RÊJEYA DENGAN DI DEVOKA TORÊ DA

56 Nûbihar 147 Bihar 2019 Rêjeya dengan di Devoka Torê/Tûr Abdîn de 1 -Bi mînaka gundê Xerabê Bena2LOKMAN KALAN i çîroka Rovî û Kîso (…) J Armanc û Awayê Xebatê: Ê go: Bira. Go: Hê. Go: Ma qey zika Armanca vê xebatê tesbîtkirina rêjeya den- jî lê nakevê? Go: Wela libik genim zika gên devoka Tûr Abdînê û cudahiyên dengên wê heya. Ê go: Ma yek neketiya dora wê devokê ye. Ev xebat bi gundê Xerabê Bena bênderê jî? Go: Emê yekê ji dora bên- hatiye sînorkirin. Ji bo tesbîtkirina rêjeya den- derê jî dina ta. Werhasil cîrana ka kê ji gan, çîrokên ku li wê herêmê tên vegotin hatine wa libke sê libe dî danê. Go sê lib danê, berhevkirin. Vebêjera çîrokan a bi navê Eytan go çû bira devê kira, kira keremeşkê meşka. Go ser Turxit 50 salî ye. Ji Gundê Xerabê Bena ye. Wekî wilo tişi hewa wilo weka balonê wilo piv da. Bira bîst rojan çûye dibistana seretayî. Ji bavê xwe aş. Go: Wela gerek ti vî arvanî ji mi ra, vî genimî ji hînî van çîrokan bûye. Çîrokên ku bûne warê mi ra bihêrê. Go: Gerek ti bihêrê. Go: Hê. Go rabû vê xebatê di sala 2013an de hatine berhevkirin. devê ewkê vekir. Devê meşkê wê hebanê vekir. Go Tu guherîn li ser çîrokan nehatiye kirin û çawa mi dî libik ji wa, go pelq, pekî çavê qeraş, ew kor hatine gotin wiha hatine nivîsîn. Di vê xebatê bû. Go ya dîtirkê li fera destêr ket, go ew jî seki- de şeş çîrokên ku di wan de 7018 peyv û 24934 nand. deng hene hatine bikaranîn. Çîrok di du caran (…) de hatine tomarkirin. Her şeş çîrok bi qasî 45 Nûbihar 147 Bihar 2019 57 deqîqeyan diajon. Ji ber ku çîrok bi tevahî di ar- mancî)” de cih girtiye. Xebata duyem jî ya Baran şîva Zanîngeha Mêrdîn Artukluyê de hene3 di vê Rizgar a bi navê “Kürtçe Dersleri/Dersên Kurdî” xebatê de cih negirtine. ye. Piştî danberhevê dengên ku rêjeya wan nêzî Piştî ku çîrok hatine qeydkirin û nivîsîn, ji hev û yên ku dûrî hev in hatine şîrovekirin. Di dengê “a”yê heta dengê “z”yê4 hejmar û rêjeya şîroveyan de ji bo bikaranînên cuda yên herêma bikaranîna dengan bi awayekî îstatîstîkî hatine Torê, ji nav metnên çîrokan hevokên mînak ha- nîşandayîn. Rêjeya ku ji van çîrokan hatiye bi- tine girtin û awayên wan dengên mînak ên Kur- destxistin, bi rêjeya giştî ya dengên Kurmancî manciya nivîskî di hevokan de li ber wan hatine re hatiye danberhevkirin. Ev danberhev bi rê- nivîsîn. 5 jeya ku zimanzanên din li ser navê Kurmancî Wekî ku tê zanîn herêma Tûr Abdînê, îro tesbît kirine re hatiye kirin. Di danberhevê de ji bêhtir bi navê Torê tê naskirin. Di nirxandin û du xebatan hatiye îstîfadekirin. Yek a Emîr Ce- şîroveyên îstatîstîkan de ev hêrem dê bi navê ladet Alî Bedirxan û Roger Lescot e ku wergera Torê xuya bibe. wê di berhema bi navê “Kürtçe Dilbilgisi (Kur- HEJMAR Û RÊJEYA HEMÛ TÎPAN BI RÊZA BIKARANÎNÊ GRAFÎKA HEJMAR Û RÊJEYA BIKARANÎNA DENGAN 58 Nûbihar 147 Bihar 2019 TABLOYA DANBERHEVA HEJMAR Û RÊJEYA DENGAN Tîp Aa Bb Cc Çç Dd Ee Êê Ff Gg Hh Ii Îî Jj Kk Ll Mm Nn Oo Pp Qq Rr Ss Şş Tt Uu Ûû Vv Ww Xx Yy Zz tev. EV XEBAT HEJMAR 2664 1000 65 489 1190 2094 2253 52 506 503 2659 875 446 1188 553 807 1070 582 153 113 1257 366 235 648 92 324 472 1046 381 496 309 24934 SEDANE % 10,68 % 4,02 % 0,26 % 1,96 % 4,77 % 8,41 % 9,03 % 0,2 % 2,02 % 2,01 % 10,66 % 3,50 % 1,78 % 4,76 % 2,22 % 3,23 % 4,29 % 2,33 % 0,62 % 0,45 % 5,06 % 1,47 % 0,94 % 2,60 % 0,38 % 1,48 % 1,89 % 4,20 % 1,54 % 1,99 % 1,25 % 100 XEBATA BARAN RIZGAR HEJMAR SEDANE 5882 % 8,1 3180 % 4,4 661 % 0,9 825 % 1,1 2744 % 3,8 8510 % 11,7 1577 % 2,2 677 % 0,9 1426 %2 1862 % 2,6 6190 % 8,9 3855 % 5,3 620 % 0,9 2590 % 3,6 2237 % 3,1 1888 % 2,6 5806 %8 1316 % 1,8 1140 % 1,6 1002 % 1,4 5380 % 7,4 1914 % 2,6 1443 %2 2459 % 3,4 797 % 1,1 904 % 1,2 1363 % 1,9 1153 % 1,6 1106 % 1,5 731 %1 1283 % 1,8 72521 % 100 XEBATA C. BEDIRXAN& ROGER LESCOT HEJMAR SEDANE 1500 % 8,5 650 % 3,7 120 % 0,7 150 % 0,8 840 % 4,8 2200 % 12,4 1000 % 5,7 150 % 0,8 200 % 1,1 350 %2 1800 % 10,2 700 %4 300 % 1,7 650 % 3,7 450 % 2,5 550 % 3,1 1300 % 7,4 400 % 2,3 120 % 0,7 140 % 0,8 1100 % 6,2 340 % 1,9 160 % 0,9 400 % 2,3 120 % 0,2 450 % 2,5 500 % 2,8 350 %2 340 % 1,9 200 % 1,1 150 % 0,8 17680 % 100 Dengdêr: riye: Lêkera bûnê (dema niha, kesê yekjimar ê Di devoka Torê de tîpên dengdêr wekî bi- sêyem) bi “a”yê tê kişandin. Mînak: karanîna giştî ji tîpên bêdeng zêdetir in. Di nav Jixwa î kor a.6 (Jixwe î kor e.) tîpên dengdêr de herî zêde bi rêzê “a, i, ê, e” tên Ka em herin bê ev çilo ya?7 (Ka em herin bê bikaranîn. Rêjeya van her çaran % 83 ye. ev çilo ye) Di grafîk û tabloya derbasbûyî de xuya dike Yeke din ji wan ev e ku di kêşana lêkeran de ku tîpa ku herî zêde hatiye bikaranîn “a” ye. “e”ya ku wekî qertafa kesan tê bikaranîn cihê Çend sebebên vê hene. Çend cihên ku di Kur- xwe ji “a”yê re hiştiye. Mînak: manciya giştî de wekî “e”yê derbas dibin di devoka Torê de bi “a”yê ve guherîne. Yek ji wan sebeban ev e ku tesîr li ser rêjeya dengan çêki- Werhasil çûya îş yanî çûye çiyê.8 (Werhasil çûye îş yanî çûye çiyê.) Nûbihar 147 Bihar 2019 Vê şûşa ewkê, bida Mîrza Mihemed.9 (Vê şûşa ewkê, bide Mîrza Mihemed.) Digel vê taybetiyê paşdaçek jî di vê devokê de bi “a”yê tên xebitandin. Mînak: ji/bi/di…re/ ve/de→ ji/bi/di…ra/va/da 59 Ti dewa çi dikê.18 (Tu dewa çi dikî.) Tê bê nesîbê vî teyrê pazdehsalî.19 (Tê bibî nesîbê vî teyrê pazdehsalî.) Ji ber van û hin sedemên talî rêjeya dengê “e”yê ketiye. Lê digel vê jî rêjeya wê di nav Mîrza Mihemed, tê di vir da bê.10 (Mîrza Mihemed, tê di vir de bê.) dengdêran de % 18 e. Ji bo dengê “i”yê dikare were gotin ku li gor Dêmekî ji dil va çûya. 11 (Dêmekî ji dil ve çûya.) Ezê vêga rabim çîrokê ji we ra bêjim.12 (Ezê vêga rabim çîrokê ji we re bêjim.) Ji xeynî vê di hin peyvên ku pir tên bikaranîn de “e” gelek caran bi “a”yê guheriye. Mînak: Go vêga em herin niklê xwa li ava heyatê xin.13 (Go vêga em herin niklê xwe li ava heyatê xin.) Di metnên çîrokan de mirov leqayî vê bikaranînê jî tê ku beramberî dengê “a”ya Torê di her du xebatên navborî ku ev xebat bi wan re hatiye danberhev zêdetir hatiye bikaranîn. Sebebek ji wan ev e: Di devoka Torê de kesê yekjimar ê duyem “tu” wekî “ti”yê tê xebitandin. Rêjeya dengên derveyî van her çaran yanî ya dengên “î, o, û, u”yê di nav dengdêran de % 17 e. Tê famkirin ku ev her çar deng (î, o, û, u) bi tevahî bi qasî dengê “e”yê jî (% 18) nehatine bikaranîn. Kurmanciya nivîskî de tu deng xuya nakin. Ev jî Bêdeng: rêjeya “a”yê hinekî zêdetir dike. Dengê “n”yê jî balê dikişîne. Rêjeya dengê Timam a razay na.14 (Timam razay na.) Diya min a pêşmal şîn a, a kiras sor a.15 (Diya min pêşmal şîn a, kiras sor a.) Lazim e bê gotin ku ev “a”yên ku ketine cihê “e”yê tev eynî wekî hev nayên bilêvkirin. Ji wan hejmareke kêm dengê “a”ya resen didin. Ji ber ku ev “a”ya Torê ji “a”ya resen ziravtir e, lê ji “e”yê bêhtir nêzî “a”yê ye wekî “a” hatiye hesi- “n”yê ji rêjeya her du xebatên navborî dûr ketiye. Sedema zêde bikarneanîna wê ya bingehîn ev e. Di devoka Torê de qertafên pirjimariyê bêyî “n”yê tên bikaranîn. Mînak: Çavê wî wê rihet bin.20 (Çavên wî wê rihet bin.) Ma ka win mêvana nahewênin?21 (Ma ka win mêvanan nahewênin?) bandin û di metnê çîrokan de wiha hatiye nivî- Di nav bêdengan de dengê “y”yê jî bi rêjeya sandin. Dikare wekî rengedeng bên hesibandin. xwe ji her du xebatan vediqete. Sebebek jê ev e Di devoka Torê de dengê “e”yê di rêza bikaranînê de piştî “a”, “i” û “ê”yê tê. Sebebeke din a girîng ev e: Di lêkerên ku di dema niha û dema ku di devoka Torê de cînavkên xwedîtiyê bêyî tîpa kelijandinê “y”yê zaf hindikî tên bikaranîn. Mînak: bê de hatine kişandin de kesê yekjimar ê sêyem Ya mi bi Xwedê ket.22 (A mi bi Xwedê ket.) ne bi “e”yê lê bi “ê”yê tê xebitandin. Mînak: Guhê wî jêkir yê mezin jêkir.23 (Guhê wî jêkir Diçê li yekê dimeyzênê.16 (Diçe li yekê di- ê mezin jêkir.) meyzîne.) Wê wilo bêjê min.17 (Wê wilo bêje min.) Pevdeng: Ev rewş ji bo kesê yekjimar ê duyem jî der- Di vê xebatê de pevdenga “xw”yê 264 caran basdar e. Dîsa di dema niha û dema bê de kesê derbas dibe. Ji bilî “xw”yê du pevdengên din jî yekjimar ê duyem ne bi “î”yê bi “ê”yê tê xebi- hene ku di devoka Torê de xuya dikin. Ev pev- tandin. Mînak: deng di metnên çîrokan de, di van peyvan de 60 Nûbihar 147 Bihar 2019 hene: gwehdar24, gwîzik25, kwîtand26. Ji bo van pevdengan ji derveyî metnên çîrokan ev mînak dikarin werin gotin: gwîriz (gûriz), gwînî (gûnî), kwîr (kor: ji bo lambeya qels, gûza asê û hwd.), şekwîl (hirmiya bej). Encam: Di rêjeya hemû tîpan de tiştê ku herî zêde Çavkanî -Bedir Xan, Emîr Celadet&Lescot, Roger, Kürtçe Dilbilgisi (Kurmancî), Doz, 7. Baskı, İstanbul 2011. -Kartal, Lokman, Rêjeya Bikaranîna Dengan di Devoka Tûr Abdînê/ Torê de, Projeya Lîsansa Bilind a Bêtez, Zanîngeha Mêrdîn Artukluyê 2013. -Kurdo, Qanat, ji Soranî bo Kurmancî: Zülküf Ergün, Rêzimana Kurdî Kurmancî-Soranî, Nûbihar, Stenbol 2013. -Rizgar, Baran, Uygulamalı Kürtçe Dersleri Dersên Kurdî, Doz, 2. Baskı, İstanbul 2012. balê dikişînin ev in: Dengê “e”yê ji ber sedemên ku di nirxandina îstatîstîkên wî dengî de hatibûn gotin ji rêjeya xwe ya giştî pir dûr ketiye. Ev yek taybetmendiyeke devoka Torê ye. Di kêm- Jêrenot 1 Ev gotar bingeha xwe ji beşeke projeya lîsansa bilind a bêtez digire ku di sala 2013an de li Zanîngeha Mêrdîn Artukluyê ji aliyê Lokman Kalan ve ku wê demê paşnavê wî Kartal bû hatiye nivîsîn. 2 Xerabê Bena (bi Tirkî: Seki) gundekî li ser navçeya Kercosa Batmanê ye. Bi qasî 8 kîlometreyan li bakurrojhilatê rêya Heskîf-Kercosê dikeve. Bi qasî 60 malî lê hene. Li gor agahiyên gundiyan dora salên 1970î 300 mal lê hebûne. 3 Lokman Kartal, Rêjeya Bikaranîna Dengan di Devoka Tûr Abdînê/Torê de, Projeya Lîsansa Bilind a Bêtez, Zanîngeha Mêrdîn Artukluyê 2013. 4 Dengên ku di alfabeyê de cih nagirin ne mijara vê xebatê ne. 5 Di zimanê Kurmancî de her çiqas îro jî lihevkirineke tekûz (% 100) pêk nehatibe jî ji Kurmancî mebest Kurmanciya nivîskî ye ku gelek xalên hevpar (standart) di xwe de dihewîne. 6 Kartal, h. b., r. 12. 7 H. b., r. 14. 8 H. b., r. 17. 9 H. b., r. 9 bûna rêjeya dengê “e”yê de du deng derdikevin pêş: “a” û “ê”. Wekî encam mirov dikare bibêje ku tîpên “a” û “ê”yê rengên devoka Torê ne. Dema ku li rêjeya her çar dengdêrên ku zêdetir hatine xebitandin tê nêrîn, giraniya van dengan (a, i, ê, e) ya li ser Kurmancî xuya dibe. Di nav 31 dengên Kurmancî de rêjeya van her çaran % 38,78 e. Li gor xebatên Baran Rizgar û Celadet Bedirxan&Roger Lescot bi tevahî, dengên ku di devoka Torê de ji yên van her du xebatan zêdetir hatine bikaranîn yazdeh heb in: a, ç, ê, g, i, j, k, m, o, w, y. Ên ku kêmtir hatine bikaranîn jî yazdeh heb in: c, e, f, î, l, n, p, q, r, s, v. Ên mayî di nava pîvana rêjeyên her du xebatan de mane. Ev encamên ku hatine bidestxistin wekî ku tê zanîn ji metnên hin çîrokan hatine wergirtin. Navên taybet, bêjeyên ku wekî gihanekan tên 10 H. b., r. 11 11 H. b., r. 10. 12 H. b., r. 11. 13 H. b., r. 14 14 H. b., r. 13 bikaranîn û zaf dubare dibin li ser rêjeyan ban- 15 dorine ji hev cuda kirine. Eger xebateke bi vî 16 H. b., r. 16 rengî ku li ser metnine din û bi hecimeke firehtir were kirin ev encam dibe ku biguherin.27 17 H. b., r. 15 H. b., r. 16 18 H. b., r. 9 19 H. b., r. 15 20 H. b., r. 14 21 H. b., r. 9. 22 H. b., r. 14. 23 H. b., r. 19. 24 H. b., r. 14. 25 H. b., r. 21. 26 H. b., r. 21. 27 Xwendevanên hêja, tiştekî pir normal e ku kêmayî û şaşî di xebatên wiha de hebin. Ji kerema xwe ji bo agahdarî û rexneyê ji emaila min re binivîsin: (lkmnkrtl83@gmail. com)