Proces beatyfikacyjny ks. Emila Szramka

｛ｷＺ｝＠ｎｯｷ･＠ｯ｢ｬｩ｣ｺ｡ ｢łＮ＠ｅｭｩｬ｡＠ｓｺｲ｡ｭｫ｡Ｌ＠ｰｯ､＠ｲ･､Ｎ＠ｋＮ ｈ･ｳｫｩ･ｪﾖｋｷ｡śｮｩ･ｷｩ｣ｺ＠ｩ＠ｊＮ＠ｍｹｳｺｯｲ｡Ｌ＠ｋ｡ｴｯｷｩ｣･＠ＲＰＰＳＮ Ks. Jerzy Myszor PROCES BEATYFIKACYJNY KS. EMILA SZRAMKA Na naszych oczach umiera Œl¹sk taki, jaki zaprojektowali i budowali od po³owy XIX wieku Reden, Godula, Schaffgotschowie, Thiele-Winkler i Donnersmarckowie. Umiera Œl¹sk przemys³owy, którego symbolem jest wie¿a wyci¹gowa kopalni, ha³da oraz kominy hutnicze. Jedni – œwiadomi tego procesu – próbuj¹ na nowo definiowaæ to¿samoœæ Œl¹ska, odwo³uj¹c siê nadal do jego symboli, lecz podk³adaj¹c pod nie nowe znaczenia. Nic jednak nie odwróci nieuchronnych przeobra¿eñ rozpoczêtych w 1989 r. Jednym z ich objawów jest rozk³ad wiêzi rodzinnych i szerzej - œrodowiskowych w miastach i osiedlach robotniczych, zwi¹zanych z miejscem pracy wielu kolejnych pokoleñ, w których na przyk³ad zawód górnika przekazywano jak misjê z pokolenia na pokolenie. Obecnie niektóre osiedla pustoszej¹, bo ludzie wracaj¹ w rodzinne strony, sk¹d przed laty przybyli na Œl¹sk w poszukiwaniu pracy. Te miasta i osiedla, zanim zintegrowa³y siê w jedn¹ ca³oœæ, na naszych oczach ulegaj¹ rozpadowi. Socjolodzy pytaj¹: Co zrobiæ, aby Górny Œl¹sk dotychczas tak mocno zintegrowany, ciesz¹cy siê s³aw¹ regionu „osobnego” na mapie Polski, nie rozpad³ siê zupe³nie? Teolog i historyk, operuj¹c perspektyw¹ czasow¹, dostrze¿e czynniki, które mog¹ zatrzymaæ, zarysowany wy¿ej proces rozpadu. Jednym z nich – moim zdaniem bardzo istotnym, scalaj¹cym spo³ecznoœci – jest kult miejsc i osób œwiêtych. W procesie integrowania Górnego Œl¹ska z reszt¹ ziem Polski, który mia³ miejsce po plebiscycie, ks. August Hlond i jego nastêpcy szukali dla Œl¹ska œwiêtej lub œwiêtego – symbolu – mo¿liwego do zaakceptowania przez wszystkich: zarówno przez Polaków, jak i Niemców oraz ludnoœæ nap³ywow¹. Ks. August Hlond uzna³, ¿e mo¿e nim byæ œw. Jacek1. W latach trzydziestych XX wieku ks. bp Stanis³aw Adamski, staj¹c wobec coraz bardziej polaryzuj¹cej siê narodowo spo³ecznoœci wierz¹cych, odwo³a³ siê ponownie do jednocz¹cej roli kultu œwiêtych. Uzna³, ¿e mo¿e 1 H. Gruszka, Kult liturgiczny œw. Jacka w diecezji katowickiej w latach 1925-1975, Katowice 1982, praca mgr. napisana pod kierunkiem ks. S. Cichego. Biblioteka Teologiczna w Katowicach. Diecezja opolska obra³a sobie œw. Jacka za patrona w 1972 r. Mo¿na zauwa¿yæ, ¿e wspó³czeœnie œw. Jacek bardziej jest identyfikowany z diecezj¹ opolsk¹ ni¿ katowick¹. PROCES BEATYFIKACYJNY KS. EMILA SZRAMKA 11 nim byæ kult b³. Bronis³awy. Z okazji setnej rocznicy og³oszenia jej b³ogos³awion¹ (papie¿ Grzegorz XVI, dekret z 23 sierpnia 1839), dziêki siostrom norbertankom z Krakowa wszystkie parafie i kaplice szpitalne diecezji katowickiej mia³y otrzymaæ relikwiarze œw. Bronis³awy (jeden z nich znajduje siê w kaplicy kurialnej)2. Biskup katowicki liczy³ na to, ¿e b³. Bronis³awa zostanie niebawem og³oszona œwiêt¹3, a zamiar przekazania relikwii do wszystkich parafii mo¿e œwiadczyæ o tym, ¿e planowa³ og³osiæ j¹ patronk¹ diecezji. To tylko hipoteza. Najwiêksze szanse akceptacji – jako patronka Górnego Œl¹ska – przez Niemców i Polaków mia³a œw. Jadwiga. Jej kult jednak¿e budzi³ pewne kontrowersje z uwagi na niejasne pochodzenie tej œwiêtej. Zg³aszali do niej prawa zarówno Niemcy, jak i Polacy, oraz rdzenni mieszkañcy Œl¹ska. Ks. Jan Niedziela z Paw³owic w referacie wyg³oszonym na zebraniu dekanalnym 3 marca 1936 r. zauwa¿y³, ¿e „œw. Jadwiga nie by³a germanizatork¹, ale raczej Niemk¹ spolonizowan¹”. Dziêki inicjatywie dygnitarzy polskich zosta³a og³oszona œwiêt¹ i wystêpowa³a jako “Patrona Polonorum”. Sprowadzenie zaœ niemieckich kolonistów przez jej mê¿a mia³o tylko pod³o¿e gospodarcze”4. W powojennej historii Œl¹ska miejscem integruj¹cym region sta³y siê Piekary i nie bez powodu w 1962 r. diecezja otrzyma³a drug¹ równorzêdn¹ patronkê – Matkê Bosk¹ Piekarsk¹5. Osoby wynoszone na o³tarze przestaj¹ byæ w³asnoœci¹ jakiegoœ narodu czy pañstwa; staj¹ siê w³asnoœci¹ Koœcio³a, wszystkich wierz¹cych, a nierzadko nawet niekatolików. Od czasów nowo¿ytnych w Koœciele pojawi³a siê jednak tendencja ³¹czenia œwiêtych z konkretn¹ nacj¹. I na tym tle w hagiografii dochodzi³o i nadal dochodzi do zaskakuj¹cych polemik. Trwaj¹ na przyk³ad dyskusje nad usytuowaniem kultu œwiêtego Jana Sarkandra. Jest on rozpowszechniony zarówno na Œl¹sku, zw³aszcza Cieszyñskim, ale tak¿e na Morawach i S³owacji. Kilku ksiê¿y polskich, pracuj¹cych na Zaolziu, zamordowanych przez okupanta niemieckiego, zosta³o w³¹czonych do martyrologium niemieckiego. Góra œw. Anny, przez wieki symbolizuj¹ca J. Myszor, Historia diecezji katowickiej, Katowice 1999, s. [...] „otó¿ dawnym pragnieniem ludu katolickiego jest, aby b³ogos³awiona Bronis³awa, kwiat ziemi œl¹skiej, zosta³a zaliczon¹ przez Koœció³ œw. w poczet œwiêtych, byœmy publicznie mogli we wszystkich koœcio³ach czeœæ jej oddawaæ, s³awiæ jej œwiêtoœæ, stawiaæ J¹ jako wzór i przyk³ad”. List pasterski bpa S. Adamskiego z 19 VIII 1938, „Wiadomoœci Diecezjalne” 1937, poz. 170, s. 307. 4 „Wiadomoœci Diecezjalne” (katowickie) 1936, poz. 114, s. 276. 5 H. Gruszka, Kult liturgiczny œw. Jacka ..., s. 26-27. 2 3 12 PROCES BEATYFIKACYJNY KS. EMILA SZRAMKA polskie d¹¿enia narodowe, w 1989 r. zosta³a oficjalnym miejscem modlitw tych, którzy obecnie ³¹cznoœæ z Bogiem prowadz¹ w jêzyku niemieckim6. Z okazji beatyfikacji 108 mêczenników II wojny œwiatowej powsta³ projekt przygotowania filmu, który utrwala³by wybrane sylwetki czy typy mêczeñstwa, przewijaj¹ce siê w procesie. Podczas posiedzenia wicepostulatorów w Warszawie dosz³o do spiêcia w zwi¹zku z nadaniem tytu³u filmowi7. Grupa postulatorów optowa³a za tytu³em: „Mêczennicy za wiarê i ojczyznê”. W dyskusji pytano, za jak¹ ojczyznê umar³ jeden ze 108 mêczenników o. Anicet Kopliñski– Niemiec, ja³mu¿nik Warszawy w okresie okupacji. Niestety, nie uda³o siê ich przekonaæ do ograniczenia tytu³u: „Mêczennicy za wiarê”. Argument, ¿e jeœli ju¿ umierali za jak¹œ ojczyznê, to przede wszystkim za tê niebiesk¹, nie przekona³ zwolenników „narodowej” grupy postulatorów. Tych kilka przyk³adów obrazuje stopieñ niezrozumienia definicji œwiêtego, ale z drugiej strony – wagê, jak¹ lokalne spo³ecznoœci przywi¹zuj¹ do „swojego œwiêtego” – orêdownika w niebie. Nie ma sensu otwieranie dyskusji nad stanem œwiadomoœci narodowej ks. Emila Szramka i ks. Józefa Czempiela, i to nie dlatego, ¿e na kresach powszechnie stosowane kryteria ustalania œwiadomoœci narodowej s¹ dosyæ zawodne, ale dlatego, ¿e w mêczeñstwie za wiarê przestaj¹ obowi¹zywaæ kryteria narodowe, rasowe i pañstwowe. W zwi¹zku z tym bardziej interesuje mnie fenomen kultu ks. Emila Szramka w naszym regionie, jego geneza i rozwój po zakoñczeniu wojny ni¿ dyskusja nad tym, do kogo on nale¿y lub do kogo powinien nale¿eæ. Interesuje mnie te¿ odpowiedŸ na pytanie, jakie miejsce wœród b³ogos³awionych pochodz¹cych ze Œl¹ska zajmuj¹ obecnie ks. Emil Szramek oraz ks. Józef Czempiel, bior¹c pod uwagê fakt, i¿ s¹ to pierwsi duchowni œl¹scy z naszej diecezji wyniesieni na o³tarze. 14 czerwca 1987 r. Ojciec œwiêty Jan Pawe³ II dokona³ beatyfikacji Micha³a Kozala – biskupa pomocniczego diecezji w³oc³awskiej8. Cz³onkowie episkopatu pytali, czy b³. Micha³ Kozal, zamêczony w Dachau i œw. Maksymilian Kolbe s¹ jedynymi mêczennikami II wojny œwiatowej, którzy oddali ¿ycie za wiarê. Wp³yw na podjêcie procesu mêczenników II wojny œwiatowej mia³ podobny w charakterze proces mêczenników hiszpañskich, a przede wszystkim – wypracowana przy okazji procesu œw. Maksymiliana Kolbego – definicja oprawcy. M. Lis, Wstêp [w:] Dziedzictwo duchowe i historyczne Góry Œwiêtej Anny. Materia³y sesji naukowej odbytej na Górze œw. Anny 5 listopada 1996, pod red. W. Musialik, Opole – Wroc³aw 1997, s. 5,7. 7 Film wyprodukowany przez jeden z zespo³ów filmowych w £odzi w 1999 r. i kilkakrotnie by³ emitowany w telewizji. Por. list ks. T. Kaczmarka do wicepostulatorów 4 X 1998 (w zbiorach autora). 8 Pismo Okólne R. 24: 1991, 21-27 X 1999, Biuro Prasowe Episkopatu Polski. 6 PROCES BEATYFIKACYJNY KS. EMILA SZRAMKA 13 W osobie przeœladowcy, dzia³aj¹cego w wydarzeniu mêczeñskim œw. Maksymiliana Kolbego, rozró¿niæ nale¿y dwa elementy: system z jego ideologi¹ i przedstawicieli tego systemu, wykonuj¹cych w³adzê administracyjn¹. Przeœladowc¹ w sensie kolektywnym by³a ideologia narodowego socjalizmu, która formowa³a wyznawców ideologii narodowosocjalistycznej na nieprzyjació³ wiary w œcis³ym tego s³owa znaczeniu9. Po uroczystoœci beatyfikacji b³. Micha³a Kozala w gronie prowadz¹cych jego proces zrodzi³a siê myœl kontynuacji procesu przy zastosowaniu formu³y cum sociis. Jednym z orêdowników tej idei by³ Przewodnicz¹cy Komitetu Ksiê¿y Polskich WiêŸniów Obozów Koncentracyjnych, bp Ignacy Je¿. Zwróci³ siê on do bpa Damiana Zimonia z propozycj¹, by w³¹czyæ do tego procesu ksiê¿y i œwieckich pochodz¹cych z diecezji katowickiej, a spe³niaj¹cych warunki wymagane w procesie o mêczeñstwo. Przekazywa³ propozycje w imieniu abpa Jerzego Ablewicza i bpa Romana Andrzejewskiego – hierarchów najbardziej zaanga¿owanych w procesie beatyfikacyjnym bpa Kozala10. 26 stycznia biskup D. Zimoñ powo³a³ Zespó³ „do zebrania i zbadania oznak œwiêtoœci osób duchownych i œwieckich z diecezji katowickiej”11. W jego sk³ad weszli: ks. Pawe³ Buchta, ks. Jerzy Myszor (przewodnicz¹cy), ks. Konrad Szweda i o. Justyn Widuch ofm. Problem wyboru kandydatów do procesu i w³aœciwej oceny „oznak œwiêtoœci osób duchownych i œwieckich” nie by³ prosty. W czasie okupacji, z diecezji katowickiej w obozach koncentracyjnych osadzono kilkudziesiêciu duchownych, wœród nich œmieræ ponios³o 38 (Buchenwald -1, Sachsenhausen -1, MauthausenGusen -7, Auschwitz -4, Dachau - 17, Bergen–Belsen - 3, Hartheim (zagazowani) - 4, w czasie transportu do Dachau -1)12. Wyrokiem s¹du skazano na œmieræ i wyrok wykonano na trzech duchownych. Wielu z przytoczonej listy zas³ugiwa³oby na to, aby znaleŸæ siê wœród kandydatów do procesu kanonizacyjnego. Posiadali oznaki œwiêtoœci, które nale¿a³o zweryfikowaæ w procesie kanonizacyjnym. Do nich zapewne zaliczyæ trzeba ks. Paw³a Macierzyñskiego – proboszcza z Bierunia Starego. Zosta³ on aresztowany 20 IX 1939; wiêziony w Pszczynie, Rawiczu, Buchenwaldzie. Dziêki staraniom rodziny – zwolniony z obozu 22 XI 1940, J. Lisowski, Koncepcja mêczeñstwa w praktyce Kongregacji Spraw Kanonizacyjnych, Wroc³aw – Rzym 1992, s. 71-77. 10 Bp. I. Je¿ do bpa D. Zimonia z [styczeñ 1988], Akta Kurii Diecezji Katowickiej (AKDK), Kanonizacja b³. Micha³a Kozala i innych mêczenników (1988) sygn. VH V 4115/88. 11 Dekret bpa D. Zimonia z 26 I 1988, AKDK, Kanonizacja b³. Micha³a Kozala i innych mêczenników (1988) sygn. VH V 4015/88. 12 H. Olszar, Straty duchowieñstwa wojskowego i cywilnego (1939-1945). Przyczynek do strat inteligencji œl¹skiej, [w:] Wojskowa s³u¿ba œl¹skich duchownych w latach 19181980, praca zbiorowa pod red. Z. Kapa³y i J. Myszora, Katowice 1999, s. 146-147. 9 14 PROCES BEATYFIKACYJNY KS. EMILA SZRAMKA aresztowany ponownie 17 I 1944, osadzony w Auschwitz, Sachsenhausen i Bergen Belsen, gdzie zmar³ na tyfus plamisty 25 III 1945. Ks. P. Macierzyñski pozostawi³ po sobie pamiêæ cz³owieka, który nie by³ obojêtny na to, co siê dzieje za drutami obozu w Auschwitz. Niós³ pomoc wspó³braciom w kap³añstwie osadzonym w obozie. By³ bardzo ostro¿ny w tym, co robi³, ale nie a¿ tak, by nie daæ siê zaskoczyæ gestapowcom13. Ofiar¹ akcji dobroczynnej organizowanej na rzecz jeñców wojennych i wiêŸniów by³ tak¿e ks. Jan Macha, skazany na œmieræ 17 VII 1942. W listach z wiêzienia zostawi³ wspania³e œwiadectwo wiernoœci kap³ana, nieobojêtnego wobec rodzin pokrzywdzonych przez wojnê14. Jak wynika tylko z tych dwóch przyk³adów, zespó³ przygotowuj¹cy opiniê o kandydatach z diecezji katowickiej stan¹³ przed problemem wyboru kandydatów spoœród wielu, którzy spe³niali warunki okreœlone przez postulacjê w³oc³awsk¹. Na zebraniu Zespo³u w dniu 15 II 1988 r. rozstrzygaj¹c¹ rolê odegra³ ks. Konrad Szweda15. Zanim wyjaœni³em uczestnikom cel spotkania, spyta³em ks. Konrada Szwedê, którzy ksiê¿a z naszej diecezji – jego zdaniem – zginêli w czasie drugiej wojny œwiatowej w opinii œwiêtoœci. Bez wahania odpowiedzia³: ks. Emil Szramek i ks. Józef Czempiel. Obecny na spotkaniu O. Justyn Widuch doda³, ¿e w jego zakonie godny uwagi jest przynajmniej jeden – o. Huchracki. Ks. Konrad Szweda jako wiêzieñ obozu koncentracyjnego spotka³ siê ju¿ wtedy z legend¹ o Szramku, kr¹¿¹c¹ w Dachau, do którego trafi³ kilka miesiêcy po œmierci proboszcza katowickiego16. Jego wypowiedŸ nale¿y wiêc rozwa¿aæ bardziej w kategoriach kultu ni¿ tylko zwyk³ego wspomnienia o wspó³towarzyszu niedoli. Reskryptem z 11 maja 1988 r. Kongregacja Spraw Kanonizacyjnych udzieli³a diecezji w³oc³awskiej zgody na prowadzenie procesu kanonizacyjnego b³. Micha³a Kozala. Uchwa³¹ Konferencji Ordynariuszy z 8 lutego 1991 r. do procesu b³. Micha³a Kozala do³¹czono 44 towarzyszy zjednoczonych w mêczeñstwie z nim. Na sesji wicepostulatów 3 X 1991 r. zwrócono uwagê na koniecznoœæ poszerzenia tej listy przez uwzglêdnienie na niej mêczenników œwieckich i w³¹czenie ich w wiêkszej liczbie do grona Towarzyszy mêczeñstwa b³. Micha³a Kozala. Bp Muszyñski, ówczesny ordynariusz w³oc³awski, zwróci³ siê wiêc do ordynariuszy diecezji polskich z proœb¹ o rozW. Jacewicz, J. Woœ, Martyrologium polskiego duchowieñstwa rzymskokatolickiego pod okupacj¹ hitlerowsk¹ w latach 1939-1945, Warszawa 1978, z. 3, s. 191-192. 14 Ibidem s. 190-191. 15 Zaproszenie na spotkanie Komisji z 5 II 1988, AKDK, Kanonizacja b³. Micha³a Kozala i innych mêczenników (1988-), sygn. VH V 4017/88. 16 Ks. K. Szwedê przeniesiono z Auschwitz do obozu w Dachau w czerwcu 1942 r., a ks. Emil Szramek zosta³ zamordowany w Dachau 13 stycznia 1942, por. E. Weiler, Die Geistlichen in Dachau, Mödling [b.r.w.], s. 658. 13 PROCES BEATYFIKACYJNY KS. EMILA SZRAMKA 15 patrzenie tej propozycji w diecezjach i zg³oszenie ich do postulacji we W³oc³awku. Przy zg³aszaniu kandydatur nale¿a³o wzi¹æ pod uwagê nastêpuj¹ce warunki: „jest to osoba, która w przekonaniu wiernych prowadza³a ¿ycie chrzeœcijañskie; by³a przeœladowana za wiarê przez nazizm hitlerowski; zadan¹ œmieræ przyjê³a w duchu wiary; istnieje mo¿liwoœæ udowodnienia mêczeñstwa poprzez zeznania œwiadków czy dokumenty pisane”. Termin zg³oszenia kandydatur wyznaczono na koniec listopada 1991r.17. W czerwcu 1991 do procesu zg³oszono ju¿ 56 kandydatur z 11 diecezji i dwóch zakonów: kapucynów i karmelitów. Dwie diecezje zg³osi³y ponad 10 kandydatów18. Diecezja katowicka zg³osi³a dwie kandydatury: ks. Józefa Czempiela – proboszcza parafii Wniebowziêcia NMP w Chorzowie i ks. Emila Szramka – proboszcza parafii Niepokalanego Poczêcia NMP w Katowicach – zaakceptowane przez postulacjê w³oc³awsk¹19. Uroczyste otwarcie procesu kanonizacyjnego b³. Micha³a Kozala i Towarzyszy nast¹pi³o w dniu 26 I 1991 r. we W³oc³awku20. Rozpoczynaj¹c proces kanonizacyjny brano pod uwagê 92 kandydatury, jednak¿e z diecezji i zgromadzeñ zakonnych stale nap³ywa³y nowe propozycje. W miêdzyczasie postulacja w³oc³awska dosz³a do wniosku, ¿e proces b³. Micha³a Kozala zostanie poprowadzony jako odrêbny proces kanonizacyjny, natomiast dotychczasowy zostanie potraktowany jako proces beatyfikacyjny. Ostatecznie na pocz¹tku 1999 r. zamkniêto definitywnie listê mêczenników i sprawa otrzyma³a tytu³: Causa Beatificationis 108 Martyrum Ecclesiae in Polonia21. W toku prac wy³¹czono z procesu 80 kandydatur z uwagi na zbyt szczup³y materia³ dowodowy. Wyniesienie na o³tarze to jedyny w prawie kanonicznym przypadek, kiedy w¹tpliwoœci wynikaj¹ce miêdzy innymi z braku materia³u dowodowego nie dzia³aj¹ na korzyœæ „podejrzanego”, lecz zatrzymuj¹ jego proces22. W procesie o mêczeñstwo najwiêksze znaczenie posiadaj¹ œwiadectwa sprawców lub bezpoœrednich œwiadków mêczeñstwa i œmierci. Procedura procesowa przewidywa³a og³oszenie z ambon w diecezji wiadomoœci o tocz¹cych siê pracach procesowych. Tym sposobem trybuna³ szuka³ œwiadków jego œmierci, ale tak¿e dano mo¿liwoœæ wypowiedzenia siê przeciwni17 Bp Henryk Muszyñski do biskupów polskich z 4 III 1991, AKDK, Kanonizacja b³. Micha³a Kozala i innych mêczenników (1988), sygn. VH V-4089. 18 Pismo ks. T. Kaczmarka do ks. J. Myszora z 23 VI 1991 (w zbiorach autora). 19 Pismo bpa H. Muszyñskiego do bpa D. Zimonia z 4 III 1991, AKDK, Kanonizacja b³. Micha³a Kozala i innych mêczenników (1988-), sygn. VH V 4089/91. 20 AKDK, Kanonizacja b³. Micha³a Kozala i innych mêczenników (1988-), sygn. VH 4114/88. 21 Wiosn¹ 1999 r. do grupy 107 mêczenników zaliczono jeszcze jednego, S³ugê Bo¿ego ks. Romana Sitkê z Tarnowa. 22 Wypowiedz ks. T. Kaczmarka, cyt. za J. Podgórska, Czwórkami do nieba, „Polityka”, nr 16 (2189) z 7 IV 1999. 16 PROCES BEATYFIKACYJNY KS. EMILA SZRAMKA kom procesu. Wiadomoœci o tocz¹cym siê procesie kilkakrotnie zamieœci³ na swoich ³amach „Goœæ Niedzielny”23. Nie zg³osi³ siê nikt, kto by by³ œwiadkiem œmierci, nie odnotowano g³osu przeciwnego kontynuacji procesu ks. Emila Szramka. Nale¿a³o wiêc oprzeæ siê na dowodach poœrednich, choæ równie wa¿nych, a mianowicie na relacjach i wspomnieniach, zw³aszcza tych osób, które przebywa³y razem z ks. Szramkiem w obozie. Do nich zaliczyæ nale¿y przede wszystkim dwóch ksiê¿y, którzy tu¿ po wojnie opisali prze¿ycia obozowe: ks. Leopold Bi³ko i ks. W³adys³aw Marcinkowski24. 28 lutego 1992 r. bp Damian Zimoñ powo³a³ sk³ad Diecezjalnego Trybuna³u: ks. Pawe³ Buchta – delegat biskupa, ks. Alojzy Drozd – promotor sprawiedliwoœci, ks. dr Jan Górski – notariusz, s. Jolanta Michnowska – dostarczycielka pism. W maju 1992 zosta³ powo³any drugi sk³ad Trybuna³u, ze wzglêdu na to, ¿e pierwszy obarczono prowadzeniem sprawy podobnego typu, a mianowicie s. Marii Antoniny Kratochwil z diecezji opolskiej. W jego sk³ad weszli: ks. licencjat Karol Matera – delegat biskupa, ks. Alojzy Drozd – promotor sprawiedliwoœci, p. El¿bieta Mi³a i p. Maria Pyska – notariuszki, i s. Jolanta Michnowska – dostarczycielka pism. Po ukonstytuowaniu siê diecezjalnych sk³adów Trybuna³u Rogatoryjnego, w marcu 1992 r. odby³o siê w Warszawie pierwsze zebranie wicepostulatorów z wszystkich diecezji i zgromadzeñ zakonnych. Od tego momentu sprawa potoczy³a siê szybko: przes³uchania œwiadków, zbieranie dokumentów, ocena teologiczna pism s³ug Bo¿ych. Do Trybuna³u wp³ynê³o kilka wa¿nych dokumentów. Jednym z nich by³ list ks. Karola Nawy, wikarego w parafii Mariackiej – œwiadka aresztowania ks. Emila Szramka. Jego zaprzysiê¿one œwiadectwo wesz³o do materia³ów procesowych. Otrzymaliœmy tak¿e cenne œwiadectwo jednej z kobiet – nale¿¹cych do parafii Mariackiej – która równie¿ by³a œwiadkiem zatrzymania ks. Emila Szramka. W czerwcu, a wiêc po zamkniêciu przes³uchañ œwiadków, do Trybuna³u dotar³y dokumenty dostarczone przez siostrzenicê ks. Szramka – s. Theresitê Hanus25. Nie by³y one na tyle wa¿ne, by mog³y w sposób istotny zawa¿yæ na dalszych pracach procesowych. W maju 1993 r. Stolica Apostolska poleci³a powo³anie Komisji Historycznej, której zadaniem by³a ocena stanu badañ archiwalnych w ka¿dej z prowadzonych przez trybuna³y diecezjalne spraw. W sk³ad Ko- J. Myszor, Œwiêci naszej ziemi, „Goœæ Niedzielny” R. 68, z 15 XII 1991. J. Myszor, S³uga Bo¿y ks. Emil Szramek - proces beatyfikacyjny Mêczenników II wojny œwiatowej. Nowe pytania i odpowiedzi. Edycja tekstów Ÿród³owych, Œl¹skie Studia Historyczno-Teologiczne (ŒSHT) R. 30 (1997); s. 265-270. 25 List ks. J. Myszora, wicepostulatora do Theresity Hanus z dnia 9 VI 1993 (w zbiorach autora). 23 24 PROCES BEATYFIKACYJNY KS. EMILA SZRAMKA 17 misji Historycznej powo³anej przez ks. abpa D. Zimonia weszli: ks. dr Henryk Olszar i lic. Halina Kowalczyk26. 16 IX 1993 odby³a siê sesja Trybuna³u w pe³nym sk³adzie, podczas której powo³ani eksperci – historycy odpowiadali na pytania, czy w œwietle zebranych przez Trybuna³ dokumentów zosta³y przebadane wszystkie archiwa i wykorzystano wszystkie najwa¿niejsze dokumenty – niedrukowane, ale istotne dla sprawy prowadzonej z tytu³u mêczeñstwa27. Trwa³y przes³uchania œwiadków. W procesie ks. Emila Szramka zeznawali: Jerzy Sikorski, Józef Udolf, Henryk Dutkiewicz, Franciszek Hess – Halski. Ta grupa œwiadków zna³a ks. Emila Szramka z okresu jego pobytu w parafii Mariackiej. Charakter procesu o mêczeñstwo preferuje przede wszystkim œwiadków œmierci, w tym tak¿e œwiadectwa oprawcy. Nadal szukano œwiadków z okresu pobytu ks. Emila Szramka w obozie. Uda³o siê do takich dotrzeæ, choæ nie wnieœli oni nic nowego. Dodatkowo przes³uchano: Wac³awa W³odarskiego, ks. Antoniego Maturê i ks. Antoniego Brzóskê. Wszyscy œwiadkowie byli ju¿ starszymi ludŸmi. Ks. Antoni Brzóska nie doczeka³ uroczystoœci beatyfikacji (zmar³ 21 IX 1994), jego zeznania mia³y bardzo wielkie znaczenie, zw³aszcza w procesie ks. J. Czempiela, mniejsze w procesie ks. E. Szramka. Przez obóz w Dachau przewinê³o siê ponad 2700 ksiê¿y z ca³ej Europy. Nale¿y tak¿e pamiêtaæ, ¿e od zakoñczenia wojny up³ynê³o kilkadziesi¹t lat, pamiêæ o szczegó³ach umyka wraz z latami. Co wiêcej – jak powiedzia³ ks. Brzóska– bior¹c pod uwagê tak liczne skupisko wiêŸniów obozu, nie zawsze mia³ mo¿liwoœæ spotkania i porozmawiania z ksiê¿mi wywodz¹cymi siê ze Œl¹ska. Jak mówi³ ks. Brzóska, nawet w obozie czu³ respekt przed tak¹ wielk¹ osobistoœci¹, jak¹ by³ ksi¹dz Szramek. W obozie spotka³ go tylko przelotnie, choæ s³ysza³ o nim wiele. Specjalna Komisja Historyczna na sesji 16 IX 1993 przedstawi³a wyniki swoich prac. Akta procesu, licz¹ce kilkaset stron, odnosz¹ce siê do ka¿dego kandydata, zosta³y przepisane w piêciu egzemplarzach i z³o¿one (zapieczêtowane) w archiwum archidiecezjalnym. T³umaczenia akt procesowych na jêzyk w³oski dokona³ franciszkanin z Panewnik, o. Metody Mocigemba. 24 IX 1993 r. abp Damian Zimoñ otrzyma³ kopie akt procesu rogatoryjnego w sprawie o mêczeñstwo S³ug Bo¿ych: ks. Józefa Czempiela i Emila Szramka. Ks. dr Tomasz Kaczmarek – postulator g³ówny wyznaczy³ termin oddania akt do Rzymu na koniec paŸdziernika 1993 r., By³ to termin nierealny dla wielu trybuna³ów rogatoryjnych, dlatego uleg³ on przesuniêciu na kwiecieñ roku nastêpnego. 26 Dekret bpa D. Zimonia z 8 VII 1993, AKDK, Kanonizacja b³. Micha³a Kozala i innych mêczenników (1988), sygn. VH V 4160/93. 27 Pismo ks. J. Myszora – wicepostulatora do cz³onków Trybuna³u Rogatoryjnego z 30 VIII 1993 (w zbiorach autora). 18 PROCES BEATYFIKACYJNY KS. EMILA SZRAMKA Przekazanie akt procesowych do Kongregacji Spraw Kanonizacyjnych nie koñczy³o jednak prac zwi¹zanych z beatyfikacj¹. Wicepostulatorzy otrzymali zlecenie przygotowania tzw. Disquisitio, to jest zwiêz³ego streszczenia dokumentów i œwiadectw, uwzglêdniaj¹cego odpowiedzi na istotne pytania: jaka by³a droga prowadz¹ca do œmierci, jaki by³ motyw zadania œmierci – czy œmieræ by³a nastêpstwem nienawiœci jej sprawców do wiary, czy S³uga Bo¿y (w tym przypadku ks. Emil Szramek) rozumia³ i przyjmowa³ drogê cierpienia, czy znosi³ je w duchu wiary i czy przyj¹³ œmieræ w duchu wiary28. Ten materia³, po akceptacji Kongregacji Spraw Kanonizacyjnych, mia³ siê staæ podstaw¹ do opracowania tzw. positio super martyrio. Prowadzenie sprawy w Kongregacji przej¹³ specjalny relator – o. Ambro¿y Eszer, dominikanin, specjalista w tej dziedzinie, który prowadzi³ ju¿ liczne sprawy podobnego typu29. Jako ¿e sprawa dotyczy³a nie jednego mêczennika, lecz ponad stu, opracowanie positio super martyrio powierzono tak¿e wicepostulatorom. Przeprowadzi³em analizê dokumentów oraz zeznañ œwiadków i w krótkim zwiêz³ym opracowaniu przedstawi³em sylwetkê ks. Emila Szramka, k³ad¹c nacisk zw³aszcza na jego pogl¹dy na temat œmierci oraz zachowanie wobec zbli¿aj¹cej siê œmierci w obozie. Jego ¿ycie kap³añskie mo¿na uj¹æ w trzech p³aszczyznach: od 1926r. do œmierci w obozie by³ i czu³ siê przede wszystkim duszpasterzem parafii Mariackiej w Katowicach. W pracy duszpasterskiej odznacza³ siê roztropnoœci¹, sprawiedliwoœci¹ oraz szczególn¹ trosk¹ o wystrój œwi¹tyni. Za te przymioty ducha by³ ceniony zarówno przez parafian polskich, jak i niemieckich. Drug¹ p³aszczyznê jego ¿ycia kap³añskiego stanowi³a praca kulturalno-naukowa. W pracy naukowej kierowa³ siê przede wszystkim umi³owaniem prawdy. Zajmuj¹c siê g³ównie problematyk¹ œl¹skoznawcz¹, nie ulega³ naciskom politycznym i nacjonalistycznym. Dziêki dzia³alnoœci duszpasterskiej i spo³ecznej zyska³ powa¿anie w ko³ach œwieckich i koœcielnych. Prowadzi³ bardzo rozbudowan¹ akcjê charytatywn¹. Czyni³ to bez rozg³osu. Sta³ siê autorytetem moralnym i duchowym, zw³aszcza w œrodowisku inteligencji œl¹skiej. Znalaz³o to wyraz w licznych godnoœciach, jakimi go obdarzy³y w³adze koœcielne i œwieckie. Po wybuchu wojny móg³ opuœciæ parafiê za zgod¹ swego biskupa, tak jak to czynili niektórzy zagro¿eni ksiê¿a. Nie uczyni³ jednak tego, gdy¿ uwa¿a³, ¿e ma spokojne sumienie; swoich parafian zarówno niemieckich, jak i polskich traktowa³ bowiem równo, sprawiedliwie. W poczuciu praworz¹dnoœci, odwo³a³ siê od decyzji swego wygnania z diecezji, do najwy¿szych w³adz III Rzeszy, to jest do ministra ds. koœcielnych Hansa Kerrla i szefa G³ównego 28 Pismo ks. T. Kaczmarka – postulatora do wicepostulatorów [paŸdziernik] 1994 (w zbiorach autora). 29 Pismo ks. T. Kaczmarka do ks. J. Myszora z 8 XII 1994 (w zbiorach autora). PROCES BEATYFIKACYJNY KS. EMILA SZRAMKA 19 Urzêdu Bezpieczeñstwa Rzeszy Heinricha Himmlera. 8 kwietnia zosta³ aresztowany. Przyby³ do Dachau 9 IV 1940 r.30. W obozie zosta³ zapisany pod nazwiskiem Emil Schramek i otrzyma³ numer obozowy 21987. Nastêpnie od 25 V 1940 przebywa³ w Mauthausen31 i ponownie w Dachau od 8 XII 194032. Cierpliwie i mê¿nie znosi³ przeciwnoœci i trudy ¿ycia w warunkach obozowych. Cechowa³a go odwaga w podejœciu do w³adz. W czasie pobytu w obozie widziano go czêsto modl¹cego siê, objaœniaj¹cego Mszê œw. G³osi³ tak¿e kazania i wspiera³ duchowo wspó³wiêŸniów. Czêsto by³ szykanowany, lecz nie przejawia³ nienawiœci wobec swoich oprawców. W ka¿dej sytuacji zachowywa³ siê z godnoœci¹. Stale udziela³ pociechy duchowej, spowiada³, a tak¿e udziela³ sakramentów umieraj¹cym. W tym zakresie by³ bardzo przedsiêbiorczy i stwarza³ wiele dogodnych sytuacji, nawet z nara¿eniem w³asnego ¿ycia. By³ powszechnie lubiany, otaczano go sympati¹ i powa¿aniem. Zawsze pogodny, uœmiechniêty, do ostatniego tchu by³ niezwyciê¿ony. Zgin¹³ w dniu 13 stycznia 1942 roku pod prysznicem lodowatej wody. Cia³o zosta³o spalone. Opracowane positio super martyrio w czterech tomach liczy³o 3400 stron33. Zosta³o przekazane do dyskusji teologicznej cenzorom wyznaczonym przez Kongregacjê Spraw Kanonizacyjnych. Zwykle na przeprowadzenie dyskusji czeka siê siedem lat. Kongregacja postanowi³a jednak, ¿e beatyfikacja zostanie w³¹czona do obchodów Jubileuszu 2000. Dyskusja cenzorów odby³a siê 20 listopada 1998 r.34. Po dyskusji i jej pozytywnym wyniku, droga do beatyfikacji by³a ju¿ stosunkowo krótka. Wyniki dyskusji nastêpnie przekazano Kongregacji, która wyst¹pi³a z wnioskiem do papie¿a. Beatyfikacja 108 mêczenników odby³a siê na placu Teatralnym w Warszawie w czasie pielgrzymki Jana Paw³a II do Polski w 1999 r. Na uroczystoœæ beatyfikacji przybyli najbli¿si krewni ks. Szramka, dzieci jego siostry Augusty (po mê¿u Hanus): wincentka s. Theresita Hanus, karmelitanka s. Magdalena Hanus i dwaj bracia ksiê¿a: Gerard Hanus z Eichstatt oraz 30 Inaczej podaje E. Weiler, Die Geistlichen in Dachau, Mödling brw., s. 2102. Wed³ug Weilera, ks. Emil Szramek w dniu 9 IV 1940 r. przebywa³ w Mauthausen, a nie w Dachau. 31 Wed³ug ks. L. Bi³ki, ks. Emil Szramek przyby³ do Mauthausen w maju 1940, por. J. Myszor, S³uga Bo¿y ks. Emil Szramek ..., s. 265. Byæ mo¿e ró¿nice powodowane s¹ tym, i¿ Mauthausen i Gusen by³y przed 1939 r. podobozami Dachau. Miejscowoœæ Mauthausen le¿a³a w pó³nocno-zachodniej czêœci Austrii, ok. 20 km na wschód od Linzu. W okresie II wojny œwiatowej w Mauthausen funkcjonowa³ obóz koncentracyjny. Pocz¹tkowo by³ to podobóz obozu w Dachau, od wiosny 1939 r. – samodzielny obóz posiadaj¹cy w³asne oddzia³y. 32 J. Myszor, S³uga Bo¿y ks. Emil Szramek..., s. 258. 33 Pismo ks. T. Kaczmarka do wicepostulatorów z 21 VII 1997 (w zbiorach autora). 34 Pismo ks. T. Kaczmarka do wicepostulatorów z 6 VII 1998 (w zbiorach autora). 20 PROCES BEATYFIKACYJNY KS. EMILA SZRAMKA Joseph Hanus z Regensburga35. Ta ga³¹Ÿ rodziny Szramków, w przeciwieñstwie do Emila – pozosta³a pod wp³ywem niemieckim i ju¿ w okresie miêdzywojennym zdeklarowali siê oni jako Niemcy. 21 maja 2000 r. podczas jubileuszowej pielgrzymki Meksykan do Rzymu papie¿ kanonizowa³ b³. Krzysztofa Magallanesa i 24 towarzyszy mêczenników z okresu przeœladowañ dyktatury prezydentów Obregona i Callesa36. W 2001 r. Ojciec œw. beatyfikowa³ kolejnych 233 mêczenników hiszpañskich, a w czasie pielgrzymki na Ukrainê (27 VI 2001 r.) beatyfikowa³ 27 mêczenników greckokatolickich – ofiary przeœladowañ komunistycznych. W ten sposób – mo¿na powiedzieæ – zosta³ podsumowany wiek XX – jedno najbardziej krwawych stuleci w dziejach Koœcio³a katolickiego. Wspomniane wy¿ej kanonizacje i beatyfikacje to pewnoœci¹ zamkniêcie bardzo wa¿nego etapu historii Koœcio³a lokalnego naznaczonego piêtnem mêczeñstwa generacji duchownych i œwieckich katolików za wiarê. Byæ mo¿e jest to tylko zbieg okolicznoœci – teolog odwa¿y siê powiedzieæ: znak Opatrznoœci – ¿e proces 108 mêczenników rozpocz¹³ siê w 1991 r. a wiêc w chwili, gdy Polska wchodzi³a w kolejny zakrêt historii. Rozpoczê³a siê transformacja ustrojowa i gospodarcza, która w konsekwencji tak¿e dla Œl¹ska nios³a radykalne zmiany. Jan Pawe³ II w Konstytucji Apostolskiej „Divinus perfectionis Magister” (25 I 1983 r.) zwróci³ uwagê na wychowawczy i profetyczny walor œwiêtoœci. Sylwetki œwiêtych wœród zmiennoœci œwiata – jak czytamy w Konstytucji – pozwalaj¹ odnaleŸæ w³aœciw¹ drogê. Czy mo¿na mówiæ o profetycznym wymiarze ofiary mêczenników II wojny œwiatowej? Jaka nauka p³ynie ze z³o¿onej przez nich ofiary? Ka¿dy mêczennik jest synem swojego narodu, ¿yje w okreœlonych warunkach kulturowych, historycznych, spo³ecznych i politycznych. Jego œwiadectwo nie jest motywowane politycznie, lecz religijnie. I to jest pierwsza istotna przes³anka w naszym rozumowaniu. Œwiêtoœæ mêczenników w œwiecie organizowanym wed³ug modelu totalitarnego nazistowskiego i komunistycznego zasadza³a siê na proteœcie przeciwko ograniczeniu fundamentalnego prawa cz³owieka – prawa do wolnoœci w szerokim tego s³owa znaczeniu. Agresja III Rzeszy by³a zamachem przede wszystkim na wolnoœæ polityczn¹ co dopiero odrodzonej Polski. Tym boleœniej odebrali agresjê hitlerowsk¹ ci, którzy tak d³ugo i z takim mozo³em zmierzali do wolnej ojczyzny, do Polski. Nale¿a³ do nich tak¿e ks. Emil Szramek. W obozie – jak wspomina in¿. Bolewski – ks. E. Szramek „[...] odegra³ du¿¹ rolê nie tylko w podtrzymywaniu ducha katolickiego, ale równie¿ naro35 Wiadomoœæ przekazana przez ks. A. Zakrzewskiego z parafii NMP w Katowicach, która utrzymuje kontakty z rodzin¹ ks. Szramka, mieszkaj¹c¹ w Niemczech. 36 F. F. Gonzales, 28 mêczenników meksykañskich, [w:] Mêczennicy XX wieku, „Communio” Warszawa 2001, nr 14, s. 80-151. PROCES BEATYFIKACYJNY KS. EMILA SZRAMKA 21 dowego wœród nas”37. W jednym z kazañ ks. E. Szramek dziêkuje Bogu, ¿e dane mu jest wzorem swego Mistrza „[...] cierpieæ za swój naród i swoich oprawców, aby mogli wynurzyæ siê z ciemnoœci nieludzkiego myœlenia”38. Kazanie wyg³oszone w obozie jest apologi¹ mêczeñstwa i naœladowania Chrystusa w jego uni¿eniu i upodleniu. Jest gor¹cym wezwaniem do oddania ¿ycia - ofiary, która nie jest daremna. Jak zauwa¿a Behning: „postawa taka znamionuje cz³owieka o nadludzkiej osobowoœci (Übermensch) i prawdziwego chrzeœcijanina (Vollchristen). W tym wypadku Nietzscheañskie pojêcie Übermensch nale¿y – w przeciwieñstwie do nazistowskiej przewrotnej wyk³adni – rozumieæ w sensie pozytywnym”39. Ks. Emil Szramek dokonuje te¿ nadludzkiej próby – usi³uje zrozumieæ ciemiê¿ców i przebaczyæ: „[..] Nie zazdroœæ z³oczyñcom i nie b¹dŸ oburzony na tych, którzy czyni¹ przemoc! Tego, co naprawdê jest nasze, nikt nie mo¿e nam odebraæ. Z³odziej okrada tylko samego siebie, a nas obdarza wolnoœci¹ duchow¹. G³os naszej duszy mówi nam, ¿e my, przeœladowani, nie przegraliœmy, lecz zwyciê¿yliœmy. Nie dopiero w blasku tamtego œwiata, lecz ju¿ teraz zapewnia nas o tym g³os wewnêtrzny i nasza dusza”40. Dla b³ogos³awionego ks. Emila Szramka obóz by³ „szko³¹ ³aski Bo¿ej, w której wyrosn¹ nowi wybawcy i nowi przewodnicy prowadz¹cy do zbawienia”41. SELIGSPRECHUNG DES PRIESTERS EMIL SZRAMEKS Zusammenfassung Der Autor stellte die Genese und das Verlauf des Beatifikationsverfahrens von 108 Martyrer aus den Zeiten des II. Weltkrieges, darunter denen sich auch zwei Geistlichen aus der Kattowitzer Diözese: Józef Czempiel und Emil Szramek befanden, dar. Es wurden chronologisch die Etappen des Verfahrens in der Diözese und dann in der Kongregation für die Heiligsprechung. Es wurden die prophetische Ausmaßen der Opfer von des Pfarrers Emil Szramek, wie auch sein Platz in den Schlesien der Zwischenkriegszeiten und in der Gegenwart unterzeichnet. J. Myszor, S³uga Bo¿y ks. Emil Szramek..., s. 268. E. Szramek, Kazanie wyg³oszone w Dachau w dzieñ Nowego Roku 1941 roku, [w:] U progu beatyfikacji..., s. 60. Istnieje kilka t³umaczeñ kazania wyg³oszonego prawdopodobnie w jêzyku niemieckim, por. B. Behning, Prawdopodobnie ostatnie kazanie ksiêdza Emila Szramka wyg³oszone w obozie koncentracyjnym w Dachau, „Œl¹sk Opolski”, nr 1 (1991). 39 Ibidem. 40 Ibidem. 41 Ibidem. 37 38