50 Years of Petroarchaeology

Polska Akademia Nauk Oddział we Wrocławiu Komisja Archeologiczna 50 lat petroarcheologii. 6-te międzynarodowe sympozjum petroarcheologiczne 50 years of petroarcheology. The 6th International Symposium 50 let petroarcheologie. 6. mezinárodní petroarchaeologické sympozjum Abstrakty/Abstracts Editors: Ewa Lisowska, Bogusław Gediga Wrocław 2020 Recenzenci: Zdzisław Jary, Mirosław Masojć Opracowanie redakcyjne: Ewa Lisowska, Natalia Sawicka Opracowanie techniczne i skład: Yellow Point Publications Projekt okładki: Ewa Lisowska Copyright © Polska Akademia Nauk Polska Oddział we Wrocławiu. Komisja Archeologiczna Nakład: 120 egzemplarzy Druk i oprawa: Art.-Service Dobrowolski, Młyńczyk Sp.j. ul. Wincentego Pola 8H 58-500 Jelenia Góra ISBN: 978-83-954493-0-7 Spis treści/Obsah/Table of contents 5 • Program konferencji ................................................................................................ 7 • Bogusław Gediga – 6 konferencja petroarcheologiczna 2020 ................................ 11 • Antonín Přichystal, Pavel Burgert – Petroarcheologický výzkum broušených kamenných nástrojů z pravěkých mramorových lomů na Bílém kameni u Sázavy (Česká Republika, střední Čechy)/ Petroarchaeological investigation of polished stone tools from prehistoric marble quarries at the Bílý Kámen Hill near Sázava (Czech Republic, central Bohemia region) ............................................................... 13 • Jan Eigner, Daniel Horváth, Antonín Přichystal –Tercierní limnosilicity sokolovské pánve, západní Čechy. Charakteristika a využívání v paleolitu a mezolitu/ Tertiary limnic silicite of the Sokolov Basin, West Bohemia. Characteristics and use in the Palaeolithic and Mesolithic Periods ........................................................................ 17 • Piotr Chachlikowski – „Dar glacjału” – eratyki fennoskandzkie. Studia nad zasobem narzutowych surowców litycznych na Niżu Polskim ........................................ 19 • Petr Gadas, Kristýna Trnová, Antonín Přichystal – Suroviny broušených kamenných artefaktů a jejich polotovarů z neolitického sídliště v Brně-Holáskách - doklad masívního využívání zelené břidlice z Želešic u Brna/ Raw material of the polished stone artefacts and their preforms from the Neolithic settlement at Brno-Holásky the evidence of massive use of the greenschist from Želešice near Brno ................. 32 • Vratislav Janak, Antonín Přichystal – Využití kulmských sedimentů k výrobě neolitické a eneolitické broušené kamenné industrie v horním Poodří ........................... 36 • Marcin Szydłowski - Relacje społeczne a układ zabytków kamiennych na stanowiskach wczesnoneolitycznych – krótka historia interpretacji .................................. 39 • Michał Borowski, M. Golitko, M. Furmanek, M. Nowak – Nie z tej samej gliny? Proweniencja wczesnoneolitycznych wyrobów garncarskich ze stanowiska w Dzielnicy w świetle wyników analiz archeometrycznych .................................................... 43 • Antonín Přichystal, Marek Slobodník – Křišťál z Českého masivu jako surovina v pravěku a metody zjišťování jeho provenience/ Rock crystal from the Bohemian 6 Spis treści/Obsah/Table of contents Massif as a raw material in prehistory and methods for the determination of its provenance ............................................................................................................. 46 • Jacek Michniewicz – Ceramika znad Morza Martwego – polski ślad w badaniach nad pochodzeniem dzbanów z Qumran ................................................................... 50 • Maciej Pawlikowski, Antoni Lubelczyk – Kompleksowe badania mineralogiczno-petrograficzne i geochemiczne Zamku w Czudcu .................................................... 60 • Michał Sachanbiński, Wojciech Filipowiak, Piotr Gunia – Wstępne wyniki badań średniowiecznych kamieni szlachetnych i ozdobnych z Wolina ................................. 64 • Krzysztof Jaworski – Skała miejscowa czy dostarczona z zewnątrz? W kwestii datowania wałów drewniano-kamienno-ziemnych wczesnośredniowiecznej Niemczy ... 68 • Ewa Lisowska, Piotr Gunia – Współpraca archeologów i petrografów wrocławskich w XX i XXI wieku/Cooperation of archaeologists and petrographers in the 20th and 21st centuries in Wrocław ....................................................................................... 72 • Seminaria petroarcheologiczne ............................................................................. 78 Program konferencji 7 50 lat petroarcheologii. 6-te międzynarodowe sympozjum petroarcheologiczne 50 years of petroarcheology. The 6th International Symposium 50 let petroarcheologie. 6. mezinárodní petroarchaeologické sympozjum Wrocław 24-25.09.2020 PROGRAM 1 dzień - 24.09.2020 (czwartek) 10.30 Otwarcie konferencji B. Gediga (Wrocław) 10.45-11.20 6 konferencja petroarcheologiczna 2020 B. Gediga (Wrocław) 11.20-11.45 Petroarcheologický výzkum broušených kamenných nástrojů z pravěkých mramorových lomů na Bílém kameni u Sázavy A. Přichystal (Brno), P. Burgert (Praha) 11.45 Dyskusja 11.55-12.20 przerwa kawowa 12.20-12.45 Tercierní limnosilicity sokolovské pánve, západní Čechy. Charakteristika a využívání v paleolitu a mezolitu/ Tertiary limnic silicite of the Sokolov Basin, West Bohemia. Characteristics and use in the Palaeolithic and Mesolithic Periods J. Eigner (Praha), D. Horváth (Praha), A. Přichystal (Brno) 12.45-13.10 Dar glacjału” - eratyki fennoskandzkie. Studia nad zasobem narzutowych surowców litycznych na Niżu Polskim P. Chachlikowski (Poznań) 13.10-13.35 Suroviny broušených kamenných artefaktů a jejich polotovarů z neolitického sídliště v Brně-Holáskách - doklad masívního využívání zelené břidlice 8 Program konferencji z Želešic u Brna/ Raw material of the polished stone artefacts and their preforms from the Neolithic settlement at Brno-Holásky - the evidence of massive use of the greenschist from Želešice near Brno P. Gadas (Brno), K. Trnová (Brno), A. Přichystal (Brno) 13.35-13.45 Dyskusja 13.45 – 15.30 Przerwa obiadowa 15.30-15.55 Využití kulmských sedimentů k výrobě neolitické a eneolitické broušené kamenné industrie v horním Poodří V. Janak (Opava), A. Přichystal (Brno) 15.55-16.20 Relacje społeczne a układ zabytków kamiennych na stanowiskach wczesnoneolitycznych – krótka historia interpretacji M. Szydłowski (Szczecin) 16.20-16-45 Nie z tej samej gliny? Proweniencja wczesnoneolitycznych wyrobów garncarskich ze stanowiska w Dzielnicy w świetle wyników analiz archeometrycznych M. Borowski (Wrocław), M. Golitko, M. Furmanek (Wrocław), M. Nowak 16.45-17.00 Dyskusja, podsumowanie pierwszego dnia sympozjum 20.00 – spotkanie 2 dzień - 25.09.2020 (piątek) 9.30-9.55 Křišťál z Českého masivu jako surovina v pravěku a metody zjišťování jeho provenience/ Rock crystal from the Bohemian Massif as a raw material in prehistory and methods for the determination of its provenance A. Přichystal , M. Slobodník (Brno) 9.55-10.20 Ceramika znad Morza Martwego - polski ślad w badaniach nad pochodzeniem dzbanów z Qumran J. Michniewicz (Poznań) Program konferencji 9 10.20-10-45 Skała miejscowa czy dostarczona z zewnątrz? W kwestii datowania wałów drewniano-kamienno-ziemnych wczesnośredniowiecznej Niemczy K. Jaworski (Wrocław) 10.45-10.55 Dyskusja 10.55-11.20 Przerwa kawowa 11.20.-11.45 Kompleksowe badania mineralogiczno-petrograficzne i geochemiczne Zamku w Czudcu. M. Pawlikowski (Kraków), A. Lubelczyk (Rzeszów) 11.45-12.10 Wstępne wyniki badań średniowiecznych kamieni szlachetnych i ozdobnych z Wolina M. Sachanbiński (Wrocław), W. Filipowiak (Szczecin), P. Gunia (Wrocław) 12.10-12.35 Współpraca archeologów i petrografów wrocławskich w XX i XXI wieku/ Cooperation of archaeologists and petrographers in the 20th and 21st centuries in Wrocław E. Lisowska (Wrocław), P. Gunia (Wrocław) 12.35-13.00 Dyskusja 13.10 – Podsumowanie sympozjum B. Gediga (Wrocław) Abstrakty 11 Bogusław Gediga Instytut Archeologii i Etnologii PAN we Wrocławiu 6 konferencja petroarcheologiczna 2020 Tym razem nasze spotkanie ma jubileuszowy charakter upływa bowiem 50 lat od opublikowania książki J. Štelcla i J. Maliny (1970): Anwendung der Petrographie in der Archäologie (Univerzita J. E. Purkyně v Brně), w której Obaj morawscy Badacze zdefiniowali subdyscyplinę w petrografii, wyrózniając ją jako petroarcheolgię. Nie oznacza to, że dopiero od tego mpmentu rozpoczęla się współpraca archeologów z reprezentantami nauk geologicznych. Ta sięga wieku XIX o czym piszą także wspomniani badacze kreśląc historię tych wspólnych badań. Książka Obu badaczy porządkuje metodologicznie i metodycznie płaszczyznę tej wieloletniej, niezbędnej w procesie badawczym współpracy. Od tego też czasu zapoczątkowane zostały seminaryjne i konferencyjne spotkania petroarcheologów, skupiające archeologów i reprezentantów nauk geologicznych, petroarcheologów, na których dyskutowane i prezentowane są wyniki ważniejszych badań, jak też ich problemy teoretyczne. Pierwsze międzynarodowe seminarium petrograficzne odbyło się krótko po wspomnianej publikacji, której pięćdziesięciolecie ukazania się pragniemy na tej konferencji przywołać, bo już w 1975 roku w Brnie. Kolejne miały miejsce we Wrocławiu-Sobótce (1980), Płowdiwie (1984), Poczdamie (1994), w Brnie (2000) i Wrocławiu 2007. Z satysfakcją możemy powiedzieć, że Wrocław po raz trzeci gości konferencję petroarcheologiczną. Może to i nie przypadek, we Wrocławiu funkcjonuje od wczesnych lat powojennych silny i aktywny ośrodek petroarcheologów, skupiający współpracujących ze sobą geologów, petrografów i archeologów. Na tej płaszczyźnie zrodziły się bliskie relacje koleżeńskie i przyjacielskie, co się przydarzyło także szczęśliwie i mnie. Takie przyjacielskie relacje łączyły mnie z Profesorem Alfredem Majerowiczem, którego niestety zabrakło między nami, 12 Abstrakty będącego przez wiele lat jednocześnie najaktywniejszym organizatorem działań na polu petroarcheologii. Ze smutkiem wypada nam dziś przywołać Jego postać i uczcić wspomnieniem, podobnie jak też innych jeszcze naszych Kolegów, w tym J. Štelcla i J. Maliny, których dzieło opublikowane 50 lat temu zebrało nas na tym jubileuszowym spotkaniu. Na potwierdzenie tej wczesnej w powojennych latach współpracy z reprezentantami nauk geologicznych we Wrocławiu, której żywo patronował Profesor Włodzimierz Hołubowicz, przykładający dużą wagę do badań interdyscyplinarnych, przypominam sobie, iż niedługo w 1955 albo 1956 roku ja również udałem się do Pana Profesora K. Maślankiewicza, ówczesnego szefa Zakładu Mineralogii i Petrografii Instytutu Nauk o Ziemi Uniwersytetu Wrocławskiego, z zabytkami kamiennymi z badań na Ostrówku w Opolu, spotkałem się wtedy, jeszcze jako magister, z serdecznym przyjęciem. Pan Profesor skierował zabytki do analiz do Alfreda Majerowicza i na długie lata Fredek był stałym wykonawcą analiz petrograficznych zabytków z badań wrocławskich archeologów, wówczas z Instytutu Historii Kultury Materialnej PAN (obecnie Instytut Archeologii i Etnologii PAN), później także z Katedry Archeologii obecnie Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego. Szybko do tego grona petroarcheologów współpracujących z archeologami wrocławskimi dołączali Profesorowie A. Grodzicki i M. Sachanbiński, z którymi do dziś ja zostaję w serdecznych koleżeńskich relacjach. Dołączają do tego grona badaczy Prof. P. Gunia i grono młodszych badaczy, tworząc mocne środowisko wrocławskiej petroarcheologii. Oczekiwaniem obecnej konferencji jest nie tylko świętowanie i przywoływanie jubileuszowych wspomnień, ale też prezentacja wyników nowych badań i problemy metodologiczne i metodyczne. Dyscyplina bez refleksji teoretycznej nad swoim warsztatem jest bez głowy, a my taką być nie chcemy i nie możemy Literatura: Štelcl J., Malina J. 1970. Anwendung der Petrographie in der Archäologie, Brno. Abstrakty 13 Antonín Přichystal Department of Geological Sciences, Masaryk University, Brno Pavel Burgert Institute of Archaeology of the Czech Academy of Sciences, Prague Petroarcheologický výzkum broušených kamenných nástrojů z pravěkých mramorových lomů na Bílém kameni u Sázavy (Česká Republika, střední Čechy) Petroarchaeological investigation of polished stone tools from prehistoric marble quarries at the Bílý Kámen Hill near Sázava (Czech Republic, central Bohemia region) Lokalitu Bílý kámen u města Sázavy nad Sázavou (Česká Republika, střední Čechy; Obr. 1) objevil geolog Karel Žebera v roce 1937. Identifikoval v ní pravěké lomy na mramor. V té době se jednalo o první doklad pravěkého dobývání na území bývalého Československa a zároveň jde o první zjištění neolitické těžby nesilicitových hornin v kontinentální Evropě. Mramor těžený na této lokalitě byl charakterizován na jiném místě (Přichystal, Burgert, Gadas 2019). V tomto příspěvku se zaměříme na surovinu zlomků broušené industrie, které Žebera získal během výzkumů na lokalitě v letech 1937 – 1940. Původně se mělo jednat o přibližně 2000 zlomků broušených nástrojů (Žebera 1940). Koncentrace nálezů se nacházela v části těžebního areálu, kterou dnes již nedokážeme blíže lokalizovat. Až do současnosti se ve sbírkách různých institucí dochovalo celkem 912 kusů o hmotnosti 72,7 kg. V naprosté převaze se jedná o fragmenty vrtaných broušených nástrojů - sekeromlatů. Podle typologie náleží kultuře s vypíchanou keramikou (StK; 5100/5000-4500/4400 cal BC), nejspíše její mladší fázi. Žebera tyto sekeromlaty považoval za dobývací (těžební) nástroje, které se rozbily při těžbě mramoru. 14 Abstrakty V roce 2019 jsme provedli výzkum jedné z dochovaných jam ve vrcholové části kopce. Kromě několika polotovarů mramorových náramků nebyl nalezen žádný další zlomek broušeného nástroje. Koncentrace rozbitých broušených nástrojů zjištěná Žeberou se tak zdá být i v rámci Bílého kamene výjimečná. Žebera konstatoval nápadnou petrografickou homogenitu tohoto souboru. Převládající horninu označoval jako amfibolit a jeho původ hledal v okolním regionu Posázaví, kde se mezi Sázavou a Českým Šternberkem nachází množství poloh amfibolitů společně s mramory. Předpokládal, že surovina byla získávána v podobě amfibolitových valounů ve štěrcích řeky Sázavy a jejích přítoků. Tuto představu o významu amfibolitů z regionu Sázavy při výrobě broušených nástrojů v neolitu zobecnil na celé Čechy. Svá tvrzení však opíral pouze o makroskopická pozorování. Žeberovu hypotézu o rozsáhlé distribuci posázavského amfibolitu v Čechách a na Moravě v neolitu podrobili kritice zakladatelé petroarcheologie J. Štelcl a J. Malina (1975, 190-191), kteří ukázali, že dominující metabazity na neolitických lokalitách Moravy mají jiný petrografický charakter. Totéž vyplynulo z petrografického zpracování velkého souboru broušených nástrojů ze sídliště kultury s lineární keramikou v Bylanech u Kutné Hory v Čechách. Žeberova původní představa tak začala být problematická. Naše petrografické hodnocení materiálu z Bílého Kamene zahrnuje kolem 700 větších kusů, nejsou v něm započteny drobné odštěpky. Určování se provádělo pod stereomikroskopem a s pomocí měření magnetické susceptibility. Ze základních horninových typů byly provedeny leštěné výbrusy. Jednotlivé minerály z těchto výbrusů byly zkoumány na mikrosondě. Podle našeho zjištění naprosto dominují amfibolem bohaté metabazity typu Jizerské hory, jejichž zastoupení tvoří minimálně 79 %. Poznávacím znakem pod stereomikroskopem byla přítomnost shluků vláknitých amfibolů, často tvořících snopkovité agregáty nebo kumulace rostoucí paralelně s metamorfní foliací. Zvlášť byly evidovány metabazity bez jasných znaků pro typ Jizerské hory, i když část z nich může představovat atypické variety a pochází rovněž z Jizerských hor (celkem 10 %). Nelze tedy vyloučit, že metabazity z Jizerských hor mohou mít v kolekci zastoupení až 85 – 90 %. Abstrakty 15 Přítomnost lokálních hornin z Posázaví (amfibolitů, amfibolových a biotitových rul) nepřesahuje 10 %, v tomto závěru se významně lišíme od práce B. Šreinové, V. Šreina, Z. Dolníčka (2018), kteří studovali pouze kolekci uloženou v Národním muzeu v Praze. Podle údajů v kapitole o metodice analyzovali 470 kusů, v histogramu je ale vyjádřeno zastoupení jednotlivých typů hornin jen pro 220 artefaktů. Z něj dále vyplývá, že místní suroviny pocházející z regionu Posázaví, tedy amfibolity a jim blízké horniny (páskovaný amfibolit, živcový amfibolit, amfibolová rula, biotito-amfibolová břidlice, amfibolová břidlice) tvoří 46 %. Naše výsledky se s těmito závěry rozcházejí. Z petrografického hlediska je soubor zlomků broušené industrie z Bílého kamene velmi podobný souborům z běžných neolitických sídlišť v Čechách (např. Bylany u Kutné Hory / kultura s lineární keramikou/, Mšeno u Mělníka /kultura s vypíchanou keramikou/). Také na těchto sídlištích naprosto dominují metabazity z Jizerských hor. Další interpretace tohoto souboru však nadále zůstává předmětem diskuze. První otázkou je, jak vhodné byly vrtané nástroje k dobývání pevných hornin. Pokud známe dobývací nástroje z jiných míst (např. Jistebsko a Velké Hamry v Jizerských horách), tak mají charakter buď křemenných špičáků, nebo masivní suroviny opět upravené na jedné straně jako špičák. V mladších obdobích pravěku (dobývání mědi ve Španiej Doline u Banské Bystrice na středním Slovensku /eneolit až starší doba bronzová/) jsou dobývací nástroje často vyráběny z velkých valounů opatřených žlábkem, ale nejsou vrtané. Druhým problémem je, že charakter zlomků broušených nástrojů z Bílého kamene (často jen čtvrtiny sekeromlatu nebo jejich ploché zlomky s jednostrannou či oboustrannou hrubou retuší) ukazuje, že nemohly vzniknout jen prostým prasknutím při nárazech na dobývanou horninu. Pokud skutečně došlo k jejich rozbití při těžbě, pak s nimi muselo být ještě dále manipulováno. Často tak získaly charakter jednostranných nebo oboustranných plochých klínů. Ty mohly být využívány při vylamování mramorových bloků. Další možností je, že nástroje byly cíleně rozbíjeny. Obě tyto možnosti se vzájemně nevylučují. Je zřejmé, že dobývání surovin v pravěku bylo spojeno rovněž s neutilitárním chováním, jehož podstata nám obvykle uniká. 16 Abstrakty Obr. 1: Lokalizace Bílého kamene Literatura: Přichystal A., Burgert P., Gadas P. 2019. Marble from Neolithic quarries at the Bílý Kámen Hill near Sázava (Czech Republic) and its petrographic-geochemical characterization. Geological Quarterly 63, 811–821. Štelcl J., Malina J. 1975. Základy petroarcheologie, Brno: Univerzita J. E. Purkyně. Šreinová B., Šrein V., Dolníček Z. 2018. Neolitická těžba na Bílém kameni u Sázavy nad Sázavou. Bulletin mineralogicko-petrologického oddělení Národního muzea v Praze 26: 2, 223-246. Žebera K. 1940. Střední Posázaví v Pravěku. Archeologický výzkum Posázaví – zpráva 2. Časopis turistů 8, 2-8. Abstrakty 17 Jan Eigner Národní Museum, Praha Daniel Horváth SG Geotechnika, a. s. Praha Antonín Přichystal Department of Geological Sciences, Masaryk University, Brno Tercierní limnosilicity sokolovské pánve, západní Čechy. Charakteristika a využívání v paleolitu a mezolitu - Tertiary limnic silicite of the Sokolov Basin, West Bohemia. Characteristics and use in the Palaeolithic and Mesolithic Periods Limnosility /limnic silicites/ lze v Čechách rozdělit na dvě skupiny – 1. paleozoické (karbonské a permské) a 2. terciérní (Přichystal 2013, 62–65). Do druhé skupiny náleží suroviny zjištěné v sokolovské pánvi v západních Čechách. Tamní, původně spodnomiocenní vápence v okolí vývěrů podzemních vod později zkrasověly a silicifikovaly. Mohutné slojky zaznamenal geolog P. Rojík v prostoru hnědouhelných dolů vázané na tzv. lipnický zlom na kontaktu s krystalinikem (Rojík et al. 2018). Povrchové rozvlečené výskyty se podařilo doložit hlavně při východní okraji pánve (např. Horváth 2014). Kvalita i barva silicitů s množstvím různě rozpuštěných rostlinných zbytků i schránek gastropodů kolísá. Ze dvou povrchových koncentrací limnosilicitu v Těšovicích u Sokolova pochází spektrum nálezů typické pro primární dílny - stovky úštěpů, nevýrazná jádra, křemenné otloukače, jen ojedinělé nástroje atd. Sokolovský limnosilicit náleží k nejvyužívanějším surovinám pozdního paleolitu a hlavně mezolitu v horním Poohří (např. Eigner, Prekop 2018), jak ukazuje mj. aktuální vyhodnocení dvou částečně odkrytých sídlišť v Tašovicích u Karlových Varů (lokalita 1, asi 4500 artefaktů, limnosilicity: 31 %; lokalita 2, zhruba 18 Abstrakty 8700 artefaktů, limnosilicity: 20 %). Ve velké míře byly štípány jen v regionu, ojediněle se šířily na vzdálenost desítek kilometrů. Studium distribuce je ale kvůli nedávné identifikaci teprve v počátcích (očekávat je můžeme i na četných soudobých nalezištích severního Bavorska, např. Schönweiß 1992). Podpořeno interním grantem Národního muzea (Nové impulzy k poznání pozdního paleolitu a mezolitu severozápadních Čech, reg. č. P19/01IG). Literatura: Eigner J., Prekop F. 2018. Dvory 1 a Rybáře 2. Dvě mezolitické lokality na Karlovarsku. Archeologie západních Čech 9/1, 7–28. Horváth D. 2014. Terciérní a permské limnosilicity ze západních a středních Čech, Diplomová práce na Přírodovědecké fakultě Masarykovy univerzity. Brno. Přichystal A. 2013: Lithic raw materials in prehistoric times of eastern Central Europe. Brno. Rojík P., Kadlecová E., Horváth D., Žáček V. 2018. Miocenní silicity sokolovské pánve. Zpravodaj Hnědé uhlí 1/2018. Praha, 20–31. Schönweiß W. 1992. Letzte Eiszeitjäger in der Oberpfalz. Zur Verbreitung der Atzenhofener Gruppe des Endpaläolithikum in Nordbayern. Pressath. Abstrakty 19 Piotr Chachlikowski Wydział Archeologii, Uniwersytet Adama Mickiewicza, Poznań „Dar glacjału” - eratyki fennoskandzkie. Studia nad zasobem narzutowych surowców litycznych na Niżu Polskim Pradziejowe społeczności Niżu Polskiego, a w szerszym odniesieniu – ogół populacji zasiedlających w przeszłości tereny będące w zasięgu ostatniego zlodowacenia plejstoceńskiego, pozyskiwały surowiec do produkcji kamieniarskiej przede wszystkim przez intensywną eksploatację lokalnych zasobów skał narzutowych, czyli eratyków fennoskandzkich – głazów i otoczaków budujących liczne formy niżowego krajobrazu młodoglacjalnego (Chachlikowski 1994; 1997; 2000; 2007; 2013; 2018; Chachlikowski, Skoczylas 2001a; 2001b; Szydłowski 2017; tam dalsza literatura). W zdecydowanie mniejszym zakresie ówcześni mieszkańcy tych terenów wykorzystywały materiał skalny pozyskiwany drogą przejmowania i użytkowania surowców obcej proweniencji – czyli „importów” z terenów bogatych w złoża kamienionośne. Wiemy już, że wykorzystywanie przez miejscową ludność skał obcej, tj. pozaniżowej proweniencji, było zjawiskiem nie tylko niejednolitym (tak pod względem asortymentu surowców i obszaru ich pochodzenia, jak też intensywności czy chronologii recepcji „importu” w środowisku niżowych społeczności pradziejowych), lecz także – co szczególnie ważne – o marginalnym znaczeniu w gospodarce surowcami kamiennymi u wczesnoagrarnych społeczności Niżu (Chachlikowski 1996; 1997; 2013; 2018; Chachlikowski, Skoczylas 2001c; Szydłowski 2017; tam dalsza literatura). Obszar Niżu Polskiego ze względu na swoje uwarunkowania geologiczne z natury jest pozbawiony złóż pierwotnych znakomitej większości użytkowanych w przeszłości surowców skalnych. Występujący tutaj – podobnie jak i na innych terenach młodoglacjalnych – polodowcowy materiał eratyczny nie tylko stanowił dla mieszkańców tego obszaru dostępny pod ręką rezerwuar surowca, lecz także był dla tej ludności podstawowym, a do czasów 20 Abstrakty wczesnohistorycznych jedynym miejscowym źródłem pozyskiwania kamienia (służącego do wyrobu instrumentarium narzędziowego, a także wykorzystywanego jako materiał do budowy obiektów pełniących funkcje utylitarne oraz obrzędowe). Wykorzystanie dostępnych pod ręką skał narzutowych w wytwórczości kamieniarskiej pradziejowych, a w szczególności neolitycznych społeczności Niżu Polskiego było absolutnie powszechne. Wyjątkowo obfitym źródłem surowca kamiennego dla społeczności zasiedlających w przeszłości niziny środkowoeuropejskie, a w węższym, interesującym nas zakresie przestrzennym – Niż Polski, były zróżnicowane asortymentowo i gabarytowo głazy i otoczaki zalegające w postaci naturalnych nagromadzeń bloków skalnych tworzących tzw. bruki plejstoceńskie – czyli „warstwy” kamienionośne osadzone przez lądolód fennoskandzki w utworach (glacjalnych i flufioglacjalnych) licznych form krajobrazu młodoglacjalnego. Owe lokalne nagromadzenia materiału litycznego stanowiły bogate, a zarazem – co istotne – urozmaicone pod względem składu petrograficznego, rezerwuary surowca przydatnego w wytwórczości w kamieniu. Przekonują o tym zaprezentowane wyniki badań nad strukturą oraz zasobnością bruków polodowcowych odkrytych na Ziemi Lubuskiej. Wgląd w strukturę eratyków tworzących bruki plejstoceńskie na Pojezierzu Lubuskim umożliwiają wyniki badań kamieni odsłoniętych na stanowisku 10 w Torzymiu, pow. Sulęcin, woj. lubuskie (ryc. 1). Tutejszy bruk polodowcowy odkryto w trakcie wykopalisk prowadzonych na trasie przebiegu planowanej budowy lubuskiego odcinka autostrady A2 w 2008 r. i wyeksplorowano w całości w latach 2008-2009 (ryc. 2-4). Próbę tę uważamy za istotny miernik w ocenie zasobności (asortymentowej i frekwencyjnej) niżowego areału kamieni narzutowych. Przekonuje o tym wyjątkowo szeroki zakres ekspertyz petroarcheologicznych wykonanych dla znakomitej większości głazów i otoczaków tworzących bruk odsłonięty w Torzymiu. Oznaczenia rodzaju surowca przeprowadzono dla wyselekcjonowanych gabarytowo eratyków zalegających na powierzchni 11,5 ara (por. ryc. 3; 5-7). Kierowano się wyborem tylko takich bloków skalnych, które – ze względu na posiadane kształty i rozmiary – mogły być przydatne do wytworzenia wszystkich form narzędziowych jakie znamy wśród produk- Abstrakty 21 tów kamieniarstwa u ludności zasiedlającej Niż Polski w pradziejach (aspekt metodyczny delimitacji próby – kryteria, którymi kierowano się w trakcie pobierania narzutniaków tworzących bruk na stanowisku 10 w Torzymiu do oględzin petroarcheolpogicznych, omówiono szerzej w: Chachlikowski 2017a). W sumie badaniami objęto 15 368 form skalnych pozbawionych jakichkolwiek śladów obróbki i/lub użytkowania. Ogółem przynależność rodzaju surowca określono w odniesieniu do 13 770 głazów i otoczaków, co stanowi 89,60% wszystkich narzutniaków wydzielonych do oględzin. Można zatem uznać, iż zbadano wystarczająco liczebny zbiór materiału skalnego, przy tym – co ważne – zebranego z nieomal całej powierzchni odsłoniętego tutaj bruku kamiennego. Wśród narzutniaków tworzących bruk torzymski wyróżniono15 odmian litologicznych skał (ryc. 8) . Najliczniej były reprezentowane: zdecydowanie dominujące eratyki granitu (41,06% z sumy 13 770 okazów), piaskowca kwarcytowego (25,21%), kwarcytu (11,79%), oraz gnejsu (9,63%). W sumie stanowiły one 87,69 % wszystkich skał tworzących bruk kamienny. Ustępowały im liczebnością głazy i otoczaki oznaczone jako porfir (4,46%) oraz gabro (3,83%). Relatywnie niższą frekwencję stwierdzono wśród skał reprezentowanych przez gnejs biotytowy (1,17%), bazalt (0,94%), amfibolit (0,92%), sjenit (0,39%) oraz pegmatyt (0,33%). Najmniej licznie wystąpiły narzutniaki zaklasyfikowane do diabazu (0,13%) i diorytu (0,12%). Eratyki tworzące bruk polodowcowy w Torzymiu stanowią materiał źródłowy ważny nie tylko dla poznania struktury (frekwencji i asortymentu) lubuskiego rezerwuaru kamieni narzutowych. Niebagatelna liczebność form skalnych oraz rozmaitość ich odmian litologicznych przydatnych w kamieniarstwie, rozpoznane wśród miejscowych narzutniaków, dowodzą bowiem wyjątkowej obfitości oraz różnorodności tych młodoglacjalnych rezerwuarów surowca w materiał potrzebny do wytwórczości z kamienia wśród społeczności zasiedlających w przeszłości Niż Polski. Sądzić należy, iż zasobność owych lokalnych nagromadzeń skał fennoskandzkich, w niczym nie ustępowała pod względem zasobności wychodniom odpowiednich surowców dostępnych na obszarach kamienionośnych złóż Południa. Co więcej, uważam, iż głazy i otoczaki występujące wśród niżowych bruków plej- 22 Abstrakty stoceńskich stanowiły nie tylko porównywalne i równie atrakcyjne – pod względem obfitości oraz zróżnicowania asortymentowego – źródło zaopatrywania się w surowce lityczne, lecz także reprezentowały materiał dorównujący własnościami fizycznymi i technicznymi doborowym surowcom kamiennym czerpanym ze złóż ich naturalnego występowania położonych – ogólnie ujmując – na południe od Niżu Polskiego (głównie w rejonach: sudeckim i wokół sudeckim oraz wołyńskim). Kapitalnym tego przykładem są eratyki tworzące bruk polodowcowy nieopodal Torzymia, gdzie na stosunkowo niewielkim areale, bo na powierzchni zajmującej niespełna 11,5 ara, zalegało blisko 15 500 głazów i otoczaków użytecznych – ze względu na skład asortymentowy oraz posiadane kształty i rozmiary – do wytworzenia wszystkich znanych produktów niżowego kamieniarstwa w pradziejach. Owe bogate i urozmaicone pod względem litologicznym nagromadzenia materiału skalnego mogły stanowić i niewątpliwie stanowiły nie tylko zasobne, lecz także długotrwale eksploatowane źródła surowca. Sądzić należy, iż powszechnym, a bez wątpienia wystarczająco efektywnym sposobem pozyskiwania surowca kamiennego była dla pradziejowych mieszkańców Niżu Polski przypowierzchniowa, już kopalniana, eksploatacja pod gołym niebem bogatych i zróżnicowanych litologicznie niżowych złóż plejstoceńskich (bruków kamiennych) – polodowcowych nagromadzeń głazów i otoczaków w technice rozgrzebiskowej (Chachlikowski 1994; 1997; 2007; 2017b). Moim zdaniem dla grup ludności zasiedlających w przeszłości tereny rzeźby młodoglacjalnej dominującą metodą uzyskiwania surowca litycznego na użytek kamieniarstwa było właśnie przypowierzchniowe kopalnictwo eratyków, a nie, jak uważano do niedawna, pozyskiwanego drogą rzekomo pospolicie praktykowanego zbieractwa potrzebnych narzutniaków z powierzchni gruntu (ostatnio: Szydłowski 2017). Choć relikty kopalnictwa narzutowych surowców skalnych należą do wyjątkowo trudno uchwytnych w terenie, a jak uczy praktyka – bardzo często są wręcz niemożliwe do rozpoznania, to z pewnością ślady po górniczych sposobach eksploatacji tych niżowych zasobów skalnych nie należą już do kategorii obiektów bezprecedensowych – czy wręcz kontrowersyjnych jeszcze nie tak dawno – na archeologicznej mapie Niżu Polskiego (sze- Abstrakty 23 rzej: Chachlikowski 2017b). Przeciwnie, coraz częściej rejestrowane w terenie kopalne relikty łączone (wprost lub pośrednio) z rozgrzebiskową, już kopalnianą techniką wydobywania głazów i otoczaków spośród lokalnych nagromadzeń eratyków zdają się potwierdzać, iż taki sposób pozyskiwania kamienia był stosunkowo powszechnie praktykowany przez społeczności zamieszkujące w przeszłości tereny objęte ostatnim plejstoceńskim zlodowaceniem kontynentalnym. Pamiętać należy bowiem, że podobne do lubuskiego residua plejstoceńskie – bruki utworzone z kamieni narzutowych, należą do form dość często występujących w młodoglacjalnym krajobrazie Niżu Polskiego. Przedstawione ustalenia na temat struktury eratyków tworzących bruk plejstoceński na stanowisku 10 w Torzymiu potwierdzają zasobność niżowych środowisk młodoglacjalnych w niebagatelny liczebnie, a przy tym urozmaicony litologicznie surowiec skalny, niezbędny do produkcji kamieniarskiej, a także potrzebny jako materiał budowlany. Zasoby tutejszych eratyków fennoskandzkich dowodzą, iż lokalne „złoża” glacjalne reprezentują niezwykle dostatnie źródła pozyskiwania surowca wykorzystywanego w przeszłości przez mieszkańców tego obszaru w wytwórczości z kamienia, zarówno pod względem liczebności ogółu form skalnych przydatnych do tej produkcji, jak i z uwagi na obfitość całego asortymentu skał obecnych wśród głazów i otoczaków narzutowych. Zasobność oraz bogactwo litologiczne surowców eratycznych dostępnych na obszarach młodoglacjalnych eksponują niedocenianą dotąd rangę oraz atrakcyjność miejscowego areału surowcowego w zaspokajaniu popytu na materiał do produkcji kamieniarskiej wśród miejscowych społeczności pradziejowych. Są to spostrzeżenia nader ważne dla oceny niżowego areału litycznego. Przekonują bowiem, iż miejscowe eratyki nie tylko stanowiły dostępny pod ręką rezerwuar potrzebnego tutejszej ludności materiału kamiennego, ale były także podstawowym i praktycznie jedynym źródłem uzyskiwania przez tę ludność surowców do produkcji kamieniarskiej, i to niezależnie od rozmiarów i profilu tej wytwórczości czy też składu gatunkowego odpowiednich do tego (tj. preferowanych przez kamieniarza) surowców skalnych. 24 Abstrakty Dostępne na obszarach młodoglacjalnych zasoby narzutniaków fennoskandzkich, skutecznie niwelowały konieczność importu surowców z terenów ich naturalnych złóż. Owe lityczne relikty glacjalnej przeszłości Niżu Polskiego (szerzej: Środkowoeuropejskiego) – reprezentowane przez nadzwyczaj przecież dostatni liczebnie i urozmaicone pod względem asortymentowym eratyki, w całości zaspokajały popyt tutejszych mieszkańców na surowiec kamienny, tym samym ograniczając do minimum zapotrzebowanie miejscowego kamieniarza na importowany (tj. pozaniżowej proweniencji) surowiec skalny. Jednocześnie należy sądzić, iż wiedza o niżowych surowcach eratycznych, a także zakres rozpoznania geologii tutejszych utworów plejstoceńskich obfitujących w bruki kamienne, jakimi dysponowała społeczność pradziejowego wytwórcy umożliwiały mu powszechną eksploatację tych nadzwyczaj zasobnych w kamień lokalnych środowisk Niżu Polskiego. Ryc. 1. Torzym, pow. Sulęcin, woj. lubuskie, stan. 10 (1). Usytuowanie stanowiska na tle regionalizacji fizyczno-geograficznej zachodniej części pasa pojezierzy wielkopolskich Abstrakty 25 Ryc. 2. Torzym, pow. Sulęcin, woj. lubuskie, stan. 10. Plan sytuacyjno-warstwicowy z uwzględnieniem lokalizacji bruku plejstoceńskiego w obrębie wykopów. Legenda: 1 – zasięg stanowiska, 2 –obszar zbadany wykopaliskowo, 3 – strefa zalegania bruku kamiennego in situ, 4 – pas rozgraniczenia autostrady, 5 – pas „niemieckiego” planu wykonawczego autostrady 26 Abstrakty Ryc. 3. Torzym, pow. Sulęcin, woj. lubuskie, stan. 10. Rozmieszczenie eratyków tworzących bruk plejstoceński na arach O – R. Legenda: 1 – kamienie narzutowe, 2 – obiekty archeologiczne, 3 – obszar zalegania eratyków objętych ekspertyzą petroarcheologiczną Abstrakty 27 Ryc. 4. Torzym, pow. Sulęcin, woj. lubuskie, stan. 10. Rozmieszczenie eratyków tworzących bruk kamienny in situ na arach O – Q. Widok od strony południowo-wschodniej (fot. A. Romańska) Ryc. 5. Torzym, pow. Sulęcin, woj. lubuskie, stan. 10. Eratyki zbadane na arze R21 (fot. P. Chachlikowski) 28 Abstrakty Ryc. 6. Torzym, pow. Sulęcin, woj. lubuskie, stan. 10. Eratyki zbadane na arze R21 (fot. P. Chachlikowski) Ryc. 7. Torzym, pow. Sulęcin, woj. lubuskie, stan. 10. Eratyki zbadane na arze R21 (fot. P. Chachlikowski) Abstrakty 29 Inne Sjenit 0,02% 0,39% Amfibolit 0,92% Bazalt 0,94% Diabaz 0,13% Dioryt 0,12% Porfir 4,46% Gabro 3,83% Pegmatyt 0,33% Gnejs 9,63% Piaskowiec kwarcytowy 25,21% Gnejs biotytowy 1,17% Granit 41,06% Kwarcyt 11,79% Ryc. 8. Torzym, pow. Sulęcin, woj. lubuskie, stan. 10. Udział (%) surowców skalnych wśród eratyków tworzących bruk plejstoceński na arach O – R (por. ryc. 3) Literatura: Chachlikowski P. 1994. Późnoneolityczne wybierzysko surowców skał niekrzemiennych w miejscowości Goszczewo, gm. Aleksandrów Kujawski, woj. Włocławek, stanowisko 13, Folia Praehistorica Posnaniensia 6, 59-121. Chachlikowski P. 1996. Ze studiów nad pochodzeniem i użytkowaniem surowców importowanych w wytwórczości kamieniarskiej społeczności wczesnorolniczych Kujaw, [w:] A. Kośko (red.), Z badań nad genezą regionalizmu kulturowego społeczeństw Kujaw, Poznań-Inowrocław, 121-153. Chachlikowski P. 1997. Kamieniarstwo późnoneolitycznych społeczeństw Kujaw, Poznań. Chachlikowski P. 2000. Kamieniarstwo społeczności kultur późnoneolitycznych, [w:] A. Kośko (red.), Archeologiczne badania ratownicze wzdłuż trasy gazociągu tranzyto- 30 Abstrakty wego, Tom III, Kujawy, cz.4. Osadnictwo kultur późnoneolitycznych oraz interstadium epok neolitu i brązu: 3900-1400/1300 przed Chr., Poznań, 393-409, 605-606. Chachlikowski P. 2007. Przetwórstwo i użytkowanie surowców kamiennych, [w:] A. Kośko, M. Szmyt (red.), Opatowice – Wzgórze Prokopiaka. Tom III. Studia i materiały do badań nad późnym neolitem Wysoczyzny Kujawskiej, Poznań, 315-338. Chachlikowski P. 2013. Surowce eratyczne w kamieniarstwie społeczeństw wczesnoagrarnych Niżu Polskiego (IV-III tys. przed Chr.), Poznań. Chachlikowski P. 2017a. Methodical concepts and assumptions underlying research methods for studies on the erratic raw material of the Polish Lowland. Geology versus archeology, [w:] D.H. Werra, M. Woźny (red.), Between history and archaeology. Papers in honor of Jacek Lech, Oxford, 147-156. Chachlikowski P. 2017b. Mining of lithic erratic raw material in the Polish Lowland in prehistory – a precedent or common practice?, [w:] A. Marciniak-Kajzer (red.), Nie tylko krzemienie - Not only flints, Łódź, 369-387. Chachlikowski P. 2018. The erratic stone raw material reservoir in the Polish Lowland and its procurement and selection within the local late Neolithic societies. Choices between the “gift” from the glacial past and the Earth’s natural resources of the “south”, [w:] P. Valde-Nowak, K. Sobczyk, M. Nowak, J. Źrałka (red.), Multas per gentes et multa per saecula: amici magistro et collegae suo Ioanni Christopho Kozłowski dedicant, Kraków, 537-546. Chachlikowski P., Skoczylas J. 2001a. Exploration of stone raw-materials in stone industry of late-neolithic communities of Lowlan Polad (Niż Polski). Prospects for further petroarchaelogical studies in the Kujawy region, Przegląd Archeologiczny 49, 17-34. Chachlikowski P., Skoczylas J. 2001b. Pochodzenie i użytkowanie surowców kamiennych spoza Niżu Polskiego w neolicie i wczesnej epoce brązu na Kujawach, Fontes Archaeologici Posnanienses 39, 163-190. Abstrakty 31 Chachlikowski P., Skoczylas J. 2001c. Neolithic rock raw materials from the Kujawy region (Polish Lowlad), Slovak Geological Magazine 7, 381-392. Szydłowski M. 2017. Użytkowanie surowców skalnych na obszarach glacjalnych Polski w neolicie i początkach epoki brązu, Gdańsk. 32 Abstrakty Petr Gadas Ústav geologických věd, Masarykova univerzita Brno Kristýna Trnová Ústav geologických věd, Masarykova univerzita Brno Antonín Přichystal Ústav geologických věd, Masarykova univerzita Brno Suroviny broušených kamenných artefaktů a jejich polotovarů z neolitického sídliště v Brně-Holáskách - doklad masívního využívání zelené břidlice z Želešic u Brna Raw material of the polished stone artefacts and their preforms from the Neolithic settlement at Brno-Holásky - the evidence of massive use of the greenschist from Želešice near Brno during V katastru městské části Brno-Holásky, Česká republika (obr. 1) se nachází neolitické sídliště s doklady osídlení v období LnK a MMK. Mimo rozsáhlý soubor keramických zlomků vč. fragmentů figurálních plastik a ostatní kamenné industrie (štípaná industrie, ostatní kamenná industrie – zrnotěrky, otloukače) pochází z povrchových sběrů kolekce téměř 166 kusů BI (114 seker a 25 kopytovitých klínů, 27 vrtaných nástrojů, vše vč. fragmentů, obr. 2) a téměř 700 kusů polotovarů BI (Trnová 2017, obr. 3). Naprosto ojedinělé jsou nálezy bloků nezpracovaných surovin a rovněž objem debitáže je ve srovnáním s celkovým množstvím polotovarů zanedbatelné. Petrografické a metrické analýzy dokládají přítomnost a použití dvou základních typů metabazitů a jednoho typu amfibolického mikrodioritu. Ve skupině metabazitů zcela dominuje metabazit typu Želešice a to jak v souboru polotovarů BI, tak mezi nástroji (sekery, klíny), kde se objevuje navíc metabazit typu Jizerské Hory. Vrtané nástroje jsou zhotoveny naopak dominantně z amfibolického dioritu, méně Abstrakty 33 z metabazitu typu Jizerské Hory a výjimečně z metabazitu typu Želešice. Z petrografického hlediska odpovídají metabazity typu Želešice zeleným břidlicím až amfibolitům, podobně jako metabazity typu Jizerské Hory. Z analýz makroskopických vzorků (metrika, magnetická susceptibilita, barevná variabilita) a leštěných výbrusů (optická a elektronová mikroskopie) vyplynuly rozdíly v makroskopickém charakteru a petrografii obou hornin jednak ve stavbě obou hornin, v jejich mineralogickém složení a rovněž v chemickém složení minerálů přítomných v obou horninách (tab. 1). Z uvedeného je patrné, že na neolitickém sídlišti docházelo k masívnímu využívání metabazitu typu Želešice pravděpodobně zejména v období osídlení kulturou s MMK ve fázi 1b (přítomnost obsidiánu, absence křišťálu, keramický inventář – Kazdová 1977-78). Prakticky absence bloků suroviny a relativně zanedbatelné množství debitáže, naopak přítomnost stovek připravených polotovarů a velkého množství hotových nástrojů a jejich fragmentů svědčí o funkci sídliště v Holáskách coby sekundární dílny zpracovávající želešickou surovinu přinášenou ve formě polotovarů z nějaké primární dílny v okolí (Bártík et al. 2015). Pouze výjimečně byly některé artefakty vyrobené z metabazitu typu Jizerské Hory a ojediněle i z želešických metabazitů reutilizovány, naopak hojné jsou nálezy otloukačů z vhodně tvarovaných polotovarů metabazitů typu Želešice i přes snadnou dostupnost valounů různých odolných hornin z podložní Tuřanské terasy. Důvodem mohla být snad i relativní dostupnost suroviny ze zdrojů od Želešic vzdálených vzdušnou čarou pouze 7,5 km. Literatura: Bartík J., Krmíček L., Rychtaříková T., Škrdla, P. 2015. Primárně zpracovatelská dílna na amfibolitové metabazity u Ţelešic. – Přehled výzkumů, 56, 1,31 –57. Kazdová E. 1977-78. Nové lokality s moravskou malovanou keramikou staršího stupně na Brněnsku. SPFFBU E, 20-21, 73-89. Trnová K. 2017. Suroviny broušenýchkamenných artefaktůa jejich polotovarů zneolitického sídlištěvBrně-Holáskách. – Diplomová práce, Masarykova Univerzita Brno. 34 Abstrakty Obrázek 1. Poloha neolitického sídliště v Brně-Holáskách a zdroje metabazitů typu Želešice a Jizerské Hory. Obrázek 2. Příklady polotovarů z metabazitu typu Želešice. Měřítko – 5 cm. Obrázek 3. Příklady broušených nástrojů z metabazitu typu Želešice, a) sekera, b) motyka, c) kopytovitý klín. Měřítko – 5 cm. Abstrakty 35 Tabulka 1. Přehled zastoupení jednotlivých typů artefaktů a petrograficko-mineralogické charakteristiky obou typů metabazitů z neolitického sídliště v Brně-Holáskách. artefakty celkem bloky suroviny jádra debitáž polotovary sekery + fragmenty kopytovité klíny + fragmenty vrtané nástroje + fragmenty otloukače petrografie + mineralogie barevnost stavby Metabazity typu Želešice ks % 933 100 7 0.8 1 0.1 65 7.0 686 73.5 101 10.8 14 1.5 15 1.6 44 4.7 různé odstíny šedozelené 10GY 5/2, 5GY 6/1, 5GY 4/1 plošně paralelní, břidličnatá, někdy jemně provrásněná, hojné příčné žilky magnetická susceptibilita (průměr) 14,5 ×10-3 SI jednotek hlavní minerály amfibol + plagioklas + albit > > křemen magnetit > ilmenit >> chalkopyrit, opákní minerály sfalerit, pyrit akcesorie sekundární minerály chemické složení minerálů amfiboly plagioklasy apatit, titanit, epidot - clinozoisit chlorit po amfibolu, titanit po ilmenitu aktinolit > tremolit magnesiohornblend > pargasit An 0 - 98 Metabazity typu Jizerské Hory ks % 26 100 13 50.0 11 42.3 2 7.7 - světle šedá s olivovým nádechem 5Y 5/2 masívní, méně výrazná břidličnatost,páskovaná, bez žilek 0,06 ×10-3 SI jednotek amfibol + plagioklas > křemen ilmenit > pyrrhotin, pentlandit, arsenid Co, Ni, Fe, chalkopyrit, sulfid Ni, Fe, Sb, safflorit, pyrit apatit, epidot chlorit po amfibolu, sericit aktinolit > tremolit - magnesio/ferro-hornblend, vzácně antofylitcummingtonit An 53- 85 36 Abstrakty Vrtatislav Janak Slezká Universita w Opavě Antonín Přichystal Ústav geologických věd, Masarykova univerzita Brno Využití kulmských sedimentů k výrobě neolitické a eneolitické broušené kamenné industrie v horním Poodří Ve starém a středním eneolitu (± 3750 – 3000 cal BC) bylo nevelké (± 2000 km2) tradiční sídelní území na hornoslezských spraších mezi levým břehem Odry a povodím Osoblahy osídleno lidem místní facie kultury nálevkovitých pohárů (KNP). Mezi surovinami jeho broušené kamenné industrie (BI) dominovaly lokální materiály - spodnokarbonské (kulmské) sedimentární horniny Nízkého Jeseníku. Jemnozrnné horniny, které lze označit jako kulmský prachovec až prachovitou břidlici tvoří odhadem surovinu 70% - 80% nástrojů, hrubší sedimenty (droby) pak 10-15 %. Zbytek (maximálně 15 %, spíše méně) byl vyroben z jiných hornin (především bazaltoidy, serpentinit, diorit, metabazity). Naproti tomu v periferních oblastech orního H Horního Slezska – Oderská brána, pravobřeží Odry apod. – převládají právě tyto suroviny, kulmské sedimenty jsou řídkým doplňkem. Dosud bylo (takřka výhradně makroskopicky) určeno z Horního Slezska celkem 399 ks nálezů BI z kulmských sedimentů, z nich 351 ks z prachovce až prachovité břidlice, 48 ks z jiných kulmských surovin, především z drob. Jde o sekeromlaty, zásadně s oblým týlem (Zápotockého typ R v několika podtypech) a několik typů obdélných, příp. lehce lichoběžných, seker se symetrickým ostřím.. Jejich výroba se zřejmě koncentrovala do více (?) centrálních dílen v blízkosti zdrojů, tedy severního okraje Nízkého Jeseníku. Dílny využívaly velkou většinou těženého, jen výjimečně sbíraného, materiálu. Nepochybně existovala jedna taková dílna na „Hradisku“ u Holasovic, okr. Opava. Odtud bylo prozatím identifikováno 185 Abstrakty 37 relevantních nálezů (celé nástroje a jejich dobře rozeznatelné zlomky; početné nedokončené kusy, většinou zkažené při výrobě; polotovary nástrojů; specifické drobné předměty; vývrtky sekeromlatů aj. výrobní odpad; surovina; polissoir). Zdá se, že předpokládané dílny zásobovaly celý region hotovými nástroji a asi i polotovary ve vysokém stupni opracování.. Odběratelé se zabývali zřejmě jen příp. dokončováním donesených polotovarů (zejména provrty sekeromlatů), snad také reparací poškozených kusů. Tomu nasvědčuje skladba nálezů i v početných kolekcích z nejvýznamnějších centrálních sídlišť a hradisek (Pietrowice Wielkie, Krnov – Cvilín, Wojnowice atd.). Dalších 214 určených kusů BI KNP z kulmských surovin v horním Poodří pochází z 51 katastrů. Většina připadá na 11 sídlišť, v případě 7 z nich jsou doloženy nálezy i ze sídlištních objektů. Ze zbylých 40 katastrů evidujeme ojedinělé nálezy, někdy z více lokalit. Současný stav poznání naznačuje existenci sofistikovaného výrobně - distribučního systému, jehož konkrétní podobu ovšem nejsme schopni dosud specifikovat. Měl by se striktně omezovat jen na hornoslezské tradiční sídelní území, na periferie proniká jeho produkce jen výjimečně. Nelze ovšem vyloučit, že část hornoslezské produkce proniká i na střední Moravu, ale indicie pro to jsou dosud jen petrografické, ne archeologické. Kulmské sedimenty snad převládaly mezi surovinami BI také v sousedící oblasti Bečevské brány a východní Moravy, odkud je již dlouhá desetiletí známa podobná dílna jako v Holasovicích z hradiska KNP ve Hlinsku u Lipníku nad Bečvou. Využívala jemnozrnné kulmské sedimenty kry Maleníku a navíc působila přímo na jejich zdrojích, Nevíme však prakticky nic o dosahu distribuce jejích výrobků, která není dodnes zmapována. Významnou roli hrály tehdy kulmské sedimenty i mezi surovinami BI KNP na širším Prostějovsku a Vyškovsku. Zde však není jejich dominance a situace jako celek jednoznačná. Kromě výrobků z lokálních kulmských surovin Drahanské vrchoviny nelze vyloučit ani využívání kulmských surovin původem z Opavska (zejména hradisko „Čubernice“ u Ohrozimi) a vyjasněna není aní úloha dioritů z Brněnska. Prozatím se zdá, že diority dominovaly ve starší (drahanovické) fázi, kulmské sedimenty pak v mladší (ohrozimské) fázi místní facie KNP, ale nelze vyloučit ani, že jde o místní, ne o časový rozdíl a že některé lokality bazírovaly po 38 Abstrakty celou dobu na dioritech, některé na kulmských sedimentech. Pozůstatky specializované dílenské činnosti nejsou odtud dosud známy. Surovinová základna BI KNP na severní Moravě (širším Olomoucku) a ve východních Čechách je dosud takřka nepoznána. V prvním z těchto regionů, dotýkajícím se jak drahanského, tak i jesenického kulmu mohly ovšem hrát kulmské sedimenty také významnou úlohu. V Dolním Slezsku dominoval tehdy nejspíše místní serpentinit a kulmské suroviny zde prakticky nehrály roli, stejně jako na zbytku území Polska, na Slovensku i dále na východ. Směrem na západ lze uvažovat o jejich využívání zejména v oblastech kolem zdrojových pohoří Harz a Porýnská břidličná vrchovina, ale zatím se zdá jejich výskyt zde marginální. Podle dostupné literatury zastoupení skupiny paleozoických (nejen kulmských, ale i dalších spodnokarbonských nebo devonských) sedimentů jako celku zde dosahuje v nejlepším případě v průměru cca 5 %, jakkoli snad na jednotlivých lokalitách v těsné blízkosti zdrojů může být až 20% jako na některých michelsberských lokalitách v povodí řeky Eder v severním Hessensku. Podle současných publikovaných znalostí se však v období neolitu/eneolitu ve střední Evropě nikde a nikdy zastoupení paleozoických sedimentů mezi surovinami BI ani vzdáleně nepřiblížilo výši zastoupení kulmských surovin ve starém a středním eneolitu na hornoslezských spraších, příp. v sousedících regionech severní poloviny dnešní Moravy. Abstrakty 39 Marcin Szydłowski Katedra Archeologii, Uniwersytet Szczeciński Relacje społeczne a układ zabytków kamiennych na stanowiskach wczesnoneolitycznych – krótka historia interpretacji Historia badań nad przedmiotami kamiennymi, w tym narzędziami pradziejowymi, może być liczona już nawet w setkach lat (Szydłowski 2017, 20). Oznaczenie skały, z której dany przedmiot został wykonany i jej pochodzenie interesowało badaczy już wiele pokoleń temu. Jednakże dzisiaj wydaje się to już zupełnie niewystarczające, jest to wręcz dopiero punkt wyjścia do dalszych analiz, m. in. kontekstualnych, opierających się w dużej mierze na podejściu chaîne opératoire. Choć prowadzenie w ten sposób badań analitycznych jest także nierzadko krytykowane to równocześnie nie można zaprzeczyć, że otwiera zupełnie nowe, szerokie przestrzenie dla analiz i wniosków prowadzonych na bazie zabytków kamiennych (Edmonds 1995; Adams 2002; Tsoraki 2011; Genz et al. 2016). Śledzenie całej technologicznej drogi surowca od jego pozyskania, przez transport, a następnie wstępną obróbkę i dalsze kształtowanie narzędzia oraz sposoby jego użytkowania, ewentualnego naprawiania i konserwowania oraz, na nie mniej ważnym kończąc, czyli sposobie porzucenia narzędzia (Tsoraki 2011a, 22), miałoby znacząco poszerzyć możliwości poznawcze takich zagadnień jak chociażby m. in. kulturowe i/lub ekonomiczne podejście do wartości przedmiotu. Ten kontekstualnie nastawiony aspekt badawczy w petroarcheologii ma już zdecydowanie krótszą historię, liczoną jedynie w dziesiątkach lat. Z początkami bardziej dynamicznego rozwoju tego podejścia mamy do czynienia na przełomie lat 80-tych i 90-tych minionego stulecia. W szczególności dotyczy to zbioru narzędzi kamiennych z kategorii ground stone (Wright 1992; Szydłowski 2020). To specyficzne podejście do opisu tego przemysłu kamieniarskiego miałoby pozwalać na znacznie szerszy wgląd w organizacje i sieci powiązań na linii technologia – gospodarka – relacje społeczne. Analiza kontekstualna w znacznym stopniu opierająca się na przestrzennym 40 Abstrakty rozkładzie zabytków kamiennych, fluktuacjach zachodzących w czasie w danym układzie, a także śladach użytkowania na powierzchniach badanych pod mikroskopem wskazuje na możliwe praktyki sposobów użytkowania narzędzi, ich przechowywania, a także utylizowania (Adams 2002). Na tej podstawie można wysnuć hipotezy o roli tego rodzaju narzędzi w danej społeczności, a następnie, o wewnętrznej organizacji owej społeczności, strukturze społecznej, roli i organizacji domostwa oraz zespołu domostw w obrębie osady, jak i powiązań ponadregionalnych osad. Dorobek tego kontekstualnego podejścia jest wart szczególnej uwagi dla okresu neolitu na obszarze Grecji i Turcji oraz Lewantu, gdzie w oparciu o materiał kamienny ze stanowisk m. in. w Makriyalos i Çatalhöyük poczyniono wiele interesujących analiz i zbudowano często dalekoidące hipotezy odnośnie społecznej organizacji i sieci wzajemnych powiązań, bazując na przestrzennych i kontekstowych rozkładach przedmiotów kamiennych z kategorii ground stone (Baysal, Wright 2005; Hodder 2005; Tsoraki 2007; 2011a; 2011b; 2016; 2017; 2018; Wright 1992; 2008; 2013). Tego rodzaju analizy „obiecują” bardzo wiele możliwości poznawczych przy zastosowaniu metodologii kontekstualnej, jednak czy rzeczywiście są one obiektywnie sprawdzalne? Obecnie realizowane na szeroką skalę analizy zespołów stanowisk osadowych KCWR z Małopolski próbują pokazać na ile może być to podejście rozwojowe, wprowadzające nowe możliwości badawczo-poznawcze, w realiach wczesnego neolitu Europy Środkowej, a na ile pewne aspekty tak ujmowanego kontekstualizmu są w „naszych” warunkach trudne lub wręcz niemożliwe do zastosowania (Szydłowski 2020). Literatura: Adams J.L. 2002. Ground Stone Analysis: A Technological Approach. Salt Lake City: University of Utah Press. Baysal A., Wright K. I. 2005. Cooking, crafts and curation: the ground stone artefacts from Çatalhöyük, 1995-1999. [w:] I. Hodder (red.) Changing Materialities at Çatalhöyük: reports from the 1995-1999 seasons, 307-324. Abstrakty 41 Edmonds M. 1995. Stone Tools and Society. Working Stone in Neolithic and Bronze Age Britain. London: B.T. Batsford. Genz H., Riehl S., Çakırlar C., Slim F., Damick A. 2016. Economic and Political Organization of Early Bronze Age Coastal Communities: Tell Fadous-Kfarabida as a Case Study, Berytus LV, 2016, 79-119. Hodder I. (red.) 2005. Changing Materialities at Çatalhöyük: Reports from 1995-99 Seasons, Cambridge-London: MacDonald Institute for Archaeological Research – British Institute of Archaeology at Ankara. Szydłowski M. 2017. Użytkowanie surowców skalnych na obszarach poglacjalnych Polski w neolicie i początkach epoki brązu. Gdańsk. Szydłowski M. 2020. New ways of analyzing social and symbolic significance of early Neolithic houses based on the function and arrangement of stone objects (Lesser Poland), w druku. Tsoraki C. 2007. Unravelling ground stone life histories: the spatial organization of stone tools and human activities at LN Makriyalos, Greece. Documenta Praehistorica XXXIV, 289-297. Tsoraki C. 2011a. Disentangling Neolithic Networks: Ground stone technology, material engagements and networks of action. [w:] A. Brysbaert, (red.) Tracing prehistoric social networks through technology: a diachronic perspective on the Aegean, New York and London: Routledge, 12-29. Tsoraki C. 2011b. Stone-working traditions in the prehistoric Aegean: the production and consumption of edge tools at Late Neolithic Makriyalos. [w:] V. Davis and M. Edmonds (red.), Stone Axe Studies III, Oxford: Oxbow Books, 231-244. Tsoraki C. 2016. Ground Stone Technologies Çatalhöyük 2016 Archive Report. Web publication, 187-191. Tsoraki C. 2017 (with contribution by M. Siebrecht). Ground Stone Technologies. Çatalhöyük 2017 Archive Report. Web publication, 226-237. 42 Abstrakty Tsoraki C. 2018. The ritualisation of daily practice: exploring the staging of ritual acts at Neolithic Çatalhöyük, Turkey. [w:] I. Hodder (red.), Religion, History and Place in the Origin of Settled Life, University of Colorado Press, 238-262. Wright K. 1992 A classification system for ground stone tools from the prehistoric Levant. PalŽorient 18(2), 53-81. Wright K. I. 2008. Craft production and the organization of ground stone technologies. [w:] Y. Rowan & J. Ebeling (red.), New Approaches to Old Stones: Recent Studies of Ground Stone Artefacts, 130-143. Wright K.I. (with contributions by C. Tsoraki and R. Siddall) 2013. The ground stone technologies of Çatalhöyük. In Substantive Technologies at Çatalhöyük. [w:] I. Hodder (red.) Reports from the 2000-2008 Seasons, London: British Institute at Ankara; Los Angeles: Cotsen Institute of Archaeology Press, 365-416. Abstrakty 43 Michał Borowski Indenpendent researcher, Wrocław Mark Golitko Department of Anthropology, University of Notre Dame, Notre Dame, USA Mirosław Furmanek Uniwersytet Wrocławski, Instytut Archeologii, Wrocław Marek Nowak Uniwersytet Jagielloński, Instytut Archeologii, Kraków Nie z tej samej gliny? Proweniencja wczesnoneolitycznych wyrobów garncarskich ze stanowiska w Dzielnicy w świetle wyników analiz archeometrycznych Badaniami petrograficznym i geochemicznymi (ICP-MS) objęto wczesnoneolityczne wyroby garncarskie związane z kulturą ceramiki wstęgowej rytej, pochodzące ze stanowiska archeologicznego Dzielnica 17 (woj. opolskie), a także próbki geologiczne pozyskane w otoczeniu stanowiska. Celem analiz archeometrycznych było wskazanie naczyń importowanych oraz pozyskanie informacji na temat charakteru dalekosiężnych powiązań mieszkańców osady. Wśród badanych wyrobów znalazły się naczynia zdobione nietypowymi dla dorzecza górnej Odry wątkami ornamentacyjnymi (elementy stylistyki alföldzkiej oraz szareckiej), a także fragmenty ceramiki schudzane egzotycznymi domieszkami (łupek łyszczykowy, łupek grafitowy, gruboziarnisty piasek z licznymi fragmentami skał metamorficznych) (zob. Furmanek 2010; Borowski 2018). Ponadto analizami objęto grupę referencyjną złożoną z kilkudziesięciu naczyń odpowiadających miejscowej konwencji 44 Abstrakty stylistycznej. Przy interpretacji danych geochemicznych wykorzystano metody statystyki wielowymiarowej. Badania petrograficzne pozwoliły stwierdzić, że miejscowa produkcja bazowała w znacznej mierze na dwóch rodzajach surowców ilastych, które wstępnie łączyć można z glinkami lessopodobnymi oraz osadami jeziornymi (mułki zastoiskowe?). Masy garncarskie naczyń grubościennych zazwyczaj obficie schudzano domieszkami organicznymi (sieczka roślinna) oraz piaskiem kwarcowym, który być może pozyskiwany był z pobliskiej terasy Odry. Wyroby delikatne często wykonywano natomiast z mas pozbawionych intencjonalnie dodanych składników nieplastycznych. Uzyskane wyniki wskazują, że naczynia dekorowane w konwencji charakterystycznej dla obszarów zakarpackich zostały wykonane z lokalnych surowców i w związku z tym powinny być wiązane raczej z przeszczepieniem obcych wzorców stylistycznych („import idei”), a nie z dalekosiężną wymianą gotowych wyrobów garncarskich. Pojawienie się w dorzeczu Odry tego rodzaju obcych wątków ornamentacyjnych może zatem być związane z praktykami egzogamicznymi. Za faktyczne importy uznać należy natomiast przynajmniej niektóre spośród naczyń z ornamentem szareckim, na co wskazuje ich nietypowy skład chemiczny, niekiedy wyraźnie odbiegający od składu grupy referencyjnej. Wyroby te mogą pochodzić z zachodniej części Płaskowyżu Głubczyckiego, gdzie w późnej fazie kultury ceramiki wstęgowej rytej tego rodzaju wątki zdobnicze cieszyły się dużą popularnością. Należy jednak również brać pod uwagę możliwość dalekosiężnego transportu naczyń z obszarów bardziej odległych (Dolny Śląsk, północne Morawy). Szczególnie spektakularnymi przykładami wyrobów importowanych są fragmenty ceramiki grubościennej, obficie schudzonej domieszkami pozamiejscowych skał metamorficznych. Na obszar dorzecza górnej Odry tego rodzaju naczynia najprawdopodobniej trafiały okazjonalnie z zachodnich Moraw (łupek grafitowy) i Przedgórza Sudeckiego (łupek łyszczykowy) (zob. Borowski 2018, tam dalsza literatura). Abstrakty 45 Obecność innej grupy fragmentów ceramiki grubej roboty, schudzonej domieszką piasku o bardzo niskiej dojrzałości petrograficznej i teksturalnej, wiązać można przypuszczalnie z wymianą intraregionalną. Na prawdopodobne pochodzenie z południowej części Płaskowyżu Głubczyckiego wskazuje w tym przypadku obecność litoklastów typowych dla utworów osadowych i meta-osadowych odsłaniających się w Sudetach Wschodnich (skały fliszowe, fyllity, łupki łyszczykowe, gnejsy) . Badania zostały sfinansowane ze środków przyznanych przez Narodowe Centrum Nauki w ramach projektu badawczego nr DEC-2014/12/S/HS3/00058. Literatura: Borowski M. 2018. Domieszki pozamiejscowych skał metamorficznych w ceramice kultur wstęgowych ze stanowiska w Dzielnicy (woj. opolskie). [w:] Janák V, Furmanek M, Přichystal A, Stuchlík S (red.) Petroarcheologický výzkum neolitu a eneolitu ve Slezsku, Acta Archaeologica Opaviensia 5, 223-231. Furmanek M. 2010. Wczesnorolnicze społeczności dorzecza górnej i środkowej Odry i ich związki kulturowe z obszarami zakarpackimi. [w:] Gancarski J (red.) Transkarpackie kontakty kulturowe w epoce kamienia, brązu i wczesnej epoce żelaza. Muzeum Podkarpackie, Krosno, 175-202. 46 Abstrakty Antonín Přichystal Ústav geologických věd, Masarykova univerzita, Brno Marek Slobodník Ústav geologických věd, Masarykova univerzita, Brno Křišťál z Českého masivu jako surovina v pravěku a metody zjišťování jeho provenience Rock crystal from the Bohemian Massif as a raw material in prehistory and methods for the determination of its provenance Přestože se křišťál podstatně hůře štípe na artefakty než silicity, na Moravě se setkáváme s jeho využíváním již od středního paleolitu (taubachien a micoquien v jeskyni Kůlna v Moravském krasu; 0,18 až 2,75 % v jednotlivých vrstvách). Během starší fáze mladého paleolitu (bohunicien, szeletien) je přítomen ve štípaných kolekcích jen zcela sporadicky. Zato z aurignacienu známe výjimečnou stanici Nová Dědina u Kroměříže, kde křišťál reprezentuje dominující materiál (bohatě přes 500 kusů), přitom z geologického hlediska je zřejmé, že jeho nejbližší potenciální zdroje leží vzdušnou čarou přes 100 km na západ. V malém množství je křišťál zjišťován i na dalších aurignackých lokalitách. V obrovských souborech štípaných artefaktů řazených do gravettienu respektive pavlovienu (např. Dolní Věstonice, Pavlov, Přerov-Předmostí) jsou křišťálové artefakty výjimečné a relikty valounového povrchu svědčí o náhodném sběru suroviny na sekundárních zdrojích. Bohatá je také nedávno popsaná epigravettská stanice Mohelno-Plevovce (západní Morava), u ní autoři předpokládají provenienci křišťálu převážně z blízkého okolí. Během magdalénienu se křišťál objevuje prakticky na všech větších stanicích situovaných v jeskyních Moravského krasu (Pekárna, Býčí skála, Kůlna), výjimečnou lokalitu představuje Žitného jeskyně Abstrakty 47 u Křtin, kde křišťál dominuje. Občasné kusy křišťálu jsou známé i z mezolitických lokalit (Smolín, Přibice). V neolitu je křišťál, respektive citrín a záhněda, charakteristický pro mladší fáze kultury s moravskou malovanou keramikou (lengyelský kulturní okruh). Je zřejmé, že po přerušení kontaktů s oblastí Zemplínských vrchů na jv. Slovensku, odkud byl během fází Ia a Ib kultury s moravskou malovanou keramikou získáván obsidián, hledali za něj tehdejší zemědělci náhradu a našli jej v křišťálových zdrojích na západní Moravě (archeologická naleziště na Znojemsku až Brněnsku). V pozdní době kamenné (eneolitu) se křišťál jako surovina štípaných artefaktů prakticky nevyskytuje. Průběžná přítomnost křišťálu během celého pravěku a výjimečně bohaté lokality na Moravě ukazují na lokální zdroje v rámci Českého masivu a ne, jak se také dříve uvažovalo, na původ suroviny z Východních Alp. Podle geologické situace lze křišťálové zdroje rozdělit na související s pegmatity v silně metamorfované jednotce moldanubika (jv. okolí Žďáru nad Sázavou, Brtnicko jižně od Jihlavy, Nödersdorf v rakouském Waldviertelu, Písecko – Bechyňsko v jižních Čechách), v metamorfovaném plášti strzelinsko-žulovského plutonu v sileziku (Žulová v českém Slezsku, Jeglowa u Strzelina v polském Slezsku), metamorfně – hydrotermální (tzv. alpský) typ v metamorfitech silezika a konečně křemen-křišťálové žíly ve východní části kulmu Nízkého Jeseníku (Bílovec jz. od Ostravy). Jednotlivé zdroje jsme ovzorkovali a postupně se je snažíme charakterizovat z hlediska mineralogického a zejména přítomnosti a charakteru fluidních inkluzí. Uzavřená fluida obsahují kapalné, plynné a pevné fáze. Konkrétní společenství typů fluidních inkluzí, jejich chemické složení a teploty fázových změn během zahřívání a chlazení/mrazení vzorku (mikrotermometrické studium, pevné i plynné fáze byly rovněž sledovány pomocí ramanovských spekter) je unikátní pro každou přírodní lokalitu. Příčinou jedinečnosti je skutečnost, že hydrotermální aktivita fluid probíhá vždy v unikátních geologicko-petrologických podmínkách. Jako příklad můžeme uvést výzkum fluidních inkluzí z křišťálových artefaktů na aurignacké stanici Nová Dědina u Kroměříže a jeho srovnání s výše uvedenými zdroji v Českém masivu (Slobodník, Přichystal 2017). 48 Abstrakty Obr. 1. Schematic geological map of eastern Central Europe (modified after Dudek and Svoboda 1968 and Teschke et al. 1978) 1 - Quaternary to Neogene sedimentary rocks 2 - Cenozoic volcanic rocks 3 - Paleogene to Mesozoic platform sedimentary cover 4 - Paleogene to Mesozoic folded rocks of the Alpine-Carpathian orogenic belt 5 - Permian to Upper Carboniferou sedimentary and volcanic rocks 6 - Lower Paleozoic to Lower Carboniferous folded and partly metamorphosed rocks 7 - Proterozoic to Lower Paleozoic strongly metamorphosed rocks 8 - Variscan granitoids 9 - Cadomian granitoids 10 - principal investigated natural site with quartz-rock crystal occurrence (open circle: 3 - Jeglowa, 4 - Žulová massif area (Žulová, Velká Kraš), 5 – alpine type veins in Silezikum (Vernířovice, Krásné u Hraběšic), 6 – Bílovec, 7 - Moldanubicum area (Sklené, Rousměrov, Bory-Cyrilov, Brtnice, Kněžice), 8 – Písek area (Hutě near Bechyně), 9 – Nödersdorf, Gudenushöhle (20km northerly from Krems), 10 – Riepencar-Olperer) and archeological sites (full black circle: 1 Nová Dědina, 2 - Žitný cave) Abstrakty 49 Literatura: Slobodník M., Přichystal A. 2017. Provenience křišťálových artefaktů z aurignacké stanice Nová Dědina u Kroměříže na základě studia fluidních inkluzí. Přehled výzkumů 58-1, 9-18. Archeologický ústav AV ČR v Brně. 50 Abstrakty Jacek Michniewicz Instytut Geologii Uniwersytetu Adama Mickiewicza, Poznań Ceramika znad Morza Martwego - polski ślad w badaniach nad pochodzeniem dzbanów z Qumran1. Rejon Morza Martwego stanowi obszar wykopalisk archeologicznych, zwracających szczególną uwagę opinii publicznej z powodu wydarzeń zapisanych na kartach Biblii. W latach czterdziestych XX w. w grotach nieopodal kamiennych ruin (arab. „khirbeh”) zwanych Qumran odkryto manuskrypty, zawierające zarówno księgi Starego Testamentu jak też teksty pozabiblijne (por. Muchowski 1996, 2000). Kwestie genezy zwojów, ich związku z mieszkańcami Qumran, kto i z jakiego powodu ukrył zwoje, zasiedlał tę osadę i jaką pełniła ona funkcję nie zostały w sposób jednoznaczny i przekonywujący rozstrzygnięte. Dość powszechnie akceptowaną jest hipoteza o esseńskim2 charakterze Qumran. Jej twórcą był dyrektor I wykopalisk w Qumran, przeprowadzonych w latach 1951-1956, dominikanin Roland De Vaux (1953a, b, 1954, 1955, 1959, 1973). De Vaux wyznaczył główne okresy rozbudowy i zamieszkiwania osady przedzielone warstwami jej destrukcji. Był on przekonany o związku odnalezionych tekstów z mieszkańcami Qumran, m.in. na podstawie treści zwojów, analizy tekstów Flawiusza oraz Pliniusza Starszego, współobecności ze zwojami dzbanów o kształcie mogącym świadczyć iż służyły do ich przechowywania, podobieństwo stylistyczne ceramiki z khirbeh do ceramiki odkrytej wraz z manuskryptami w grotach, bliskie położenie grot w których odkryto manuskrypty3, a także układ zabudowań osady. 1 Wyniki prezentowanych badań zostały zawarte w monografii: Michniewicz J. 2009: Qumran and Jericho Pottery: a Petrographic and Chemical Provenance Study. Wydawnictwo Naukowe UAM. 2 Esseńczycy stanowili żydowskie ugrupowanie religijne, mieli żyć w izolacji, medytując w pobliskich grotach, w których mogli pozostawić lub ukryć napisane przez siebie teksty. 3 Wiele manuskryptów odkrytych w okolicach Qumran pochodzi z grot krasowych, powstałych w obrębie formacji Shivta., obecne poniżej ruin na stokach rozcięcia erozyjnego Wadi Qumran „groty” są pochodzenia antropogenicznego por. . Humbert, Chambon 1994, 200, Belis 2003, 409-415. Abstrakty 51 Orędownikiem koncepcji stworzonej przez Rolanda de Vaux pozostaje zwłaszcza Jody Magness: “all of the available evidence supports de Vaux’s interpretation of Qumran as a sectarian settlement. Although the other interpretations could account for some of the evidence” (Magness 2002, 15). Pierwszą istotną reinterpretacją esseńskiej genezy Qumran była publikacja Karla Rengstorfa (1960), sugerująca iż zwoje mogą pochodzić ze świątyni w Jerozolimie4. Norman Golb (1980), twierdził, że Qumran nie miało nic wspólnego ze społecznością esseńczyków lecz pełniło funkcje militarne (Golb 1994, 55-56). Tym samym pojawia się kwestia potencjalnego związku zwojów, zarazem „scroll jars,” z warsztatami bliskimi Jerozolimie. W roku 1994 Pauline Donceel-Voûte ogłosiła Qumran jako „villa rustica”. W tym samym roku (1994) Jean-Baptiste Humbert5, określił ruiny Qumran jako pozostałość hasmonejskiej willi (por. Humbert 2003, 422-423), zasiedlonej ponownie, tym razem przez esseńczyków, dopiero po jej zniszczeniu, które mogło nastąpić w roku 56 p.n.e bądź 31 p.n.e. (por. Humbert 2006, 31- 38). Do zwolenników koncepcji odrzucających całkowicie religijny charakter Qumran należał między innymi Yizhar Hirschfeld (1998, 2000, 2004, 2006)6 oraz Lena Cansdale (Cansdale 1997, 123)7. Całkowicie odmienną wizję funkcji Qumran przedstawili izraelscy archeolodzy Yitzhak Magen i Yuval Pelleg (2006, 2007). Po 10 sezonach badań archeologicznych na terenie osady oraz w pobliskich grotach uznali, że po okresie hasmonejskim zakończonym najazdem Rzymian, Qumran przez wiele dekad stanowiło centrum produkcji ceramiki. Zaopatrywane przez akwedukt baseny odkryte w Qumran nie miały przeznaczenia rytualnego lecz stanowiły rezerwuar iłu dostarczanego w formie zawiesiny. “In this years the clay was transferred to other production centers, such as Jerusalem (sic!), Jericho or other sites” (por. str. 94). The cylindrical jars “were mistakenly called scroll jars, whereas they 4 por. opinię de Vaux na temat tej hipotezy (1973, 105) 5 JBH jest następcą de Vaux, odpowiedzialnym za prowadzenie badań archeologicznych przez francuską Ecole Biblique et Archeologique. 6 Yizhar Hirschfeld (2000) wiązał obecność esseńczyków z ruinami okolic En Gedi. 7 On the location of Qumran within road system of Judea in the late Helenistic and early Roman periods see Harel 1967, Broshi 1999, Cansdale 1997, 104-107, Hirschfeld 2004, 12-14. 52 Abstrakty were used for storing fresh and dried dates as well as the honey” (Magen i Pelleg 2006, 109-113). W kontekście przytoczonych, teorii dotyczących funkcji Qumran istotnym argumentem, weryfikującym przynajmniej niektóre z zaprezentowanych powyżej hipotez stały się prezentowane wyniki badań. Francuska Szkoła Biblijna i Archeologiczna w Jerozolimie (Jean-Baptiste Humbert OP) udostępniła ceramikę z Qumran, zarazem strona izraelska, Uniwersytet Hebrajski (prof. Ehud Netzer) oraz Izraelski Departament Starożytności (dr Rahel Bar-Nathan) udostępniły ceramikę z hasmonejsko-herodiańskich pałaców odkrytych w Jerycho. Analizom poddano: 80 fragmentów ceramiki z Qumran, w tym 22 fragmenty „scroll jars”; 51 fragmentów ceramiki z pałaców w Jerycho (w tym dwa o kształcie wskazującym na potencjalny związek ze zwojami). W przypadku Qumran jest to ceramika reprezentująca okres herodiański (31 p.n.e. – 48 n.e.), w przypadku Jerycho reprezentująca pełny zakres rozbudowy pałaców, od czasów hasmonejskich 100-95 p.n.e – 31 p.n.e, poprzez okres herodiański 31 p.n.e – 48 r n.e (Netzer 2001: 1-10; Bar-Nathan 2002: 4-5; R. De-Vaux, rękopis dziennika wykopalisk z lat 1951-1956, muzeum École Biblique et Archéologique de Française de Jérusalem ). Próbki te przebadano petrograficznie, poprawność wydzieleni petrograficznych potwierdzono badaniami składu chemicznego (INAA, ICP-MS) oraz badaniami mikropaleontologicznymi, które wykonała prof. Barbara Olszewska. Równolegle prowadzono badania terenowe zbierając próbki potencjalnego surowca. Podstawowym rezultatem przeprowadzonych badań jest wykazanie czterech odmian surowca określonych jako grupy petrograficzne I-IV8. Fakt ten wyklucza związek z warsztatem bazującym na jednym surowcu lokalnym 8 Por. Michniewicz, Krzyśko 2003, Michniewicz 2009. Abstrakty 53 Do grup tych należą: Grupa I: Rendzina, lekko pylasty ił, bogaty w foraminifery górnej kredy (Fig. 2), Grupa II: tłusty ił bogaty w romboidalne węglany frakcji piaszczystej (Fig. 3), Grupa III: tłusty ił zawierający piasek kwarcowy lub kwarcowo-węglanowy, nieliczne fragmenty piaskowców kwarcytowych oraz zachowane fragmenty łupków ilastych, nieobecny w pobliżu Qumran (Fig. 4) Grupa IV: Terra rosa, surowiec bogaty w związki żelaza oraz pył, zwłaszcza kwarcowy (Fig. 5). Większość dzbanów na zwoje została wykonana z identycznego surowca ilastego – o cechach Grupy III. Jest to ten sam surowiec, z którego wykonano dzbany odkryte zarówno w grotach, na obszarze ruin Qumran, oraz dwóch dzbanów z Jerycho. Iły dostarczane przez akwedukt z Wadi Qumran, z pewnością nie były surowcem z którego wykonano przebadaną ceramikę. Są typem margla, bogatego w foraminifery wskazującymi na strop górnej kredy, podczas gdy ceramikę wykonano z surowca starszego, reprezentującego alb-cenoman (Fig. 6). Zarazem są one skrajnie odmienne pod względem składu chemicznego. Odróżnia je bardzo duża zawartość Cr, przy niskiej zawartości Fe, wysoka zawartość uranu, niska zawartości Hf i pierwiastków ziem rzadkich. Wysoką zawartość Cr oraz U w tych osadach najprawdopodobniej tłumaczy deterioracja pobliskiej wychodni automorficznie zmienionych skał formacji Hartrurim. Skały te są bowiem odsłonięte na pustyni, bezpośrednio nad Wadi Qumran, gdzie są rozcinane siecią rzek okresowych. W tej perspektywie teorię o funkcji Qumran jako ośrodka produkcji ceramicznej, na bazie surowca dostarczanego przez akwedukt, należy uznać za nieprawdziwą. 54 Abstrakty Fig. 1. Mapa obszaru badań (Humbert, Gunneweg 2003) Abstrakty 55 Fig. 2. Petrograficzna Grupa I, próbka KHQ 458 (khirbeh Qumran), dzbanek – obiektyw 10x, nikole X Fig. 3. Petrograficzna Grupa II, próbka KHQ 538 (khirbeh Qumran), lampa – obiektyw 10x, nikole X 56 Abstrakty Fig. 4. Petrograficzna Grupa III, próbka GQ 3-8 (grota 3), „scroll jar” – obiektyw 10x, nikole X Fig. 5. Petrograficzna Grupa IV, próbka KHQ 3231 (khirbeh Qumran), garnek do gotowania – obiektyw 10x, nikole X Abstrakty 57 Fig. 6. Próbka wypalonego iłu pobranego w obrębie akweduktu, ponad Qumran – obiektyw 10x, nikole X Literatura: Bar-Nathan R., 2002. Hasmonean and Herodian palaces at Jericho. Final reports of the 1973-1987 excavations. Vol III: The pottery. Israel Exploration Society. Institute of Archaeology, Hebrew University of Jerusalem. Bélis M., 2003: Révision commentée des différents systemes de numérotation. In: Humbert J.-B., Gunneweg J., (eds), Khirbet Qumrân et ‘Ain Feshkha. Vol. 2: 409-415. Cansdale L., 1997: Qumran and the Essenes. A re-evaluation of the evidence. Texte und Studien zum antiken Judentum, vol. 60. J.C.B. Mohr (Paul Siebeck), Tübingen. Donceel-Voute P., 1994: Les ruines de Qumrân. Archeologia 298: 24-35. Golb N., 1980: The problem of origin and identification of the Dead Sea scrolls. Proceedings of the American Philosophical Society 124/1: 1-24. 58 Abstrakty Golb N., 1994: Khirbet Qumran and the manuscript finds of the Judean wilderness. In: Wise M.O. et al. (eds), Methods of investigation of the Dead Sea scrolls and the Khirbet Qumran site. Annals of the New York Academy of Sciences 722: 51-72. Hirschfeld Y., 1998: Early Roman manor houses in Judea and the site of Khirbet Qumran. Journal of Near Eastern Studies 57: 161-189. Hirschfeld Y., 2000: A settlement of hermits above En Gedi. Journal of the Institute of Archaeology of Tel Aviv University 27 (1): 103-155. Hirschfeld Y., 2004: Qumran in context: Reassessing the archaeological evidence. Hendrickson Publishers. Hirschfeld Y., 2006: Qumran in the Second Temple Period: A reassessment. In: Galor K., Humbert J.-B., Zangenberg J. (eds), The site of the Dead Sea scrolls: Archaeological interpretations and debates, 223-239. Humbert J.-B., 1994: L’éspace sacré a Qumrân: Propositions pour l’archéologie. Revue Biblique 101-2: 161-214. Humbert J.-B., 2003a: The chronology during the first century B.C. De Vaux and his method: A debate. In: Humbert J.-B., Gunneweg J. (eds), Khirbet Qumrân et ‚Ain Feshkha, NTOA, Fribourg, Vol. 2: 425- 438. Humbert J.-B., 2003b: Qumran, Essenes and architecture. In: Humbert J.-B., Gunneweg J. (eds), NTOA, Fribourg ,Vol. 2: Khirbet Qumrân et ‘Ain Feshkha, 419-425. Humbert J.-B., 2006: Some remarks on the archaeology of Qumran. In: Galor K., Humbert J.-B., Zangenberg J. (eds), The site of the Dead Sea scrolls: Archaeological interpretations and debates, 19-39. Magen Y., Peleg Y., 2006: Back to Qumran: Ten years of excavations and research, 1993-2004. In: Galor K., Humbert J.-B., Zangenberg J. (eds), The site of the Dead Sea scrolls: Archaeological interpretations and debates: 55-113. Magen Y., Peleg Y., 2007: The Qumran excavations 1993-2004. Preliminary Report. Judea & Samaria Publications 6, Jerusalem. Abstrakty 59 Magness J. 2002: The archaeology of Qumran and the Dead Sea scrolls. Eerdmans, Grand Rapids. Michniewicz J., Krzyśko M., 2003: The provenance of scroll jars from Qumran in the light of archaeometric investigations. In: Humbert J.-B., Gunneweg J. (eds), Khirbet Qumrân et ‚Ain Feshkha. NTOA, Fribourg, Vol. 2: 61-99. Michniewicz J. 2009: Qumran and Jericho Pottery: a Petrographic and Chemical Provenance Study. Wydawnictwo Naukowe UAM. Muchowski, P., 1996: Rękopisy znad Morza Martwego. Qumran -Wadi Murabba’at-Masada. The Enigma Press. Kraków. Muchowski, P. 2000: Komentarze do rękopisów znad Morza Martwego. The Enigma Press. Kraków. Netzer E., 2001: Hasmonean and Herodian Palaces at Jericho: Final reports of the 1973-1987 excavations. Vol. 1: Stratigraphy and Architecture. Israel Exploration Society, Jerusalem. Rengstorf K. 1960. Hirbet Qumran und die Bibliothek vom Toten Meer. Stuttgart: W. Kohlhammer. Vaux R. de 1953a. Fouille au Khirbet Qumrân. Rapport préliminaire. Revue Biblique 60: 83-106. Vaux R. de 1953b. Exploration de la région de Qumrân. Rapport préliminaire. Revue Biblique 60, 540-561. Vaux R. de 1954. Fouilles au Khirbet Qumrân, Rapport préliminaire sur la deuxieme campagne. Revue Biblique 61, 206-236. Vaux R. de 1955. La poterie. Discoveries in the Judean Desert 1, 8-17. Vaux R. de, 1959. Fouilles de Feshkha. Revue Biblique 66, 225-255. Vaux R. de, 1973. Archaeology of the Dead Sea scrolls. Oxford University Press, London. 60 Abstrakty Maciej Pawlikowski Katedra Mineralogii, Petrografii i Geochemii, Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków Antoni Lubelczyk Muzeum Okręgowe, Rzeszów Kompleksowe badania mineralogiczno-petrograficzne i geochemiczne zamku w Czudcu Prezentowane badania miały na celu pełne rozpoznanie możliwie wszystkich obiektów, odkrytych na zamku w Czudcu w trakcie wieloletnich prac archeologicznych. Wykonano je z wykorzystaniem najnowszych metod badań. Jest to pierwsze w Polsce tak szerokie i kompleksowe rozpoznanie zamku i jego zabytków. Ceramika Badania mineralogiczno-technologiczne ceramiki miały na celu charakterystykę mas ceramicznych naczyń pozyskanych w czasie wykopalisk. Reprezentują one różne okresy, a ich badania, prowadzone niżej opisanymi technikami, pozwalają rozpoznać skład mineralny i ziarnowy mas ceramicznych, atmosferę i temperaturę wypału, schudzanie i inne elementy technologii garncarskich. Wypał lokalnej gliny i zastosowany program komputerowy pozwalają obiektywnie porównywać masy ceramiczne dając podstawy do ustalenia pochodzenia naczyń. Zastosowane techniki badawcze znacznie poszerzyły wiedzę o szkliwach i technologiach szkliwienia naczyń. Kafle Pomimo zbliżonej technologii przygotowania i wypalania kafli, zwłaszcza biskwitu, ich produkcja, jak i szkliwienie mają swoją specyfikę. Wykazano to, wykonując szereg spe- Abstrakty 61 cjalistycznych badań i zwracając szczególną uwagę na podobieństwo mas ceramicznych kafli do mas ceramicznych ceramiki, jak i lokalnych surowców. Otrzymane wyniki, w tym ich komputerowa analiza porównawcza, pozwoliły wskazać surowce lokalne oraz importy. Badania szkliwa, pokrywającego niektóre kafle, miały dać odpowiedź na pytanie, czy technologia szkliwienia, skład mineralny i chemiczny szkliwa z kafli jest ewentualnie podobny do szkliwa z badanych naczyń ceramicznych. Szkła Niewielka ilość poddanych badaniom zabytków wykonanych ze szkła, stanowi jedynie wstępne rozpoznanie zarówno chemizmu szkła, jak i barwników użytych do dekoracji przedmiotów. Otrzymane wyniki stanowią jednak dobry materiał porównawczy do szkieł z innych stanowisk. Zaprawy Już makroskopowe oględziny zapraw wykazały, że są one mocno zróżnicowane zarówno pod względem proporcji wapna do piasku, jak i mineralnego składu samego piasku dodawanego do zapraw wapiennych. Sugerowało to niestabilność receptur wytwarzania zapraw, nawet w tym samym okresie historycznym i sugerowało eksplorację piasku do zapraw w różnych miejscach. To skłania do przypuszczeń, że w budowie zamku, nawet w tym samym okresie czasu, brało udział kilka zespołów murarzy, bowiem mistrzowie murarscy mają swoje bardzo precyzyjnie określone receptury i technologie wykonywania zapraw. Powyższe hipotezy sprawdzano, wykonując prezentowane badania. Kamień Badania kamienia z murów zamku miały na celu nie tylko określenie jego charakteru mineralogiczno-petrograficznego, lecz także wskazanie technik obróbki, budowania, jak też ustalenie źródła, z którego wydobywano kamień do budowy zamku w Czudcu. W tym celu wykonano także badania kamienia z lokalnych złóż i naturalnych wychodni oraz pojedynczych kamieni z zamku w Krajowicach („Golesz”) i Odrzykoniu („Kamieniec”). 62 Abstrakty Cegły Wykonano badania cegieł pochodzących z muru średnio-wiecznego i renesansowego, aby sprawdzić, czy w tych dwóch historycznych okresach używano tej samej, czy innej cegły. Sprawdzono także, czy w cegle z muru renesansowego znajduje się substancja organiczna związana z wykorzystywaniem miejsca jako lokalnej toalety. Piaski Wykonano badania lokalnych piasków w celu sprawdzenia, czy nie wykorzystywano ich jako materiału schudzającego do mas ceramicznych ceramiki i kafli lub nie dodawano go do zapraw murarskich. Badania bazowały na klasycznych mikroskopowych analizach petrograficznych, prowadzonych w szlifach w przechodzącym świetle spolaryzowanym. Glina Lokalną glinę badano w celu sprawdzenia, czy była ona używana do produkcji badanych naczyń bądź kafli. Została ona rozrobiona z wodą do homogenicznej masy ceramicznej. Z masy tej uformowano małą cegiełkę, którą przed wypaleniem w 800°C wysuszono. Określono skurcz masy ceramicznej po wysuszeniu i wypaleniu cegiełki. Z wypalonej cegiełki wykonano szlif mikroskopowy, a następnie jego analizę mineralogiczno-petrograficzną pod kątem podobieństwa do badanej ceramiki i kafli. Metody badań ceramiki, kafli, szkieł i inych Ze względu na charakter próbek, ceramikę i kafle badano metodą mikroskopii polaryzacyjnej, uzupełniając ją analizami szkliw, prowadzonymi metodą EDS, podczas obserwacji prowadzonych z wykorzystaniem mikroskopu skaningowego. Po wykonaniu badań przeprowadzona została ich charakterystyka i porównanie mas garncarskich (ceramiki i kafli) między sobą oraz pod kątem ewentualnego ustalenia pochodzenia (produkcja lokalna, importy). Każda z próbek charakteryzowana jest przez 32 cechy surowcowo-technologiczne. Do porównania ceramiki archeologicznej i mas garncarskich kafli wykorzystano Abstrakty 63 program komputerowy POTTERY, który pozwala porównać wszystkie 32 cechy jednej konkretnej próbki z 32 cechami wszystkich analizowanych próbek. Podobieństwo wyrażane jest w procentach, gdzie 100% oznacza identyczność. Tym sposobem ustalono koneksje między masami ceramicznymi. W analizach za podobne uznano próbki o podobieństwie przekraczającym 55%. Badania przy pomocy mikroskopu polaryzacyjnego pozwoliły na określenie składu mineralnego mas ceramicznych, ich składu ziarnowego, struktur i tekstur, sposobu występowania szkliwa, itd. Badania przy pomocy mikroskopu skaningowego z przystawką do analiz chemicznych EDS (Energy Dispersive Spectroscopy) prowadzono na wybranych próbkach, tj. szkliwach pokrywających ceramikę i kafle oraz na szkłach. Pozwoliły one na rozpoznanie struktury szkliwa, jego charakteru chemicznego, jak też na oznaczenie składu chemicznego szkieł i malowań, które je pokrywają. Badania skaningowe obejmowały obserwacje morfologii i struktur szkliw oraz ilościowe analizy składu chemicznego, ze szczególnym uwzględnieniem pierwiastków barwiących szkliwa. Wykonano dokumentację fotograficzną oraz wykresy EDS i tabelaryczne zestawienie wyników analiz chemicznych. Pełne wyniki omówionych badań zawarto w publikacji książkowej. Ryc. 1. Publikacja omawiająca kompleksowe badania zamku w Czudcu 64 Abstrakty Michał Sachanbiński Szkoła Wyższa Rzemiosł Artystycznych i Zarządzania, Wrocław Wojciech Filipowiak Ośrodek Archeologii Średniowiecza Krajów Nadbałtyckich Pomorze i ziemie nadbałtyckie w okresie pomiędzy I a XVI w., Szczecin Piotr Gunia Instytut Nauk Geologicznych, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław Wstępne dane o kamieniach szlachetnych i ozdobnych z Wolina Surowce kamienne (minerały i skały) odgrywały dużą rolę w kulturze Wolina – najlepiej rozpoznanego pod względem archeologicznym ośrodka miejskiego na słowiańskim wybrzeżu Bałtyku (Filipowiak 1987). Według Janusza Skoczylasa (1999) na Wolinie zinwentaryzowano 838 przedmiotów wykonanych z 21 rodzajów skał. O ile jest dobrze zbadana kwestia użytkowania surowców skalnych (Skoczylas 1999) to opracowania dotyczące wyrobów z kamieni szlachetnych i ozdobnych są nieliczne i dotyczą przede wszystkim karneoli (Filipowiak, Szydłowski, 2019). Problematyka tych kamieni zaczyna odgrywać w archeologii coraz większą rolę (Rapp 2002, Gliozzo 2019). W Polsce wyroby z kamieni szlachetnych i ozdobnych należą do rzadkich znalezisk w zespołach wczesnośredniowiecznych. Według wstępnych ustaleń na Wolinie zainwentaryzowano ponad 100 obiektów wykonanych z kamieni szlachetnych i ozdobnych. Jest to więc drugi po Ostrowie Tumskim we Wrocławiu ośrodek występowania tych kamieni (Kazimierczyk, Sachanbinski 1978, Lisowska 2013, Gunia 2013). Odkryte na Wolinie zbiory wyrobów z kamieni jubilerskich dają możliwości szerokich badań interdyscyplinarnych. Abstrakty 65 Zabytki wykonane z kamieni szlachetnych i ozdobnych pochodziły z centrum wczesnośredniowiecznego miasta (stanowisko 1). Część z nich została odkryta na wysoczyźnie, w wykopie 6, gdzie odnaleziono pozostałości gęstej zabudowy, ślady uprawiania wielu rzemiosł, a także dowody na uprawianie jakiejś formy kultu. Jest to obszar, gdzie znajdują się najstarsza zarejestrowana część miasta, która miała szczególne znaczenie dla ówczesnych mieszkańców, być może związane z wierzeniami. Część zabytków pochodzi z wykopu 8, który objął fragment wczesnośredniowiecznego portu. Chronologia badanego zbioru obejmuje przedmioty pochodzące z okresu od połowy IX do końca XII wieku. Wstępne gemmologiczne badania identyfikacyjne kamieni szlachetnych i ozdobnych obejmowały ich analizę makroskopową oraz oznaczenia widm ramanowskich za pomocą przenośnego spektrometru GemmoRaman 532 o rozdzielczości 10 cm-1. Do analiz zastosowano laserowe źródło światła widzialnego o długości fali 532 nm o mocy 10mW, a uzyskane widma rejestrowano na detektorze CCD w zakresie 200-1400 cm-1. Do interpretacji uzyskanych wyników wykorzystywano oprogramowanie urządzenia z danymi dla kamieni szlachetnych i ozdobnych oraz internetową bazę widm ramanowskich minerałów (RRUFF Project, Lafuente et al. 2015). Łącznie zbadano 63 zabytki , z których większość stanowiły paciorki kuliste w dwóch klasach wielkości tj. o średnicy 3-7 mm oraz 9-13 mm. Stwierdzono też kilka okazów paciorków fasetowanych, a w tym: o prostopadłościennym kształcie ze ściętymi narożami i większymi fasetkami o rombowych zarysach na szerszych płaszczyznach. Napotkano też pojedyncze kamienie jubilerskie o szlifie w kształcie „kropli” lub „oliwki” z obustronnie wykształconym szpicem lub wydłużone o walcowym kształcie z dużymi prostokątnymi fasetami zorientowanymi zgodnie z dłuższą osią wyrobu. Inny rodzaj kamieni stanowiły spłaszczone paciorki o walcowych zarysach z trzema rzędami po 7 trapezowych fasetek (ułożonych dokolnie) z pojedynczymi, sześciokątnymi ściankami u góry i z dołu. Wśród wyrobów gliptycznych natrafiono na walcowe lub dwustożkowe przedmioty przypominające wyglądem przęśliki lub paciorki o pierścieniowym kształcie z kilkumilimetrowym, centrycznie umieszczonym otworkiem. Oprócz nich, odnotowano tu obecność półwytwo- 66 Abstrakty rów kamieni fasetowanych, z oznakami ich wstępnego szlifowania oraz niewielkie bryłki surowca o nieregularnym kształcie. Uzyskane wyniki badań ramanowskich wskazują, że w analizowanej kolekcji z Wolina najczęściej wykorzystywanym surowcem jubilerskim był kwarc. Najczęściej występował on jako: bezbarwny (przezroczysty) kryształ górski, bladożółty (przezroczysty) cytryn oraz przeświecający na błękitno lub nieprzezroczysty kwarc mleczny. Wśród odmian chalcedonu najczęściej spotykany był nieprzezroczysty agat o zmiennym zabarwieniu (biały, czerwony, bladozielony) najczęściej z ostro powyginanymi „pierścieniami Liesenganga”. Pojedyncze okazy były przeświecające: ciemnoszary agat z czarnymi warstewkami oraz pomarańczowo-czerwony karneol z czarnymi śladami ich subtelnego uwarstwienia. W obrębie innych rodzajów surowca udało się zidentyfikować drobnoziarniste odmiany skał węglanowych (wapień organogeniczny, marmur, margiel), krzemienie oraz skałę chlorytową (zieleniec?). Kilka z badanych wyrobów gliptycznych wykonano prawdopodobnie z poroża lub kości zwierzęcych ale dokładna identyfikacja rodzaju ich organicznego surowca wymaga dodatkowych badań. Dokładna obserwacja powierzchni niektórych kamieni jubilerskich z Wolina pozwoliła na stwierdzenie śladów oddziaływania wysokiej temperatury. Najlepiej są one widoczne w przypadku nieprzezroczystych agatów, oraz niektórych kulistych paciorków z kryształu górskiego, gdzie występują rozległe systemy mikropęknięć kontrakcyjnych. Należy zauważyć, że podobne pod względem surowca i stylistyki wykonania kamienie jubilerskie z Wolina przypominają wcześniej opisywane wczesnośredniowieczne produkty twórczości kamieniarskiej z obszaru Dolnego Śląska (Kaźmierczyk, Sachanbiński 1978, 493) oraz opisywane średniowieczne kamienie jubilerskie z Ostrowia Tumskiego we Wrocławiu (Gunia 2013, 286). Przedmiotem dalszych badań będzie kwestia pochodzenia kamieni jubilerskich. Niewątpliwie ozdoby wykonane z tych kamieni trafiły do Wolina drogą dalekosiężnych szlaków handlowych nadbałtyckiej strefy gospodarczej, w której czynny udział brali Skandynawowie oraz Słowianie. Abstrakty 67 Podjęta zostanie próba określenia pochodzenia surowca użytego do wykonania znalezionych wyrobów. Wykorzystane zostaną współczesne metody badawcze mineralogii i geochemii. Literatura: Filipowiak W. 1987. Słowiańskie ośrodki handlowo-morskie nad Bałtykiem (Uwagi do ich początków i rozwoju). Trudy piatego Mieżdunarodnego Kongresa Slowianskoj Archeologii. Filipowiak W., Szydłowski M. 2019. Stone artefacts. [w:] M. Rębkowski (red.), Wolin – the Old Town. Vol. II: Studies on Finds, Szczecin, 221–244. Gliozzo E. 2019. Variations on the silica theme: Classification and provenance from Pliny to current supply, EMU Notes in Mineralogy, Vol. 20 (2019), Chapter 2, 13-85. Gunia P. 2013. Wyniki badań gemmologicznych wczesnośredniowiecznych kamieni jubilerskich z Ostrowa Tumskiego we Wrocławiu. [w:] E. Lisowska E. (red.) Wydobycie i dystrybucja surowców kamiennych we wczesnym średniowieczu na Dolnym Śląsku. Wrocław, 285-309. Kaźmierczyk J., Sachanbiński M. 1978. Studium o produkcji wyrobów z kamieni szlachetnych na Śląsku w X-XII wieku. Kwartalnik Kultury Materialnej 4, 466-495. Lafuente B., Downs R. T., Yang H., Stone N. 2015. The power of databases: The RRUFF project. [w:] T. Armbruster, R. M. Danisi (red.) Highlights in Mineralogical Crystallography, Brlin, 1-30. Lisowska E. 2013, Wydobycie i dystrybucja surowców kamiennych we wczesnym średniowieczu na Dolnym Śląsku, Wrocław. Rapp G.R. 2002. Archeomineralogy, Springer, Verlag-Berlin. Skoczylas J. 1999. Użytkowanie surowców skalnych na wczesnośredniowiecznym Wolinie. Przegląd Geologiczny 47 (3), 238-240. 68 Abstrakty Krzysztof Jaworski Instytut Archeologii, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław Skała miejscowa czy dostarczona z zewnątrz? W kwestii datowania wałów drewniano-kamienno-ziemnych wczesnośredniowiecznej Niemczy. W sprawozdaniu z badań wykopaliskowych przeprowadzonych w Niemczy w 1973 r., badacz tego stanowiska Józef Kaźmierczyk opisując tamtejsze konstrukcje obronne przedstawił taki ich opis: „W czasie badań minionego sezonu wykopaliskowego wyraźnie zarysowała się możliwość badania zewnętrznych ciągów murów i oblicówek [kamiennych], będących nie szarymi układami kamiennymi lecz barwnymi płaszczyznami skonstruowanymi z celowo dobranych kolorystycznie łupków. Wyraźniej zaznaczyło się także zagadnienie patyny murów. Sprawy te są obecnie przedmiotem badań petroarcheologicznych.” (Kaźmierczyk 1974, 68). Do wypowiedzi tej praktycznie nigdy się nie odnoszono w literaturze archeologicznej i petroarcheologicznej, nawet w opracowaniu, w którym kwestia kamiennych konstrukcji obronnych grodów sudeckich stanowiła pierwszoplanowy problem badawczy (Jaworski 2005, 164 n., gdzie rozważania na temat konstrukcji obronnych wczesnośredniowiecznej Niemczy). Zapewne uważano, że przedstawione przez J. Kaźmierczyka rozważania dotyczące estetycznych walorów konstrukcji obronnych grodu nad Ślęzą są naukowo nieweryfikowalne, tym bardziej że w swoim artykule autor nie zamieścił żadnej fotografii i rysunku opisywanych konstrukcji. Możliwe, że gdyby w swoim opisie J. Kaźmierczyk użył zamiast sformułowania „barwne płaszczyzny” terminu „kamuflaż” odbiór jego słów byłby większy. Jest to jednak, a dzisiejszej perspektywy, jedynie przypuszczenie. W związku z realizowanym obecnie w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego grantem, którego celem jest zinwentaryzowanie dokumentacji naukowej z prowadzonych po II wojnie światowej badań w Niemczy, dokonano digitalizacji dokumentacji Abstrakty 69 fotograficznej powstałej podczas tych badań, zarówno negatywów czarno-białych, jak i diapozytywów (przeźroczy) barwnych. Niektóre fotografie niemczańskich konstrukcji obronnych, powstałe podczas badań w zachodniej części wzgórza grodowego w latach 1970-1972, mogą potwierdzać zacytowaną wyżej wypowiedź J. Kaźmierczyka, wedle której pewne partie oblicówek kamiennych mogły być budowane z różnych rodzajów skał. Pytanie jednak, czy intencją budowniczych było różnicowanie zewnętrznej ściany wału (jego faktury, koloru, wielkości wykorzystywanych bloczków skalnych? itp.), czy też ten dobór był przypadkowy, tzn. czy do wznoszenia kolejnych odcinków wału wykorzystywano ten rodzaj surowca skalnego, który został układającym licową ścianę wału w danym momencie dostarczony. W opublikowanych sprawozdaniach z badań zachodniej części grodu niemczańskiego J. Kaźmierczyk skłaniał się do datowania rozpoznawanych tam konstrukcji na VIII-X w. Moim zdaniem właśnie dostrzeżone przez tego badacza zróżnicowanie wykorzystywanego przy budowie wałów surowca skalnego wskazuje, że rozpoznane wówczas odcinki wałów powinny być młodsze, powstałe najwcześniej w 1 poł. XI w. Na jakiej podstawie można wysnuć taki wniosek? Wzniesiony najpewniej dopiero w X w. wczesnośredniowieczny gród niemczański nie był otoczony, jak wynika z badań osadniczych prowadzonych w bezpośrednim sąsiedztwie dzisiejszego miasta, systemem gospodarczo związanych z tym grodem osad otwartych. Najprawdopodobniej skalny materiał budowlany pozyskiwano w najbliższym sąsiedztwie wzgórza grodowego, chociażby przez wyłupywanie bloków skalnych we wschodniej części wzniesienia, na krawędzi przełomowej doliny Ślęzy (efektowne sjenitowe skalne partie zbocza znajdujące się u stóp dawnego grodu zachowały się do dzisiaj; Grocholski, Majerowicz 1969). Materiał skalny użyty do wznoszenia niemczańskich konstrukcji obronnych w X w. powinien generalnie charakteryzować się jednorodnością. Sytuacja diametralnie zmieniła się po 991 r., kiedy południowa, sudecka część Śląska, znalazła się w granicach państwa wczesnopiastowskiego, zaś Niemcza stała się jednym z najważniejszych ośrodków grodowych w prowincji śląskiej państwa pierwszych Piastów. 70 Abstrakty Gród ten urósł w ostatnich wiekach wczesnego średniowiecza do rangi grodu kasztelańskiego, czyli będącego miejscem sprawowania władzy administracyjnej i głównym podsudeckim ośrodkiem militarnym i gospodarczym. Kasztelania niemczańska rozciągała się od Górki i Sobótki na północy po rejon Zwróconej koło Ząbkowic Śląskich na południu i od Gogołowa na zachodzie po najbliższe okolice Strzelina na wschodzie (Atlas Historyczny Miast Polskich; Młynarska-Kaletynowa 2002, 32). Już te nazwy miejscowe chyba wszystkim geologom kojarzą się ze znajdującymi się w najbliższych okolicach tych miejscowości złożami różnych rodzajów skał. Czy w ramach powinności feudalnych do głównego ośrodka kasztelani, czyli do Niemczy, dostarczano też z tych miejsc kamienia budowlanego, tego na obecnym etapie badań jeszcze nie wiemy. Ogląd fotografii też może nie przynieść decydujących rozstrzygnięć. Na pewno jednak podczas przyszłych badań archeologicznych prowadzonych na terenie Niemczy (ale też i innych współczesnych jej grodach kasztelańskich, np. grodu w Cieszynie, Bardzie, Wleniu i in.) należy poddać obserwacjom petroarcheologicznym tamtejsze konstrukcje obronne. W realiach XI i XII w. niekoniecznie muszą tam występować jedynie miejscowe rodzaje surowca. Obecność innych rodzajów skał, dostarczonych z odleglejszych części kasztelani, nawet z jej peryferyjnych stref, jest jak najbardziej uzasadniona. Literatura: R. Eysymontt, K. Jaworski, M. Młynarska-Kaletynowa (red.) 2003. Atlas Historyczny Miast Polskich 4 - Śląsk, zeszyt 4, Niemcza. Wrocław. Grocholski W., Majerowicz A. 1969. Wycieczka 41: Niemcza - Gilów - Dzierżoniów – Włóki. [w:] W. Grocholski (red.) Przewodnik geologiczny po Sudetach, Warszawa, 499505. Jaworski K. 2005. Grody w Sudetach (VIII-X w.). Wrocław. Kaźmierczyk J. 1974. Wyniki badań wykopaliskowych w Niemczy, pow. dzierżoniowski, uzyskane w 1973 r. Śląskie Sprawozdania Archeologiczne 16, 66-71. Abstrakty 71 Kaźmierczyk J. 1978. Kamienne elementy obronne grodów śląskich w VIII-XI w., [w:] E. Niemczyk (red.) Początki zamków w Polsce, Prace Naukowe Instytutu Historii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej 12, Seria: Studia i Materiały 5, Wrocław, 33-45. Młynarska-Kaletynowa M., Schölzel J. 2002. Najdawniejsza Niemcza. [w:] M. Młynarska-Kaletynowa (red.) Niemcza. Wielka historia małego miasta, Wrocław, 27-41. 72 Abstrakty Ewa Lisowska Instytut Archeologii, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław Piotr Gunia Instytut Nauk Geologicznych, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław Współpraca archeologów i petrografów wrocławskich w XX i XXI wieku Cooperation of archaeologists and petrographers in the 20th and 21st centuries in Wrocław Historię współpracy w środowisku badaczy wrocławskich można podzielić na kilka etapów. Pierwszy z nich przypada na lata 20-te i 30-te XX wieku, trwając do 1945 r. Do najważniejszych osiągnięć tego czasu należy rozpoznanie zasobów nefrytu w Nasławicach wraz z powiązaniem tej wychodni z produkcją toporów i siekier neolitycznych (Geschwendt 1941). Godne uwagi są również pierwsze oznaczenia makroskopowe i płytek cienkich z zabytków neolitycznych, które dla wrocławskich zbiorów muzealnych podejmowano w Zentralstelle für petrographishe Vor- und Frühgeschichsforschung w ośrodku w Bonn (Štelčl, Malina 1975, 107). Dzięki badaniom Martina Jahna (1929) rozpoznano również miejsce wczesnośredniowiecznych kamieniołomów i pracowni, w których trudniono się obróbką granitu z Masywu Ślęży. Pierwszy powojenny etap współpracy archeologów i petrografów przypada na lata pięćdziesiąte XX wieku. Pierwszymi petrograficznie rozpoznanymi zabytkami był zespół wczesnośredniowiecznych narzędzi kamiennych pochodzących z Ostrówka w Opolu. Analizy te zlecone przez Włodzimierza Hołubowicza i wykonane przez prof. Kazimierza Maślankiewicza nie zostały nigdy opublikowane. Jednoczenie inicjatorem dłuższej współpracy geologów z archeologami w tym czasie w zakresie petrologii był prof. Alfred Majerowicz, który uważał, że szczegółowe rozpoznanie dolnośląskiego zaplecza surowcowego stanowi klucz do rozpoznania preferencji dawnych społeczeństw w zakresie wykorzystania kamienia do Abstrakty 73 celów budowlanych i zdobniczych. Efekty tej pierwszej współpracy również nie zostały w pełni opublikowane. W latach siedemdziesiątych XX wieku we współpracy geologów z archeologami pojawiają się nowe kierunki wzajemnych zainteresowań badawczych. Były to między innymi analizy gemmologiczne dolnośląskich kamieni jubilerskich i ich obszarów źródłowych (Kaźmierczyk, Sachanbiński 1978). W latach 90-tych XX w. powstają też opracowania litostratygraficzne osadów plejstoceńskich jako „miernika czasu” dla stanowiska w Rusku k. Jaroszowa (Burdukiewicz et al. 1995). Duże znaczenie dla rozwoju dolnośląskiej petroarcheologii miało opracowanie nowych metod interdyscyplinarnych badań archeologiczno-geologicznych. Do najbardziej wartościowych należały: opatentowana metoda selektywnej dezintegracji skał (denudodezagregacji, por. Grodzicki 1982) oraz mikrospektralna laserowa metoda oznaczania pierwiastków śladowych w zabytkach kamiennych (Majerowicz, Siagło 2004). Znaczący krok w rozwoju archeologicznych badań interdyscyplinarnych stanowiło określenie kryteriów opisu zabytków kamiennych uwzględniających ich cechy typologiczne i petrograficzne (Kulczycka-Leciejewiczowa et al. 1996). Podobne kryteria są współcześnie wykorzystywane w gromadzeniu informacji na temat zabytków kamiennych w Europie i na świecie (np. w węgierskim projekcie Lithotheca). Od lat dziewięćdziesiątych do programów studiów geologicznych i archeologicznych na Uniwersytecie Wrocławskim wprowadzono przedmioty obowiązkowe i do wyboru: „Petroarcheologia”, „Historia środowiskowa i geoarcheologia”, „Metody badań zabytków kamiennych” czy też „Geoarcheologia”, które cieszą się sporym zainteresowaniem słuchaczy. Z naukowego punktu widzenia najbardziej wartościowe są jednak wzajemne kontakty badaczy obu dyscyplin. Na szczeblu krajowym za wzorcowe należy uznać: współpracę w badaniach surowców skalnych pochodzących z Masywu Grupy Górskiej Ślęży (A. Majerowicz, W. Wojciechowski, P. Cholewa, A. Wójcik i inni), analizy historii dolnośląskich osadów plejstoceńskich (A. Grodzicki, J. M. Burdukiewicz i inni), kamieni szlachetnych i ozdobnych (M. Sachanbiński, J. Kaźmierczyk i inni), neolitycznych narzędzi kamiennych (W. Wojciechowski, A. Majerowicz, P. Cholewa) czy też średniowiecznych narzędzi kamiennych z Wroc- 74 Abstrakty ławia (J. Piekalski, E. Lisowska, P. Gunia). Wymiana doświadczeń z petroarcheologami zagranicznymi ma również długotrwałą tradycję i obejmuje ośrodki uniwersyteckie w Brnie (prof. A. Prichystal), w Bratysławie (prof. D. Hovorka), Budapeszcie (dr G. Szakmany), Wiedniu (prof. H. Trnka), Sofii (prof. G. Kostov), Poznaniu (prof. J. Skoczylas, prof. J. Michniewicz, dr hab. P. Chachlikowski). Na przełomie XX i XXI wieku dolnośląscy petroarcheolodzy (P. Cholewa, A. Majerowicz, P. Gunia, A. Wójcik) prezentowali wyniki swoich badań biorąc aktywny udział w międzynarodowym programie UNESCO IGCP 442 Raw material of Neolithic artefacts – their migration paths in Europe (Majerowicz et al. 2000). W ramach tego programu odbyły się konferencje w Bratysławie, Vesprem (Węgry), Eggenburgu (Austria) oraz Veronie (Włochy). Prezentacja aktualnych wyników badań petroarcheologicznych ma również miejsce na cyklicznie organizowanych sympozjach petroarcheologicznych we Wrocławiu. Początek XXI wieku to okres intensywniejszych poszukiwań na gruncie petroarcheologii. Opracowania grup zabytków kamiennych stały się nieodłącznym elementem badań ratowniczych wyprzedzających budowę autostrad (np. Madej, Wójcik 2003; 2007) oraz monografii wieńczących badania miejskie (Pankiewicz 2015; Piekalski, Wachowski 2018). W drugiej dekadzie XXI w. podejmowano się także opracowań zespołów ze stanowisk archiwalnych, włączając do nich opracowania petroarcheologiczne przedmiotów kamiennych i ceramiki (Baron, Stolarczyk 2014; Gruszka 2015). Rozszerzono również zakres metod badawczych oraz zabytków poddawanych analizom. Szczególną uwagę zaczęto poświęcać ceramice (Borowski et al. 2015; Łaciak 2017; Pankiewicz 2012; Stoksik 2007). Ponadto przedsięwzięto trudne wyzwania w zakresie oznaczenia miejsc pochodzenia kryształów górskich i bursztynu (Łydżba-Kopczyńska et al. 2012; Sachanbiński et al. 2008). Metodami petrograficznymi badano także fragmenty zapraw pochodzące z średniowiecznych zamków sudeckich (Buśko, Michniewicz 2006; Łydżba-Kopczyńska, August 2008). Współczesnie prace petroarcheologiczne w ośrodku wrocławskim prowadzone są wielokierunkowo. Oprócz zabytkowych narzędzi kamiennych i kamieni jubilerskich przedmiotem badań są również elementy architektoniczne, pigmenty i powłoki malarskie, zaprawy Abstrakty 75 budowlane, ceramika, szkło, stopy metali i żużle hutnicze. Specjalistyczne badania mineralogiczne różnych zabytków wykonywane są za pomocą dyfraktometru rentgenowskiego, skaningowego mikroskopu elektronowego z przystawką analityczną EDS, mikroanalizatora rentgenowskiego czy spektroskopii w podczerwieni lub ramanowskiej. Do analiz petroarcheologicznych np. skał, ceramiki, żużli i szkła często wykorzystuje się projekcje w oparciu o wyniki analiz pierwiastków głównych i śladowych. Prowadzone są eksperymentalne badania artefaktów metodami stosowanymi w fizyce ciała stałego (anihilacja pozytonów w obsydianie, absorpcja promieniowania podczerwonego w bursztynie - FTIR, chromatografia materiałów organicznych, badania fotoluminescencji kamieni jubilerskich i inne). Dzięki temu można uzyskać wiele dokładniejszych informacji na temat składu fazowego różnych substancji oraz miejsc ich pochodzenia. Literatura: Borowski M., Furmanek M., Czarniak K., Gunia P. 2015. Steatite-tempered pottery of the Stroke Ornamented Ware culture from Silesia (SW Polnad): a Neolithic innovation in ceramic technology. Journal of Archaeological Science 57, 207-222. Burdukiewicz J., M., Grodzicki A., Szynkiewicz A., 1995. Wyniki badań stanowiska dolnopaleolitycznego Rusko 42, gm. Strzegom. Śląskie Sprawozdania Archeologiczne 36, 35-45. Buśko C., Michniewicz J. 2006. Application of petragraphical comparative analysis in dating of spatial developmnent of the castle Wleń, Przegląd Archeologiczny, 54, 183211. Geschwendt F. 1941. Des schlesische Nefrit und seine Berwendung in geschichtlicher Zeit, Altschlesien 10, 26-44. Grodzicki A. 1982. Uwagi o metodzie selektywnej dezintegracji zastosowanej do analizy litologicznej skał okruchowych różnych środowisk i wieku. Przegląd Geologiczny 6, 286-291. 76 Abstrakty Gruszka B. (ed.) 2015. Osada z połowy VII i początku VIII wieku w Mozowie, stan. 23. Źródła archeologiczne i środowiskowe, Monografie Wczesnośredniowieczne 1, Zielona Góra. Jahn M. 1929. Eine frühgeschichtliche Mahlsteinindustrie am Siling (Zobten), Altschlesien 2, 282-289. Łaciak D. 2017. Nadodrzańska ceramika malowana. Społeczno-kulturowe konteksty wytwórczości we wczesnej epoce żelaza, Wrocław. Łydżba-Kopczyńska B., August C. 2008. Investigating ancient mortars from mount Gromnik : on the search for most comprehensive methodology to investigate ancient mortars from Gromnik. [w:] K. Jaworski & A. Pankiewicz (red.), Mount Gromnik (Rummelsberg): from the history of settlement and management, Wrocław, 133-141. Łydżba-Kopczyńska B., Gediga B., Chojcan J., Sachanbiński M. Journal od Raman Spectroscopy 43 (11), 1839-1844. Madej S., Wójcik A. 2003. Analiza petrograficzna zabytków kamiennych z badań ratowniczych na autostradzie A-4 na stanowisku Wilkowice 8. In B. Gediga (ed), Archeologiczne Zeszyty Autostradowe. Zeszyt 2, Badania na autostradzie A-4, część I, Wrocław, 371-376. Madej S., Wójcik A. 2007. Analiza petrograficzna wybranych zabytków kamiennych ze stanowiska Wojkowice 15, powiat wrocławski, In B. Gediga (ed), Archeologiczne Zeszyty Autostradowe. Zeszyt 5, Badania na autostradzie A-4, część III, Wrocław, 331334. Majerowicz A. Siagło. H. 2004. Wykorzystanie mikrospektralnej analizy laserowej w badaniach petroarcheologicznych niektórych narzędzi kamiennych bez ich uszkodzenia. Przegląd Geologiczny 52 (7), 579-580. Majerowicz A., Wójcik A., Gunia P. Cholewa P. 2000. Comparative study of serpentinites structures and rock material of Neolithic artefacts from Lower Silesia. Krystalinikum 26, 111-117. Abstrakty 77 Kulczycka-Leciejewiczowa A., Majerowicz A., Prinke A., Skoczylas J., Wojciechowski W. 1996 Opis zabytków kamiennych : propozycja standaryzacji, Ministerstwo Kultury i Sztuki. Generalny Konserwator Zabytków, Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabytków, Seria B, 96, 3-66. Pankiewicz A. 2012. Relacje kulturowe południowego Śląska i północnych Czech i Moraw w IX-X w. w świetle źródeł ceramicznych, Wrocław. Limisiewicz and A. Pankiewicz (eds) 2015. Kształtowanie się grodu na wrocławskim Ostrowie Tumskim. Badania przy ul. św. Idziego. In pago Silensi. Wrocławskie Studia Wczesnośredniowieczne 1, Wrocław. Piekalski J., Wachowski K. (eds) 2018. Rytm rozwoju miasta na kulturowym pograniczu. Studium strefy placu Nowy Targ we Wrocławiu, Wratislavia Antiqua 23, Wrocław. Sachanbiński M., Girulski R., Bobak D., Łydżba-Kopczyńska B. 2008. Prehistoric rock crystal artefacts from Lower Silesia (Poland), Journal of Raman Spectroscopy 39, 1012-1017. Stĕlcl J., Malina J. 1975. Základy petroarcheologie. Brno. Stoksik H. 2007. Technologia warsztatu ceramicznego średniowiecznego Śląska w świetle badań specjalistycznych i eksperymentalnych, Wrocław. Stolarczyk T., Baron J. 2014. Osada kultury pól popielnicowych w Grzybianach koło Legnicy. Wrocław-Legnica. 78 Seminaria petroarcheologiczne Seminaria petroarcheologiczne/ Petroarcheologické semináře: 1975 – 1. MEZINÁRODNÍ PETROARCHEOLOGICKÉ SEMINÁŘ V BRNÉ/ I MIĘDZYNARODOWE SEMINARIUM PETROARCHEOLOGICZNE W BRNIE Brno – 21-24.04.1975 (Czech Republic) 1980 – II MIĘDZYNARODOWE SEMINARIUM PETROARCHEOLOGICZNE/ 2ND INTERNATIONAL SEMINAR ON THE PETROARCHAEOLOGY Wrocław – Sobótka – 02-04.10.1980 (Poland) 1984 – IIIRD SEMINAR ON PETROARCHAEOLOGY Plovdiv – 27-30.08.1984 (Bulgaria) 2007 – 4TH INTERNATIONAL PETROARCHEOLOGICAL SYMPOSIUM/ 4. MEZINÁRODNÍ PETROARCHEOLOGICKÉ SEMINÁŘ/ 4. MIĘDZYNARODOWE SYMPOZJUM PETROARCHEOLOGICZNE Wrocław – 11-13.10.2007 (Poland) 2011 – 5TH INTERNATIONAL PETROARCHEOLOGICAL WORKSHOP Brno – 24.11.2011 (Czech Republic) Seminaria petroarcheologiczne 79 Literatura: Drápalová R., Petřík J., Přichystal A., Valová P. 2011. 5th International Petroarchaeologicla Workshop, Volume of abstracts/Sborník abstrakt, Brno, pp. 30. Online version: https://www.academia.edu/1705963/5th_International_Petroarchaeological_Workshop_Volume_of_abstracts Kulczycka-Leciejewiczowa A. 1980. II międzynarodowe seminarium petroarcheologiczne/2nd international seminar on the petroarchaeology, Wrocław-Sobótka, Wrocław, pp. 142. Kunchev K. S., Nachev I.K., Tcholakov N.T. 1984. IIIrd Seminar on Petroarcheology Plovdiv, 27-30 august, 1984, Bulgaria, Reports, Plovdiv, pp. 378. Přichystal A., Krmíček L., Halavínová M. (Eds) 2008. Petroarchaeology in the Czech Republic and Poland at the beginning of the 21st century, Brno, pp. 168. Stĕlcl J., Malina J. (Eds.) 1975. Sborník příspěvků 1. Petroarcheologického semináře Brno, pp. 241. 80 Notatki Notatki 81 82 Notatki Notatki 83 84 Notatki Notatki 85 86 Notatki Notatki 87 88 Notatki Notatki 89 90 Notatki