İSLÂM TOPLUMUNDA CÜZZAM VE CÜZZAMHÂNELER

tm fit'$ff.ffiffi^ffi r rpiTgFtt& ta) # I :-*'{*-**lh'..*f,.,^*.. ECE AKAIlEnili % irntiyazSahibi / Publisher. GeceKitaphfr Genel Yayrn Ytinetmeni / Editor in Chief . Dog. Dr. Atilla ,{tiK Proje Koordinatiirii / Project Coordinator. B. Pelin TEMANA Editiir / Editors . Fevzi QAKMAK, $iikran KOSE Qa$n BUKE Eren AKQIQEK Kapak & ig Tasarrm / Cover & Interior Design . Gece Akademi SosyalMedya / Social Media. GeceAkademi BiriNCi BASIM/ FirSt EditiON ' @ EKIM 2OT8IANKARA / TURKE,Y ISBN . 978-605-288-643-4 O copyright Bu kitabln yayrn hakkr GeceKitaph$l'na aittir. Kaynak gosterilmeden ahntr yaprlamaz, izin almadan higbir yolla go$altrlamaz. The right to publish this book belongs to GeceKitaph$r. Citation can not be shown without the source,reproduced in any way without permission. Gece Kitaphsr / Gece Publishing Adres / Address: Krz:irayMah. Fevzi Qakmak 1. Sokak -TURKEY 2ztfiNiT;J APL"NO: UMit #ffiH Gece Akademi / Gece AcademY Adres / Address: Meqrutiyet Mah. Atati.irk Bulvarr Bulvar PalasQarqrsrig Merkezi C Blok No: 141/127 '."';#)i/**Yffily*1?",. USA Office:387 Park Avenue South, 5th Floor, New York, 10016,USA web: www. gecekitapligi.com e-mail: [email protected] gecekademi@gmail. corn re ECE AKANEMI Baskr & Cilt / Printing & Volume Sertifika / Certificate No: 34559 iqiNnExirEn S.ZBA$I .".,............".7 CU ZZ IIIILII,ARII{ BABASI ETEM UTKU A.GilrhanFIIEI{...... . . . . . . . . . . i" 1 .." Hf:ffi iT^rJ'ff*xHASrALrGrxnADAMr$einsiri^4ixsexr:pRoF. FevziQAKM.AK .,....,""...,25 M.O II. VE I. 'INYTTTARDArSrci MEZOPOTAMYADA ctizz AMreirciri r<aviriaft GiikhanrcttGVtCt ........,,.,37 usriqac'rNl KORKULURuyast: cO zzAM SuzanAKKU\ MUTLU ............53 AVRUPAnat<i CUZZAM pvTERi Murat SERDAR, Murat I,IANAR.. ...."......67 'STAU TOPLUMUNDACOZZAM VE CTJ ZZEUHAXPTPR MuratSflRDAR, MuratFfAlfAR ............-._...:_:_. .."..... Bl 7 CUZZAM HASTALIG TNTXOSMANI,I SOSYALHAYATINIATT yANSrMAr,ARr UzERIwE nin (xvr_xrx.YUZY]ILLAR) nnceRiEffiiRil; OrhanKILI} .......93 OSMA}JLX DONEMITTgEiESERN.ERIXNE CUZZAM H. VolkanACAR EVriya qHLEBiSEyAHATNAA,{ESI'NDE Ci ZZAM Nagihnn B,qySAL, OzerKUpELi,Eren1rcqiqnrc............. .."....117 .........." 133 OSMANLI TOPLUMU]VDACTJ ZZ AMFIASTALARININTECRITi VE YOKSULLUGU : ". .,CrJZZAN,rirrANr,gEr_riNfEX SUNEI,ER; gruinnE KoMAyAr.AR,' Hiiril SAr;fenf fnrcin ,.....145 7 isrAnaropruMUNDA cvzznM vE cuzzniuuAxELER Murat SERDAR, Murat HANAR Giriq cizzam' bilindi$1 gibi Mycobacterium lepraemikrobunun insan viicudunda oluqturdu$uhem kronik hem de bulaErcrbir hastahfrn adrdrr.Di$er ismi "iepra"'lan bu hastah$aeskiden"miskin hatah$r,,da denmigtir.r cizzam sozcti$tiArapgaliterattirde"eiin kesilmesi,parmakia'n driqmesi,, anlamrnagelen cezemkoktinden triretilmigtir. o;il;ili;;;, ola' repra (leprosy) vakalannda gortlnen ciddr gekilselbozuklukla. ifade etmek igin de cizzam kelimesikullanrlmaktadrr", Kelimenin tarihsel kokeirine baktr$n'ntz zawtan,IslamiyetcincesiArap yarmadasrnda yaygrn orarak kuilanirdr$rnr gcirmekteyiz.Bu, cizzamrn islamiyet'tencincede var oidu$u aniamrna gelmektedir.Bununla beraber hastairkbirkaqevredengegtigiigin zamaniienisindeinsanlarbu hastah$r tanrmlamakiEinfarkrruJrund.-ararda da burr ciddi qekil boluklukra'na yoraerrgndan d"r#Trl|H';fflffi,li'jtf rrdlrjruanl hastalr$r" "asran ya da rrastarrir" orarakda niterendirirmiqtir.3 Cizzan hastah$rnatrp cftinyasrncla 3 farkh gekilde rastlanrlmaktaclrr: Bunlardan ilki Lepromah cizzamiJrr ki hastah$rnbu qekli en a$rr olanrdrr' Bu hastahirn belirtisi,derini' rizerinde yayrlankrrmrzrgiqliklerclir. Her yere yaytlmrqolan cizzant rnikroplanyla burun igi,yiz,el ristti ve eklemlerde qiqlikleroluqtu$uiqin hastaestetik agrclanproblemli bir:gori.iniimkazanff' Hem kol hem de bacak bolgesi'cleki cleri kahnlagrrve tafatasrndaki krllar dcikiihneyebaqlar.Bciylecehasta kose hale gelir. Bununla beraber. Lepromah cizzam en buragicrtrir orarakbili''rektecrir. cizzam hastah$rnrnikinci tiirii ise Sinir cizzamrolarak bilinrnektedir. Bu ttir nispetendahaaz bulagrcrolmasrnm yanl srrasinirselbelirtileri daha fazla oldu$undan bu ismi ahnrgtrr.Bu hastahkturrinde, derideki yaralar, rengini yitirmiq lei<elergeklindeveya pernbeya d,akoyu kabarcrklarha_ linde gorulur' Bu ttir: cizzamda mikroplar, sinirierde olugturdu$u tahribat neticesindehasta,srcakhkde$igikliklerini ayr:t edemez;derinin iqindeki ffi..XI'YtizyrltnSonlarlndanXIV.'YtizyrlrnBaqlarrnaKaclarAna<lolu,da\ ' Bilinen Hastahklar ve Uygulanan Teclaviyontemlerirr" Oui"l ErdoganMerEilb Armafan' (Ed' Emine TJyumazvcl.), Bilge Ktilttir sunui yaymla', istanbul, 2013,s.2r2. "rhe #i:T:t:.i;ll" 3 Leper in Medie'ial rslarnic so.i.tv;l specutum,vor" is, N'.4, M" Zeki parah,.cuzzatn",TDV.A,..'III" ista'bul, 1gg3,s.r51. ) 82 isrEvr ToILUMUNDACiiZZtwtvn ciizz$,rHANErnn I| hissini yitiria yani srcakh$akargrhissizkalrr. Bazr sinirlerde a$llar ve 9yry felElergortili'ir; bilhassadirsek sinirlerinde kahnla$ma ve dokusalbeslenme bozukluklan meydana gelir" 2017 yilr genelind Ocak ayu disranBa Cizzam hastah$rnrniiguncti ve bilinen son turti ise Tuberktilozumsu Cizzarridtr. Bu ttir basil ti.iberkiiloz mikrobuna benzedi$i iqin hastalara cizzam veya tuiberkrilozteqhisikoymak zordur. Bu cizzam tririinun belirtileri qiqkinlekelerve stzmtthkabarcrklardrr.Bu kabarcrklarm rizerinecamla bastrnldr$rndaderi veremine benzeyentanecikler gortiliir, ancakbu ttir ctizzamda burunda ve dudaklarda mikrop bulun maz. ortagaida bazt islam alimleri bu cizzam hastah$r hakkrnda gorug bildirmiqlerdir.Bu alimlerdenbaztlan eserlerinde cizzama ve onun tedavisine geniqyer vermiqlerdir.Bunlardanbiri olan Thberi, Firdevsil'l-Hikmeadh esetini 7 boltime ayrmry ve dordtincu baqh$rnmiqeri$ini de goyle anlatmrytrr: Bu boliim umumi hastahklar,gegitleri,s.bept.ri, iiag yap;musulleri ve tepeden trrna$abtittin hastahklar;yaralar,beyin hastalklar r, gozhastalkla', kulak-burun-bo$azhastahklan,go$tis hastahklan, rahim hlstahklanndan, hummadan, cizzamdan,'oetemd.n,kan almaktan ve ayrlca renklerin igaret etti$i ozelliklerdenbahseder.a ibn-i SinaiseEl-Kanunyii-npadl eserininbir boliimunde "grdalar arasrndakiuyrmsuzluk" adryla ui, Uuitrt agtpcizzama de$inmigtir.ibn-i Sinacizzamla ilgili olan bolumde qoyle der: eeqitli grda maddelerinin birleqtirilmesi konusunda belli kurallara dikkat edilmelidir. Hintli gcizlemcilerve di$erleri uzun zamandr gunla'ci$retir: 1- stit, ekqiyiyeceklerleberaberarmmamahdrr. 2- Bahklar' siit ile ahnmamahdrr; bu durum da cizzarn gibi kronik rahatsrzhklara yakalanrlabilinir. 3- Bakliyat,peynir veyaturp ya da ugan kuglarrneti ile ahnmamahdrr. 4- Bit mlsrr yeme$i,ekgi stitle yaprlanbir pilavrn tizerine stirmemelidir. 5- Yiyeceklereyag ilave edilmemeli veya bir piring kabrnda yag bekletilmemelidir. 6- Taze et, (bazrotlar ile) yanan komuriin tizerinde kavrulduktan sonra yenmemelidir.5 Gtiniimtizde cizzam hastah$rkesin bir qekildetedavi edilebilir bir hastahk haline gelmiqtir. Dtinya Sagrrkorgutrihiin (wHo) 20ld yrrrnda ya_ yrnlamrgoldu$u rapora gcire,dtinya iizeiinde 216 bind en fazlakigidecuzzam hastah$r gori'ilurken bu hastalarm yarrcmdan fazlasrnrn Hindistan'da oldu$u belirtilmigtir. Ulkemizde ise cizellikleDr. ibrahim et.- utt, ile Dr. Ttirkan saylanin gegmiqteyapmry oldu$u araqtrma gahqmalarr neticesinde, Salim Aydiz, "islam Dtinyasrnrn ilk Trp Ansiklopedisi Firdevsti'l-Hikme ve Mtiellifi 'Ali b' Sehl Rabban Jaberi: Flayatrve Eserleri",Q)nakkale Arasttrmalart T;trk ylltgt, Yrl: 11, G:j,z20l3,S.15,s.26. Avicenna, Canon of Medicine,AMS press,New york, 1973,s.406_ 407. Ciizza Ozellil men heme mm kciker rak nered hastahklaI ortaya grkt hastasrkay Filistinde d hnda olmul ttirtinti teEh Iagrrrdr$rigj beraber ctiz da Kapadok agrklayrpkal Cizzam' herkese bula rmda cizzan almrglardrr"( la beraberkr Hagh Seferle Mrisltiman or Baldwin'in .., yaca$rmrz gib potansiyelesa 6 Nazrm Berat Yayrnlan, ista rs.0s.20l8 7 Berath,a.g.e haftasi.htrUlle B Maria Confor Katedraller gi Basrm yayrn, ir 9 Berath,MO.3 Bkz. Berath,a. 10 Dols, a.g.m.s, ll /ean De /oinvil 2001,s.170.bur daha detayhbilr Duru), Sayyayr a$nlarve beslenme 0lozumsu hastalara niin belir'inecamla u ti.ir ctizgoriiqbiltedavisine e adheseilatmrqtrr: leri ve telstahklan, darmdan, erinigaret ;erininbir t cizzama egitligida lilmelidir. ironik ratmahdrr. remelidir. 'aEbeklelan sonra r bir hasLhndayaiqideci.izndistanda ku ile Dr. ticesinde, Mtiellifi r vtutgt, MurarSERDAR, MurarHAXnn I a: 2417 yrh itibariyle 507vak'aoldu$u bilinmektedir.6 Bununla beraberdtinya genelindeher yrhn ocak aymm son haftasrDunya CizzamHaftasr,her yrln Ocak aylnin son pazan iste Diinya Cizzam Gunu olarak kutlanrr ve Hindistan Ba$rmsrzhkHareketilideri olan MahatrnaGandhiye atfedilmektedir.T Cizzam'rn Tarihteki yeri ozellikle Haqh Seferleriesnasrndayayg'nharegelen ve crta Qa$dahemen hemen herkesinen fazlakorktu$uhastahkolarak kabul ecliiencizzamrn kokeni Eski QuE'ukadar dayanmaktadrr.sCizzarnmikrobunun ilk olarak neredeortayaqrktr8rbilinmemekleberaberMrsr'daki mumyalardabu hastahkiakarqrlagrldr$rndan clolayrNii deltasrile Mezopotarnyabolgesi'cle ortaya grktr8rnrsoylemekyerinde oiacaktrr.Bununla beraber 1lkcizzam hastasrkayrtlarrHindistanda gcirtiimtig;MO. II. binyrlda Mrsrr, Fenikeve Filistinue de yayrlmtgtrama cizzamrntrp literatiiriine girrnesi MO. 300 yrlrnda olmugtur.eAynr donemde Btiyuk iskender'in hekim Ieri cizzamm bir turiinu teEhisetmeyebaqlamrglarve cizzamr,kol ve bacak derilerini kahnlagtrrdr$riqin fil hastahfr (elephantiasis) adrylatanunlamrglardrr. Bununla berabercizzam hastah$rnrtanrmlayanilk doktor Mo. II. ytizyri baqlar:rnda KapadokyahAretaeusolmugtur.O, hastah$rhumoral (salgrsal) teoriyle aqrklayipkairtrmsalve bulagrcroldu$unubehrlmiqtir.r0 cizzam hastalr$rdunyanrnh_eryerinde zengin-fakir ayrlmr yapmadan herkesebulagabilecekpotansiyelesahipti. Bu nedenle Avrupa toplurnlarrnda cizzamhAneleryaprhrkenozellikie aristokrat ve asilzAdelerdelba$rq almrElardw. CizzaLmhastair$rna yakalananpek gok alt srnrfinsanolmasryla beraberkratriyetailesinekadar yayrlabildiglnide gormekteyiz.Orneiin; Haqh SeferlerinekatrlanJeanDe Joinville,bii urishimania sohbetederken, Miisltiman ona qoylederniqtir:"... ben bir defasrndacizzamh Kudiis Krah Baldwirrin ...""1rBu ctimlede gegen"cizzamh Kral,, ifadesindende anla_ yaca$rmrzgibi cizzam sadeceyoksullara de$il herkese bulaqabilecekbir potansiyelesahipti" NazrrnBerath,Ktbns Miskinhanesi:ci)zzam ve Ktbrts (1s30_ 2001),Kalkedon Yayrnlarr, istanbul, 20tJ, s.23;lrttk,/.lurakisr:i,s-aglllr_.ga u,AnX,+pUS[eriqi'r tarihi: 1s.0s.20181 Berath, a'g.e', s.22;ffip;l/-ffilirdh.saslrk-gqv.tl. R,9j29_Jldunya:*0_u_zzam:gunlLle': baflasi,htrnl[eriqim rarihi: 15.05.20i8] B A4ariaconforti, "x_Ive XIi. yiizyrl Arasrnda tsatrda Trp ve Hastahklar,,,ortagaf: Katedraller $i).valyeler, gehirrer,(Ed. umberto Eco), (Qev.Leyrailbnguq Basrna?r),Alfa BasrmYayrn,istanbul, 2AI4,s.344. 9 Beratlt' Mo' 300 yrlrnda Mrsrr'rJayaklaqrkB0 bin cizzamhhasta oldu$unu belirtrniqtir. Bkz. Berath,a.g.e.,s.25. 1 0 Dols, a.g.m.s,897. l l JcanDe Ioinville, Bir HaqhntnHatffalan, (Qev. Ciincyt Kanat), Vacliyaynla6, Ankara, 2001,s'i70. bunuu dr;rnda araqttrmaeserlerdecizzamltKral IV. Baltlwin hakkrncla daha tletayh bilgiler mevcuttur. Bkz. ThornasAslrridge , Haglt seferleri,(Qev.Ekin Duru), SayYayrnlan,istanbul,2014,s. 307 _ 30g; StevenRunchiman, niEh sefe:rleri bozulmaslna,sag,kaqve ttrnaklarrndokrilmesine,parmaklarrndiiqmesine ve sonundakottirtimiii$e yol agtr$rkabul edilirken bulaqrcrbir hastahkolduiuna ve kalrtsallrklada ilgisi oldu$unainanmrqlardrr. Cizzardrn Sosyal Tarihi Tarihselagrdancizzam hastah$rnrngoriinmeyebaqlandr$rdonem heniiz bilinmesede hernenhemen insano$lununtarihi kadar eski oldu$unu kutsal kitaplardan incil ve Tevrat'ta cizzamla ilgili bilgilerin geqrnesinden yorumlayabiliriz. BilhassaTevrat'ta;cifLzzamtnbelirtileri,teghisi,rnuayenesi ve tedavisininne gekildeve kimler tarafindanyaprlaca$rna kadar detaytr bilgiler yer almaktadrr.Dahas;r,cizzam hastah$rbahsetti$irnizdonemlerde Yahudilerinyagadrklartbolgelerdeqok goriilen bir illetti. Tevrat'tagegenbir boltimde qoyle demektedir: "Rab, Musa'yave Harunh dedi ki: Bir adamm bedeninin derisi qigerya da kabuk ya da parlak leke r:lup bedeninin derisinde cizzam hastah$rhalini alrrsa,o zaman kAhin Harun'a ya da kAhin olan ofullanndan birine gotiiri.ilecektirve kAhin bedenin derisinde olan hastah$rgorecektir.Eier hastah$rnolduiu yerdeki krl a$armr$sa ve hasta olan yerin gciriiniiqiibedenin derisindenderinse o cizzam hastah$rdrrve kAhin onu gorecekve onu kirli ilan edecek."Bu sozler Yahudilerin kutsal kitabr Tevrat'tniigtinci.ikitabr olan Levitrilerboliimunde, hastalr$rntedavisiyle birlikte gegmektedir.12 Hz. isa'nrn da durzzamh. hastalan iyilegtirmek yoluyla pek qok mucize gosterdi$ibilinmektedir. Ornegin "Ve igte bir ci.izzamh gelip: Ya Rab, e$er istersenbeni temizleyebilirsin, diyerek ona secde krldr. isa da elini uzattr ve: isterim ki temiz ol, diyerek ona clokunclu ve onun cizzamt hemen temizlendi':t3Kur'an-rKerimde de Lrz.isa'nrnbu yondeki mucizelerindensozedilirken, cizzamh "atracah" anlamrnd.a'ebras/ baras'kelimesikullanrlmrgtrr.ra Bununla beraberHz. Muhammed bir hadi'Aslandan sinde: kaqar glbi cizzamhdan kaqrn."buyurdu$ursbir duasrnda 'Allahrm! ise Delilikten, cizzamdan,barastan[derihastah$r]ve koti.i hastahklardan sana st$rntrrm."dedifii rivayet edilir. Buradan cla anlacL$rrnrz izere cizzam hastah$riig semavidinde de bir Eekildekendine yer edinmig ve peygamberlerinhadislerinedAhi konu olmugtur. ibn Mace'nin aktardr$rnagcire,Hz. Omer cizzamh kimselerin halkrn arastnagirmesineizin vermemi$tir.t6 Aynr donemdeMusliimanlararasrnda t2 13 l4 l5 l6 Tarihi,C.II, (Qev.Fikret Iqrltan),TTK, Ankara, 2008,s,31g. Bkz.Levililer,13lI - 46. Bkz.Matta,8l2 - 3. Bkz. Al-i imran, 3/9; el-Mdide 5/il0. El-Buhari,Trp s.19. Siinen-i ibn Mace,Silnen-iibn Mace Terctimesi ve $erhi"(Qev.Haydar Hatipo$lu), yapma, meni; riitme, erkekl uyugturma vt inantglarrvar cizzant hasta nin de cizzar Cizzamh toplurn igind larr goyledir: 1- Bir kad 2- Cizzan 3- Cizzar hakkr smrrl 4- Cizzan nelereteslim Bu rnadd hastah$rna yi maslnara$m olmadr$rnr sr giittii$tinu ra islAmTa Mi.isli.ima slnavl olarak goriiyle yakl tanrrnrnbir I va orne$ibir donerle bak ilgilendiIini ilgilenmigtir Kahraman https/larcliv-e,r Mac.e.JB.gg 17 MichaelW Lnmisch), t 18 Dols, a.g.e 19 Dols. a.g.e 20 Dols, a.g.n akta,kara saflojikdengenin rm diiqmesine rir hastahko1- L$rdonem he:ski oldu$unu geqmesinden fsi, muayenerkadardetayh izdonemlerde 'attagegenbir d: Bir adamm :denininderia ya da kAhin lerisindeolan n$save hasta hastahgrdrrve rdilerin kutsal tah$rntedavin iyileqtirmek rei$tebir ciizrerekona secona dokundu Hz. isa'nrnbu rmmda'ebras/ medbir hadi5bir duasrnda I ve kotti hasa anladr$rmrz leyer edinmig selerinhalkrn anlararasmda Murat SERDAR,Murat FIANAR ss I cizzama haghagrnsebepoldu$u, bununda akh harap etme, iireme yetene_ $ini sekteyeu$ratma' hastaltklaradavetiyegrkarma,titreme ve afirzkokusu yapma, meniyi kurutma, kaglan ve saglarrdokme, kanr yakma, diEieri gtiriitme' erkeklikten dtiqtirme,ba$rsaklara zararverme, kollan ve bacaklarr uyugturma ve nefes darh$rna sebep olma gibi etkileri bulundu$una dair inanrglartvardt. t7Bunun drErndakahvenin rtttt. igilmesi durumda kiginin cizzam hastah$rnayakalanabilece$ide vurgulanmrytrr.rs Aylca dana etinin de crtzzamhastah$rna yol agtr$rnainanrlrrdr.re Cizzam hastah$rbulaqrcrbir ttir oldu$undan dolayr cizzamyhastalarm toplum iginde uymasl gerekenbazr kurallar koyulmuqtur. Bunlarda nbaztlan goyledir: l- Bir kadrn e$ereqi cizzamhastahfirnayakalanmr$sa ondan boganabilir. 2- Cizzamh bir kigi egiyleiliqkiye giremez. 3- cizzama yakalanan biri mirastan pay aramazveya mirastaki pay hakkr srnrlanabilir. 4- Cizzama tutulan kigi e$erkoleyseonun azadedilmesi ve cizzamhanelereteslim edilmesigerekir.20 Bu maddelerdende anlaEllaca$rizere, islAm toplumlalnda cizzam hastah$rnayakalanankigiler bazrslsyal haklardanmahrum brrakrlmrgolmasrna ra$men aslmda buradaki amacln, Avrupadaki gibi kesinlikle dini olmadrirnt sadecehastah$rnyayrlmasrnronleyi cibazrtedbirler alma amacl giittu$iinu rahathkla gorebilmekteyiz. islAm Thrihind e Cizzamevleri Mtisltimanlar, insanrn bagrna gelen her srkrntryr Allahrn bir takdiri, slnavl olarak de$erlendirdiklerinden dolayt cizzam hastalanna da ho$gortiyle yaklaqmrglardrr.orta Qa$ Avrupasrhdaki glbi cizzaml hastalarr, tanrrnrn bir laneti olarak gormedikleri gibi onlara hizmet etmeyi tistun takva orne$i bir davranrysaymrqiardrr.Bu do$rultuda, peygamb.id.r, sonraki baktr$rmn zamanilk olarak ciziamhastaligryla Halife {o1em9 I. Velid,in ilgilendifiini gtirmekteyiz. Halife I. velid, cizzamhasialarryl a ozelolarak ilgilenmi$tir, tabii ki sadececizzamhlarla de$il di$er hastalarla da ilgilenmi$Kahraman Yaymlan, istanbul, 2012,s.22I7, g/_mo-ds/2_up page-/n Mac_efi [eriqim tarihi: 19"05.20i 8]_--_* 17 Michaelw' Dols,Majnun;TheMadmanin Medievalislamic society,(Ed. DiannaE. Immisch), Clarendonpress,Oxford, 1992,s.10d. Hatipoglu), t 8 Dols, a.g.e.,s.109. t 9 Dols, a.g.e.,s.245. 20 Dols, a.g.m.,s.897- g9g. VE CVZznmnANErnn I iSr,a,vrTOpLUMUN91.CVZZAM I duygusuna tir. O, cizzamhlara dilenmemelerini, hastahk yiiziinden aEa$rhk y:|rnda 707 igin $am'daayrr kaprlmamalannt soylemiEve onlarm bannmalarr bahBurada bir yer ve gegimlerinisaglu-ulun iqin bir gelirtahsis etmigtir.2t zamave savag setti$imiz-ayrrbir yer kelimesi hastaneolarak kabul edersek islim tatutarsakbY"l harig durumdan nmda kurulan seyyarhastaneleribu Yunus olabilir.22 miimkiin de rihindeki ilk hastaneolarak de$erlendirmemiz Mrsrr'da gore Emeviler doneminde Berkli ise ibn Dokmaktan akiardrfrna -zibeyd'in evini bimaristana qevirdi$ini Ebu Fustat'rnKanadil soka$rndaki belirtmiqtir'23 ettifiini ve korGre erzaktayin ve cuzzarrrhlara gelen Yukanda bahsettifiimiz olaydan sonra islAm dtinyasrnrn onde hastalarrn gehirlerinde cizzamli hastalar gibi bulaqrcrhastahklara sahip ciziyileqmesi iqin cizzamhAnelerkurulmuEtur. Bu hastane tarzrndakr birlikte hastanelerle Bu anrlmrqtrr. aynca miskinhAneadrylada ktsmen de "u-han.ler cuzzamhastah$rkontrol altrna alirr*aya gahgrlarakyayrlmasr yaqamak olsa onlenmiqtii. Bununla beraber hastalar,artrk kendi baqlarrna da olsa rahat zorunda kalmamrEve hayatlartnm geri kalan krsmmda bttaz etmiElerdir" mal olan Kahire'deAhmet b. Tolun tarafindan vakrf olarak 60.000dinara zengin bir bimaristan da yaprlmrqtrr.Bu hastaneyekole ve askerlerdrgrnda hastaneye her Cuma Tolun b" - fakir herkes kabui edilirdi. Aynca Ahmet el-Miitevekgidip doktorlarla ve hastalarlagbrftiirdti. Aynr zlman!ah.t:,f. iran kokenli kil,in annesitarafindan g30 ythttda yaprlan bir bimaristan ile da bir Adud zamanrnda,981 yrhnda, 100.000dinara mal olan Ba$dat'ta hastane kurulan tarafindan Kifur hastaneyaprlmrgtr.957 yrhndaMtsrr'da hastane ile X. ynzy',d,aiUatim.lik tarafindan yine Mrsrr Fez'dekurulan Kahikayda'de$erhastanelerdir.Bununla beraber en donanrmh hastane ile $am'daki re'de Sultan Kalavun tarafindan kurulan Kalavun Hastanesi yrhnda 1187 Kahirede, 1171'de Nureddin $ehid-i Tiirki hastanesiolmugtur. SelahaddinEyprbi Kudi.is'tebir hastaneyaptrrmrqttr.2a iqin gehirden Ti.im bunlarrn drgmda, vezir Ali b. isa 931 yrhnda tedavi Ayrrca yine kurmuEtu' qehredolagmak amacrylaozel bir doktorlar birli$i ffiserindeVelidb.Abdiilmelikdoneminianlatrrkenqtrc0mleleri her kor kigiye rehber ktrllanmrgtr:"cizzamhlara para verdi, yatalaklarahizmetgi, El-Fahri: Devlet ibni.i't-Trktaka, Bkz. brrakmadrl' -uhiag verdi. onlarr bagkasrna (Qev: Ramazan$eEen)'Bilge Kiiltirr Sanat idaresi,Hatifeler VezirlerTarihri,632 1258, Yayrnlarr,istanbul, 2016,s'100. SilleymanDemirel Sevil Aslan - RamazanErdem, "HastanelerinTarihsel Geliqimi'] ,Universites;i SosyalBilimler Enstitiisil Dergisi,Yi:2}I712, Sayr:27,s.15' islam Kurumlan Tarihi, (Ed' E'yiipBaE)' Yunus Berkli, "DartiEqifa/Bimaristan", s.404 2013, Grafiker Yaytnlart,Ankara, sosyal ve Ekonomik 24 RefikTuran - Gtiray Krrprk, "Selguklu Doneminde Tiirklerde Ankara, 2016' Yaytnlart, Grafiker Hayat",selguklurarihi El-Ktah,(Ed. Refik Turan), s.497" aynr yrlda Ba$dat Anadolu'da C Ahmed Efleki, hastalarlailgili gu (Cr r. Ilne de$erge larla birl da, Mevl Emir Ali lan ham hamam lanlarla uzaklaq getirip o igeri girr aceleyle rini, hav 'Ey E mr az kt1 larla dol drr. Yaln qeylerin diye buy Di.in1 insan 'E$e Yoksulu ben deo dinleneb Qele havuzag nahazre 1 1 0 8- r r 2 2 , 25 Turan- Krprk, a 26 AhmedEflAki,Ar 2012.s.383- 384 MuratSERDAR, MuratHANARls7 lusuna daayrr labahzamalAmtaYunus {rsrr'da rdi$ini gelen lalarrn .t cizrirlikte rende gamak r rahat ll olan rengin .aneye tevekokenli da bir astane astane Kahimdaki 'rirnda aynr yrida Ba$dat'ta860 diplornahhekim bulunmaktaydr"2s Anadolu' da Cizzamhfl nel er Ahmed Eflaki,din Alimlerinianlattr$ryaprtrndaMevlAndnrnctizzamlr hastalarlaitrgiligu hatrrasurranlatrr: "Yine o hazretinhamdede$erahlakrndanve ovmeye de$er gefkatlerindenbiri de guydu:(Bir gun) arkadaqlarla birlikte rhcayategrif etmiqti. Ihcaya ulagtildarrnda, Mevlana'nrnarkadaglarlayalnrz kalmasriqin Qelebi Emir Alim hazretleri daha cincekoqarakbtit0n insaniarr harnamdandrqarrqrkardr.Mevlanageiinceyekadar lramam btitiin cizzamhlar ve di$er hastahklara tutulanlarla yine doldu. Arkadaglaronlan inciterek sudan uzaklagtrrdr.Qelebi emretti; krrmrzr ve beyaz elmalar getirip onlarla havuzu doldurdular.Mevlanahazretleri igeri girdiiinde hamarnrnsoyunmayerinde insanlarrn aceleyleelbiselerinigiydiklerini, utanarakaceleettiklerini, havuzun da elmalarla dolu oldu$unu gordi.i. 'Ey Ernir Alimt Bu insanlann canlarrehnadandaha mraz klymetlidir ki onlan drEanqrkartiphavuzuelmalarla doldurdun?Onlardanher biri elmalarrnotuzkatrdrr. Yalnrzelmalarde$il,butiin dtinya ve onun iqindeki geylerinsaniarve insan da o dem (an) igin de$il rnidir?' diye buy.rrdubunun uzerine. Dtinyadanmaksatinsarrdrr, insan maksatda o andrr" rirden a yine 3r Sanat lreL 'E$er beni seviyorsan,soylehepsihamamagirsinler" Yoksulu,zengini,sa$larnrve zayft drqarrdakalmasrnki ben de onlarrn parazitiolarak suyagirebiieyim ve bir an dinlenebileyirn diye buyurdu. QelebiEmir Alim utanarakbaEkoydu ve hepsinin havuzagirip ylkanmalarrnr iEaretetti. O zamanMevlanahazretleri de mubarek aya$rnrsuyasoktu."26 l_1!! f f 02 yil\arl arasurda Selquklu prensi Emiiniddin tarafindan 25 Turan - Krrprk, a.g.llt.,s.497. 26 Ahrned E,flaki,Ariflerin Menkfueler"i,(Qev.'fahsin Yazrcr),KabalcrYayrnlarr,istanbul, 2 0 1 2 s, . 3 8 3- 3 8 4 . R8 cuzzt',t'ttvncuzzevrgANnrgn | isTETvTTOPLUMUNDA bugiin\ti Ttirkiye stI (Bimaristan/Dariiqqifa) Maristan Avrrca Atabey Mardinde kururan kubor .iit-.t,.Jir. hasta"rJ ilk Musul'datesisedilen nrrlarrnda kururan "i"r"r. tarafrnda";h'J; rti ctir.ut Beki, Muzaferiaair' Ebu hastaneileyineMusuldavtticat,iddinKaymaztaraftndankurulanKaymaz flurtu,"'i ilk hastanelerdendir' ve selquklular imar faariyetreri beyrikrer uzereAnadorudaki olarak htzla Birindifi f,t"l r'""rtttrtrine ba[' etkisine ,;;;;. Gokmedresedenilen zamanlnda islim r"trrt"r.r s.rqoiio#devrinde KeygerigmiEt".#lrkr. olmakiizere',sivadtaki pervarr.ourtij'li"r, (1r71)^bT," (1206)' Muhineddin Ct*ftl' NttiUt Dariiqqifasr (1219 Ii;;;.rid.ti (1217), Dariiqqifasr kavusDariiEqifasr fi'Zl,Konya Ali b. n.r#t"*Girfur, Kastamonudaki yerleraqrl-1236)2?,Qankrrr'dunetJty-rtyoi'q"t"9qtf"tttt?J?)veAmasyaDamerke gibi Beylikler triog) riiEgifasr ':U.rn-at"itt" tiqift" UttuftilmtEttr'28 j. "lJ,a""-.rro*irl'r-a,riy*i:'-denilen ci'iziduresi veUoy.rt.rin m1E eey Kayseri"t" salakon-biilgesinde i{u*u' purkadirofi1u ise Br clJzzamhane. arasrnda igi,' ui, qimir.u,u,'u,,ur.r.tmiEtir. edilm.,i inga modfleri ile ayve guzamhine yer ulu" o" iki hayvan Takviminde ler yapr'*.Ir,rrr. dilt"ti-rqtrr' Bu .zelliklerinden *ilul,;;;t"dt yuprgrrl getirdikleriyaprlart sembolleri, neE AsydyaTiirkistandan Tiir*e;^o; acafirgibi de anlagrr etmiElerdir' kullanmaYuit** Eifaserqukrurarrn (DariiEEifa/Bimaristan) hastaneleri halidir' osmanh geliqmiq Klasik tui*ri olop ili;;-iirurdaha ait olanosman'lara hanelerininetkisi urtr"au qofiu ffi;L"rtur,.r.ti"in otuEur, genigtopGiiniimiize kadar osmaril, Devleti'nin ,yrluriuy" fiii. ve bimaristan'bimarlardrr.ozerliklexvl sarayt".*"pra'iqin ve ordu halk, yine edilmiqtir' raklarrndada .,r. aurqEtf" ;;t1.; hasianelerinEa gifuhan-. - !394'teingaettirilenYrldrnm hane,trmarhan., trgo Bursdia dir' yrldrrrmBayezidtururrtaun b enzemekte elquktuiti"tt""tf eri ile i i"r" ;;; Bay ezidDariiEEifa, EdirII. Murat tarafindan cuzzamhane irk de osmanrrrardoneminde YavuzSultanSelimtata. yu,,',,du rsia y,t,,'da ro,;,' nedeyaptrrrlm,qt,,. r"'autTu';;;;;;'"-r'a"tvaptrrtrlmrqtrr'2e gibi Dariiqqioncekidonemrerdeoldufiu daha orarak, ek unutmaBiittin bunrara 0".-ri bir i.iriinii ordufiunu tirtirr,r" tit t n"** dir' Vakfivelere fararrn,vakrfyani ililt*ti kanril ]1nl1"tter kadrosuiqindetamak gerekir.Bunun. ";;;;ii hizmetli dartiEqifatJ;ge,'iq g6re,osmanlrdoT:;; u}:t5'rimtiddin Mahmud-i 27p.*u,,.Muineddiridenkaqanruslacl'{lrzafereddinkgq"rkveriolmadr$tigin s.200. ;;;;;' Hastanesin" 91a; :t"1lr;ldutu'' TTK Ankara,2000, Konva _ Krrprk, Turan Milsamera,i,i,-.iiuu,,tQ.Y.M}-,JJo",.,,,r.1, Aksarayi, ,!g92,s.167; iiibvil,cvi,l,.*u"i 28 a,Ju,'r",zio$lu.u,"'",i," s2'2 ??i;?^' ,, liH;11#n: biplerin seqimineaY tatipler, trP ilminde' disine saygl duPrlan natrnrn kaidelerini t fiin inceliklerine vil tathhkla ve Yumuqa hangi hastahfiaiYi 1 bilen, acizlikve tem de en gtizel tedbirlt nezaket gosteren'c derhal hastasrnmb Sonuq Girriildii$ii iize makla beraber ki oldu$u dtigtiniilm gormekteYiz'Bun iqin ufiraqrlmrEol bir geliEmeYened gu iqin bu hastal ve qeEitli ilaq tak rantina tarzt mek cizzam hastahfir temelinin atilma Bununla bera rak defierlendiri gulamalarda bul eeYgamberahla Tanrrnrn bir lan yaklaqrlmaslPr€ iEtebu nede hettikleri bblge lerin Yanrndad qeqitliadlarlaa inq YaPrlarrnda lAm toPlumlart sra bu hastah meline de rqrk Murat SERDAR,Murat HANAR| 89 Ti.irkiyesrrcaAtabey tesisedilen anKaymaz Selquklular rlarakh:zla esedenilen ls'takiK.yfasr(1"206), (1219 qifasr masyaDayerleragrl28Beylikler :sindeciizzzamhanele ayvegiiliklerinden eri yaprlarr ularrn Eifamiqhalidir. ra ait olanr genigtop;tan,bimarr edilmiEtir. enYrldrnm ektedir. LndanEdirSelimtara- ibi Dariiggiru unutmaVakfiyelere u igindetahgriqin fahmud-i 0,s.200. r - Krrprk, biplerin seqimineayn bir onem veriliyordu. Bunlardaki tasvirlerinegore tabipler,trp ihninde yetkili, tegrihte(agma,otopsi,anatomi)maharetli,kensadisine sayglduy.rlan,bilgilerini tecriibeve ameliyatile sa$lamlaqt1rlx1$, natrnrnkaidelerinitecriibe siizgecindengegirmig,tababetve hikmetin biitiin inceliklerine vAkrf, psikolojik durumlan qok iyi anlayan,ilag verirken tathhklave yumugakhklahareketeden,ilag imalinde tecrtibeli,hangi ilacrn hangi hastahgaiyi gelece$inihem nazarihem de uygulama aglsrndaniyi bilen, acizlikve tembelligi kendilerine reva gormeyen,hastalarmtedavisintedbirleri alan,hastalarayumuqakdavranrponlara yakrnr gibi de en g;JLzel nezaket gosteren,ontransrk srk yoklayrp hallerini soran, gerekti$i zaman baqmakoEankigiler olmahydr. derhal trrastasrntn Sonug Goriildtig0 iizere cizzam hastah$rqok eski donemlerdenberi var olmakla beraber kokeninin Mrsrr - Mezopotamya - Hindistan arasrnda oldu$u CtiEiiniilmekte,bu iiq bolge iqinden de Hindistan'rna$rr bastr$rnr gormekteyiz.Bununlaberaberortayaqrktr$randanitibarentedaviedilmesi iqin u$raErlmrgolan cizzamrn, ashndabulaErcroldu$undan kaynaklanan bir geliqmeyeneden oidu$unu goriiyortrz. Cizzam hastahgrbulagrcroldugu iqin bu hastah$ayakalanan kiqiler derhal toplumdan uzaklaqtrrrlmaya ve qegitli ilaq takviyeleriyle birlikte giiniimuz hastanelerinebenzeyenkarantina tarzt mekinlarda tutulmaya gahgrldr$rnrbiliyoruz. Bu durum hem cizzam hastah$rnrnyayrlmaslnlengellemiqhem de modern hastanelerin temelinin atilmastnavesile oirnugtur. Bununlaberabercizzam hastah$rnmAvrupa'daTanrtntn bir laneti olarak de$erlendirilmesive cizzam hastalannainsan onurunu zedeleyenuygulamalardabulunulmasrnakarEmislAm toplumunda aynr hastah$akarqr Peygamberahlakrndangelenanlayrglave dinin emirieriyle iyi davranrlmtg, Tannnrn bir laneti oiarak de$il tedavi edilmesigerekenbir hastahkolarak yaklaqrlmaslprensibibenirnsenmiqtir. iEtebu nedenlerdendolayr islArn co$rafyasmdave Mtisltimanlarm fethettikleri bolgeierdegenelolarak imar faaliyetleribaglarkenyaprlancamiilerin yanrnda dartiqgifa,bimarhane,maristan,tlrnarhane, cizzamhanegibi gegitliadlarla anrlanbugtinki.ihastanekavramrylahemen hemen aynr olan beraberisyaprlannda ingaedildi$ini gormekteyiz.Bizde bu gahgmamrzla lAm toplumiannda hastahklarakarqrnastl yaklagrldr$rnranlamam:r,rnYanr srrabu hastah$lngeqirdi$isosyolojiketkenive giini.imtizhastanelerinintemeline de rqrktuttu$umuz kanaatindeyiz. e0 |isrAvrTOPLUMUNDACuZZtwVncvzztdvftrANnrnn I KAYNAKQA (Qev' Mtirsel -t, AKSARAY|, Kerimtiddin Mahmud Mi)sameratil'l-Ahbhr, Oztiirk), TTK, Ankara, 2000' (Qev" Ekin Duru), Say Yayrnlarr' ASBRIDGE, Thom as, Haglr Seferleri, istanbul, 20I4' GeliEimi"' ERDEM Ramazan, "Hastanelerin Tarihsel ASLAN, Sevil (Jniversitesi SosyalBilimler Enstitilsi'r Dergisi, Salrym)n ;;;A Yil:201712,SaYr27,ss'7 2I' AVICENNA,CaruonofMedicine,AMsPress,NewYork,I9T3. Firdevsti'l-Hikme AyDUZ, Salim, "islam Diinyasrnrn ilk Trp Ansiklopedisi Eserleti", ve Qanakkale ve Miiellifi.Ali b. SehiRabbanTaberi: Hayatr tr5, ss.17- 33. s. 2013, Giiz 11, Tilrkylhg,yrl: Araslrmalart ve Kbns (1830 - 2001)' BERATLI, Nazrm, Ktbns Miskinhanesi:Cilzzam Kalkedon Yayrnlan, istanbul' 2013' Kurumlan Tarihi' (Ed' Eyup BERKLI, Yunus,"DiriiEEifa/Bimaristan',islhm Ba$),GrafikerYayrnlarr,Ankara'2013'ss'403-4I2' BatrdaT1pve Hastahklar"' CONFORTI, Maria, "XI ve XII. Yi.izyrlArasrnda (Ed. Umberto Eco)' (Qev' gdvalyeiel $ehirler, OrtoEoB iitraroUer, 2014' ss' 343 Leyla Tonguq Basmacr),Aifa BasrmYaytn, istanbul, 344. Society'"speculum'Yol' DOLS,Michaelw., "The Leperin Medievallslamic 916' 58,No. 4, Oct' 1983,ss'891 Medievalislamic Society'(Ed' DOLS, Michael W., Mainun; TheMadman in piu""u E. Immiich), clarendon Press,oxford, 1992. (Qet' Tahsin Yazrct)' Kabalcr EFLAK|, Ahmed, Ariflerin Menkfueleri, YaYrnlan, istanbul, 2012' Halifeler,vezirler Tarihi' 632 IBNu'T-TIKTAKA , EI-Fahri: Devlet idaresi, Yayrnlarr,istanbul' 1258,(Qev:Ru-uzun $eEen),Bilge Kiiltif Sanat 2016. JOINVILLEJeanDe,BirHaEltnmHatralarr,(Qev'ctineytKanat)'vadi YaYrnlarr,Ankara, 2001' istanbul, 1993'ss'150- 152' PALALI, M. Zeki, "Cizzari', TDVLA,C.VIII, C.II, (Qev. Fikret IErltan), RUNCHIMAN, Steven,Haqlr SeferleriTarihi, TTK, Ankara, 2008' (Qev'Haydar ve suNEN-i ieN MACE, silnen-i ibn Mace Tercilmesi $erhi, Haiipoglu), Kahraman Yayrnlarr'istanbul' 2012' TERZIOGLU, Arslan "l 178. TURAN, Refik - KIRP ve Ekonomik Hr Grafiker YaYrnla *XI. UYUMAZ,Emtne, Anadolu'da Bilir Dair", Erdodan 1 Kesik, AYdrn Us istanbul,2013,s bitliEdhsaglik' http;11 html [erigimta hjtp :i-lusakism.qPglik.€ h^ttps.:l / ar qhiye-or g/ %QA?/oFQb-r Qev.Mi.irsel ly Yayrnlan, :l Geliqimi'l iisil Dergisi, irsi.i'l-Hikme ",Qanakkale aa "l 1 t30- 2001), i, (Ed.Eytip [-Iastahklar'] Eco),(Qev. 4, ss.343rculum,Yol. iociety, (Ed. r), Kabalcr "arihi,632 :r,istanbul, anat),Vadi 5 0- 1 5 2 . 'et Igrltan), ev.Haydar MuratSERDAR, MuratHAXenI lr TERZIOGLU, Arslan"BimaristanlTDviA,c.vI, istanbul, _ rgg2,ss.r6;? 17B. TURAN, Refik - KIRPIK, Gtiray, ,.Selguklu Doneminde Trirklerde Sosyal ve Ekonomik Hayat',,Selguktuiarihi EI Kitabt, (Ed. Refik Turan), Grafiker yayrnlan, Ankaia, 2016,ss. 479 508. UYUMAZ' Emi'ei'{t" Yrizyrhnsonla'ndan XIV.yrizyrlr' Baqla'naKadar Anadolu'daBilinen Ftrastahklar ve uygoiununTedaviyonternlerine Dair",Erdy*ary_Mergirb Armagan,(Ed: Ernineuyumaz,Muharrem Kesik,Aydrn{Jsta,cihan girg. Ktiliur sanaryayrnra', fryi'deog)u)" Istanbul, 2AI3,ss.2tr I _ 224. uuaauttur dunxa'eu-@" -*-.* html [erigimtaiihi: rs.os.zors] http//usak-tsmsasli@ [eriEimrarihi: 15.05.20I 8I en-io/o2 e 3".7q8^Cn j Ierigimtarihi: 19.05.20i8