Türgiş Devleti-Necati Demir

ZfWT Vol. 15, No. 3 (2023) Zeitschrift für die Welt der Türken Journal of World of Turks [Türklerin Dünyası] Zeitschrift für die Welt der Türken / Journal of World of Turks [ZfWT] Deutschtürken Verband [Vr. 205808] Institut für die Welt der Türken Pelkovenstr. 139 80992 München Germany [email protected] www.dieweltdertuerken.org - www.zfwt.org ISSN 1869-2338 (Print) ISSN 1868-8934 (Online) _________________________________________________________ __ Zeitschrift für die Welt der Türken / Journal of World of Turks [ZfWT] is a multidisciplinary, peerreviewed journal, publishes research papers in the fields of social sciences (linguistics, literature, culture, sociology, education, philosophy, history, arts, etc.). ZfWT is published in both printed and online versions. The views expressed in all contributions to the ZfWT are those of the individual authors and do not necessarily represent the views of the Board of Editors or the Zeitschrift für die Welt der Türken / Journal of World of Turks [ZfWT]. All contributions are under copyright and protected by Zeitschrift für die Welt der Türken / Journal of World of Turks [ZfWT]. _________________________________________________________, II ZfWT Vol. 15, No. 3 (2023) Zeitschrift für die Welt der Türken Journal of World of Turks [Türklerin Dünyası] ___ Editorial Team Editor-in-Chief: Prof. Dr. Necati DEMİR (Turkey) Editors: Prof. Dr. Mahmut ÇELİK (North Macedonia), Doç. Dr. Elçin İBRAHİMOV (Azerbaijan), Assoc. Prof. Dr. Erhan YEŞİLYURT (Turkey), Assist. Prof. Dr. Serdar SAVAŞ (Turkey), Assoc. Prof. Dr. Berker KURT, Field Editors: Prof. Dr. Ahmet BURAN, Prof. Dr. Bülent AKSOY, Prof. Dr. Cemal YILDIZ, Prof. Dr. Erdoğan ALTINKAYNAK, Prof. Dr. Esma ŞİMŞEK, Prof. Dr. Ghadir GOLKARİAN, Prof. Dr. Gıyasettin AYTAŞ, Prof. Dr. Güray KIRPIK, Prof. Dr. Mehmet Ali AKINCI, Prof. Dr. Mustafa TALAS, Prof. Dr. Seyfeddin RZASOY, Prof. Dr. Türker EROĞLU, Assoc. Prof. Dr. Atilla JORMA, Assoc. Prof. Dr. Burul SAGINBAYEVA, Assoc. Prof. Dr. Ergin JABLE, Assoc. Prof. Dr. Güllü KARANFİL, Assoc. Prof. Dr. Jadranka POLOVİĆ. Consultancy Board: Prof. Dr. Fadıl HOCA, Prof. Dr. Kadriye Didem ATİŞ, Prof. Dr. Mehmet Zeki İBRAHİMGİL, Prof. Dr. Mustafa YAĞBASAN, Prof. Dr. Özgür Kasım AYDEMİR Yabancı Dil Editörleri: Prof. Dr. Muhammet KOÇAK, Assoc. Prof. Dr. Dilorım HAMROEVA, Assoc. Prof. Dr. Feruza DJUMANİYAZOVA, Assoc. Prof. Dr. Filiz METE, Assoc. Prof. Dr. Gatibe VAGİFKİZİ GULİYEVA, Assoc. Prof. Dr. Gül Banu DUMAN, Dr. Aray MUKAZHANOVA Technical Affairs: Teaching Assistant Aslı UYSAL, Fatih ÖZER, Elif OĞUZHAN III ZfWT Vol. 15, No. 3 (2023) Zeitschrift für die Welt der Türken Journal of World of Turks [Türklerin Dünyası] VOL 15, NO 3 (2023) TABLE OF CONTENTS EDITORAL Sunuş Necati DEMİR........................................................................ VIII-XII ARTICLES ESKİ TÜRKÇEDEKİ -kANLAMLARI ÜZERİNE EKİNİN İŞLEV VE Kerime ÇALIŞ BESLİ ……….…….…...………….…… 1-14 TRABZON VE YÖRESİ AĞIZLARINA DİVANÜ LÜGÂTİ’T TÜRK VE KUTADGU BİLİG’DEN TANIKLAMALAR Ahmet DİNÇ ……………..………………………….... 15-32 DÜNYA DİLLƏRİNİN KORPUSLARI FONUNDA AZƏRBAYCAN DİLİNİN MİLLİ KORPUSU (ARAŞDIRMALAR VƏ TƏKLİFLƏR) Nərgiz ƏLƏKBƏROVA …..…….….………………….... 33-44 VIII. YÜZYILDAN XVIII. YÜZYILA TARİHÎ TÜRK LEHÇELERİNE AİT DİL ESERLERİNDE “ÇADIR” VE FOLKLORİK İŞLEVLERİ Fidan Uğur ÇERİKAN- Sinan KAZANCI…….....……. 45-65 IV ZfWT Vol. 15, No. 3 (2023) Zeitschrift für die Welt der Türken Journal of World of Turks [Türklerin Dünyası] ZİYA GÖKALP VE CAMBIL CABAYEV’DE MİTOLOJİ Seitkazy YERKEZHAN ………………….…..….………. 67-92 YABANCILARA TÜRKÇE ÖĞRETİMİNDE KULLANILAN OKUMA METİNLERİNDE DİL BİLGİSİ FONKSİYONLARININ KULLANIMI Ceylan MERİÇ ………………….........................…..….… 93-105 EDEBİYATTA GÜLMENİN ÖNEMİ VE FELYETONLAR Günel AHMEDOVA. …….…………….…..….………… 107-119 KAZAKİSTAN’DA ADAK KÜLTÜRÜ VE KUTSAL MEKÂNLARDA YAPILAN RİTÜELLER Banu ALİPBEKOVA- Nezir TEMUR ……………….… 123-140 TÜKETİM KÜLTÜRÜNDE MÜZİĞİN ETKİSİ Gülden Filiz ÖNAL – Hamit ÖNAL …………………... 141-152 İNTERNET ORTAMINDA TRANSKRİPSİYONUNUN KULLANIMI MÜZİK Canberk ÖZEN - Barış KARAELMA …………...………. 153-166 KIRIM TATAR DİASPORASININ HALK TÜRKÜLERİ VE TÜRK MÜZİK EĞİTİMİNE DAYALI PİYANO EKSENİNDE KULLANIMI(ESKİŞEHİR ÖRNEĞİ) Busenur PULDEMİR - Barış KARAELMA …...……. V 167-185 ZfWT Vol. 15, No. 3 (2023) Zeitschrift für die Welt der Türken Journal of World of Turks [Türklerin Dünyası] MÜZİK YETENEĞİNİ KONU ALAN ARAŞTIRMALARIN BİBLİYOMETRİK ANALİZİ Yusuf DURSUN - Turan SAĞER ……………….………. 187- 202 HAZAR GÖLÜ TABİAT PARK’ININ (ELAZIĞ) GÜLEZ YÖNTEMİNE GÖRE REKREASYON POTANSİYELİNİN BELİRLENMESİ Muhammed AKTAŞ - Zeki BOYRAZ ………….……… 203-222 OKUL ÖNCESİ EĞİTİMDE KAYNAŞTIRMA: FARKLI ÜLKELERDEKİ YAKLAŞIMLAR Mehmet İNCE - Hasan Hüseyin YILDIRIM …………. 223-235 INHALTSANALYSE ALS SOZİALWİSSENSCHAFTLİCHE METHODE ZUR BESCHREİBUNG VON KOMMUNİKATİONSİNHALTEN Gürsel GÜR ……...…….…………..…….………..……… 237-255 ENGELLİ BİREYLERİN SOSYAL KATILIMINDA BELEDİYE HİZMETLERİNİN ROLÜ ve ÖNEMİ Abdullah KARATAŞ …...………….……………..……... 257-268 ULUSAL VARLIK DEĞERLENDİRME FONU NEDİR? GENEL BİR Cumhur ŞAHİN ……………………………………………. 269-280 PROTECTION OF THE TURKISH MINORITIES BY THE LEGAL AFGHANISTAN GOVERNMENT IN EXILE AGAINST THE TALIBAN`S ETHNIC CLEANSING CAMPAIGN Mehmet Şükrü GÜZEL ….……….………….……………. 281-289 VI ZfWT Vol. 15, No. 3 (2023) Zeitschrift für die Welt der Türken Journal of World of Turks [Türklerin Dünyası] SOVYET DÖNEMİ KIRGIZ BASININA TÜRKİYE VE ORTA ASYA TÜRK DEVLETLERİNİN YANSIMASI (ERKİN TOO GAZETESİ 1924-1927 YY.) Topçugül NARMAMATOVA ……..…………………..……..…. 291-310 Kitap Tanıtımı: TÜRGİŞ DEVLETİ Aysun SOYER ……..…………………...…………...……………. 311-318 VII ZfWTVol 15, No.3 (2023) 311 -318 // DOI: 10.46291/ZfWT/150320 TÜRGİŞ DEVLETİ (Kitap Tanıtımı) * Aysun SOYER ** Demir, Necati (2023). Türgiş Devleti, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 360 s., ISBN: 978-625-408-568-0. Necati Demir’in “Türgiş Devleti” adlı eseri, meraklı zihinleri doyuracak nitelikte bir bilgi hazinesi sunarak okuyucularını derinlemesine bir keşfe davet ediyor. Yazarın özenle gerçekleştirdiği araştırmalar ve sağlam * ** Kitap Tanıtımı: Geliş tarihi: 13.11.2023, Kabul tarihi: 26.11.2023 Kaynak gösterilme: SOYER A. (2023): Türgiş Devleti (Kitap Tanıtımı) Zeitschrift für die Welt der Türken, 15 /3, s. 311-318. Dr. Düzce Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı ABD Düzce / TÜRKİYE [email protected] https://orcid.org/0000-00029638-8315 311 Aysun SOYER Türgiş Devleti (Kitap Tanıtımı) metodolojisi, konunun derinliğine inerek yeni ve aydınlatıcı bakış açıları kazandırmaya uygun bir nitelik taşımaktadır. Eser, yazarın biyografisi, ithaf sayfası, kısaltmalar ve içindekiler bölümü ile başlamaktadır. Ön Söz (15-18) bölümünde, okuyuculara kitabın içeriği ve tasarımı hakkında bilgiler verilmiş, kitap oluşturulurken karşılaşılan durumlar açıklanmış ve kullanılan kaynaklardan bahsedilmiştir. Bu bölümde aynı zamanda kitaba katkıda bulunanlara teşekkür edilerek çalışmanın Türkiye Cumhuriyeti’nin 100. yılında okuyucularla buluşmasından duyulan memnuniyet ifade edilmiştir. Ön söz, kitabın anlaşılması ve değerlendirilmesi için okuyuculara önemli bir rehberlik sağlamaktadır. Ardından eserin başlangıcında “Giriş” bölümüne geçilmiş ve bu bölüm, ana bölümlere hazırlık niteliği taşımıştır. Giriş bölümünde ayrıca, Türgiş Devleti’nde kullanılan ünvanlar detaylı bir şekilde açıklanmıştır. Bu açıklamalar, okuyuculara ana konulara geçmeden önce gerekli bağlamı sağlayarak Türgiş Devleti’nin siyasi ve kültürel yapısını daha iyi anlamalarına olanak tanımaktadır. Kitap beş ana bölümden oluşmaktadır. 1) Birinci Bölüm/Türgiş Devleti’nin Tarihî Alt Yapısı İlk bölüm (26-36), Türgişlerin Ataları, Hun Devleti Dönemi’nde Türgişlerin tarihi, Hun Devleti’nin Parçalanması, Kuzey Liang Devleti'nin kuruluşu, Chü-ch’ü Meng hsün Dönemi, Mu-ch’ien Dönemi, Kuzey Liang Devleti’nde Fetret Dönemi, Bozkurt Destanı gibi bir dizi önemli konuyu kapsamaktadır. Hun Devleti Dönemi’nde Türgişlerin Ataları üzerinde durularak bu dönemdeki toplumsal ve kültürel gelişmeler incelenmiştir. Aynı zamanda Hun Devleti’nin parçalanması süreci ele alınarak, Türgişlerin bu dönemdeki siyasi konumlarına ışık tutulmaktadır. Kuzey Liang Devleti’nin kuruluşu ve gelişimiyle birlikte, Türgişlerin bu devlet içindeki rolü ve etkileşimleri detaylı bir şekilde açıklanmıştır. Chü-ch’ü Meng hsün Dönemi ve Mu-ch’ien Dönemi’nde Türgişlerin yaşadığı değişimler, bu dönemdeki önemli olaylar ve siyasi dinamikler kitabın bu bölümünde geniş bir perspektifle incelenmiştir. Kuzey Liang Devleti’nde Fetret Dönemi ise devlet içindeki istikrarsızlık ve değişim sürecini detaylı bir şekilde ele alarak bu dönemin Türgişler üzerindeki etkilerini ortaya koymuştur. Bozkurt Destanı’nın analizi, Türgiş kültüründeki önemli bir unsur olan bu destanın toplum üzerindeki etkilerini ve tarihi bağlamını açıklamaktadır. Bu bölüm, Türgiş Devleti’nin tarihî alt yapısını oluşturan temel unsurları detaylı bir şekilde işleyerek, okuyuculara bu tarihî dönemin karmaşıklığını ve bu olayların tarihî önemini anlama fırsatı sunmaktadır. 312 ZfWTVol 15, No.3 (2023) 311 -318 // DOI: 10.46291/ZfWT/150320 2) İkinci Bölüm/ Türgiş Devleti’ne Giden Süreç Eserinin ikinci bölümünde (37-66), Türgiş Devleti’nin oluşum süreci ayrıntılı bir şekilde ele alınmaktadır. Köktürk Devleti ve Batı Köktürk Devleti ise alt başlıklar olarak incelenmiş ve Batı Köktürk Devleti’nin hükümdarları kronolojik bir sırayla tanıtılmıştır. Bu sayede, Türgiş Devleti’nin ortaya çıkmasında Köktürk Devleti’nin ve özellikle Batı Köktürk Devleti’nin rolüne odaklanılmıştır. Batı Köktürk Devleti’nin yıkılma süreci, içsel çatışmalar, dış baskılar ve diğer etkenlerin nasıl bir araya geldiği detaylı bir şekilde incelenerek sunulmuştur. Ayrıca, Köktürk Devleti topraklarında Çin’in yapılanması da ele alınarak bu sürecin bölgedeki siyasi ve kültürel dinamiklere olan etkisi detaylı bir şekilde açıklanmıştır. 3) Üçüncü Bölüm/Türgiş Devleti’ni Oluşturan Boylar Eserin üçüncü bölümü (67-83), Türgiş Devleti’nin oluşum sürecine ışık tutan çeşitli konuları kapsamaktadır. Türgişlerin Devlet Olma Süreci’nin incelendiği bu bölümde, Türgişlerin devletleşme süreci üzerindeki etkileri ve bu süreçteki dönemeçler detaylı bir şekilde yorumlanmıştır. “Türgiş Devleti’nin Temeli Olan Onok Boyları” alt başlığı, devletin temelini atan Onok boylarının rolünü vurgular. Bu boyların sunduğu toplumsal, kültürel ve siyasi katkıların Türgişler Devleti’nin şekillenmesinde ne denli önemli olduğu gösterilmektedir. Tölis Boyları / Tu-lu Boyları, Ç’u-mu-kun, Hu-lu-wu, Şe-şo-t’i, Türgiş, Şu-ni-şi gibi boyların detaylı bir şekilde ele alındığı bölümlerde, bu boyların yerleşim yerleri haritalarla gösterilmiştir. Bu haritalar, okuyuculara her bir boyun coğrafi konumunu görsel olarak sunarak, anlatılan tarihî süreçleri daha iyi anlamalarını sağlamaktadır. Tarduş Boyları / Nu-şi-pi Boyları'nın rolü, A-si-kie, Ko-şu kü-e, Pa-saikan gibi diğer boyların katkıları, Türgiş Devleti’nin geniş toplumsal dokusunu belirleyen önemli unsurlardır. Bu boyların etkileşimi, devletin güçlü toplumsal yapısını şekillendiren faktörler arasında yer almaktadır. “İli Nehri Anlaşması ve Batı Köktürk Devleti’nin Bölünmesi” başlığı altında Türgiş Devleti’nin tarihindeki belirleyici dönemeçler açıklanır. Bu olaylar, devletin şekillenmesinde etkili olan bazı dış ve iç etmenleri aydınlatmaktadır. Bu bölüm, Türgiş Devleti’nin oluşum sürecini anlamak adına kapsamlı bir bakış sunmakta ve bu dönemdeki çeşitli boyları ayrıntılı bir şekilde ele alarak okuyucuya derin bir anlayış kazandırmaktadır. 313 Aysun SOYER Türgiş Devleti (Kitap Tanıtımı) 4) Dördüncü Bölümü/Türgiş Devleti Eserin bu bölümü (85-188), Türgiş Devleti’nin tarihini kapsamlı bir şekilde ele almaktadır. Türgiş Devleti’nin Kuruluşu başlığı altında Türgiş Devleti’nin temelleri ve kökenleri incelenmekte olup bu ilk dönemin toplumsal ve kültürel unsurları üzerinde durulmuştur. “Uçele [Ulaş] Dönemi” ve “Sou-Ko (Soge? / Sakal?) Dönemi” ile Türgiş Devleti’nin erken dönem hükümdarları ve hükümet dönemi ele alınmış, bu dönemin devletin kuruluş sürecindeki etkisi vurgulanmıştır. Yine bu bölüm, “Köktürk Devleti’ne Bağlılık Dönemi” altında iki önemli lideri Bars Kağan ve Bilge Kağan’ı içermektedir. Bu dönemde Türgiş Devleti, Köktürk Devleti’ne bağlıdır. Bars Kağan’ın liderliğindeki dönemde Türgiş Devleti’nin iç ve dış politikası değerlendirilmiş, bu liderin devlete olan katkıları vurgulanmıştır. Bilge Kağan’ın dönemindeki olaylar ve devletin kültürel gelişimi incelenerek Türgiş Devleti’nin olgunlaşma sürecine dair bilgiler sunulmuştur. “Su-lu Kağan (Salur Kazan) Dönemi” ve “Su-lu Kağan’ın Veziri Kül Çor” başlığı altında Su-lu Kağan’ın liderliğindeki dönemdeki önemli olaylar ve devletin içsel ve dışsal dinamikleri detaylı bir şekilde açıklanmış; Su-lu Kağan’ın veziri Kül Çor’un yönetimdeki rolü ve etkisi üzerinde durularak devletin yönetim yapısı anlatılmıştır. “Sarı Türgiş Devleti” ve “Kara Türgiş Devleti” başlığıyla Sarı Türgiş ve Kara Türgiş Devletleri arasındaki ilişkiler ve kendi iç etmenleri ele alınarak bu devletlerin tarihleri özetlenmiştir. Kara Türgiş Devleti başlığı altında Koço / T’ou-ho-sien Çur (Kut Çor) Dönemi, Ör-wei Dönemi, A-şi-na Hin Dönemi, İl Etmiş Kutlug Bilge Dönemi, Türgiş İ-po Kağan, Kutluk Bilge / Tengride Bolmuş, A-to p’ei lo (Boyla) incelenmiştir. Bu dönemlerdeki önemli liderlerin yönetimleri ve devletin durumu üzerinde durularak Türgiş Devleti’nin değişim süreci anlatılmıştır. Sarı Türgiş Devleti başlığı altında Eulvei (İlbey?) Dönemi ve Baga Tarkan ele alınmış; bu dönemlerdeki devlet politikaları ve olaylar açıklanmıştır. Bu bilgilerden sonra “Türgiş Devleti’nin Sonu”, “Türgiş Devleti’nin Dağılışı” başlığıyla Türgiş Devleti’nin sona erme sebepleri ve devletin dağılış süreci detaylı bir şekilde açıklanmıştır. “Türgiş Devleti’nden Oğuz Yabgu Devleti’ne Oğuzlar” başlığıyla da Türgiş Devleti’nin dağılmasının ardından Oğuz Yabgu Devleti’nin ortaya çıkışı ve bu devletin ilk dönemleri ele alınmıştır. Sonuç başlığı altında, Türgiş Devleti’nin önemli dönem ve liderleri genel olarak değerlendirilmekte, okuyucuya bütünsel bir bakış sunulmaktadır. 314 ZfWTVol 15, No.3 (2023) 311 -318 // DOI: 10.46291/ZfWT/150320 5) Beşinci Bölüm Eserin beşinci bölümü (189-334) Türgiş Devleti Dönemi’nde Kültürel Hayat, Türgişlerde Devlet Yönetimi ve Ordu, Sosyal Yapı, Toplum Hayatı ve Geçim, Dil ve Edebiyat, Ticaret Hayatı, Dini Hayat, Sosyal Hayat, Sanat ve Zanaat, Kültür, Coğrafya, Sonuç başlıklarından oluşmaktadır. “Türgişlerde Kültür ve Medeniyet” çeşitli yönleriyle anlatılarak kültürün sanat, bilim, dil, mimari gibi gibi farklı alanlarından unsurlara dair bilgiler verilmektedir. Bu dönemdeki kültür, yazılı eserlerde ve tarih kaynaklarında belirgin bir şekilde ortaya çıkar ve toplumun bir arada yaşama düzenine önemli bir katkı sağlar. Fakat Türgişlerin kendi yazdığı metinler günümüze kısıtlı olarak ulaşmıştır. Türklerin kültürel hayatı, yazılı eserlerde vurgulanan töre, yurt, budun (halk) ve ilig (kağan) kavramları etrafında şekillenmiştir. Bu unsurlar, toplumun birlikte yaşama düzenini oluşturarak kültür ve medeniyetin çeşitli yönlerini zenginleştirmiştir. “Türgişlerde Devlet Yönetimi ve Ordu” başlığı altında Devlet Yönetimi, Başkent-Devlet Merkezi-Saray, Türgişlerde Hakan Seçimi ve Sonrası; Kağan, Kağan Damgası, Türgişlerde Bayrak ve Tuğ, Hükûmet (Ayukı), Devlet Kadrosu, Devlet Törenleri, Hakan Atama Törenleri, Devlet Meclisi ve Toy, Ordu-Ordu Birlikleri, Posta ve Posta Teşkilatı gibi önemli konular, kısa ve öz bir şekilde çeşitli görsellerle desteklenerek anlatılmıştır. “Sosyal Yapı” başlığıyla, Türgiş Devleti’nde toplumun temel örgütlenmesine ve sosyal yapıya dair kişi, aile (oğuş), urug, boy (bod) bodun, il (devlet) unsurları ele alınmıştır. Bu kavramlar, Türgiş toplumunun sosyal dokusunu şekillendiren ve bireyden devlete kadar uzanan önemli yapı taşlarını ifade etmektedir. “Toplum Hayatı ve Geçim” başlığı altında ele alınan konular, Türgiş Devleti döneminde toplumun günlük yaşamını, ekonomik faaliyetlerini ve sosyal yapılanmasını içermektedir. Bu başlıklar, şehir hayatı, çarşı-pazar, şehirleşme ve iskân, toplum hayatı, eğitim, hukuk, ekonomi, köy hayatı ve kırsal alandaki yaşam, tarım, tıp ve tedavi gibi çeşitli önemli konuları kapsamaktadır. Tüm bu konular, Türgiş Devleti döneminde toplumun sosyal, ekonomik ve kültürel yapısını anlamak adına önemli bir bakış sunmaktadır. “Dil ve Edebiyat” başlığı altında incelenen konular, Türgiş Devleti dönemindeki dil ve edebiyatın zenginliğini ve kültürel mirasını göstermektedir. Köktürk yazısı, Türgiş Devleti’nin dönemindeki yazı sistemi olarak öne çıkar. Günümüze ulaşan dil yadigârları, yazılı kültürün gücünü ve o dönemdeki dilin yapısal özelliklerini yansıtmakla beraber tarihi ve kültürel öneme sahip dil birikimini günümüze taşımaktadır. Bu eserde, Türgişlere ait çeşitli yazıtlara da odaklanılmıştır. Bunlar arasında öne çıkan 4 tanesi şunlardır: 315 Aysun SOYER Türgiş Devleti (Kitap Tanıtımı) 1. 2. 3. 4. Altın Köl Yazıtları, Bars Kağan’a ait önemli anıtlardan biridir. Talas Yazıtları, tarihi olayları ve devletin politik durumunu belirten önemli yazılı eserlerdir. Issık Göl Yazıtları, bölgedeki Türk hükümdarlarının anıtlarıdır. Koçkor Yazıtları, Türgiş Devleti’nin dönemine ait önemli yazılı belgelerden biridir. Bu yazıtlar, devletin hükümet yapısı, kültürel değerleri ve dönemindeki olayları yansıtarak dil ve edebiyat alanındaki gelişmelere ışık tutmaktadır. Yazar burada kendi çektiği fotoğraflara da yer vererek metni görsellerle desteklemiştir. Soğd yazısı, Türgiş Devleti’nin etkileşimde bulunduğu kültürlerle ilişkilerini yansıtan önemli bir dil öğesidir. Bu yazıtlar, dilin evrimi ve kültürel alışverişin izlerini günümüze taşımıştır. Türgiş Devleti’nde edebiyat, kahramanlık destanları, hikayeler ve mitolojik unsurları içermektedir. Kitapta da yer verildiği gibi Şu Destanı, Türgişlerin efsanevi kahramanlarını ve tarihini anlatan önemli bir eserdir. Bu destan, yazarın da belirttiği gibi “Türgiş Devleti’nin kuruluş beyannamesi ve tapu senedidir.” (s.253) Dede Korkut Kitabı/Salur Kazan Destanı başlığıyla destanın isimlendirilmesine dikkat çekilmiştir. Bu yazılı eserler, Türgiş Devleti dönemi dil ve edebiyatındaki zenginliği ve kültürel birikimi yansıtarak tarihsel bir pencereden bakmamıza olanak tanımaktadır. Metinde, “Ticaret Hayatı” başlığı altında ticaret, para, ilk dönem sikkeleri, Türgiş Devleti Dönemi’ne ait diğer buluntular, yollar ve ticaret yolları konularına odaklanılmıştır. Bu bölümler, ticaretin nasıl yapıldığını, kullanılan parayı, ilk dönem sikkelerini, Türgiş Devleti’nin dönemine ait çeşitli arkeolojik buluntuları ve ticaret yollarını detaylı bir şekilde açıklamaktadır. Bu başlık altındaki unsurlar, dönemin ticaret hayatını ve ekonomik dinamiklerini anlamak adına kapsamlı bir bakış açısı sunmaktadır. “Dini Hayat ve Sosyal Hayat” başlığı altında dini hayat ve sosyal yaşam konuları anlatılmıştır. Bu başlık altında, kadın-erkek ilişkileri, zaman ve takvim kavramları, mimarlık ve iskân gibi alt başlıklar incelenerek dönemin dini ve sosyal hayatına derinlemesine bir bakış sunulmuştur. Bu alt başlıklar, Türgiş Devleti’nin dönemindeki toplumsal etkenleri, cinsiyet ilişkilerini, zaman algısını, mimari yapıları ve yerleşim düzenini anlamak için önemli bir çerçeve sağlamaktadır. “Sanat ve Zanaat” başlığıyla birlikte sanat, madencilik, silah sanatı, el sanatları ve süs eşyaları, heykeltıraşlık, resim, müzik, seramik, dokuma ve örme, keçe ve keçecilik, dericilik, koşum takımı, teknoloji, tekerlekli araba, değirmen gibi çeşitli konulara değinilmiştir. 316 ZfWTVol 15, No.3 (2023) 311 -318 // DOI: 10.46291/ZfWT/150320 Sanat ve zanaatın içerdiği geniş yelpaze, Türgiş toplumunun estetik anlayışını, becerilerini ve gelişmişlik düzeyini anlamamıza olanak tanımaktadır. Madencilik, silah sanatı, el sanatları, süs eşyaları, heykeltıraşlık gibi konular, Türgiş kültürünün estetik zenginliğini ve zanaat geleneğini yansıtmaktadır. Dokuma ve örme, keçe ve keçecilik, dericilik, koşum takımı gibi zanaat dalları ise günlük yaşamın pratik ihtiyaçlarını karşılamak adına önemli bir rol oynamıştır. Teknoloji, tekerlekli araba, değirmen gibi konular ise dönemin teknolojik gelişmelerini ve yaşam tarzını etkileyen unsurları temsil etmektedir. Bu başlıklar, Türgiş toplumunun teknolojik ve ekonomik yapıları hakkında bilgi sağlayarak döneminin özgün özelliklerini ortaya koymuştur. Bu bilgiler ışığında, Türgiş toplumunun günlük hayatındaki detayları ve gelişmiş üretim tekniklerini anlama imkânı sağlanmıştır. “Kültür” başlığı altında gelenek ve görenekler, beslenme kültürü, giyim kuşam, cenaze ve defin işlemleri, mezarlar, kurgan-tümülüsler, beşik gibi konular ele alınmıştır. Bu başlıklar altında Türgiş Devleti’nin kültürel yapısı detaylı bir şekilde incelenerek toplumun günlük yaşamının ve ritüellerinin çeşitli yönleri açıklanmıştır. “Coğrafya” başlığı altında genel bir bilgi verilmiş olup, Türgiş Devleti’nin coğrafyasında bulunan önemli yerler alfabetik sırayla sıralanarak ayrıntılı bir şekilde açıklanmıştır. Bu, okuyuculara Türgiş Devleti’nin jeografik özellikleri ve stratejik konumu hakkında kapsamlı bir bakış sunmaktadır. Sonuç başlığıyla, kitabın en kapsamlı bölümü olan, beşinci bölüm üzerine genel bir değerlendirme yapılarak ana temalar özetlenmiş ve okuyucuya bütüncül bir bakış açısı sunulmuştur. Kitabın ana bölümlerinden sonra Kaynakça (335-340) bölümüne yer verilmiştir. Bu bölüm, kitapta ele alınan konulara dair destekleyici ve referans niteliğindeki kaynakları içermekte, okuyuculara daha fazla inceleme ve araştırma yapma imkânı sağlamaktadır. Dizin bölümünde (341-360), önemli kelimeler ve kavramlar alfabetik sıraya göre listelenmiş ve bu terimlerin hangi sayfalarda yer aldığını gösterilmiştir. Bu da okuyucuların kitap boyunca geçen önemli terimlere hızlı bir şekilde erişmelerini sağlayarak bilgiye ulaşımı kolaylaştırmıştır. Sonuç olarak, Demir (2023), Türgiş Devleti ve Türgişler konusunda detaylı bilgiler sunmanın ötesinde, kitap içerisinde çeşitli görsel unsurları da başarılı bir şekilde kullanmıştır. Fotoğraflar, metni görsel olarak destekleyerek anlatılanları güçlendirmekte ve okuyuculara daha derin bir deneyim sunmaktadır. 317 Aysun SOYER Türgiş Devleti (Kitap Tanıtımı) Necati Demir’i, Türgiş Devleti ve Türgişler üzerine yaptığı bu çalışma ile Türk dili ve tarihine katkılarından dolayı tebrik eder, kendisine gelecekteki çalışmalarında başarılar dileriz Yazarların katkı düzeyleri: Etik komite onayı: Finansal Destek: Çıkar çatışması: Tek yazar: %100. Bu çalışma için etik kurul iznine gerek yoktur. Çalışmada finansal destek alınmamıştır. Herhangi bir çıkar çatışması bulunmamaktadır. Kaynaklar Demir, N. (2023). Türgiş Devleti. Ötüken Neşriyat. 318