Dziedzictwo kulturowe i wiedza ludowa

WSPÓLNIE DLA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU KARPAT PORADNIK O KONWENCJI KARPACKIEJ Redakcja naukowa: Krzysztof Szpara WSPÓLNIE DLA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU KARPAT PORADNIK O KONWENCJI KARPACKIEJ Redakcja naukowa: Krzysztof Szpara TOGETHER FOR THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF THE CARPATHIANS A GUIDE TO THE CARPATHIAN CONVENTION Edited by: Krzysztof Szpara Zakliczyn, 2016 Publikacja została wydana w ramach projektu „Karpaty Łączą mechanizm konsultacji i współpracy dla wdrażania Konwencji Karpackiej”, współfinansowanego przez Szwajcarię w ramach szwajcarskiego programu współpracy z nowymi krajami członkowskimi Unii Europejskiej Recenzja naukowa: prof. dr hab. Kazimierz Górka, prof. dr hab. inż. arch. Elżbieta Węcławowicz-Bilska Konsultacje merytoryczne: dr hab. inż. Marian Cieślak , dr Agata Ćwik, dr Bożena Haczek, Monika Kozieł, Zbigniew Niewiadomski, dr Tomasz Pasierbek, dr Dariusz Reśko, dr Bernadetta Zawilińska Redakcja: Małgorzata Fedas, Monika Ochwat-Marcinkiewicz, Krzysztof Szpara Opracowanie graficzne, skład i łamanie: Marcin Mazan, Joanna Pelc Korekta językowa: Paulina Foszczyńska Fotografie na okładce: Ewa Bujalska, Amelia Piegdoń Wydawca: © by Stowarzyszenie Ekopsychologia ul. Grabina 6/18, 32-840 Zakliczyn www.ekopsychologia.pl Wydrukowano na papierze ekologicznym Publikacja bezpłatna Nakład: 1000 egzemplarzy Druk i oprawa: Grupa DS s.c. Sławomir Dyląg, Marcin Garbacz ul. Tadeusza Szafrana 5c/13 30-363 Kraków ISBN: 978-83-921432-4-6 Wydanie I, Zakliczyn 2016 Spis treści Podziękowania i zaproszenie do dalszej współpracy 5 (Monika Ochwat-Marcinkiewicz) Wstęp 9 (Krzysztof Szpara) 1. Charakterystyka wybranych walorów przyrodniczych i kulturowych Karpat Polskich 11 (Marta Wantuch, Piotr Kłapyta, Jadwiga Środulska-Wielgus) 2. Istota i zadania Konwencji Karpackiej 25 (Monika Ochwat-Marcinkiewicz) 3. Ochrona i zrównoważone użytkowanie różnorodności biologicznej i krajobrazowej 37 (Marta Wantuch, Jadwiga Środulska-Wielgus) 4. Planowanie przestrzenne 71 (Hanna Hrehorowicz-Gaber) 5. Zrównoważone i zintegrowane zarządzanie wodami dorzeczy 93 (Anna Dubel) 6. Zrównoważone rolnictwo i leśnictwo 107 (Tomasz Kałamarz, Anna Kostrz, Józef Michałek, Anna Dubel) 7. Zrównoważony transport i infrastruktura 135 (Mariusz Trela) 8. Zrównoważona turystyka 151 (Dominika Zaręba) 9. Przemysł i energia 177 (Ksymena Rosiek) 10. Dziedzictwo kulturowe i wiedza ludowa ( Agnieszka Wójtowicz-Wróbel) 193 11. System ocen oddziaływania na środowisko i informowania o stanie środowiska, monitoring oraz wczesne ostrzeganie 207 (Monika Kozieł) 12. Podnoszenie świadomości, edukacja i udział społeczeństwa 221 (Michał Sobala, Monika Ochwat-Marcinkiewicz) Aneks 1. Ramowa Konwencja o ochronie i zrównoważonym rozwoju Karpat 239 Aneks 2. Lista gmin na terenie Polski objętych Ramową Konwencją o ochronie i zrównoważonym rozwoju Karpat Aneks 3. O osobach zaangażowanych w opracowanie tego Poradnika Aneks 4. O Stowarzyszeniu Ekopsychologia Aneks 5. O projekcie „Karpaty Łączą” 250 252 259 260 10. Dziedzictwo kulturowe i wiedza ludowa Agnieszka Wójtowicz-Wróbel1 Artykuł 11 Konwencji Karpackiej Dziedzictwo kulturowe i wiedza ludowa Strony będą prowadzić politykę mającą na celu zachowanie i promowanie dziedzictwa kulturowego i wiedzy ludowej ludności miejscowej oraz wyrobu i wprowadzania na rynek miejscowych produktów, wyrobów artystycznych i rękodzielniczych. Strony będą dążyć do zachowania w Karpatach tradycyjnej architektury, sposobów użytkowania ziemi, miejscowych ras zwierząt gospodarskich i odmian roślin uprawnych oraz zrównoważonego użytkowania dziko rosnących roślin. Wprowadzenie Dziedzictwo kulturowe jest jednym z podstawowych elementów określających tożsamość miejsc, pozwalających na identyfikowanie się mieszkańców ze swymi „małymi ojczyznami”. Jako szeroko pojmowane „dzieło człowieka” może mieć charakter uniwersalny lub regionalny. Przy współczesnych wyraźnych tendencjach globalizacyjnych zauważyć można jednocześnie znaczny wzrost zainteresowania ochroną dziedzictwa kulturowego i wiedzy ludowej, ich promocją i wykorzystaniem. Obszar Karpat jest w tym przypadku terenem szczególnym. Wybitne dziedzictwo kulturowe tego regionu posiada duże znaczenie zarówno w skali kraju jak i poza jego granicami, daje też możliwość działań transgranicznych. Jedną z charakterystycznych i unikatowych cech Karpat jest ich wielokulturowość – zarówno w wiekach minionych jak i współcześnie, co jest wyraźnie widoczne w zachowanym dziedzictwie kulturowym tego obszaru. Karpaty Polskie od wieków w przeważającym stopniu zamieszkiwali polscy górale (podhalańscy, pienińscy, sądeccy, babiogórscy i in.), lecz także górale ruscy (Łemkowie i Bojkowie)2, Cyganie karpaccy (Bergitka Roma), mniejszości żydowskie, niemieckie i inne mniej liczne3. Karpaty to również tygiel wielowyznaniowy katolicyzmu, prawosławia, grekokatolicyzmu, protestantyzmu czy judaizmu. Współcześnie wielokulturowość Karpat i różnorodna spuścizna przodków jest potencjałem i bogactwem tego regionu, a ochrona walorów – wyzwaniem. Swoista mieszanka różnych kultur i wyznań przez kolejne wieki stworzyła unikatowe dziedzictwo, które z jednej strony należy umiejętnie chronić, z drugiej natomiast czerpać z niego dla dobra obecnych mieszkańców Karpat i przyszłych pokoleń. dr inż. arch. Agnieszka Wójtowicz-Wróbel, Politechnika Krakowska, Instytut Projektowania Miast i Regionów. M. Parczewski, Geneza Łemkowszczyzny w świetle wyników badań archeologicznych, [w:] J. Czajkowski (red.), Łemkowie w historii i kulturze Karpat, t. I, Rzeszów 1992. 3 A. Wielocha, Kolonizacja józefińska w galicyjskich Karpatach, „Płaj”, 1999, nr 19, M. Grabski, Osadnictwo niemieckie na Sądecczyźnie w XVIII wieku, „Płaj”, 1999, nr 19, s.11-22. 1 2 193 WSPÓLNIE DLA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU KARPAT Różnorodność kulturowa i jej bogactwo, kultywowanie i ożywianie tradycji, czerpanie z wiedzy ludowej i szeroko rozumiane umiejętne wykorzystanie posiadanych walorów dają szansę harmonijnego rozwoju obszarów oraz czerpania korzyści zarówno przez gminy karpackie jak i osoby indywidualne, np. dla rozwoju licznych funkcji, w tym turystycznych. Wytyczne Konwencji Karpackiej Artykuł 11 Konwencji Karpackiej odnosi się bezpośrednio do zagadnień dotyczących dziedzictwa kulturowego i wiedzy ludowej. Dziedzictwo kulturowe, jego walor i ochrona zależne są od wielu innych czynników, z którymi wchodzą one w bezpośrednie lub pośrednie relacje. Z tego względu odwołania dotyczące zachowania dziedzictwa, konieczności i form jego ochrony oraz możliwości wykorzystania znajdują się w wielu innych rozdziałach Konwencji, nieodnoszących się bezpośrednio do niego samego. Już na wstępie nadmieniono, iż „Karpaty stanowią istotne środowisko przyrodnicze, gospodarcze, kulturowe, rekreacyjne oraz środowisko życia w sercu Europy4”. Również w artykule 2, mówiącym o ogólnych celach i zasadach Konwencji Karpackiej, w punkcie 1 zapisano, iż: „Strony będą prowadzić wszechstronną politykę i współpracować na rzecz ochrony i zrównoważonego rozwoju Karpat w celu między innymi poprawy jakości życia, wzmocnienia miejscowej gospodarki i społeczności lokalnych oraz zachowania walorów przyrodniczych i dziedzictwa kulturowego”5. Jest to szczególnie istotne w kontekście transgraniczności. Na tym polu współpraca daje liczne korzyści zarówno województwom, powiatom jak i gminom. Słowa te rozumieć można także jako zachętę dla mieszkańców Karpat, którzy prowadzą indywidualną działalność gospodarczą, oraz dla osób z zewnątrz, które taką działalność planują, bazując na lokalnej tradycji i atrakcyjności dziedzictwa kulturowego (baza zaplecza turystycznego, gospodarka związana z lokalnym rzemiosłem czy sztuką, tradycjami kulinarnymi, przetwórczymi i wytwórczymi, tradycyjnymi formami rolnictwa itp.). Liczne odniesienia do wartości, jaką stanowią dziedzictwo kulturowe i wiedza ludowa, znajdują się w kolejnych artykułach Konwencji Karpackiej, dotyczących poszczególnych zagadnień, m.in. takich jak zrównoważone rolnictwo i leśnictwo (art. 7, ust. 1: „Strony utrzymują zagospodarowanie ziemi zgodne z tradycyjnymi sposobami jej uprawy”6) lub zrównoważona turystyka (art. 9, ust. 1: „Strony podejmą środki mające na celu promowanie zrównoważonej turystyki w Karpatach, przynoszącej korzyści ludności miejscowej, opartej na wyjątkowym charakterze przyrody, krajobrazu i dziedzictwa kulturowego Karpat, a także rozszerzą współpracę w tym celu”7). Nieodłącznym i uzupełniającym elementem Konwencji Karpackiej będzie dotyczący dziedzictwa kulturowego protokół tematyczny do Ramowej Konwencji o ochronie i zrównoważonym rozwoju Karpat. Dokument ten jest obecnie w trakcie opracowywania. Już na tym etapie prac robocza wersja proponowanego protokołu zawiera wiele informacji i wytycznych, niezbędnych dla podmiotów chcących realizować i wdrażać Konwencję. Głównym celem zawartym w projekcie protokołu jest wzmocnienie i ułatwienie współpracy między jego stronami, w celu ochrony i promowania dziedzictwa kulturowego Karpat. Działania te mają przynieść wymierne korzyści dla obecnych i przyszłych pokoleń. Równie istotnym celem jest zapewnienie ochrony Ramowa Konwencja o ochronie i zrównoważonym rozwoju Karpat, Dz.U. 2007 nr 96 poz. 634. Tamże, art. 2 ust. 1. 6 Tamże, art. 7 ust. 1. 7 Tamże, art. 9 ust. 1. 4 5 194 10. DZIEDZICTWO KULTUROWE I WIEDZA LUDOWA i promocji kulturowej spuścizny karpackiej, zgodnie z ustawodawstwem danego państwa będącego Stroną Protokołu. Strony Protokołu zobowiązują się także do podejmowania środków w celu harmonizowania, wzajemnego koordynowania wysiłków, a także współpracy w zakresie dwunastu działań. Są to: identyfikacja i dokumentacja dziedzictwa kulturowego Karpat, jego inwentaryzacja, zachowanie tradycyjnej architektury Karpat, zachowanie krajobrazu kulturowego, zachowanie tradycyjnych wzorców użytkowania gruntów, zachowanie lokalnych ras zwierząt gospodarskich i tradycyjnych odmian roślin uprawnych występujących w Karpatach, zrównoważone i zgodne z tradycją wykorzystanie dziko rosnących roślin, promowanie dziedzictwa kulturowego Karpat, wspieranie wytwarzania lokalnych produktów tradycyjnych, sztuki i rękodzieła, podnoszenie świadomości, edukacja i promowanie dziedzictwa kulturowego Karpat, prowadzenie badań jego dotyczących, wymiana informacji i doświadczeń, a także budowa potencjału8. Na szczególną uwagę zasługują dwa ostatnie postanowienia, odnoszące się bezpośrednio do nawiązywania współpracy i wymiany doświadczeń pomiędzy partnerami. Współpraca transgraniczna powinna odgrywać tutaj doniosłą rolę. Wymiana doświadczeń pomiędzy partnerami z różnych krajów sprawia, iż z jednej strony docenione i wykorzystane zgodnie z zasadą rozwoju zrównoważonego mogą zostać zasoby dziedzictwa kulturowego i wiedzy ludowej wspólne dla całego obszaru karpackiego, z drugiej natomiast na ich tle uwypuklone zostaną cechy indywidualne, charakterystyczne tylko dla karpackiego obszaru danego kraju, związane z jego historią, tradycją czy innymi zasobami szczególnymi. W celu klarownego zdefiniowania poruszanych zagadnień i tematyki w Protokole przytoczono definicje podstawowych pojęć związanych z dziedzictwem kulturowym. Określa to jednoznacznie zakres działań podejmowanych przez Strony Konwencji Karpackiej, a także podkreśla osadzenie tych działań na terenie Karpat. W artykule 3 protokołu zdefiniowano następujące pojęcia odnoszące się bezpośrednio do dziedzictwa kulturowego i wiedzy ludowej Karpat: dziedzictwo kulturowe Karpat, krajobrazy kulturowe Karpat, dziedzictwo Karpat, niematerialne dziedzictwo kulturowe Karpat, lokalne rasy zwierząt gospodarskich i odmiany roślin uprawnych występujące w Karpatach, materialne dziedzictwo kulturowe Karpat, tradycyjna architektura Karpat, tradycyjne rękodzieło Karpat, wiedza ludowa Karpat, tradycyjne sposoby uprawy gruntów rolnych w Karpatach, tradycyjne lokalne produkty karpackie, zachowanie dziedzictwa kulturowego, a także promocja dziedzictwa kulturowego9. Protokół określa również zasady ochrony i promowania zachowanego dziedzictwa kulturowego, główny nacisk kładąc na współpracę pomiędzy partnerami Konwencji. Oprócz uwzględniania polityki i działań pozostałych partnerów poszczególne jednostki zobowiązują się do wdrażania głównych celów wymienionych w art. 2 protokołu do tworzonych programów działań m.in. w zakresie polityki rozwoju obszarów wiejskich, rolnictwa, leśnictwa, planowania przestrzennego, a także turystyki10. 8 Protocol of Cultural Heritage to the Framework Convention on the Protection and Sustainable Development of the Carpathians, wersja robocza do dalszych prac Grupy Roboczej Konwencji Karpackiej z dnia 16.02.2014, Article 1, General objectives, paragraph 3. 9 Tamże, Article 3, Definitions. 10 Tamże, Article 5, Integration of the objectives of preservation and promotion of the cultural heritage of the Carpathians into sectoral policies. 195 WSPÓLNIE DLA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU KARPAT Współpraca transgraniczna Niezwykle istotnym elementem wdrażania wytycznych Konwencji Karpackiej jest współpraca transgraniczna. Działania mające na celu ochronę posiadanego dziedzictwa, promocję poszczególnych gmin, powiatów czy województw powinny mieć charakter spójny po obydwu stronach granic. Z jednej strony należy kłaść nacisk na indywidualność zachowanych wartości i ich niepowtarzalność (co sprzyja zwiększeniu atrakcyjności), z drugiej natomiast – na spójność dziedzictwa jako walorów charakterystycznych dla regionu Karpat jako całości. Spójność ta sprawia, iż zachowane wartości karpackiego dziedzictwa kulturowego i wiedzy ludowej rysują się wyraźnie na tle otaczających tę krainę geograficzno-przyrodniczo-kulturową terenów. Szczególnie istotny dla zachowanych cech zdaje się być tutaj aspekt transgraniczny – przy głównym nacisku położonym na współpracę województw, powiatów czy gmin. Jest to współpraca bezpośrednia, gdy np. gminy dzieli jedynie granica administracyjna i w niektórych przypadkach istnieje fizyczna możliwość wspólnego podejmowania działań dla dobra zachowanego dziedzictwa czy dla turystycznego rozwoju bazującego na wspólnych „karpackich” cechach, a jednocześnie oparta na różnorodności związanej z odrębnością cech indywidualnych – „krajowych”. Mowa tu o możliwości nawiązania współpracy bazującej na tworzeniu fizycznej ciągłości przestrzennej pomimo dzielącej granicy. Z drugiej strony natomiast mówić można o przypadkach, gdzie prócz granicy administracyjnej dwa ośrodki wiejskie czy miejskie posiadające znaczne zasoby kulturowe dzieli np. pasmo górskie i fizyczna, bezpośrednia współpraca (np. w celu tworzenia uzupełniającej się „przestrzennie” oferty turystycznej) ze względów geograficznych nie jest możliwa. Jednakowoż ośrodki te łączyć mogą wspólne działania promocyjne i inne, wspierające się wzajemnie. Przykładem takich transgranicznych działań jest polsko-słowacki projekt „Tatry wspólnie” (patrz dobra praktyka nr 42). Tak jak w przypadku ochrony dziedzictwa przyrodniczego, tak i w zakresie dziedzictwa kulturowego i wiedzy ludowej współpraca transgraniczna umożliwia ścisłe działanie na rzecz ochrony wartości wspólnych. Jednak w przypadku dziedzictwa kulturowego rzadziej mówić można o międzynarodowych terenach chronionych po obydwu stronach granicy. Transgraniczne działania dotyczące dziedzictwa kulturowego i wiedzy ludowej mogą obejmować np.: 1. Tworzenie szlaków tematycznych, prezentujących wspólne cechy dziedzictwa kulturowego Karpat. 2. Pokazywanie wartości szczególnych (najcenniejsze zabytki charakterystyczne dla danego miasteczka czy wioski, rzemiosło czy sztuka, język, pieśni itp.) na tle dziedzictwa wspólnego. 3. Realizowanie działań promocyjnych mających na celu np. wsparcie rozwoju turystyki bazującej na walorach kulturowych w regionie po obydwu stronach granicy. 4. Realizowanie wspólnych projektów dwu typów: ■ Projekty wielkoskalowe, tworzenie których inicjują samorządy lokalne lub administracja rządowa i to one są głównymi partnerami realizującymi (to projekty finansowane z wielu źródeł, w tym m.in. ze środków pomocowych Unii Europejskiej). 196 10. DZIEDZICTWO KULTUROWE I WIEDZA LUDOWA ■ Projekty mniejsze, wspierane bezpośrednio z zasobów finansowych administracji rządowej lub samorządowej, realizowane przez osoby indywidualne (np. w celu rozwoju zaplecza turystycznego itp.). Współpraca transgraniczna odnosić się może także do tych elementów, które nie wchodzą w skład dziedzictwa kulturowego, lecz dzięki nim jest ono np. bardziej dostępne, jak choćby wspieranie rozwoju wspólnej sieci transportowej i powiązań komunikacyjnych po obydwu stronach granicy. Możliwości zaangażowania samorządów lokalnych Zaangażowanie samorządów lokalnych w działania z zakresu ochrony dziedzictwa kulturowego i wiedzy ludowej zgodnie z głównymi wytycznymi Konwencji Karpackiej powinno opierać się na dwu równie istotnych elementach: zabezpieczaniu posiadanego dziedzictwa oraz jego promocji. Mają one na celu ochronę zasobów dla przyszłych pokoleń oraz czerpanie korzyści z posiadanej spuścizny – zarówno materialnej jak i niematerialnej – własnych przodków. Działania samorządów lokalnych powinny mieć charakter wielopłaszczyznowy, obejmujący nie tylko tematykę dziedzictwa kulturowego, lecz także: 1. Dziedziny pokrewne bezpośrednio związane z zagadnieniami kulturowymi. 2. Dziedziny, które nie wykazują bezpośrednich związków z zachowanym dziedzictwem, lecz ich przemiany mają lub mogą mieć intensywny wpływ na zachowane dziedzictwo kulturowe, jego odbiór, promocję i wykorzystanie teraz lub w przyszłości. Jako istotne możliwości działań i zaangażowania samorządów lokalnych na rzecz wspierania zachowania i promocji dziedzictwa kulturowego i wiedzy ludowej wskazać można: 1. Inwentaryzację zachowanych zasobów, zarówno materialnych jak i niematerialnych, w celu podejmowania dalszych działań ich ochrony (patrz dobra praktyka nr 39). 2. Podnoszenie świadomości mieszkańców w zakresie posiadanych zasobów na terenie np. gminy czy miasteczka. Działanie to odnieść można zarówno do zasobów objętych różnymi formami ochrony, jak i do obiektów, które nie są chronione, lecz ze względu na swą specyfikę, lokalny charakter architektury, znaczenie w skali miasteczka czy gminy, ważne wydarzenia historyczne, jakie miały miejsce w nich lub ich otoczeniu itp., mają lub powinny mieć znaczenie dla mieszkańców. Istotną formą podnoszenia świadomości jest edukacja np. przeprowadzana w ramach zajęć szkolnych czy warsztatów, jak również współpraca z organizacjami pozarządowymi w tym zakresie (udostępnianie sal, obiektów na prowadzenie takich zajęć, organizowanie lub zezwalanie na organizację imprez okolicznościowych promujących materialne i niematerialne formy dziedzictwa kulturowego i in.). 3. Ułatwianie dostępu do zachowanego dziedzictwa np. poprzez oznaczanie obiektów zabytkowych, wpisywanie ich w szlaki o lokalnym i ponadlokalnym charakterze itp.. 197 WSPÓLNIE DLA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU KARPAT 4. Stworzenie zapisów i instrumentów prawnych na szczeblu lokalnym, które skutecznie chronić będą dziedzictwo kulturowe i jednocześnie umożliwiać właściwe korzystanie z jego zasobów. Informacje dotyczące materialnego i niematerialnego dziedzictwa powinny znajdować się również w planach działań strategicznych czy instrumentów prawnych tych dziedzin, które mają wpływ na odbiór, zachowanie i znaczenie dziedzictwa kulturowego. Przykładem może być sporządzanie studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, a następnie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, nakierowanych na czerpanie z zasobów zachowanych wartości kulturowych oraz na ich ochronę. W przypadku właściwych działań planistycznych zachowujących dziedzictwo i chroniących jego otoczenie (co umożliwia np. ekspozycję zabytków, a przez to podnoszenie atrakcyjności obszarów, zwiększenie ruchu turystycznego) – korzyści ekonomiczne zarówno dla mieszkańców jak i struktur gminnych są wyraźne. 5. Współpracę międzygminną, międzypowiatową. Jest ona istotna ze względu na działanie dla wspólnego dobra kulturowego regionu Karpat (który pomimo wielokulturowości posiada liczne cechy wspólne), tworzenie sieci projektów wzajemnie się wspierających i uzupełniających (dbałość o niepowielanie tych samych pomysłów w dwu różnych gminach, dzięki czemu każda jednostka ma możliwość budowania tożsamości i indywidualnej atrakcyjności przyciągającej turystów czy potencjalnych mieszkańców), świadomość pośredniego lub bezpośredniego wpływania na dziedzictwo kulturowe terenów sąsiednich (np. rola tła lub przedpola widokowego w przypadku ekspozycji obiektu zabytkowego znajdującego się na styku dwóch gmin). Możliwości zaangażowania organizacji pozarządowych Zaangażowanie organizacji pozarządowych na terenie Karpat w działania mające na celu ochronę, promocję i wykorzystanie zgodne z zasadami zrównoważonego rozwoju dziedzictwa kulturowego i wiedzy ludowej jest równie istotne jak zaangażowanie samorządów lokalnych i także daje szansę na rozwój regionu. Niektóre działania organizacji pozarządowych mogą być zresztą wspierane lub budowane na możliwościach, które dają samorządy lokalne. Analogicznie niektóre działania organizacji pozarządowych mogą inspirować do budowania na ich podstawie działań samorządów. Przy wskazywaniu możliwości zaangażowania znaczenie ma liczebność organizacji pozarządowych oraz ich różnorodność, powiązanie z zupełnie innymi gałęziami dziedzictwa kulturowego. Jako istotne pola działań i zaangażowania organizacji pozarządowych na rzecz wspierania zachowania i promocji dziedzictwa kulturowego i wiedzy ludowej wskazać można: 1. Podnoszenie świadomości mieszkańców gminy zarówno w zakresie tego dziedzictwa kulturowego, jego ochrony i znaczenia, jak i możliwości wykorzystania posiadanego potencjału w celu poprawy sytuacji ekonomicznej mieszkańców. 198 10. DZIEDZICTWO KULTUROWE I WIEDZA LUDOWA 2. Pozyskiwanie z różnych źródeł i programów środków pomocowych wspierających działania organizacji pozarządowych lub pomoc mieszkańcom przy pozyskiwaniu takich środków w celu ochrony dziedzictwa kulturowego i jednoczesnego polepszenia bytu mieszkańców (możliwości zarobkowania, możliwości przeprofilowania zawodowego czy poszerzenia umiejętności w zakresie sztuki ludowej, rzemiosła i innych, dających szanse dodatkowych dochodów). 3. Wskrzeszanie tradycji – organizacje pozarządowe to często stowarzyszenia działające na rzecz wielokulturowości Karpat. Wspieranie istniejącej (np. górali podhalańskich – patrz dobra praktyka nr 41, czy górali gorczańskich – patrz dobra praktyka nr 40) i wskrzeszanie zapomnianej lub ginącej lokalnej tradycji i kultury mniejszości (np. Łemków, Bojków i in.) sprzyja podniesieniu atrakcyjności regionu Karpat. Organizacje zaangażowane w takie działania skupiają się z jednej strony na ożywianiu dziedzictwa niematerialnego (lokalne tradycje i obrzędy, wierzenia, pieśni, tańce, kuchnia, metody wytwarzania), z drugiej natomiast na zachowaniu dziedzictwa materialnego (odnawianie zapomnianych cmentarzy, miejsc obrządku i in.) lub odtwarzaniu przy użyciu nowoczesnych technologii utraconego dziedzictwa kulturowego (aplikacje umożliwiające wirtualne spacery po istotnych miejscach w miasteczkach, opatrzone historycznym materiałem fotograficznym, licznymi opisami itd.). 4. Promowanie obiektów, tradycji czy miejsc nieobjętych żadną formą ochrony (brak podstaw prawnych), lecz mających duże znaczenie w skali lokalnej. 5. Współpraca polegająca na wspieraniu swymi działaniami i ideą różnych działań samorządów lokalnych. Możliwości zaangażowania administracji rządowej Możliwe pola zaangażowania administracji rządowej w ramach wdrażania zapisów Konwencji Karpackiej z zakresu dziedzictwa kulturowego i wiedzy ludowej zbliżone są do działań samorządów lokalnych. Organy administracji rządowej powinny koncentrować się na zabezpieczeniu i inwentaryzacji posiadanego dziedzictwa oraz na jego promocji i zgodnym z rozwojem zrównoważonym wykorzystaniu, lecz w szerszej niż samorządy lokalne skali. Powinny także wspierać te elementy, które same nie stanowią dziedzictwa kulturowego, lecz wspierają zarówno ochronę zastanego dziedzictwa jak i jego promocję. Przykładem może być tu odpowiedni rozwój komunikacji uwzględniający atrakcje turystyczne na poziomie wojewódzkim i międzywojewódzkim. Głównym jednak zadaniem administracji rządowej powinno być wskazywanie możliwości i koordynowanie wyżej wymienionych działań – czuwanie nad wzajemną spójnością poszczególnych narzędzi, zapisów prawnych, projektów czy działań organizacji pozarządowych i osób indywidualnych na takim poziomie, na jakim jest to możliwe z jej pozycji. 199 WSPÓLNIE DLA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU KARPAT Możliwości zaangażowania służb ochrony przyrody Dziedzictwo kulturowe w ścisły sposób powiązane jest z dziedzictwem naturalnym danego obszaru. Na terenie Karpat jest to szczególnie widoczne, dlatego ochrona zachowanego dziedzictwa przyrodniczego i krajobrazowego jest tak istotna. Zarówno w dziedzictwie kulturowym jak i w wiedzy ludowej zauważyć można liczne nawiązania do elementów przyrody. Z drugiej strony to właśnie dziedzictwo bazujące na charakterystycznej przyrodzie Karpat uwypukla różnice pomiędzy ich obszarem a terenami je otaczającymi. Ze względu na liczne zależności między zachowanym dziedzictwem kulturowym a dziedzictwem naturalnym ochrona tego pierwszego w wielu przypadkach ściśle powiązana jest z ochroną szeroko rozumianej przyrody i krajobrazu, ponieważ: 1. Dziedzictwo przyrodniczo-krajobrazowe w znacznym stopniu stanowiło podwaliny dla wielu aspektów dziedzictwa kulturowego (np. motywy w malarstwie, zdobieniu strojów ludowych, tematyka pieśni i wiele innych). 2. Dziedzictwo przyrodniczo-krajobrazowe to istotny element zachowanego dziedzictwa urbanistycznego i architektonicznego, więc wraz z nim powinno być chronione. Przyroda stanowi tła widokowe sylwet miast, ich przedpola widokowe, pojedyncze zachowane okazy chronione tworzą zamknięcia widokowe ulic i innych zakątków. Obiekty chronione są często elementem większych zespołów architektonicznych (np. założenia parkowe przy dworach czy pałacach lub pomniki przyrody np. w otoczeniu kościołów). 3. Ochrona dziedzictwa przyrodniczego jest także istotna ze względu na zachowane tradycje kulinarne i ziołolecznictwo, stanowiące szczególny element wiedzy ludowej i jej dziedzictwa. Możliwe zaangażowanie służb ochrony przyrody w zagadnienia dziedzictwa kulturowego oraz współdziałanie przy ochronie powyższych jest więc działaniem koniecznym w celu ochrony zarówno dziedzictwa kulturowego jak i wartości przyrodniczych i krajobrazowych. Możliwości zaangażowania przedsiębiorców Wdrażanie zapisów Konwencji Karpackiej stwarza także możliwość zaangażowania przedsiębiorców w działania mające na celu ochronę dziedzictwa kulturowego i wiedzy ludowej. Działania te z jednej strony mogą czerpać ze strategii samorządów lokalnych i innych mających na celu jak najkorzystniejsze wyeksponowanie zachowanego dziedzictwa, z drugiej natomiast przedsiębiorcy powinni sami szukać inspiracji do aktywności sprzyjającej kulturze regionu czy lokalnej wiedzy ludowej. Takie dwufazowe działania wpływają korzystnie na rozwój turystyki w regionie, wspierając cechy uniwersalne dziedzictwa kulturowego Karpat, a także bazując na cechach indywidualnych, unikatowych i opierając się na nich – na „poszukiwaniach lokalnej atrakcyjności” (patrz dobra praktyka nr 38). Prócz wymienionej praktyki, odnosząc się do przykładów z terenu Alp czy Pirenejów, można stwierdzić, iż indywidualne działania przedsiębiorców, koncentrujące się głównie na ponownym odkrywaniu zapomnianych w regionie rzemiosł, przetwórstwa i wytwórczości, a także odbudowywaniu zapomnianego dziedzictwa poprzez „wskrzeszanie” lokalnych zapomnianych tradycji, świąt czy obrzędów, stwarzają szansę zarówno dla przedsiębiorców (możliwości zarobkowania w regionie i promocji), 200 10. DZIEDZICTWO KULTUROWE I WIEDZA LUDOWA jak i dla samego obszaru (promocja miasteczka, gminy czy powiatu, nadawanie im cech tożsamości, lokalnego charakteru itp.). Sięgnięcie do przykładów takich działań np. na innych górskich terenach (Alp, Pirenejów czy Gór Iberyjskich), daje liczne inspiracje dla zaangażowania przedsiębiorców z obszaru Karpat. Wyzwania Wyzwania we wdrażaniu zapisów Konwencji Karpackiej można podzielić na dwie grupy zadań, z którymi zmierzyć musi się zarówno administracja rządowa, samorządy lokalne, organizacje pozarządowe, jak i mieszkańcy. Są to działania koncentrujące się na ochronie dziedzictwa (identyfikacja zagrożeń i przeciwdziałanie im) oraz jego promocji (co w długofalowej perspektywie pozwala na czerpanie korzyści z posiadanych wartości, przy zachowaniu ich dla przyszłych pokoleń zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju). Wskazać można także wyzwania ogólne, które zawierają w sobie szerokie spektrum „mniejszych” działań, dzięki czemu zaliczyć można je zarówno do grupy „wyzwań-zagrożeń” jak i „wyzwań-korzyści”. Spośród licznych wyzwań, z którymi zmierzyć muszą się partnerzy Ramowej Konwencji o ochronie i zrównoważonym rozwoju Karpat, jako główne wymienić można: 1. Skuteczne starania o dofinansowanie działań z różnych źródeł zewnętrznych w celu wdrażania idei zapisanych w Konwencji Karpackiej, a następnie korzystanie z przyznanych dotacji tak, by wspierać dziedzictwo kulturowe i wiedzę ludową. Szczególnie istotne wydaje się być takie korzystanie z otrzymanych subwencji, by w sposób skuteczny chronić dziedzictwo kulturowe. Liczne przykłady wykorzystania otrzymanych dotacji (np. unijnych), pomimo nazwy sugerującej działania w zakresie dziedzictwa kulturowego, są jedynie działaniami inżynieryjnymi, technicznymi, budowlanymi, pomijającymi lub niszczącymi zachowane dziedzictwo. Zewnętrzne dofinansowania są dużą szansą, lecz niewłaściwe ich wykorzystanie może stanowić rzeczywiste zagrożenie dla dziedzictwa kulturowego Karpat. 2. Przeciwdziałanie unifikacji wartości. Położenie nacisku na promocję tych samych elementów dziedzictwa w każdej z gmin położonych na terenie objętym zasięgiem Konwencji Karpackiej może prowadzić do unifikacji walorów i zatracenia tożsamości miasteczek czy gmin. Wspólny charakter dziedzictwa Karpat jest istotnym elementem, lecz podczas promocji wartości kulturowych szczególną uwagę zwrócić należy na cechy indywidualne, na tożsamość ośrodków miejskich czy gmin wiejskich. Inspirującym przykładem takich właściwie przeprowadzonych działań mogą być małe miasteczka hiszpańskie sieci Pueblos Blancos czy francuskie miejscowości sieci Le Plus Beaux de Village de France. Położone m.in. w górzystym terenie, posiadają one szereg cech wspólnych, jednak ich atrakcyjność warunkowana jest cechami indywidualnymi zachowanego dziedzictwa: np. lokalnym wytwórstwem – innym w każdym miasteczku, rzemiosłem, kuchnią czy miejscowymi obrzędami i tradycjami. 201 WSPÓLNIE DLA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU KARPAT 3. Ekspozycję odpowiednich cech. Podczas wdrażania zapisów Konwencji Karpackiej w odniesieniu do promocji zachowanego dziedzictwa należy zwrócić uwagę na wykorzystanie i promowanie nie tylko tych cech i walorów, które np. stanowią wartość historyczną i są objęte ochroną, lecz także tych, które – odpowiednio ukierunkowane i wyeksponowane – dają szansę rozwoju obszaru zgodnie z zasadami rozwoju zrównoważonego. Przykładem dobrych praktyk w tym zakresie jest np. miasteczko Barjols w południowej Francji, w którym rozwój został oparty na tradycjach wyprawiania skór z przełomu XIX i XX wieku oraz tradycji wytwarzania instrumentów, przywróconej z początkiem XXI wieku. 4. Współpracę i koordynację działań11. Dziedzictwo kulturowe i wiedza ludowa zawierają w sobie szereg elementów o bardzo różnym charakterze. Są to elementy zarówno materialne jak i niematerialne, mierzalne i niemierzalne, wartości historyczne, ale też bazująca na tradycji współczesna sztuka. Ze względu na różne pola działań i różne ich podmioty (samorządy lokalne, organizacje pozarządowe, instytucje publiczne, osoby prywatne itd.) niezbędna jest koordynacja działań podejmowanych w ramach wdrażania zapisów Konwencji Karpackiej. Jej brak na poziomie zarówno różnych typów podmiotów (samorząd, organizacja pozarządowa itd.), jak i poszczególnych jednostek administracyjnych (np. różne gminy karpackie) prowadzić może do powielania tych samych pomysłów, dublującego się wykorzystywania otrzymanych subwencji czy braku spójności pomiędzy podejmowanymi działaniami. Właściwa odpowiedź na wyzwania pojawiające się podczas wdrażania zapisów Konwencji Karpackiej może przynieść wymierne korzyści dla mieszkańców Karpat, organizacji pozarządowych działających na tym terenie, a także samorządów lokalnych. 11 Ze względu na swą specyfikę współpraca i koordynacja działań w niniejszym rozdziale zaprezentowane zostały dwojako: jako możliwość zaangażowania samorządów lokalnych, a także jako wyzwanie. 202 10. DZIEDZICTWO KULTUROWE I WIEDZA LUDOWA Dobre praktyki 38 Tworzenie lokalnej marki z zachowaniem dziedzictwa kulturowego i tradycji Projekt, realizowany w latach 2005–2008, polegał na wymianie doświadczeń pomiędzy partnerami: polskimi, z greckiej Macedonii i hiszpańskiej Aragonii. Dobra praktyka dotyczyła tworzenia lokalnej marki w oparciu o dziedzictwo kulturowe i tradycję. W projekt intensywnie włączono społeczność lokalną. W ramach działań zidentyfikowano liczne produkty lokalne (artystyczne, rzemieślnicze, kulinarne i inne), nawiązano współpracę z wytwórcami i artystami, a także zajęto się dystrybucją i promocją ich towarów (opracowanie i promocja logo, wyjazdy na targi produktów itp.). Wykonano ekspertyzę dotyczącą rynku zbytu, doprecyzowano ofertę handlową, stworzono centrum obsługi produktu lokalnego i jego promocji. Na tle dotychczasowych drobnych inicjatyw gminnych w zakresie tradycji i dziedzictwa kulturowego kompleksowe podejście do realizowanego tematu – „od idei do fizycznie wymiernego efektu” – było działaniem innowacyjnym. Organizator: gminy Lanckorona, Kalwaria Zebrzydowska, Mucharz, Stryszów i Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Gościniec 4 Żywiołów” w ramach programów Tradition Plus, Interreg IIIC, SMART Więcej: http://gosciniec4zywiolow.pl/index.php?id_kategoria=204, dostęp 5.04.2015 39 Wielokulturowa Tyrawa Wołoska Projekt, realizowany od 2005 roku, polega na różnych formach działań mających na celu ochronę wieloetnicznego, wielokulturowego i wielowyznaniowego dziedzictwa kulturowego Karpat. W jego ramach podejmowano inicjatywy ochrony, renowacji i popularyzacji materialnego dziedzictwa kulturowego gminy Tyrawa Wołoska (odnowa nagrobków na zapomnianych cmentarzach, określenie ich dawnych granic, planuje się także odkopanie i ekspozycję ruin zburzonej cerkwi). Wyznaczono również szlaki turystyczne, ścieżki edukacyjne i przyrodniczo-kulturowe po najciekawszych zakątkach gminy, uwzględniające zarówno zachowane zabytki, jak i miejsca ważnych zdarzeń czy lokalizacje dawnych obiektów o dużym znaczeniu. Przeprowadzono też szkolenia i seminaria dla mieszkańców (twórców ludowych i właścicieli gospodarstw agroturystycznych) z tematyki wielokulturowości gminy, w której żyją, oraz warsztaty dotyczące możliwości wykorzystania tej cechy w ramach promocji własnej działalności, co było innowacją w skali analizowanego obszaru. Organizator: Stowarzyszenie Dziedzictwo Mniejszości Karpackich w Zagórzu i gmina Tyrawa Wołoska Więcej: http://www.dmk.witryna.org, dostęp 5.04.2015 203 WSPÓLNIE DLA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU KARPAT 40 Jarmark w Muzeum — spotkanie z rzemiosłem Spotkania ze sztuką oraz jarmark przy zabytkowym drewnianym kościele – Muzeum im. Władysława Orkana w Rabce-Zdroju – organizowane są corocznie 22 lipca, w dzień odpustu św. Marii Magdaleny. W ramach tej cyklicznej imprezy osoby odwiedzające mogą się zapoznać z ludową sztuką Gorców, lokalnym rzemiosłem, rękodzielnictwem Prezentowane są tu corocznie przez ok. 50 twórców z Rabki i okolic wyroby snycerskie, zabawkarskie, tkackie, biżuteria, ceramika, metaloplastyka, a także rzeźba ludowa i malarstwo na szkle. Prócz jarmarku organizowane są warsztaty dla dzieci i dorosłych pozwalające na poznanie metod wytwarzania gorczańskiego rzemiosła i dzieł sztuki ludowej (warsztaty malarstwa na szkle, rzeźby i zabawkarstwa). Podczas jarmarku i spotkań ze sztuką odwiedzić można muzeum oraz posłuchać muzyki górali gorczańskich. Organizator: Muzeum im. Władysława Orkana w Rabce-Zdroju Więcej: http://www.muzeum-orkana.pl, dostęp 20.08.2015 41 Pyzówka Folk Festiwal Projekt realizowany jest od 2012 roku. Podczas czterech dni warsztatów uczestnicy uczą się góralskiego tańca, śpiewu i grania. By przybliżyć klimat góralskiego muzykowania, zajęcia prowadzone są we wnętrzach o wystroju regionalnym lub na łąkach w otoczeniu malowniczych tatrzańskich szczytów. Warsztatom towarzyszą również liczne imprezy okolicznościowe: występy lokalnych zespołów regionalnych, jarmark regionalnych produktów, rzemiosła i sztuki ludowej. Ostatni dzień wieńczą występy uczestników oraz inscenizacja góralskiego wesela. W ramach promocji i podtrzymywania lokalnej tradycji dla mieszkańców Pyzówki zajęcia są bezpłatne. Organizator: Stowarzyszenie „Czas Na Pyzówkę” Więcej: http://www.watra.pl/pyzowka/kultura/2012/08/13/pyzowka-folk-festiwal, dostęp 15.09.2015 204 10. DZIEDZICTWO KULTUROWE I WIEDZA LUDOWA 42 Tatry wspólnie „Tatry wspólnie” były działaniem realizowanym w ramach transgranicznej współpracy Polski i Słowacji od kwietnia 2011 do października 2012 roku. Wartość projektu to 339 323,89 euro, z czego 243 657 euro wynosiło dofinansowanie ze środków Unii Europejskiej, które zostało przyznane w ramach programów Europejskiej Współpracy Terytorialnej na lata 2007–2013. Wiodącym beneficjentem był słowacki Klaster Liptov – stowarzyszenie ruchu turystycznego. W programie uczestniczyło dwu partnerów: ze strony polskiej Biuro Promocji Zakopanego, a ze strony słowackiej – Technikum Hotelarskie w Liptowskim Mikulaszu. Głównym zadaniem było wsparcie rozwoju społeczno-gospodarczego terenów przygranicznych Polski i Słowacji biorących udział w programie. Za cel postawiono kompleksową promocję regionu Tatr zarówno po polskiej jak i po słowackiej stronie oraz obszarów Zakopanego i Liptowskiego Mikulasza jako dwu największych tatrzańskich ośrodków turystycznych. Na szczególną uwagę zasługuje fakt, iż tereny te traktowane były jako całość, pomimo dzielącej je granicy. Główny nacisk położono na promocję letnich i zimowych atrakcji regionów. W ramach projektu wydano i rozpowszechniano katalogi informujące o atrakcjach turystycznych, koncentrując się głównie na tych, które związane są ze specyfiką tatrzańskiego regionu po obydwu stronach granicy. Organizowano także specjalistyczne szkolenia dla osób zajmujących się szeroko pojętą obsługą ruchu turystycznego. Organizator: Klaster Liptov – stowarzyszenie ruchu turystycznego, Biuro Promocji Zakopanego, Technikum Hotelarskie w Liptowskim Mikulaszu Więcej: http://visit-tatry.com/pl/dzialania-wspolne.html, dostęp 15.03.2016 205 WSPÓLNIE DLA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU KARPAT Bibliografia Parczewski M., Geneza Łemkowszczyzny w świetle wyników badań archeologicznych, [w:] J. Czajkowski (red.), Łemkowie w historii i kulturze Karpat, t. I, Rzeszów 1992. Protocol of Cultural Heritage to the Framework Convention on the Protection and Sustainable Development of the Carpathians, wersja robocza do dalszych prac Grupy Roboczej Konwencji Karpackiej. http://www.carpathianconvention.org/tl_files/carpathiancon/Downloads/01%20 The%20Convention/1.1.1.1_CarpathianConvention.pdf Ramowa Konwencja o ochronie i zrównoważonym rozwoju Karpat, Dz.U. 2007 nr 96 poz. 634. http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20070960634 Wielocha A., Kolonizacja józefińska w galicyjskich Karpatach, „Płaj”, 1999, nr 19, s.11-22. Strony internetowe http://www.watra.pl/pyzowka/kultura/2012/08/13/pyzowka-folk-festiwal http://www.dmk.witryna.org http://visit-tatry.com/pl/dzialania-wspolne.html, http://gosciniec4zywiolow.pl/index.php?id_kategoria=204 http://www.muzeum-orkana.pl 206