştığım andan itibaren hayalet uzuvlar dikkatimi çekti ve o andan beri bunlara şaşırıyorum. Ampüteler arasında çok yaygın olan hayalet kol ve bacaklara ek olarak radikal mastektomi sonrası hayalet memeleri olan kadınlar, hatta hayalet apandisiti olan bir hasta gördüm. Ameliyatla çıkarılmasına rağmen tipik spazmodik apandisit ağrısı azalmamıştı, öyle ki hasta, cerrahın onu kesip aldığını kabul etmiyordu! Bir bilim öğrencisi olarak, bu duruma hastalar kadar şaşırmıştım ve başvurduğum kitaplar sadece gizemi daha da derinleştirdi. Penisi kesilip alındıktan sonra bir hastanın hayalet ereksiyonlar yaşadığını, Page |4 rahminin alınmasından sonra bir kadının hayalet âdet krampları çektiğini, bir kazada trigeminal siniri kopan bir beyefendinin hayalet burun ve yüz hissettiğini okudum. Tüm bu klinik deneyimler yakın bir zamana kadar beynimde gizli bir uykudaydı. Ulusal Sağlık Enstitüleri’nden (NIH) Dr. Tim Pons’un 1991’de yayımladığı makaleyi okuduğumda ilgim yeniden arttı. Bu yazı beni tamamen yeni bir araştırma alanına doğru itti ve Steve ile tanıştım. Fakat hikâyenin bu bölümüne geçmeden önce, beyin anatomisine, özellikle de uzuvlar gibi çeşitli vücut parçalarının serebral kortekste –beyin yüzeyindeki büyük kıvrımlı mantodanasıl haritalandırıldığına yakından bakmamız gerekir. Bu, Dr. Pons’un neyi keşfettiğini ve sonuçta hayalet uzuvların nasıl ortaya çıktığını anlamanıza yardımcı olacaktır. Serebral korteks yüzeyine yayılarak oturmuş ve Penfield homunkulusu denen deforme bir küçük adam Şekil 1.1. Homunkulus, vücudun farklı noktalarının beyin yüzeyinde nasıl haritalandığını, sanatçının mizahi bir yolla tarifidir. Çok komik şekilde deforme edilmiş özellikler, dudaklar ve dil gibi belli vücut kısımlarının aşırı temsil edildiğini göstermeye yönelik bir çabadır. Şekil 1.1 Penfield homunkulusunun –beyindeki adamcığın- üçboyutlu garip bir modeli, vücudun bölümlerini temsil ediyor. Ağzın ellerin ne kadar büyük çizildiğine dikkat edin. Bu harita, gerçek insan beyninden elde edilen bilgiyle çizilmiştir. 1940’lar ve 1950’ler süresince, Kanadalı harika beyin cerrahı Wilder Penfield, lokal anestezi altındaki hastalarla etraflı beyin ameliyatları gerçekleştirdi (bir sinir dokusu kütlesi olmasına rağmen, beyinde ağrı reseptörü yoktur). Çoğunlukla ameliyat sırasında beynin büyük bölümü açıktaydı ve Penfield daha önce hiç denenmemiş deneyleri yapma fırsatı yakaladı. Hastaların beyinlerinin belirli bölgelerini bir elektrot yardımıyla uyardı ve ne hissettiklerini sordu. Elektrot sayesinde her tür duyu, görüntü, hatta anı ortaya çıktı ve bunlardan sorumlu beyin bölgeleri haritalandırıldı. Page |5 Örneğin, eğer maymunun somatoduyusal korteksine bir elektrot yerleştirir ve maymunun belirli bir vücut bölgesine dokunursanız, hücrede sinyal ateşlenecektir. Her hücrenin vücut yüzeyinde yanıt verdiği kendi alanı –kendi küçük deri yaması- vardır. Biz buna hücrenin reseptif alanı diyoruz. Beyinde tüm vücut yüzeyinin bir haritası bulunur; vücudun her yarısı beynin diğer tarafında haritalanmıştır. Beynin duyusal alanlarının ayrıntılı işlevi ve yapısı incelemek için hayvanlar makul deneklerdir, ama bir sorun var: Onlar konuşamaz; yani Penfield’ın hastaları gibi, ne hissettiklerini araştırmacıya söyleyemezler. Sonuçta bu tür deneylerde hayvanlar kullanılırken işin büyük ve önemli bir boyutu ele alınamamaktadır. Bu aşikâr kısıtlılığa rağmen, doğru deneyler sayesinde birçok şey öğrenilebilir. Örneğin, dikkat ettiğimiz gibi, önemli bir soru “insan doğası mı yetiştirme mi” meselesiyle ilişkilidir: Beyin yüzeyindeki bu vücut haritaları sabit mi, yoksa doğduktan sonra çocukluktan delikanlılıktan geçip ileri yaşlarımıza ulaşırken edinilen deneyimlerle değişebilir mi? Ayrıca bu haritalar doğumdan itibaren beyinde varsa, erişkinlikte ne ölçüye kadar ayarlama yapılabilir? Tim Pons ve arkadaşlarını araştırmaya başlamak için harekete geçiren bu sorulardı. Stratejileri dorsal (duyusal) rizotomi –koldan gelen duyusal bilgiyi omuriliğe taşıyan tüm sinir liflerinin kesilmesi işlemi- yapılan maymunlarda beyin sinyallerini kaydetmekti. Ameliyattan 11 yıl sonra, hayvanları anesteziye aldılar, kafataslarını açtılar ve somatoduyusal haritadan kayıtlar yaptılar. Maymunun felçli kolu beyine sinyaller göndermediği için, maymunun kullanılmayan koluna dokunduğunuzda herhangi bir sinyal kaydetmeyi ve beynin “al alanı”ndan kayıt yapmayı beklemezsiniz. Felçten etkilenen el ile ilişkili büyük bir sessiz korteks bölgesi olmalıdır. Gerçekten de araştırmacılar kullanılmayan ele vurduklarında bu bölgede bir etkinlik görülmedi. Fakat şaşırtıcı olan maymunun yüzüne dokunduklarında beyinde “ölü” el bölgesine denk gelen hücreler (yüz bölgesiyle ilişkili olan hücrelerle birlikte, ki bunların zaten ateşlemesi beklenir) güçlü bir biçimde sinyal ateşlemeye başladılar. Maymunun yüzünden gelen duyusal bilginin kortekste sadece yüz alanına gitmediği, aynı zamanda felçli elin alanını da işgal ettiği görüldü! Bu bulgunun anlamı çok şaşırtıcıdır: Haritayı değiştirebileceğiniz anlamına gelir; erişkin bir hayvanın beyin devrelerini değiştirebileceğiniz ve bir santimetre veya daha uzağa giden bağlantılarda ayarlama yapabileceğiniz anlamına gelir. Page |6 Vücudunun hangi bölgesine dokunulduğunu göstermesini bir yana bırakın, bir maymunu çok basit bir görev için bile eğitmek yıllar alır. Bu durumda maymun kullanmanın gerekli olmadığını düşündüm. Kolunu kaybetmiş bir hastanın yüzüne dokunarak aynı soruyu neden yanıtlamayalım? Steve Macken1, kolunu kaybetmesine yol açan korkutucu olayları daha dün gibi hatırlıyor. Karşı şeritte bir araç hemen önünde yoldan çıktığında, futbol antrenmanından eve dönüyordu, yorgundu ve idman nedeniyle acıkmıştı. Frenler acı acı öttü. Arabası dönerek kontrolden çıkarken Steve de sürücü koltuğundan çevre yolunun kenarındaki buz çiçeklerinin üzerine fırladı. Steve havaya fırladığında geri dönüp baktığında –Freddy Krueger filmlerinden bir sahneymiş gibi- vücudundan kopmuş olan elinin hala arabanın içinde olduğunu görmüştü. Bu tüyler ürpertici kazanın sonucunda, Steve sol kolunu dirseğin hemen üzerinden kaybetti. On yedi yaşındaydı ve liseyi bitirmesine sadece üç ay kalmıştı. Sonraki haftalarda, kolunu kaybettiğini bilmesine rağmen, dirseğinin altında kolunun hayaletvari varlığını hala hissedebiliyordu. Her bir “parmağını” hareket ettirebiliyor, kolunun uzanabileceği yerdeki nesnelere “uzanabiliyor” ve onları “yakalayabiliyordu”. Aslında hayalet kolu, darbeleri savuşturmak, düşen nesneleri yakalamak, küçük kardeşinin sırtını sıvazlamak gibi gerçek kolunun otomatik olarak yapabileceği her şeyi yapabilir gibiydi. Steve solak olduğu için, telefon çaldığında elinin hayaleti ahizeye uzanabiliyordu. Steve çıldırmamıştı. Kaybettiği kolunun hala varlığını hissetmesi klasik bir hayalet uzuv –uzun zaman önce kazada kaybedilen veya ameliyatla alınan kol ya da bacağın hastanın zihninden süresiz olarak çıkmaması- örneğidir. Bazıları anesteziden uyanır ve kollarının feda edilmek zorunda kalındığı söylendiğinde, buna kuşkuyla bakarlar, çünkü çok anlı biçimde hala varlığını hissediyorlardır. Sadece örtünün altına baktıklarında uzuvlarının gerçekten gittiğini fark ederler. Bunun da ötesinde, bazı hastalar hayalet kolları, elleri veya parmaklarında müthiş bir ağrı hisseder, öyle ki intiharı bile düşünürler. Bu ağrı sadece aman vermez değil, tedavi edilemez bir ağrıdır; nasıl oluştuğu ve üstesinden nasıl gelineceğine dair kimsenin azıcık bile olsa fikri yoktur. Hayalet uzuv ağrısının ciddi bir klinik sorun oluşturduğunun farkındayım. Eklem iltihabı ağrısı ya da bel ağrısı gibi gerçek bir vücut parçasının kronik ağrısının tedavisi yeterince zordur, fakat olmayan bir uzvun ağrısını nasıl tedavi edersiniz? Bir bilimci olarak, ilk etapta bu 1 Makale oyu a kulla ıla hasta isimleri asıl kişi/kişilere ait değildir. Page |7 fenomenin neden ortaya çıktığını da merak ediyordum. Neden bir kol, alındıktan sonra hastanın zihninde uzun süre kalmaktadır? Akıl neden uzvun kaybedildiğini kabul ederek vücut imgesi “yeniden şekillendirmez”? Bu fenomenin incelenmesinin, beynin ani ve devasa kayıplarla nasıl başa çıktığını anlamamıza yardımcı olmanın yanı sıra kalıtım mı yoksa çevre mi gibi daha temel bir tartışmayı –zihnimizin diğer yönleri gibi vücut imgesinin de ne ölçüye kadar genlerle belirlendiği ve ne ölçüye kadar deneyimlerle düzenlendiği meselesine de- ışık tutacağını fark ettim. Beth Brieter, çaresiz durumdaydı. “Doktor,” dedi, “bana yardım edebileceğinizi ümit ediyorum.” Kayıp koluna doğru baktı. “On yıl önce kaybettim. Fakat o zamandan beri hayalet dirseğim, bileğim ve parmaklarımda korkunç ağrılar var”. İlerleyen sohbetimizde bu on yıl boyunca Beth’in hayalet kolunu hiç oynatamadığını keşfettim. Her zaman tuhaf bir konumda sabit duruyordu. Beth öğrenilmiş felçten mi mustaripti? Eğer öyleyse, bizim sanal gerçeklik kutusunu kullanarak hayalet uzvunu canlandırıp yeniden hareket kazandırabilir miydik? Beth’ten sağ elini kutudaki aynanın sağ tarafına yerleştirmesini ve sol elinin (hayalet elinin) de sol tarafta olduğunu hayal etmesini istedim. “Sağ ve sol kollarını aynı anda hareket ettirmeni istiyorum” diye talimat verdim. “Bunu yapamam” dedi Beth. “Sağ kolumu hareket ettirebiliyorum fakat sol kolum hareketsiz. Her sabah uyandığımda, hayalet kolumu hareket ettirmeye çalışıyorum, çünkü komik bir konumda kalakaldı ve hareket etmesinin ağrıyı azaltacağını hissediyorum. Fakat” dedi, görünmez koluna bakarak, “küçük bir hareket kıvılcımı bile oluşturamadım.” “Tamam, Beth, fakat yine de denemelisin” Beth vücudunu döndürdü, omzunu kaydırarak cansız hayalet kolunu kutunun içine “yerleştirdi”. Sonra sağ elini aynanın diğer tarafına koydu ve senkron hareketler yapmaya çalıştı. Aynaya baktığında önce nefesini tuttu ve artından “Tanrım! Tanrım, doktor! Bu inanılmaz. Akıllara durgunluk verici!” diye çığlık attı. Bir çocuk gibi hoplayıp zıplıyordu. “Sol kolum yeniden yerinde. Sanki geçmişteki gibiyim. Bunca yıl sonra tüm bu anılarım tekrar hızla canlanıyor. Kolumu tekrar hareket ettirebiliyorum. Dirseğimi, bileğimi tekrar oynatabiliyorum. Her yeri hareket ediyor.” Biraz sakinleştikten sonra “Pekâlâ Steve şimdi gözlerini kapat” dedim. Page |8 “Tanrım!” Açıkçası hayal kırıklığına uğramıştı. “Yeniden dondu. Sağ elimin hareketini hissediyorum, fakat hayalet kolum hareketsiz.” “Gözlerini aç.” “Oh, evet. Şimdi tekrar hareket ediyor.” Sanki Steve’in hayalet uzvunu hareket ettiren sinir devrelerinde geçici bir bastırma veya engellenme vardı ve görsel geribildirim bu engellemeyi ortadan kaldırmıştı. Daha da ilginç olanı, önceki on yıl boyunca hiç hissedilmemiş olmasına rağmen, kol hareketine dair bu bedensel duyuları anında canlanmıştı.2 Steve’in tepkisi heyecan vericiydi ve öğrenilmiş felçle ilgili hipotezim için destekleyici bilgi sağlıyordu, ama o gece eve gittiğimde kendi kendime sordum: “Eee, şimdi ne oldu? Bu adamın hayalet uzvunu tekrar hareket ettirdik, fakat biraz düşününce tamamen yararsız bir beceri; bazen biz tıp araştırmacılarının üzerinde çalışmakla suçlandığı gizli saklı bir şeye benziyor.” Bir kişinin hayalet uzvunu hareket ettirmesini sağladığım için bir ödül kazanamayacağımı fark ettim. Fakat öğrenilmiş felç belki de daha yaygın bir olaydır.3 Gerçek uzuvları felçli kişilerde de, örneğin inme sonrası oluyordur belki. İnsanlar inme sonrası neden kollarının kullanımını kaybediyorlar? Beyni besleyen bir damar tıkandığında, beynin ön bölümünden omuriliğe uzanan lifler oksijensiz kalıp zedelenir ve kol felç olur. Fakat inmenin erken dönemlerinde, beyin şişer ve geçici olarak bazı sinirlerin ölmesine, bazılarının da afallayıp iletişimi kesmesine “o ra “teve’e her iki eli i işaret par ağı ile aşpar ağı ı oy at ası ı ve eşza a lı olarak ay aya ak ası ı istedi , fakat u kez hayalet aş ve işaret par akları felçli kaldılar, a la adılar. Bu ö e li ir gözle di; çü kü daha ö eki so uçları sade e de ey orta ı da kay akla a hatalı ve uydur a ir so u u ol a olasılığı ı dışla akta. Eğer uydur a olsaydı, ede tü eli ve dirseği i oy atırke par akları ı tek tek oy ata ası . 3 Öğre il iş felç kavra ı çok kışkırtı ıdır ve felçli hayalet uzuvları tedavi et e i ötesi de a la ları ola ilir. Ör ek olarak, yazar kra pı ı ele alalı fokal disto i . Hasta, par akları ı oy ata ilir, ur u u kaşıya ilir veya soru suz ir içi de kravatı ı ağlaya ilir, fakat ede se eliyle yazı yaza az. Bu duru u açıkla aya yö elik kura lar arası da kas kra pları da tutu da histerik fel e kadar ir sürü görüş var. Fakat u da ir tür öğre il iş felç ör eği ola ilir i? Öyle ise ay a kulla ak gi i asit ir hile u hastalarda kulla ıla ilir i? Ay ı sav, ale i felç ile uzvu hareket ettiril esi e isteksizlik – ir tür zihi sel e gel- arası da uza a diğer se dro lara da uygula a ilir i? İdeo otor apraksi –hü er gerektire hareketleri e irle yapa a a hasta ağı sız olarak mektup yazabilir, fakat yap ası iste ildiği de çayı şekeri i karıştıra az veya güle güle de ek içi eli i sallayamaz)- felçli hayalet uzvu öğre il esi a la ı da kesi likle öğre il e iştir . Fakat ir tür geçi i si irsel e gelle eye ağlı ola ilir? Öyle ise, görsel geri ildiri u e geli aş aya yardı ı olur u? “o olarak da Parki so hastalığı var; kaskatı kesil e, şiddetli titre e ve yüz de dâhil aske e zeri ifade tü ede hareketleri de azal a aki ezi görülür. Bu hastalığı erke dö e i de, kaskatı kesil e ve titreme sadece bir eli etkiler, dolayısıyla sağla eli ya sı ası kulla ılarak ay a tek iği de e e ilir. Görsel geri ildiri i Parki so hastalığı ı etkilediği ili diği içi ör eği , hasta or alde yürüye ez, a a ze i de siyah eyaz kareler varsa yürüye ilir , elki de ay a tek iği o lara da yardı ı ola ilir. 2 Page |9 neden olur. Kolun işlevsiz kaldığı bu süre boyunca beyin şu geribildirimi alır: “Hayır, kol hareket etmiyor.” Şişme azaldığındaysa, hastanın iyileşmeyip beyninin bir tür öğrenilmiş felce saplanıp kalması mümkündür. Ayna düzeneği, felcin en azından öğrenmeye bağlı olan bu kısmını yenmeye yardımcı olabilir mi? (Ama sinir liflerinin gerçekten yok olmasından kaynaklanan felci düzeltmek için, kimse aynalarla bir şey yapamaz.) Ayna tekniği ile felçli bir insanın beynini kandırmak bu bulgulara göre mümkün oluyor. “Hayalet uzvun felci ile kısmen felçli biri için geçerli midir?” sorusuna ise şöyle cevap verebiliriz: Beynin hayalet uzuv diye nitelendirdiğimiz ampütasyon sonrası varlığına inanılan uzuv beyin için hala orada demektir. Yani beyin hayalet uzuv ile gerçek uzvu aynı olarak ele alıyor. Bu da felçli hayalet uzuv ve kısmen felçli uzuvlar için beyni kandırmanın aynı ölçümde olduğunu gösteriyor. Kısmen felçli bir hastayı aynanın karşısına getirdiğimizde eşzamanlı hareketler ettirirsek beyin bunu “Felçli taraf hareket ediyor” olarak algılayacaktır. Yani görsel geribildirim alacak ve “Hayır, bu kısım hareket etmiyor” telkinini geride bırakacaktır. Peki, günümüzde felçli hastalarda ayna tedavisi uygulanmasına rağmen neden Beth’inki gibi erken cevaplar alamıyoruz. Kim bilir belki de aynada bir sorun vardır. Çözüm önerimiz var, fakat bunu daha detaylı araştırmalardan sonra belgelendirmek, hastanın aksi bir durumla –hayal kırıklığı- karşılaşmaması için çabamızdır. Şimdi tüm bunların ne anlama geldiğini bir düşünün. Tüm bu hayatınız boyunca “benliğiniz”in en azından ölüme dek aynı kalan ve dengeli tek bir bedene demirlenmiş olduğunu varsayarak etrafta dolandınız. Aslında, benliğiniz vücudunuza “bağlılığı” öyle bir aksiyomdur ki bunu sorgulamak düşündürüyor. Bütün sağlam görüntüsüne rağmen vücut imgeniz birkaç basit hileyle derinden etkilenebilecek kadar bütünüyle geçici bir içsel yapıdır. Genleriniz aracılığıyla çocuklarınıza aktarmak için geçici olarak yarattığınız bir kılıftır sadece. P a g e | 10 KAYNAKÇA Ader, R. (ed), 1981. Psychoneuroimmunology. New York: Academic Press. Bogen, J. E. 1975. “The Other Side of the Brain”, UCLA Educ, 17:24-32. Penfield, W. & T. Rasmussen. 1950. The Cerebral Cortex of Man: A Clinical Study of Localization of Function. New York: MacMillan. Pons, T. P., E. Preston, A. K. Garraghty. 1991. “Massive Cortical Reorganization after Sensory Deafferentation in Adult Macaques”, Science, 252:1857-1860. Ramachandran, V.S. (2000). Phantoms in the Brain(1). New York: Academic Press. Ramachandran, V.S., E.L. Altschuler, S. Hillyer. 1997. “Mirror Agnosia”, Proc R SocLondon, 264:645-647. Sacks, O. 1985. The Man Who Mistook His Wife for a Hat. New York: HarperCollins [Karısını şapka sanan adam, çev. Çiğdem Çalkılıç, Yapı Kredi Yayınları, 1996]. Wills, C. 1993. The Runaway Brain. New York: Basic Books. Zeki, S.M. 1978. A Vision of the Brain. Oxford: Oxford University Press.