İsyan ve İmparatorluk

TARHAN ARMAĞANI M. Taner Tarhan’a Sunulan Makaleler Essays in Honour of M. Taner Tarhan AYRIBASIM / OFFPRINT TARHAN ARMAĞANI M. Taner Tarhan’a Sunulan Makaleler Essays in Honour of M. Taner Tarhan Editörler / Editors Oğuz Tekin – Mustafa H. Sayar – Erkan Konyar TARHAN ARMAĞANI M. Taner Tarhan’a Sunulan Makaleler Essays in Honour of M. Taner Tarhan Editörler / Editors Oğuz Tekin – Mustafa H. Sayar – Erkan Konyar ISBN 978-605-4701-29-2 © 2013 Ege Yayınları, İstanbul Yayıncı Sertifika No / Publisher Certificate No: 14641 Bütün hakları saklıdır. / All rights reserved. Bu kitapta yayımlanan makalelerdeki bilimsel içerik ve etik ile ilgili tüm sorumluluklar yazarlarına aittir. Kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir. he academic content and ethical responsibility of the articles published here rest upon their authors. Quotations may be made with proper citation. Baskı / Printed by Matsis Matbaa Hizmetleri Sefaköy / İstanbul Tel: 0212 624 21 11 www.matbaasistemleri.com Sertifika No / Certificate No: 20706 Yapım ve Dağıtım / Production and Distribution Zero Prod. San. Ltd. Şti. Abdullah Sokak, No. 17, Taksim 34433 Istanbul - Turkey Tel: +90 (212) 244 7521 Fax: +90 (212) 244 3209 e.mail: [email protected] www.zerobooksonline.com/eng www.egeyayinlari.com İçindekiler / Contents Sunuş ............................................................................................................................................................................................................................................................................................. VII Kendi Kaleminden Prof. Dr. M. Taner Tarhan .................................................................................................................................................................................. IX Haluk Abbasoğlu – Buket Akçay-Güven Perge’den Bir Bütün Olarak Herakles Heykeli ................................................................................................................................................................................... 1 Sencan Altınoluk Batı Anadolu’dan İki Tılsımlı Obje: Abrasaks ................................................................................................................................................................................. 13 Güven Arsebük Yeni Dünya’da (Amerika Kıtası’nda) Besi Üretiminin Başlangıç Aşamaları ............................................................................................... 19 Sümer Atasoy Batı Karadeniz Kıyısında Antik Bir Kent Kazısının Öyküsü Filyos – Tios: Kazmalı mı? ..................................................................................................................................................................................................................................... 23 Can Avcı Sardurihinili Kenti ve Yeni Değerlendirmeler .................................................................................................................................................................................. 37 Sait Başaran Edirne-Enez Antik Ainos Kenti Kazıları ve 2010 Yılı Çalışmaları .......................................................................................................................... 53 Mahmut Bilge Baştürk Urartu Devletinin Kurucuları Üzerine: Labturi ?=? Lutibri, 35 Yıl Sonra, Yeniden ............................................................................. 69 Hanifi Biber Muş-Bulanık’ta Demir Çağ Merkezleri .................................................................................................................................................................................................... 79 Charles Burney Strength and Weakness in the Kingdom of Urartu ................................................................................................................................................................... 101 Rafet Çavuşoğlu – Bilcan Gökce Urartu Krallığı’nda Metal Kazan Kullanımı ................................................................................................................................................................................... 105 A. Vedat Çelgin Termessos Teritoryumundan Yeni Bir Adak Yazıtı ................................................................................................................................................................... 115 Özlem Çevik Türkiye Arkeolojisi’nde Öncü Kadınlar .............................................................................................................................................................................................. 131 Ali Çifçi MÖ İkinci Binyılda Elbistan Ovası ve Çevresi ............................................................................................................................................................................ 143 Altan Çilingiroğlu Ayanis Urartu Kalesi İç Aydınlatma İle İlgili Yeni Bulgular ........................................................................................................................................ 157 İçindekiler / Contents VI Sedef Çokay-Kepçe Pamphylia Bölgesi’nden “Kuzey Suriye” Mortariumları ................................................................................................................................................ 165 İnci Delemen Perge’den Yeni Bir Isis Başı ve 1973 ile 2010 Arasında Karşılıklı Katkılar .............................................................................................. 175 Gürkan Ergin İsyan ve İmparatorluk ............................................................................................................................................................................................................................................... 187 Aliye Erol-Özdizbay Kalkhedon’da Agon’lar ........................................................................................................................................................................................................................................... 191 Bekir Eskici – Adil Özme Eski Malatya (Battalgazi) Kalesi Üzerinde Bir Araştırma .............................................................................................................................................. 197 Bilcan Gökce Urartularda İnsan Biçimli Metal Heykelcikler .............................................................................................................................................................................. 211 Mehmet Işıklı Erzurum Yöresine Özgü Özel Bir Buluntu Grubu: Bezemeli Tepsiler ............................................................................................................. 217 Turhan Kaçar İlk Ermeni Tarih Yazıcısı Agathangelos ve Rhipsime’nin Çilesi ............................................................................................................................. 225 Mehmet Karaosmanoğlu – Halim Korucu Altıntepe’den Bir Frig Seramiği ................................................................................................................................................................................................................... 233 Erkan Konyar Urartu Kaya Kalıpları: Araba Tekerlekleri ........................................................................................................................................................................................ 239 Stephan Kroll Notes on the Post-Urartian Horizon at Bastam ............................................................................................................................................................................ 247 Mehmet Özdoğan Arkeolojik Kazı Alanlarının Korunarak Topluma Kazandırılması: Çözüm Arayışlarında İstanbul Üniversitesi Arkeoloji Projelerinin Yeri ......................................................................................................... 257 Mehmet Özsait – Nesrin Özsait Bindeos Kenti ve Territoriumu ....................................................................................................................................................................................................................... 267 Antonio Sagona Wagons and Carts of the Trans-Caucasus .......................................................................................................................................................................................... 277 Mustafa H. Sayar Soli-Pompeiopolis ve Kilikia Valisi Titus Vibius Varus (MS 131-133) ........................................................................................................... 299 Hakan Sivas Eskişehir’den İlk Tunç Çağı’na Ait Bir Grup Pişmiş Toprak Figürin ve İdol .......................................................................................... 305 Figen Şahin − Hamdi Şahin Cato, Varro, Vitruvius ve Columella’da Villa Rustica: Mimari, İşleyiş ve Ürünler ........................................................................... 313 Oğuz Tekin Ancient and Ottoman Weights in the Collection of Bursa Museum .................................................................................................................... 329 Davut Yiğitpaşa Samsun İlinde Geç Kalkolitik Çağ’a? Tarihlenen Deliklitepe ve Kürkürün Tepe Höyüğü ....................................................... 339 SUNUŞ İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Eskiçağ Tarihi Anabilim Dalı’nda (eski tâbirle “Kürsüsü’nde”) 40 yılı aşkın bir süre akademik hayatını sürdüren ve yaklaşık beş yıl önce, 2008’de, yaş haddiyle emekliye ayrılan Prof. Dr. M. Taner Tarhan için hazırlanmış olan elinizdeki kitap, hocamıza öğrencilerinden ve meslekdaşlarından bir “armağandır”. Tarhan, çalışmalarını sadece Doğu Anadolu’ya veya Urartu’ya adamadığı gibi, diğer bölgelere ve konulara da sadece bu pencereden bakmadı. Anadolu tarihi ve kültürünü daha geniş bir perspektifle kucaklayan her yerde ve her alanda yer aldı; en erken çağlardan günümüz meselelerine kadar pek çok konuda yazdı, konferanslar verdi, raporlar hazırladı. Müzik de her daim hayatının bir parçası oldu; nitekim yıllar önce İstanbul Üniversitesi Marşı için hazırladığı güfte dereceye girdi ve bestelendi. Böylesine çok yönlü ve renkli bir kişiliğe sahip olan M. Taner Tarhan’ın tarih ve arkeolojiyle olan ilişkisi de ister istemez ele aldığı konuya olağanüstü bir titizlikle yaklaşmasına neden oldu. Lisans ve Lisansüstü dersleri büyük bir ilgi ve zevkle dinleniyordu; yetiştirdiği öğrencileri bugün Türkiye’nin çeşitli üniversitelerinde akademik çalışmalarını başarıyla sürdürmektedirler. Nitekim bu armağan kitaba makaleleriyle katkıda bulunanların pek çoğu ya kendisinin öğrencisi olmuştur ya da pek çok şeyi yayınlarından öğrenmişlerdir. Tarhan, akademik çalışmalarının yanı sıra Üniversite veya Fakülte bünyesinde Asistan Temsilcisi, Fakülte Yönetim Kurulu Üyesi, Anabilim Dalı Başkanı, Senato Üyesi, Dekan Yardımcısı ve Dekan olarak idari görevlerde de bulundu. Kitabı yayına hazırlayan editörler olarak, katkıda bulunan makale sahiplerine müteşekkir olduğumuzu ifade ediyoruz. Kitapta yer alan makaleler Tarihöncesi dönemden Geç Antik Çağa kadar geniş bir zaman dilimine yayılan pek çok konuyu içermektedir; coğrafi yoğunluk Anadolu’da olmasına rağmen, zaman zaman uzak bölgelere ilişkin zengin içerikli yazılar da kitabın kapsamındadır. Tarhan Armağanı’nın hazırlık aşamasındaki yardımlarından dolayı öğrencimiz Hale Tümer’e; kitabın yayımlanması için her türlü desteği sağlayan ve basımını üstlenen Ege Yayınları sahibi ve yöneticisi Ahmet Boratav’a, mizanpaj çalışmaları için de Hülya Tokmak’a en içten teşekkürlerimizi sunarız. Emekli olduktan sonra da tarih, kültür ve arkeolojik içerikli yazılarını kesintisiz sürdüren sevgili hocamıza, nice sağlıklı, mutlu ve esenlik dolu yıllar dileğiyle... Editörler O. Tekin, M.H. Sayar, E. Konyar Prof. Dr. M. Taner Tarhan Kendi Kaleminden Prof. Dr. M. Taner Tarhan 2.02.1941’de İstanbul’da doğdu. Ailesinin kökenleri “Evlâd-ı Fatihan”dandır. Babası Mustafa Sâmi bey, Balkan, Çanakkale ve İstiklâl Savaşı gazilerindendir, “Kahramanlık Madalyası” almıştır. Annesi Şerife Muazzez hanımdır. M. Taner Tarhan öğrenimine 1948’de Bakırköy Kartaltepe İlkokulu’nda başladı, 1956’da Bakırköy Ortaokulu’nu, 1961’de Pertevniyal Lisesi’ni bitirdi. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Prehistorya ve Klâsik Arkeoloji Bölümü’nde lisans eğitimini tamamladı. Tezli Sertifikası Klâsik Arkeoloji, Yardımcı Sertifikaları, Prehistorya, Eskiçağ Tarihi ve Bizans Sanatı’dır. 1965’te, Ord. Prof. Dr. Arif Müfid Mansel yönetimindeki “Side Müzesi Antik Taş Heykeltraşiye Ait Eserler Kataloğu”nu Lisans Tezi olarak hazırladı ve 1966’da mezun oldu. Aynı yıl Eskiçağ Tarihi Kürsüsü’ne Asistan tayin edildi. 1966-1972 arasında, Prof. Dr. Afif Erzen yönetimindeki “Eskiçağ Tarihinde Kimmerler” konulu Doktora Tezi’’nin yanı sıra; Ek Disiplin olarak, Prof. Dr. U. Bahadır Alkım başkanlığındaki Eski Önasya Dilleri ve Kültürleri Bölümü’nün ders ve seminerlerini başarıyla tamamladı. 1972’de “Pekiyi” dereceyle Ph. D./Dr. ünvanını aldı. “M.Ö. XIII.Yüzyılda Uruatri ve Nairi Konfederasyonları” başlıklı teziyle 1978’de Doçent oldu. “The Old City of Van and the Van Fortress-Turkey, İstanbul 1986” başlıklı “Profesörlük Baş Yapıtı” ile 1988’de Profesör ünvanını aldı (Kültür Bakanlığı Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü’nün talebi üzerine 1986’da ‘UNESCO World Heritage List- Dünya Kültür Mirası’ Aday Projesi olarak hazırlanmıştır). 15.02.2008’de yaş haddinden emekli oldu. Dekanlık görevi sırasında başlattığı İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Kazı ve Araştırmalar Toplantısı’nın onikincisi (02-04.05.2012) Prof. Dr. M. Taner Tarhan onuruna armağan edildi. Yurtdışı Çalışmaları: 1976-1977 arasında Manchester, New Castle–Upon Tyne, Sheffield ve Londra Üniversitelerinde, Londra- İngiliz Arkeoloji Enstitüsü Merkezi’nde, British Museum’da çalışmalarda bulundu. Manchester Üniversitesi’nde seri konferanslar verdi. Sheffield’de Uluslararası Kollokyum’a katıldı; 1987’de Manchester’deki ‘British Association for Near Eastern Archaeology First Annual Meeting’e davet edildi, konferans verdi. Manchester Üniversitesi Arkeoloji Bölümü’nde araştırmalar yaptı; 1992’de Tel Aviv Üniversitesi Arkeoloji Enstitüsü’ndeki Uluslararası Sempozyum’da bildiri sundu, çevredeki Demir Çağ örenyerlerini ve kazı alanlarını inceledi; 1994’de Berlin’de düzenlenen Uluslararası Assyrioloji Kongresi’ne katıldı; 1995’de BerlinArkeoloji Enstitüsü/ Deutsches Archäologisches Institut’un davetlisi olarak, hem enstitü’de hem de Berlin’deki Arkeoloji Müzeleri’nde inceleme ve çalışmalar yaptı. Vatanî Görevini, 1972’de Ankara-Polatlı’daki Topçu ve Füze Okulu’nda Yedek Subay adayı olarak; 19721973’te ise İstanbul-Samandıra’daki 23. Topçu Alayı 4. Topçu Taburu’nda Topçu Asteğmen olarak ifa etti. Medeni Hâli: 24.10.1968’de Aysel (Özbal) hanım ile evlendi. 31.08.1969’da kızı Ayşegül, 04.11.1994’de de torunu Tarhan dünyaya geldi. X Kendi Kaleminden Prof. Dr. M. Taner Tarhan İdari ve Akademik Görevleri Asistan Temsilcisi (1966-1972); Fakülte Yönetim Kurulu Üyesi (1980-1994); Eskiçağ Tarihi Anabilim Dalı Başkanı (1994-2007); Dekan Yardımcısı (1984-1991); Senato Üyesi (1997-2000); Dekan (2000-2004); Van Bölgesi Tarih ve Arkeoloji Araştırmaları Merkezi Müdürü (1983-1993); Kültür Bakanlığı İstanbul I no’lu Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu Üyesi (1994-1995) ve Başkanı (1995-1996). Üyesi Bulunduğu Bilimsel Kurum ve Kuruluşlar İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Tarihi ve Restorasyon Enstitüsü Aslî Üyesi (1975); Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Aslî Üyesi (1978); UNESCO- ICOMOS Milletlerarası Anıtlar ve Sitler Konseyi Türkiye Milli Komitesi Üyesi (1987); Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü - Institum Turcicum Scientiae Antiquitatis Kurucu Üyesi (1989); Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Tarih Kurumu, Aslî Üyesi (1995). Ödüller BASAD 15. Kuruluş Yıldönümü Onur Ödülü ve Madalyonu ( 2008); TMMOB Mimarlar Odası İstanbul Büyükkent Şubesi Trakya (Bakırköy) Büyükkent Bölge Temsilciliği Onur Ödülü (2008); Türk Tarih Kurumu 80. Kuruluş Yıldönümü Hizmet Madalyası (2011). Katıldığı Arkeolojik Kazılar Stajyer olarak: Elizabeth Rosenbaum (Alföldi)’nin “Antik Kilikia, Isauria ve Pamphylia Bölgeleri şehir ve nekropollerinde tesbit ve tescil çalışmaları” (1962); Kenan Erim’in Aydın-Karacasu “Aphrodisias” (1963); Arif Müfid Mansel’in Antalya “Side”; Afif Erzen’in Van-Çavuştepe “Sardurihinili” Urartu (1965) Kazıları. Ekip Üyesi olarak: Afif Erzen’in Van-Çavuştepe (1966-1971, 1978-1979), Edirne-Enez “Ainos” (1971), Van Kalesi (1973-1975); Veli Sevin’in Elazığ-İmikuşağı Höyüğü (1983-1984), Veli Sevin ile Isabella Caneva’nın Mersin-Yumuktepe Höyüğü (1993-1994); Altan Çilingiroğlu’nun Van-Dilkaya Höyüğü (1984-1986) Kazıları. Arkeolojik Kazı ve Proje Başkanlıkları Van Kalesi ve Eski Van Şehri’nin Tarihî-Millî Park Projesi Başkanı (1983-1991). Van Kalesi ve Eski Van Şehri Kazıları Başkanı (1987-1991). Van/Gevaş-Hişet Kalesi, Tarihî Türk Mezarlıkları ve Çevresi Koruma Geliştirme Projesi Başkanı (1988-1992). Van-Gevaş Tarihî Türk Mezarlıkları Kurtarma Kazısı, Onarım ve Çevre Düzeni Çalışmaları Başkanı (1988-1992). Mersin-Yumuktepe Arkeoloji Parkı Projesi Müellifi ve Başdanışmanı (1993-1994). Makaleleri “Coup d’oeil général sur les recherches historiques et archéologiques concernant les Scyhtes”, Cultura Turcica, III/2(1966), s. 264-273. “T.T. Rice, The Scythians, London 19613” (eser tanıtma ve kritik), İst. Ün. Ed. Fak., Tarih Dergisi, XVIII/22 (1967), s. 202-207. “İskitlerin Dini İnanç ve Âdetleri”, İst. Ün. Ed. Fak. Tarih Dergisi, 23 (1969), s. 145-170. Lev. I-X. “Bozkır Medeniyetlerinin Kısa Kronolojisi”, İst. Ün. Ed. Fak. Tarih Dergisi, 24 (1970), s. 17-32. “Türk Topçuluk Tarihinden…”, 23. Topçu Alayı Gazetesi, Samandıra, Sayı 1/15 Kasım 1972, s. 3-4; Sayı 2/15 Ocak 1973, s. 2,8; Sayı 3/15 Mart 1973, s. 2-3; Sayı 4/15 Mayıs 1973, s. 1-2. “İstanbul Arkeoloji Müzesinde Bulunan Urartu Bronz At-Koşum Parçaları”, İst. Ün. Ed. Fak., Tarih Enstitüsü Dergisi, 6 (1975), s. 45-62, lev. I-VI (Veli Sevin’le birlikte). “Urartu Tapınak Kapıları ile Anıtsal Kaya Nişleri Arasındaki Bağıntı/The Relations Between Urartian Temple Gates and Monumental Rock Niches”, T.T.K. Belleten, XXXIX/155 (1975), s. 389-412, lev. I-IX (Veli Sevin’le birlikte). “Van Bölgesinde Urartu Araştırmaları (I): Askerî ve Sivil Mimari’ye ait Yeni Gözlemler”, İst. Ün. Ed. Fak. Anadolu Araştırmaları-Jahrbuch für Kleinasiatiche forschung IV-V (1976-1977), s. 273-304, lev. I-XXI (Veli Sevin’le birlikte). “Van Bölgesinde Urartu Araştırmaları (II): Konut Mimarlığı”, İst. Ün. Ed. Fak. Anadolu Araştırmaları-Jahrbuch für Kleinasiatiche forschung, IV-V (1976-1977), s. 347-361, lev. I-II. (Veli Sevin’le birlikte). “Urartu Devleti’nin ‘Kuruluş’ Evresi ve Kurucu Krallardan ‘Lutipri=Lapturi’ Hakkında Yeni Görüşler”, İst. Ün. Ed. Fak. Anadolu Araştırmaları-Jahrbuch für Kleinasiatiche forschung, VIII (1980) 1982, s. 69-114. “The Structure of the Urartian State”, İst. Ün. Ed. Fak. Anadolu Araştırmaları-Jahrbuch für Kleinasiatiche forschung, IX (1983), s. 295-310. “Diverse Perspectives on the Anatolian Highlands”, A view from the highlands: Archaeological studies in honour of Charles Burney, Ed. A. Sagona (Ancient Near Eastern Studies. Supplement 12) Peeters Press, Belgium 2004, s. 335-342. “Uç Kale: Çavuştepe-Sardurihinili’nin Gizemli Yapısı ‘Kral Kültü’ Tapınağı”, İst. Ün. Ed. Fak. Anadolu Araştırmaları - Jahrbuch für Kleinasiatiche forschung XVIII/ 2 (2005) İstanbul 2007, s. 115-136. Kendi Kaleminden Prof. Dr. M. Taner Tarhan XI “Urartu Urnelerindeki ‘Ruh Delikleri’nin Sayısal Gizemi”, Refik Duru’ya Armağan. Studies in Honour of Refik Duru, Ed. G. Umurtak – Ş. Dönmez – A. Yurtsever, Ege Yay., İstanbul 2007, s. 259-264. “Büyük İskender’den Zülkarneyn’e ‘Sedd-i İskender’den Ergenekon’a”, Prof. Dr. Işın Demirkent Anısına. In Memory of Prof. Dr. Işın Demirkent, Ed. A.Özaydın – F. Başar – E. Altan – B. Küçüksipahioğlu – M. Kesik, Dünya Yay., İstanbul 2008, s. 35-54. “İstanbul Üzerine Tarihle Sohbet”, Özsait Armağanı: Mehmet ve Nesrin Özsait Onuruna Sunulan Makaleler. Studies Presented to Mehmet and Nesrin Özsait, Ed. H. Şahin – E. Konyar – G. Ergin, Suna-İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü Yay., Antalya 2011, s. 374-391. “Sardurihinili - Çavuştepe Fortress”, Colloquia Antiqua-Ancient West and East, Peeters Publishers (baskıda). Bildirileri “Urartu Merkezlerinde Meydana Çıkarılan Kerpiç Mimarinin Korunması ve Onarımı Hakkında Öneriler”, İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Tarihi ve Restorasyon Enstitüsü, Tarihi Çevrenin Korunması Semineri 10-20 Haziran 1975: Mimarlık Tarihi ve Restorasyon Enstitüsü Bülteni, Sayı 4, İstanbul 1975, s. 44-55. “Eskiçağ’da Kimmerler Problemi”, VIII. Türk Tarih Kongresi: Ankara 11-15 Ekim 1976, Ankara 1979, s. 355-369. “Müze ve İnsan”, Kültür ve Turizm Bakanlığı Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü I. Türkiye Müzeciler Kongresi: Atatürk Kültür Merkezi, İstanbul 15-18-05.1980 (Uluslararası ve Türk çizerlerin eserleriyle birlikte 4 karikatürü de sergilendi. Bkz. Edebî ve Sanatsal Çalışmaları: Önder Bilgi Armağan Kitabı). “Eski Anadolu Tarihinde Kimmerler”, Kültür ve Turizm Bakanlığı Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü Anadolu Medeniyetleri Sempozyumu - I.Araştırma Sonuçları Toplantısı: İstanbul 23-26 Mayıs 1983, Ankara 1984, s. 109-120, lev. 259-260. “Urartu’nun Arkaik Çağı ve Problemleri”, I. Uluslararası Anadolu Demir Çağları Sempozyumu - Ist. International Anatolian Iron Ages Symposium: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, İzmir 24-27 Nisan 1984. “Urartu Devleti’nin Yapısal Karakteri”, IX. Türk Tarih Kongresi: Ankara 21-25 Eylül 1981, Ankara 1986, s. 285-301. “Ön Asya’da İskit Egemenliği”, X. Türk Tarihi Kongresi: Ankara 22-27 Eylül 1986. “Van Kalesi Analı-Kız Kutsal Alanı”, II. Uluslararası Anadolu Demir Çağları Sempozyumu - IInd International Anatolian Iron Ages Symposium: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi ve Ankara-İngiliz Arkeoloji Enstitüsü, İzmir 4-8 Mayıs 1987. “Van Citadel: Ancient Tushpa”, British Association for Near Eastern Archaeology First Annual Meeting. Special theme: Urartu, Manchester, 3-5 December 1987. Türkiye’de Eski Eser Kaçakçılığı, Tahribatı ve Korunması Sempozyumu: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, 01-02.02.1989 (katılımcı-konuşmacı). “Van Kalesi ve Eski Van Şehri Kazıları 1989”, Ord. Prof. Dr. Arif Müfid Mansel’in 15. Ölüm Yıldönümü Anısına İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi 1989 Yılı Arkeolojik Kazı ve Araştırmalar Sempozyumu: 10-11 Nisan 1990. “Tuşpa: Bir Demir Çağ Başkentinin Anatomisi-Tushpa The Anatomy of an IA Capital”, Ege Üniversitesi III. Uluslararası Anadolu Demir Çağları Sempozyumu - IIIrd International Anatolian Iron Ages Symposium: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi ve Ankaraİngiliz Arkeoloji Enstitüsü ve İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Van Bölgesi Tarih ve Arkeoloji Araştırma Merkezi, Van 06-12.08.1990. “Urartu’nun Tuşpa’sından Türk Van’a: Bir Başkentin Öyküsü”, XI. Türk Tarih Kongresi, Türk Tarih Kurumu, Ankara 05-09.09.1990. Eski Eser Kaçakçılığının Önlenmesinde Müzayedeler, Koleksiyonculuk ve Yasalar Sempozyumu: Yıldız Teknik Üniversitesi, İstanbul 10-12.01.1991 (konuşmacı). “Recent Researches at the Urartian Capital Tushpa”, Iron Ages Symposium: Eastern Anatolian, Syria and Israel. Spheres of Contact among Ethno-Political Entities: Institute of Archaeology, Tel Aviv University, April 9 1992. “Recent Researches at the Urartian Capital Tushpa”, Tel Aviv: Journal of the Institute of Archaeology, Tel Aviv University, 21/1(1994), s. 22-57. “Tarih Yazımında Arkeolojinin Önemi”, Türk Dünyası Tarih Araştırmaları Kongresi: Türk Tarih Kurumu, Ankara 5-9.09.1994. Tarih Yazımında Arkeolojinin Önemi, Arkeoloji ve Sanat Yay. İstanbul 1995. İstanbul Suriçi Bölgesinin Sit İlânı ile ilgili Sorunlar: Brifing, İstanbul Yıldız Teknik Üniversitesi, 31.05.1995 (konuşmacı). HABITAT II 1996 Sergi Projesi: ‘Urartu Yerleşmeleri ve Konut Mimarlığı’, Tarihten Günümüze Anadolu’da Konut ve Yerleşme-Dünya Kenti İstanbul Sergisi Haziran-Temmuz 1996 için hazırlandı 13.06.1995 (27 levhada plân, rekonstrüksüyon ve fotoğraf). HABİTAT: II. Birleşmiş Milletler İnsan Yerleşimleri Uluslararası Sempozyumu, Çağlar Boyunca Anadolu’da Konut ve YerleşmeIInd United Nations Human Settlements International Sypmposium on Housing and Settlements in Anatolia Through the Ages: Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü- Institutum Turcicum Scientiae Antiquitatis, İstanbul Teknik Üniversitesi- Gümüşsuyu, İstanbul 05-07.06.1996 (konuşmacı). Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Kültür Meselelerimiz Sempozyumu: İzmir 18-19.10.1996 (katılımcı). Tarihi Çevrenin Korunmasında Koruma Kurullarının Rolü Forumu: İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi, 20.11.1996 (konuşmacı). XII Kendi Kaleminden Prof. Dr. M. Taner Tarhan “Herodotos’ta Oğuz Kağan Destanı”, X. Millî Türkoloji Kongresi: İstanbul Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2527.09.1998. “Herodotos’ta Oğuz Kağan Destanı”, VII. Milletlerarası Türkoloji Kongresi: İstanbul Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Askeri Müze-Harbiye İstanbul, 08-12.11.1999. II. Milletlerarası Göktürk Anıt ve Yazıtlar Kollegyumu: İstanbul Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul, 23-30.04.2000 (Konuşma: Orhon Anıtlarını ve Yakın Çevresini Koruma-Teşhir Amaçlı, Geleneksel Türk Çadırı Tasarım ve Donanımlı Müze Taslak Projesi’nin tanıtımı). “Tartışma: Ermeni Meselesindeki Kimi Yanlışlar ve Tarihî-Arkeolojik Gerçekler”, İstanbul Üniversitesi Rektörlüğü Uluslararası TürkErmeni İlişkileri Sempozyumu: 24-25 Mayıs 2001 İstanbul. Bildiriler, İstanbul Üniversitesi Yay., İstanbul 2001, s. 539-542 (tartışma’da sunuldu). “Eski Türkler’de Mumyalama Geleneği”, XIV. Türk Tarih Kongresi: Türk Tarih Kurumu-Ankara 09-13.09.2002. Kültür Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü Kültür Varlıklarının Korunmasında Örgütlenme ve Mevzuatla ilgili Ulusal Stratejilerin Belirlenmesi Toplantısı: The Marmara Oteli-İstanbul 09.11.2003 (UNESCO-ICOMOS Türkiye Milli Komitesi Üyesi olarak katılımcı-konuşmacı). “Disiplinlerarası Şehir Çalışmaları İçin Birkaç Söz”, Disiplinlerarası Şehir Çalışmaları Sempozyumu: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Araştırma Merkezi 13-14 Mayıs 2004. Bildiriler. Sosyoloji Dergisi, 3. Dizi-9. Sayı, İstanbul, 2004, s. 1-4. “Tuşpa’da Med ve Akhaimenid Dönemleri”, The Achaemenid Impact on Local Populations and Cultures in Anatolia (6th-4th Centuries B.C.). International Workshop: 20-21.05.2005 (Bkz. ‘Van Kalesi ve Eski Van Şehrine İlişkin Makaleleri’ başlığı altında: “Median and Achaemenid Periods at Tuspa”). “A Third Temple at Çavuştepe-Sardurihinili?: Uç Kale”, Anatolian Iron Ages 6: The Proceedings of the Sixth International Anatolian Iron Ages Symposium held at Eskişehir 16-20 August 2004. Ege University Faculty of Art-Anadolu University. Eds. A. Çilingiroğlu – A.Sagona (Ancient Near Eastern Studies Supplement 20) Peeters Leuven-Paris-Dudley, MA., Belgium 2007, s. 265-282. “Geçmişten Günümüze Bakırköy’ün Kimlikleri (Panel’de)”, Kıyı Sempozyumu: 23-24 Ekim 2009 İstanbul, Mimarlar Odası İstanbul Büyükkent Şubesi, Trakya (Bakırköy) Büyükkent Bölge Temsilciliği, İstanbul 2010, s. 259-285. “Eski Anadolu’dan Kimi Satırbaşları”, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Kurumu Türk Tarih Kurumu XV. Türk Tarih Kongresi, Ankara 11-15 Eylül 2006. Kongreye Sunulan Bildiriler. I. Cilt: Eski Anadolu Uygarlıkları, TTK Yay. Ankara 2010, s. 3-12. Van Kalesi ve Eski Van Şehrine İlişkin Makaleleri “Van Kalesi’nin ve Eski Van Şehri’nin Tarihî-Millî Park Projesi Üzerine Ön Çalışmalar”, Kültür ve Turizm Bakanlığı Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü VI. Kazı ve Araştırma Sempozyumu- II. Araştırma Sonuçları Toplantısı: İzmir 16-20 Nisan 1984, Ankara 1985, s. 179-203. “Van Kalesi’nin ve Eski Van Şehri’nin Tarihî-Millî Park Projesi Üzerine Ön Çalışmalar (I): Anıt Yapılar”, Kültür ve Turizm Bakanlığı Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü VII. Kazı, Araştırma ve Arkeometri Sempozyumu - III. Araştırma Sonuçları Toplantısı: Ankara 20-24 Mayıs 1985, Ankara 1986, s. 297-355. The Old City of Van and Van Fortress-Turkey, İstanbul 1986 (This Candidate Project prepared for UNESCO “World Heritage List” required by Directorate General of Antiquities and Museums of the Ministry of Culture and Tourism of the Republic of Turkey. 47 plates). 1 Ottoman Miniature (17th Century); Gravures (2: 17th and 18th Century; 3: 1842-2: 1855-1: 1876-2: 1897-1: 1926; photograps (4: Ottoman Palace Albums 19th Century-2: 1901-48: 1913-1: 1916-3: 1926-8: 1939-2: aerial 1986); plans and sections (1: 1913-6: 1970-1: 1974-5: 1983); Plan1: Archaeological site areas-Plan 2: plan at The Old City of Van and the Van Fortress (1983-1986)-Plan 3: Situation Plan Urartian Monumental Royal Buildings, Ottoman Mosques and the others, 1st, 2nd, 3rd grade archeaological site areas, 2nd grade natural site area (1993-1986); Table: Registrated Areas (1986). “Recent Archaeological Research in Turkey: Van Castle and Old City”, Anatolian Studies, XXXVIII (1988), s. 206-207. “Van Kalesi ve Eski Van Şehri Kazıları, 1987”, Kültür Bakanlığı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Başkanlığı - X. Uluslararası Kazı, Araştırma ve Arkeometri Sempozyumu - X. Kazı Sonuçları Toplantısı: Ankara 23-27 Mayıs 1988, I, Ankara 1989. s. 369-428. “Van Kalesi ve Eski Van Şehri Kazıları 1988”, Kültür Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü-XI. Uluslararası Kazı, Araştırma ve Arkeometri Sempozyumu- XI. Kazı Sonuçları Toplantısı: Antalya 18-23 Mayıs 1989, I. Ankara 1990, s. 355-375 (Veli Sevin’le birlikte). “Van Kalesi ve Eski Van Şehri Kazıları, 1988”, T.T.K. Höyük, I. (1988) 1991, s. 65-70, 3 lev. (Veli Sevin’le birlikte). “Van Kalesi ve Eski Van Şehri Kazıları 1989”, Kültür Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü- XII. Uluslararası Kazı, Araştırma ve Arkeometri Sempozyumu- XII. Kazı Sonuçları Toplantısı: Ankara 28 Mayıs-1 Haziran 1990, II, Ankara 1991, s. 429-456 (Veli Sevin’le birlikte). “Van Kalesi ve Eski Van Şehri Kazıları 1990 Yılı Çalışmaları”, T.T.K. Belleten, LVII/220 (1993), 1994, s. 843-861, Res. 1-24 (Veli Sevin’le birlikte). “Van Kalesi ve Eski Van Şehri Kazıları 1991”, Kültür Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü - XIV. Uluslararası Kazı, Araştırma ve Arkeometri Sempozyumu - XIV. Kazı Sonuçları Toplantısı: Ankara 25-29 Mayıs 1992, I, Ankara 1993, s. 407-429 (Veli Sevin’le birlikte). Kendi Kaleminden Prof. Dr. M. Taner Tarhan XIII “An Urartian Intramural ‘Pithos Burial’ from the Mound of Van Kalesi”, Istanbuler Mitteilungen: Peter Neve Festschrift, 43 (1993), s. 279282. “Recent Researchers at the Urartian Capital Tushpa” (Iron Ages Symposium on Eastern Anatolia, Institute of Archaeology, Tel Aviv University, April 9.1992) Tel Aviv: Journal of the Institute of Archaeology of Tel Aviv University, Volume 21, Number I, 1994, s. 22-57. “Tuşpa-Van Kalesi: Demir Çağı’ın Gizemli Başkentinde Yapılan Araştırmalar ve Kazılar”, Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi, Ed. O. Belli, Ankara 2000, s. 191-200. “Tushpa-Van Fortress: Research and Excavations at the Mysterious Iron Ages Capital”, İstanbul University’s Contributions to Archaeology in Turkey (1932-2000), Ed. O. Belli, İstanbul 2001, s. 157-165. “Urartu Başkenti Tuşpa: Van Kalesi-The Urartu Capital Tushpa: Van Citadel”, Urartu: Savaş ve Estetik-Urartu: War and Aesthetics, Ed. O. Belli, Yapı Kredi Yay., İstanbul 2004, s. 84-101. “Tuşpa-Van Kalesi: Demir Çağın Gizemli Başkenti”, Arkeo Atlas, Sayı 4, İstanbul 2005, s. 124-131. “Tuşpa Sitadelindeki Assurca Yazıtlı Adak Nişinde Yeni Bulgular”, Belkıs Dinçol ve Ali Dinçol’a Armağan. Vita. Festschrift in Honor of Belkıs Dinçol and Ali Dinçol, Ed. M. Alpaslan, M. Doğan-Alpaslan, H. Peker, Ege Yay., İstanbul 2007, s. 761-766. “Median and Achaemenid Periods at Tuspa”, The Achaemenid Impact on Local Populations and Cultures in Anatolia (Sixth-Fourth Centuries B.C.) Papers presented at the International Workshop: İstanbul 20-21 May 2005, Eds., İ. Delemen – O Casabonne, Ş. Karagöz, O. Tekin, Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü, İstanbul 2007, s. 117-130. “Urartu Krallığı’nın Başkenti Tuşpa”, Aktüel Arkeoloji Dergisi (Anadolu Başkentleri Özel Sayısı), 2011, Sayı 21, s. 58-75. “Gizemli Başkent Tuşpa-Van Kalesi”, Ed. N. Karul, Arkeo Atlas. Tarihöncesinden Demir Çağına Anadolu’nun Arkeoloji Atlası, No. 2011/1, s. 480-488. “Başkent Tuşpa-The Capital City Tushpa”, Urartu: Doğu’da Değişim-Transformation in the East, Ed. K. Köroğlu – E. Konyar, Yapı Kredi Yay., İstanbul 2011, s. 288-335. Van Kalesi. Van Kayalığı Üzerindeki Kartal Yuvası: Başkent Tuşpa, Aygaz Dünyası Ek/Sonbahar 2013, İstanbul. “The Capital City of Tushpa-Van Fortress. Archaeology and History of Urartu (Biainili)”, Colloquia Antiqua-Ancient West and East, Peeters Publishers (baskıda). Van-Gevaş Tarihî Türk Mezarlığı'na İlişkin Makaleleri “Van-Gevaş Tarihî Türk Mezarlığı Kurtarma Kazısı, Onarım ve Çevre Düzeni Çalışmaları 1988”, Kültür Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü - XI. Uluslararası Kazı, Araştırma ve Arkeometri Sempozyumu - VII. Araştırma Sonuçları Toplantısı: Antalya 18-23 Mayıs 1989, Ankara 1990, s. 19-41 (Veli Sevin – M. Beşir Aşan’la birlikte). “Van-Gevaş Tarihî Türk Mezarlığı Kurtarma Kazısı, Onarım ve Çevre Düzeni Çalışmaları 1989”, Kültür Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü - XII. Uluslararası Kazı, Araştırma ve Arkeometri Sempozyumu - VIII. Araştırma Sonuçları Toplantısı: Ankara 28 Mayıs-1Haziran 1990, II Ankara 1991, s. 405-427 (Veli Sevin – M. Beşir Aşan’la birlikte). “Van-Gevaş Tarihî Türk Mezarlığı Kurtarma Kazısı, Onarım ve Çevre Düzeni Çalışmaları”, Anadolu’da Türk Mührü Ahlat, Ahlat Kültür Vakfı Yay., Ankara 1993, s. 29-40 (Veli Sevin – M. Beşir Aşan’la birlikte). “Van-Gevaş Tarihî Türk Mezarlıkları Kurtarma Kazısı, Onarım ve Çevre Düzeni Çalışmaları”, Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi, Ed. O. Belli, Ankara 2000. s. 282-286. “Van/Gevaş Historical Turkish Cemetery Rescue Excavation, Restoration and Environmental Arrangement”, İstanbul University’s Contributions to Archaeology in Turkey (1932-2000), Ed. O. Belli, İstanbul, 2001, s. 248-252. Mersin-Yumuktepe Höyüğü'ne İlişkin Makaleleri “Mersin’de Yeni Bir Misyon Doğuyor: Yumuktepe Arkeoloji Parkı Projesi”, Mersin- Mozaik, Sayı18, Eylül 1993, s. 6-7, 35-37. “Yumuktepe’nin Karar Günü”, Mersin-Mozaik, Sayı 21, Aralık 1993, s. 21-22. “Yumuktepe Arkeoloji Parkı Projesi”, İçel’de Kültür: İçel Kültür Müdürlüğü Bülteni, Sayı 2, Ocak 1994, s. 32-34. “Yumuktepe Arkeoloji Parkı Projesi”, Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi, Ed. O. Belli, Ankara 2000, s. 318-320. “Mersin-Yumuktepe Archaeology Park Project”, İstanbul University’s Contributions to Archaeology in Turkey (1932-2000), Ed. O. Belli, İstanbul 2001, s. 248-252. İstanbul Raporu İstanbul Raporu: I. İlgili Seçkin Yayınlar - T.C. Kültür Bakanlığı İstanbul I no’lu Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu Üyesi (20.09.1994-22.11.1995) ve Başkanı (22.11.1995-26.03.1996) olarak görev yaptığı döneme ait Belgeler ve Notlar; II. Koruma Bilinci, Eğitim ve Kültür; III.-V. Telâfisi Mümkün Olmayan Tarihî Alanlar ve Binalar: Örnek-A. Okmeydanı, Örnek-B. Süleymaniye Evleri, Kamu Hizmetindeki Tarihi Anıtsal Binalar: Örnek-C Eski Harbiye Nezareti-İstanbul Üniversitesi Merkez Binası; VI. Temel Yaklaşımlar: A. Koruma Kurulları: 1. Sit Kararının Alınması-Tarihî Yarımada (Suriçi) Bölgesi 17.06.1995 Kendi Kaleminden Prof. Dr. M. Taner Tarhan XIV gün ve 6745 sayılı karar ile “Tarihî ve Kentsel Sit”, “Kentsel ve Arkeolojik Sit”, “1. Derece Arkeolojik Sit” alanları olarak belirlendi ve ilân edildi. 2. “Belgeleme Birimi” kuruldu, 3. Tarihî Yarımada Sit Alanı Geçiş Dönemi Yapılanma Koşulları saptandı, B. Belediyeler. (9. Cumhurbaşkanı Sayın Süleyman Demirel’in tâlimatlarıyla, tarihî eserlerin incelenmeleri ve denetlenmeleri ile ilgili olarak Devlet Denetleme Kurulu’nun çalışmalarına temel ve kaynak oluşturmak üzere hazırlanan, eserlerin durumları ve sorunların çözümü için önerileri kapsayan bu rapor, Cumhurbaşkanlığı Yüksek Makamına iletilmek üzere, 31.03.1999’da Türk Tarih Kurumu Başkanlığı’na sunuldu. “İstanbul Raporu’mdan Satır Başları”, Archaeological Essays in Honour of Homo amatus: Güven Arsebük İçin Armağan Yazılar, Ed. M. Özbaşaran – O. Tanındı – A. Boratav, Ege Yay. İstanbul 2003, s. 231-244. Ansiklopedilerdeki Yazıları Meydan Larousse Ansiklopedisi’nde 1968-1972 arasında yazar ve bilimsel denetmen olarak çalışmalarda bulundu. “Edebiyat Fakültesi: İstanbul’da kurulan benzerleri arasında Türkiye’nin ilk ve en büyük fakültesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 10, İstanbul 1994, s. 399-403 (Ö. Faruk Akün’le birlikte). “Anadolu’da Kimmer Sanatı”, Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi”, Cilt 2, İstanbul 1997, s. 1014-1015. “Ön Asya Dünyasında İlk Türkler: Kimmerler ve İskitler”, Türkler Ansiklopedisi, Cilt I, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002, s. 597-610. “M. Taner Tarhan”, Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi, Cilt 11/1, Elvan Yay. Ankara 2009, s. 303-304. Lise Tarih Kitapları Lise İçin Tarih I, Altın Kitaplar Yay. İstanbul 1989-1994 (Erdoğan Merçil, Zerrin Günal’la birlikte). Lise İçin Tarih I: Ders Geçme ve Kredili Sisteme Göre, Altın Kitaplar Yay. İstanbul 1995-1997 (Erdoğan Merçil – Zerrin Günal, Büte Merçil’le birlikte). Söyleşiler “Doç.Dr. M. Taner Tarhan ve Çavuştepe Kazıları’nda 22 Yıl”, Sanat Olayı, Sayı 60, Mayıs 1987, s. 48-50 (C. Garan’la). “Van Kalesi ve Eski Van Şehri’nin Tarihî-Millî Park Projesi ve M. Taner Tarhan’ın Bu Konudaki Düşünceleri”, Arkeoloji ve Sanat, Sayı 38-39 (1988), s. 21-27 (N. Başgelen’le). “Yumuktepe Kurtarma Kazısı Başladı: Mersin’in 8 Bin Yıllık Sırrı Çözülüyor…”, Büyük Şehir Mersin, Yıl 2, Sayı 44, 22-29 Eylül 1993, s. 2 (N. Ergenekon’la). “Yumuktepe Ne Olacak?...” Mersin-Mozaik, Sayı 20, Kasım 1993, s. 24-25 (Veli Sevin birlikte – A. G. Özkan’la). “Edebiyat Fakültesi Dekanı Prof. Dr. M. Taner Tarhan: Devlet Üniversitelerinin içi oyuluyor”, Hergele Meydanı, Haziran 2000, s. 8-9. “Prof. Dr. M. Taner Tarhan ile Eski Anadolu’dan Çeşitlemeler: Tarihçinin Mutfağı – Ç. Demir’le Söyleşi”, Toplumsal Tarih, Sayı 123, Mart 2004, s. 111-112. “Çok Yönlü Bir Bilim Adamı: Bakırköy’lü Prof. Dr. M.Taner Tarhan”, Bakırköy Life. Aylık Yaşam ve Kültür Dergisi, Ocak 2010, 5. Sayı, Yılbaşı Özel Sayısı, s. 30-42 (Ed. D. Dilber’le). Konferanslar “Cimmerian Problem in Ancient History”, University of Manchester Department of Archaeology 1977 (series conferences). “Kimmer ve İskit Problemlerinin Ana Hatları”, Müzeciler Derneği-İstanbul Arkeoloji Müzeleri: 13.06.1979. “Urartu Devletinin Yapısal Karakteri”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırmaları Enstitüsü Tartışmalı Bilimsel Tarih Konferansları: 29.02.1980. “Urartu Tarihinin Bazı Ana Problemleri”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Atatürk’ün 100. Doğum Yıldönümü Kutlama Çalışmaları-Tarih Araştırmaları Enstitüsü Tartışmalı Tarih Konferansları: 03.04.1981. “İskitler’de Din”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümü, Konferans-Seminer 27.01.1982. “Eski Van Şehri ve Tarihî- Millî Park Projesi”, İtalyan Kültür Merkezi-İstanbul: 23.01.1987. “Urartu: Dağların Uygarlığı”, Antalya Arkeoloji Müzesi, 21.04.1993. “Yumuktepe Arkeoloji Parkı Projesi”, İçel Rotary Kulübü. Mersin-Hilton, 08.09.1993. “Yumuktepe Arkeoloji Parkı Projesi”, Toros Rotary Kulübü. Mersin-Hilton, 09.09.1993. “Arkeolojik Kültür Mirasımız”, Beşiktaş Lions Kulübü. Pera Palas İstanbul 11.08.1994. “Van ve Çevresinin Tarih Açısından Önemi”, Van’ın Kurtuluş Yıldönümü Kutlama Etkinliği. Türk Tarih Kurumu - Van Valiliği - Yüzüncü Yıl Üniversitesi - Van Belediye Başkanlığı: Van Kültür Merkezi 03-06.04.1997. Kendi Kaleminden Prof. Dr. M. Taner Tarhan XV “Prof. Dr. Afif Erzen ve Araştırma Merkezinin Kuruluşu”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Van Bölgesi Tarih ve Arkeoloji Merkezi - Van. Üniversitelerarası Kurul Üyelerine sunuldu, Van 13.06.1997. “Türkiye ve Komşuları: Tarih Boyunca Türkiye’nin Jeo-Politiği ve Ermeni Meselesi”, Harp Akademileri Komutanlığı, İstanbul 27.06.1997. “Eski Anadolu’da Doğu ve Batı Kültürlerinin Özellikleri Üzerine Bir Karşılaştırma”, Türk Tarih Kurumu Ankara Konferansları Serisi Ankara 11.03.1998. “Eski Anadolu’nun İnsanları”, Antikçağ Felsefesinin Kültürel Arka Plânı: Yüksek Lisans Seminerleri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Felsefe Bölümü, 28.02.1998. “Atatürk ve Türk Anadolu”, İstanbul Üniversitesi Rektörlüğü T.B.M.M.’nin 80. Kuruluş Yıldönümü – Atatürk Devrimleri, Dil ve Edebiyat Şöleni: İstanbul 02.05.2000. “Arkeolog ve Eskiçağ Tarihçisi Gözüyle Atatürk ve Türk Anadolu”, Eskişehir Anadolu Üniversitesi 02.02.2001. “Eski Anadolu’da Doğu ve Batı Kültürleri Üzerine Yorumlar”, Türk Tarih Kurumu Üniversite Konferansları Serisi; Eskişehir Anadolu Üniversitesi 02.02.2001. “Eski Türklerde Ölü Gömme ve Mumyalama Âdetleri”, Sanat Tarihi Derneği Konferansları, Ak Sanat Merkezi - İstanbul 19.04.2001. “Arkeolog ve Eskiçağ Tarihçisi Gözü ile Atatürk ve Türk Anadolu”, Türk Tarih Kurumu Ankara Konferansları Serisi: 10.05.2001. “Eski Türklerde Ölü Gömme Âdetleri ve Mumyalama Geleneği”, BASAD Bakırköy Kültür Merkezi, 26.05.2001. “Önsöz”, Tarih Boyunca Anadolu’da Doğal Afetler ve Deprem Semineri: 22-23 Mayıs 2000. Bildiriler, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırma Merkezi, İstanbul 20022, s. V-VI. “Kâşgarlı Mahmut ve Divânü Lûgat it-Türk’ün Önemi”, Yazılışının 930. Yılında Divânü Lûgat it-Türk ve Kâşgarlı Mahmut, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü 25.12.2002. “Eski Anadolu’dan Çeşitlemeler”, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Bilgi ve Belge Merkezi, İstanbul 19.02.2004. “Denizcilik Tarihi Üzerine Kısa Bir Değerlendirme”, Tarih Boyunca Dünyada ve Türkler’de Denizcilik Semineri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırma Merkezi: 17.05.2004. “Büyük İskender”, İstanbul Rehberler Odası - Profesyonel Rehberler Eğitim Semineri: 20.11.2005. Bakırköy Belediye Başkanlığı Gelecek Tasarımı - 2016: ‘Geleceğin Bakırköy’ünü Tasarlama Konferanları: Hotel Marin Princess Kumburgaz, İstanbul 24-25.06.2006 (konuşmacı). Radyo Konuşmaları “Urartu Tarihi”, İstanbul Radyosu Anadolu Başkentleri Programı: 24.06.1983. “Anadolu’da Bozkır Kavimleri: Kimmerler ve İskitler”, İstanbul Radyosu Anadolu Başkentleri Programı: 24.10.1983. TV Belgeselleri Uygarlıklar Ülkesi Anadolu: TRT İstanbul Televizyonu 24 Bölümlük Belgesel (1989-1995). Yapımcı ve Yönetmen Zeynel A. Elçioğlu. Prof. Dr. M. Taner Tarhan, anılan tarihler arasında Van Kalesi’nin çekimlerinde, Urartu ve Frig konularında metin yazarı ve danışman olarak, ayrıca TRT Ortaköy Stüdyosu teknik çalışmalarında da bulundu. Yumuktepe Arkeoloji Parkı Projesi: Mersin Sun TV Belgeseli (1994). Edebiyat Fakültesi: CNBC-E TV Kampüs Programı Belgeseli. Yapımcı, Sunum ve Söyleşi Oğuz Haksever ( 2001). Kız Kulesi: Başkent TV. Kanal B. “Yaşayan Tarih” Belgeseli (2008). ‘Muhibbe Darga Armağanı’ Tanıtım, Prof. Dr. Muhibbe Darga ve kitabın editörü Prof. Dr. M. Taner Tarhan’la Yapımcı ve Sunucu Doğan Hızlan’ın “Karalama Defteri” belgeselinde söyleşi: CNN Türk TV (2008). Biyografi – Deneme ve Anıları “Anarken”, İst. Ün. Ed. Fak. Anadolu Araştırmaları- Jahrbuch für Kleinasiatische Forschung: Prof. Dr. U. Bahadır Alkım Hatıra Sayısı, X (1986), s. 15-16. “Son Ders”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih ‘91, İstanbul 1991, s. 15. “Ders Arası Sohbeti”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih’92, İstanbul 1992, s. 14. “307’li Bir Türklük Eri” Prof. Dr. Hakkı D. Yıldız Armağanı, Marmara Üniversitesi Yay., İstanbul 1995, s. 41-46. “Sevgili Hocamız Prof. Dr. Afif Erzen”, İst. Ün. Ed. Fak. Anadolu Araştırmaları - Jahrbuch für Kleinasiatische Forschung: Prof. Dr. Afif Erzen Armağan Sayısı, XIV (1996), s. 1-19. “Ve… Cumhuriyet: Makriköy’den Bakırköy’e – And… Republic: From Makriköy to Bakırköy”, T. Tuna, Hebdomon’dan Bakırköy’e – From Hebdomon to Bakırköy, Bakırköy Belediyesi Kültür Yay., İstanbul 2000, s. 182-183. XVI Kendi Kaleminden Prof. Dr. M. Taner Tarhan “Erzen’in Çavuştepesi: Bir Urartu Kalesindeki Arkeolojik Kazılar”, Toplumsal Tarih (Özel Sayı: Anadolu’da Arkeoloji), Sayı 125, Mayıs 2004, s. 80-83. Sevgili Hocamız Afif Erzen, Graphis Yay., İstanbul 2004. “Charles Burney: Some Selected Personal Reflections”, A view from the highlands: Archaeological studies in Honour of Charles Burney, Ed. A. Sagona (Ancient Near Eastern Studies Supplement 12), Peeters Press, Belgium 2004, s. 17-20. “Sevgili Dinçol’lara Bir ‘Çivi’ de Bendenizden…” Belkıs Dinçol ve Ali Dinçol’a Armağan. Vita. Festschrift in Honor of Belkıs Dinçol and Ali Dinçol, Ed. M.Alpaslan, M.Doğan- Alpaslan, H. Peker, Ege Yay. İstanbul 2007, s. 13-19. “Sevgili Hocamız Muhibbe Darga’ya Armağandır…”, Muhibbe Darga Armağanı, Ed. M.T. Tarhan, A. Tibet, E. Konyar, Sadberk Hanım Müzesi Yay., İstanbul 2008, s. 11-24. “Anılar”, Prof. Dr. Haluk Abbasoğlu’na 65. Yaş Armağanı. Euergetes. Festschrift für Prof. Dr. Haluk Abbasoğlu zum 65. Geburstag, Ed. İ. Delemen – S. Çokay-Kepçe – A. Özdizbay – Ö. Turak, Suna-İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü Yay., Antalya 2008, s. 1-16. “Uğurlarken…”, Prehistorya-İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Prehistorya Anabilim Dalı Bülteni: Kaybının 1. Yılında Prof. Dr. Ufuk Esin Anma Toplantısı Yazıları, Sayı 16 (2009), s. 3. “Anıların Güncesinden”, Altan Çilingiroğlu’na Armağan: Yukarı Denizin Kıyısında Urartu Krallığı’na Adanmış Bir Hayat-Studies in Honour of Altan Çilingiroğlu: A life dedicated to Urartu on the shores of Upper Sea, Ed. H. Sağlamtimur – E. Abay – Z. Derin – A.Ü. Erdem – A. Batmaz – F. Dedeoğlu – M.E. Kıran – M.B. Baştürk – E. Konakçı, Arkeoloji ve Sanat Yay., İstanbul 2009, s. 27-50. “Muazzez İlmiye Çığ’ın Hayat Hikâyesi”, Muazzez İlmiye Çığ’a Armağan Kitap: Cumhuriyet’e Adanan Bir Ömür, Kaynak Yay., İstanbul 2009, s. 33-38. “Şuayip Dayı’nın İstiklâl Savaşı Anılarından”, Prof. Dr. Erdoğan Merçil 75. Doğum Yılı Armağanı, Bilge Kültür Sanat Yay., İstanbul 2013, s. 524-526. Edebî ve Sanatsal Çalışmaları “Tuşpa ve Şammuramat”: Tarihî Opera-Bale Librettosu – Historical Libretto on Opera-Balet (İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Van Bölgesi Tarih ve Arkeoloji Araştırmaları Merkezi ile Kültür Bakanlığı İstanbul Atatürk Kültür Merkezi tarafından tasarlandı, Kültür Festivali için yazıldı. Kompozitör Okan Demiriş tarafından 1. ve 2. Bölümleri bestelendi: 1978-1979). “İstanbul Üniversitesi Marşı”: Güftesi için Rektörlük tarafından gazetelere ilân verildi. 22.06.1999’da yazdığı güfteyle Prof. Dr. M. Taner Tarhan “Babatar” kod adı altında, bini aşkın aday arasından ilk “üç’e” girdi. Bestelenmek üzere, 29.04.2002’de Konservatuar Müdürü Prof. Dr. Meral Yapalı’ya sunuldu. Her “üç” Güfte bestelendi. “Sunuş”, A.G. İrepoğlu – A.K. Gören, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Resim, Büst, Kabartma, Fotoğraf Koleksiyonu, İstanbul Üniversitesi Yay., İstanbul 2002, s. 7. “İstanbulum”, Turing: Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni, Sayı 89 (2005), s. 43-46. “BASAD’da görev Başı…”, BASAD Kültür ve Sanat Dergisi, Sayı 4, Şubat 2007, s. 6-8. “BASAD’da Görev Başı…”, BASAD 15. Yıl Özel Sayısı, 2008, s. 11-13. “Atatürk’ün Sanat ve Sanatçı Hakkında Vecize ve Tanımları”, BASAD 15. Yıl Özel Sayısı, 2008, s. 17-19. “Amazonlarım- Sunuş”, Kadın İnsanlığın Kanatlarıdır: Sergi Kataloğu, Şeker Sanatevi, Yay., İstanbul 2010, s. 4-5. “Müze ve İnsan”, Karadeniz’den Fırat’a Bilgi Üretimleri: Önder Bilgi’ye Armağan Yazılar- Knowledge Production From the Black Sea to the Euphrates: Studies Presented in Honour of Önder Bilgi, Ed. A. Öztan, Ş. Dönmez, Bilgi Kültür Sanat Yay., Ankara 2011, s. 425-428. İzleyici Olarak Katıldığı Bilimsel Toplantılar IV.th International Colloquium on Aegean Prehistory: Troy University of Sheffield, 12-15 April 1977. XXXIV. Uluslararası Assiriyoloji Kongresi - XXXIV. International Assyriology Congress: İstanbul 6-10 Temmuz 1987. “Eski Eser Kaçakçılığının Önlenmesinde Politika Ne Olmalı?” Paneli. Düzenleyen: Arkeoloji ve Sanat Yayınları, Atatürk Kültür Merkezi, İstanbul 18.05.1991. 41e Rencontre Assyriologique Internationale: Berlin, 4-8- Juli 1994. Tarih Boyunca Saray, Hayatı ve Teşkilâtı Semineri: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırma Merkezi 23.05.2005. İSYAN VE İMPARATORLUK Gürkan ERGİN * Sevgili hocama minnetle… Bir Eskiçağ tarihçisi için isyan, sosyal kargaşa, huzursuzluk türünde olaylar üzerine kalem oynatmak herhalde en zor işlerden biridir. Egemen gücün bakış açısını yansıtan taraflı kaynaklar daha baştan engeller koymaya başlar. Iosephos’unki gibi yerel tarih eserleri nadirdir (örneğin haydutlarıyla ünlü Isauria’nın Suda’dan bildiğimiz tarihleri ya da Mysia’lı haydut Tilloboros’un biyografisi kayıptır). İsyanlar söz konusu olduğunda bu sessizliğin nedenleri J. C. Scott’ın açık ve kapalı kayıtlar kavramlarıyla açıklanabilir. Açık kayıtlar (public transcripts) bağımlılarla egemen olanlara arasındaki açık etkileşimdir; egemenlerin beklentilerini tatmin edecek şekilde meydana getirilirler ve baskın söylemin hegemonyası için kanıt sağlarlar. Bunlarda egemenler gururlu ve azametli, bağımlılar aciz ve basittir. Öte yandan saklı kayıtlar (hidden transcripts) “sahne arkasında” ve doğrudan gözlemin dışındadır; direniş burada halk hikâyeleri, törenler, söz sanatları, şakalar ve söylentiler, hırsızlık vb. şeklini alır. Baskı altındakiler hâkimiyeti kabul edebilir, ancak sahne dışında üzerlerindeki bu hâkimiyeti her zaman sorgularlar. Zayıfların silahları özel hayatlarında gelişir; ufak tefek ve anonimdirler, ama çok çeşitli ve çok mekânlıdır. Bu yüzden kaynaklarda geçen pax Romana dâhilindeki tepkilerin dışında, farklı kesimlerin yaşattığı bir direniş alanı mevcuttur. Buna anakronizm, modern siyasi ve toplumsal akımların dolaylı/dolaysız etkisi gibi tarihçiyi bilinçli ya da bilinçsiz şekilde yönlendirebilecek olgular da eklenir. Roma İmparatorluğu söz konusu olduğunda bunların hepsi fazlasıyla geçerli öngörüler. Dahası Roma İmparatorluğu’nun Batı tarihi ve kültüründe “bütün çağların model imparatorluğu” olarak sarsılmaz konumu, sıradan bir okuyucu ve öğrenciyi bazı “gerçeklere” âdeta koşullandırır. Mesela Roma İmparatorluğu hakkındaki giriş kitaplarına baktığınızda, yüzlerce sayfa içinde tepki, kargaşa ve isyan konusuna istisnasız ancak birkaç sayfa ayrılmış olduğunu görürsünüz; imparatorluğun ihtişamına, birleştirici gücüne, istikrarına, yarattığı refaha, hukuk ya da teknik alandaki başarılarına yapılan vurgular her şeyin önüne geçer. Bütün bunlar madalyonun sadece bir yüzüdür. Her uzun ömürlü imparatorluk gibi Roma İmparatorluğu da hem kadife eldiveni hem de demir yumruğu bir arada kullanarak varlığını sürdürebilmiştir. O hâlde asıl mesele, imparatorluğa karşı tepkileri araştırırken bardağın boş ve dolu taraflarını aynı anda görebilmektir. Roma hukuku, refahı, ordusu, ekonomisi hakkında ciltler doldurabiliriz, ama bir o kadarını da gaddarlığı, emperyalist tutumları, sömürüsü için rahatlıkla yazabiliriz. Roma hâkimiyeti altında herhangi bir eyalette meydana gelmiş benzer olaylara bakışımız da bu doğrultuda olmalıdır. Bunları incelerken gerek arkeoloji gerekse eskiçağ tarihi çalışmalarında çoğu kez içine düşülen bir hatadan kendimizi korumamız gerekir: Roma İmparatorluğu sadece Anadolu’dan ya da Anadolu’nun bir bölgesinden ibaret değildir; yerel bazdaki çalışmalarda konunun imparatorluk geneliyle karşılaştırmalar yapılarak ele alınması elzemdir. Aksi takdirde, Roma İmparatorluğu’na bir “Akdeniz imparatorluğu” demenin hiçbir anlamı kalmaz. Bu yüzden ister Anadolu ister İspanya’yı ele alalım Gallia, Britannia ya da Afrika’daki bir isyan bizi asıl konumuz kadar ilgilendirmek zorundadır. Örneğin birçok modern kaynak Yahudi direnişinin özgün karakterine vurgu yapar, * Yrd. Doç. Dr., İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Eskiçağ Tarihi Anabilim Dalı. E.posta: [email protected] 188 Gürkan Ergin ama bu hareketin diğer imparatorluk halklarının tepkilerine dair tipik bir örneği yansıtabileceği ihtimali göz ardı edilir. Dolayısıyla, belirli bir bölge ya da halk için elimizde bulunan az sayıdaki “sıra dışı” kaynağın özel durumları ifade etmeyip imparatorluk geneli için bir fikir verebileceği ihtimalini düşünmeliyiz. İsyanlarla ilgili modern çalışmaların sınırı çoğu kez isyan liderlerinin ölümü ya da isyancı halklara boyun eğdirilmesiyle çizilir. Oysa bu kapsamı daha da genişletip farklı bakış açıları yakalamamız gayet mümkün. O hâlde böyle bir çalışmada göz önünde bulundurmamız gereken ilk şey, yerel kalırken imparatorluk genelindeki olguları ve gelişmeleri görmezden gelmemek, yani klasik tabiriyle “ağaç yanında ormanı da görebilmektir.” Burada ormanı sadece Roma İmparatorluğu’yla sınırlamak zorunda değiliz; anakronizme kaçmadan daha geç dönemlere de değinmemiz mümkün. Anglo-Sakson bilim çevreleri için bu dönem genellikle Ortaçağ Avrupa’sı, 19-20. yüzyılın İngiliz İmparatorluğu ya da Napoleon Fransa’sıdır. Roma İmparatorluğu’nun batıdaki toprakları ve kısmen de uzun süre Batı sömürgesinde yaşamış Afrika için bu karşılaştırmalar geçerli olabilir. Ama Anadolu, hatta diğer bölgeler için gözümüzün önünde duran bir örnek var: Osmanlı İmparatorluğu. Batılı Eskiçağ tarihçiler antik Çin İmparatorluğu’nu bile Roma İmparatorluğu’yla kıyaslarken, Osmanlı İmparatorluğu’nu göz ardı etmeleri önemli bir fırsatın kaçırılmasıdır. Oysa mesela Anadolu için konuşursak demografik özellikler, yerleşme modelleri, idari özellikler, teknoloji gibi açılardan çok benzeşen iki imparatorluğun birlikte ele alınması yeni ufuklar açacaktır. İsyanlar konusunda ise özellikle haydutluk, korsanlık, göçebelerin yarattığı sorunlar, marjinal gruplar gibi konularda bize yeni ve ilginç içgörüler sağlayacak bir hazine sunar Osmanlı. İkinci olarak, teorik tartışmaların konuya –eğer varsa- ne gibi bir katkı sağlayabileceğini düşünmemiz gerekir. Bir isyan ya da direniş “kuramı”ndan söz etmek belki konu antik çağ olunca sakıncalı gelmektedir, ama böyle tartışmalar tarih çalışmalarının gerilemesine değil, gelişmesine sebep olmuştur her zaman. Bu konuyu “itaat”, “tahakküm”, “özne”, “iktidar araçları ve teknolojileri” gibi olgularla birlikte düşünmek gerekir. Althusser ve Foucault gibi filozof ve toplum bilimcilerin görüşleri iktidar mekanizmalarını, ilişkilerini, toplumsal ve bireysel itaatin nasıl sağlandığını anlamak açısından bize önemli katkılarda bulunur. Mesela Foucault’yu kısaca ele alalım: 17. yüzyıl sonrası iktidar biçimlerini (disiplin, biyo-iktidar) benimseyen Fransa, Hollanda, Almanya ve sonrasında Osmanlı İmparatorluğu, “uysal bedenler” yaratma yolunda Roma’nın özellikle orduda kullandığı Foucault’un iktidar teknolojilerini adapte edecek ve geliştirecekti. Foucault Hıristiyanlığı Roma’ya karşı zaferini, yeni dinin insanların sadece vücutlarından değil ruhlarından da geçen (mesela günah çıkarma yoluyla) “pastoral iktidarı” gerçekleştirebilmiş olmasına bağlar. Althusser’e ise göre mevcut sosyal yapının korunması için ideoloji en temel öğelerden biridir ve bireylerin gerçek yaşamdaki durumlarına olan farazi ilişkisini temsil eder. Bu farazi ilişki, yani ideoloji, iktidarın yarattığı bir olgudur ve gerçek bir dünya bizim –ya da bu durumda imparatorluk halkları- için yoktur, zira kendimiz ve diğerleri hakkındaki düşüncelerimiz, edindiğimiz tecrübeler ideolojinin ürünlerdir. Başka bir deyişle, sosyal mevki ve sınıf gibi bireyleri niteleyen unsurlar iktidarın ideolojisine göre şekillenir. İktidar karşısındakine hitap ettiğinde, o kişi veya toplum iktidarın egemenlik alanında olmasa bile ister istemez artık ideolojinin ve o ideolojiye ait kuralların bir parçası olmuştur. Bu yüzden Roma tarih geleneğinin “barbar” ya da “isyancı” olarak tanımladığı, hitap ettiği kişiler veya halklar kendi tarih geleneklerine sahip değillerse, onlar artık iktidar ideolojisinin bir parçası olurlar ve bundan kaçışları yoktur. Böylece ideolojiyi kullanan iktidar kendisine bir tebaa yaratır, ama bu “yaratma” süreci tebaanın haberi olmadan yapılabilir; tıpkı imparatorluğun Isauria’lıları kendi amacına göre şekillendirmesi gibi. Dikkat edilmesi gereken bir diğer konu, “Romalılaştırma” ya da son zamanlarda tercih edilen tanımıyla “akkültürasyon”un isyanlarda oynadığı rolün iyi tahlil edilmesidir. Romalılaştırmanın tanımı için çok çeşitli görüşler ve kanıtlar öne sürülmüştür. Bir bilim adamı için bu belirli bir bölgede Roma çanak çömleğinde artış anlamına gelirken, başka birisine göre mimari, bir diğerine göre yazıtlardaki Latince isimler tarafından yansıtılan bir süreçtir. Burada tanım meselesine girmeyeceğim. Genellikle Romalılaştırmadan anlaşılan ağırlıklı olarak eyaletlerdeki üst sınıfların etkileşimleriyle sınırlı kalır. Birçok bilim adamı bir haydut bölgesi olan Isauria’dan gelen yazıtlara, çeşitli “demokratik” yapıların varlığına (meclis, tiyatro, odeon vb.), yollara vb. bakarak bölgenin İsyan ve İmparatorluk 189 MS 2. yüzyıldaki sakinliğini, saydığımız türden kanıtlar eşliğinde Romalılaştırmanın etkisine bağlar. Ne var ki isyanlar söz konusu olduğunda Romalılaştırmanın “toplumun hangi kısmına etki ettiği” önem taşır. Bunun çok iyi tespit edilip sınırlarının çizilmesi gerekir. Isauria’lı haydutların göçebe kökenli olduğu ve kırsal kesimden geldiği iddia edildiğine göre, isyanların kesilmesini nispeten şehirleşmiş ve kurumlaşmış yerleşmelerden gelen verilere bağlamak ne kadar doğru olacaktır? Roma’nın buradaki varlığı elbette yaşam şeklinin değişmesine, göçebe ve kırsal nüfusun imparatorluk genelindeki ekonomik ağlara bağlanmasına etki etmiştir. Ancak bölgede 3. yüzyılla birlikte artan ciddi haydut faaliyetleri bize bir şeyler anlatmaktadır: Romalılaştırma homojen bir olgu değildir ve elimizdeki somut arkeolojik ve epigrafik veriler daha ziyade oyunu Roma’nın kurallarına göre oynayarak imtiyazlar sağlayan üst sınıfların aktif tercihlerini (senato kariyeri için Latince öğrenmek, imparator kültü kurmak vb.) yansıtır. Dolayısıyla bir bölgenin sakinliğini doğrudan Romalılaştırmaya bağlamadan önce iyice düşünülmesi gerekir. İmparatorluk ve krallık yönetimine alışkın, köklü bir şehircilik ve kurumsallaşma geleneğine sahip Anadolu’da Romalılaştırmanın olumsuz etkileri daha düşük seyretmiştir. Bu, Caesar, Varus ya da Agricola’nın “cebri Romalılaştırma” faaliyetleri yüzünden batıda dramatik ve şiddet dolu geçmiş sürecin tam tersidir. Burada Roma gücünü bütün çıplaklığıyla, diplomasi ve ticaret yerine askeri kudretle göstermişti. Foucault’un da dediği gibi iktidar görünmez olduğu sürece katlanılabilir bir hâl alır. Anadolu’da Romalılaştırma daha organik bir süreçti ve aslında Roma’nın günlük hayattaki varlığı (Roma bürokrasinin Anadolu nüfusuna göre sayıca ne kadar az ve sınırlar dışında Roma birliklerinin nispeten seyrek olduğunu düşünürsek) görünmezliğe katkı sağlıyordu. İsyanları çalışırken Romalılaştırmanın rehberliğini sorgulamadan kabul etmek kadar, çeşitli olayları kent-kırsal/ göçebe-yerleşik/dağlı-ovalı çatışması gibi kesin çizgilerle tanımlamak da yanıltıcı olabilmektedir. Bu kesimler aslında birbirine özellikle işgücü, ekonomi, hammadde gibi alanlarda muhtaçtı ve günlük hayatta aralarında organik bir bağ mevcuttu. Braudel’in de belirttiği gibi dağın –ya da kırsalın- tarihi yerleşiklerin gözünden anlatılır ve ancak dağdakiler onların yaşamına girdiği zaman bir anlam ifade eder; girdiklerinde de uygarlık onlara bir etiket yapıştırmak için çabalar. Lusitania’nın dağlı kavimleri için bir ergenliğe geçiş töreni olan yağma, Roma için yasa dışı bir faaliyettir. Dolayısıyla bu türden “marjinal grupları” kaynaklara uyup toptan bir önyargıyla isyancı saymanın tehlikeleri ortadadır. Benzer bir durum farklı olaylarda “başıbozuk, çapulcu, işsiz, çaresiz” (aporos, inopia vagus) ya da “halk, alt sınıftan insanlar, güruh, kalabalıklar” (multitudo, pleb, demos, okhlos) gibi basmakalıp tanımlarla ifade edilen isyancılar için de geçerlidir. Özellikle ikinci grup kelimeleri kullanan bir yazarın toplumun hangi kesimini kastettiğini anlamak kolay değildir. Farklı terimlerin kullanıldığı durumlarda bu tercih olaylara katılanların niteliklerindeki bir değişime mi işaret etmektedir yoksa mesele sadece daha iyi bir cümle kurma arzusu mudur? Söz konusu terimler tarihî ya da sosyolojik farklılıklardan ziyade etik yargıları yansıtıyor olabilir. “Şehirlerin isyanı” yine modern tarihçiler tarafından dikkatsizce kullanılan ifadelerden biri olarak karşımıza çıkar: “x şehir isyan etti” dediğimizde, bununla şehrin hangi kesimini kastettiğimiz önemlidir: “şehir surları içindeki ve hemen yakınındaki “şehirli nüfus” mu, yoksa egemenlik alanı içindeki göçebe, küçük çiftçi, günlük işçiler, esnaf vb. olmak üzere tüm nüfus mu? Bu türden ayrımlar hiçbir şekilde önemsiz addedilmemelidir. İsyanı yazacaksak resmi tarihin yüzeyine çıkan en ince sızıntıyı, en ufak bilgi kırıntısını, en küçük çatlağı dahi değerlendirmek ve sorgulamak zorundayız. İsyanlara tek taraflı bakış açısı –isyancılar ya da imparatorluk gözünden- ciddi sakıncalar doğurur; tarihçi böyle yaklaşımlardan olabildiğince uzak durmak zorundadır. İmparatorluğun ilk iki yüzyıldaki refah ve barış döneminde, yani pax Romana’da bile patlak vermiş irili ufaklı isyanların sayısı 100’ün üzerindedir. Pax Romana ile ima edilen bu “mutlu” ortamın önceki ve sonraki dönemlerle karşılaştırıldığında önemli bir ilerlemeyi temsil ettiği doğrudur, ancak isyanlar da işte bu yüzeyin altındakilerle ilgilenir. Dolayısıyla mesela Paterculus’un eserine bakıp Tacfarinas isyanının önemsiz olduğuna ya da Arsitides’in söylevlerini okuyup MS 2. yüzyılın dikensiz gül bahçesini andırdığını düşünmemiz yanlıştır. İmparatorluğun birleştirici, bütünleştirici ve insanlığın mutluluğunu ön plana çıkaran lütufkâr karakterini ön koşul olarak kabul edip isyancılara bu düzenin düşmanları gözüyle bakmak, Roma’nın artık Batı tarihinin nerdeyse kemiklerine işlemiş sarsılmaz konumunu onaylamaktan öteye gitmez. Bununla birlikte, Roma tebaasını sadece kılıçla yöneten bir imparatorluk asla olmamıştır. Vatandaşlık hakları, 190 Gürkan Ergin ekonomik refah, şehirlere verilen özerklikler, yönetim kademelerine ve orduya entegrasyon, şehircilik, hukuk alanındaki iyileştirmeler gibi başarılarıyla imparatorluk eyalet halklarını ordunun varlığı olmaksızın da yönetebileceğini kanıtlamıştır. Clifford Ando’nun deyimiyle Roma’nın askeri gücü eyaletlerdeki isyanların azlığını ve zayıflığını açıklayabilir, ama Romalılaştırmayı Roma’nın siyasi ve hukuki düşünce sisteminin benimsenmesi olarak alırsak, askeri üstünlük eyaletlerin bu bağlamdaki adaptasyonu için bir sebep değildir. Roma birliklerinin sayıca az olduğu ya da hiç olmadığı bölgelerde Romalılaştırmanın ileri düzeyde seyretmesi Ando’yu haklı çıkaran göstergelerden biridir. Diğer bir deyişle isyanlar imparatorluğun idari ve askeri hatalarına, acımasızlığına, emperyalist tutumuna dair bir kriterse o hâlde isyanların çıkmaması da yani imparatorluğun daha iyi yönetilen bir devlet ve sosyoekonomik açıdan daha gelişmiş topluma yönelik başarılarına gönderme yapar. Aksi hâlde bu kadar isyana ve krize rağmen imparatorluğun yüzyıllar boyunca nasıl ayakta kaldığını açıklayamayız. O yüzden yapmamız gereken, imparatorluğun neyi yanlış yaptığı kadar neleri de doğru yaptığını doğru şekilde ortaya koymaktır. İmparatorluğun bir uygulaması bir bölgede sorun çıkarmazken, bir diğerinde aynı uygulama isyana sebep olabilir. Örneğin yabancı hâkimiyetinin bariz kalesi olan Camulodunum’daki Claudius Tapınağı Iceni için isyan sebebiydi, ama Anadolu’da imparatorluk tapınakları bu düzeyde bir tepkiye yol açmamıştır. Örnekler çoğaltılabilir; burada önemli olan tarihçinin çalıştığı bölgeyle kendisini sınırlandırmaktan kaçınması ve hangi bölgede neyin doğru, hangisinde neyin yanlış yapıldığını doğru şekilde saptamasıdır. Buna bağlı olarak araştırmanın hedefini doğru şekilde saptamak gerekir. Foucault isyanların iktidar ilişkilerini açığa vuran karakterde olduğunu söyler. Bunun anlamı isyanı çalışırken aynı zamanda iktidarı da çalışacağımızdır. Diğer bir deyişle isyan karşı çıktığı iktidarın mekanizmalarını, ilişkilerini, tabi kılma yöntemlerini, söylemlerini, ideolojisini, ayrıca bunları kullanan kurumları (mesela ordu) gözler önüne serecektir. O hâlde sadece isyanı değerlendirmek yarım bir çalışmadır. Bununla organik başı olan isyanları bastırmaya ya da önceden tedbir almaya yönelik –başarılı veya başarısız- taktik ve stratejik önlemleri, uygulamaları, siyasetleri ikinci plana atmak anlamına gelir. İsyan hareketlerinin coğrafi, toplumsal ya da zamansal sınırlarını belirlerken daha geniş bir bakış açısı benimsememiz gereklidir. Yukarıda değindiğimiz gibi çoğu çalışma konuyu isyan liderine ya da halkının boyun eğdirilmesi, bölgenin eyalet hâline getirilmesi, yeni bir rejime geçiş (mesela Cumhuriyet’ten Principatus’a) gibi olaylarla bitirme eğilimindedir. Oysa Britannia’daki sıkıntılar Caesar’dan ardından da devam etmiştir; Kilikia korsanlarının ortadan kaldırılmasından sonra korsanlar İç Savaş’a karışmışlardır; haydutluk sadece Isauria’da değil Kudüs, İtalya ve İspanya’da da sorundur; mezhep çatışmaları Anadolu kadar İskenderiye’de de çalkantılara neden olmuştur; Osmanlı Döneminde Isauria yine haydutların ve göçebelerin sorun yarattığı bölgelerdendir; VI. Mithradates Roma’ya direnmiş son Hellenistik kraldı, ama ondan önce V. Philippos ve Aristonikos vardı. Dolayısıyla isyanları coğrafi ve zamansal sınırlarından çıkararak uzun vadede imparatorluğun belirli bir bölgedeki isyanlardan ders çıkarıp çıkarmadığını, ne gibi tutum değişikliklerine gittiğini, diğer eyaletlerde de benzer tedbirler alıp almadığını belirlememize imkân tanır. İlk bakışta böyle bir konuya pek katkısı sağlamayacakmış gibi görünen arkeoloji aslında değerli bir yardımcıdır. Bir bölgede Roma öncesi ve sonrasında özellikle toprak ve doğal kaynakların kullanımı, şehirleşme, askeri ve siyasi düzenlemeler gibi konularda arkeolojik verilerin karşılaştırılmasıyla bu etkenlerin sürtüşmelere yol açıp açmadığı anlaşılabilir: Mesela Romalı yerleşimcilere açılan tarım alanları, yeni çiftlik kompleksleri, tarımsal ve endüstriyel ürünlerde azalma/artma ya da çeşitlenme, ormanlık alanların ve otlaklardan yararlanma gibi olgulara bakarak bunların yerel nüfus üzerinde baskı yaratıp yaratmadığı ve isyanların sebebi olarak muhtemel rolleri hakkında fikir yürütmek sağlıklı bir yaklaşımdır. Elbette bu türden bir veri söz konusu bölgede yapılmış yüzey araştırmalarının varlığı dışında, bu araştırmaların yaklaşımlarına bağlıdır. Böyle bir çalışma arazide yazıtların ve yerleşimlerin belirlenmesinden çok daha fazlasına ihtiyaç duyacaktır. İsyan, sadece isyan edenleri çalışarak anlaşılabilecek bir olgu değildir; onun karşı çıktığı iktidarı da doğru şekilde kavramayı gerektirir. Ancak ikisi birlikte ele alınırsa gerçek anlamda bir sebep sonuç ilişkisi ortaya çıkacaktır.