Methodology in Yiddish Historical Linguistics

MEDIEVALES 68 Jewish Identity and Comparative Studies Judéité et Comparatisme Études offertes à Astrid Starck-Adler par ses collègues et amis à l’occasion de son soixante-quinzième anniversaire Présentées par Danielle Buschinger et Roy Rosenstein Presses du “Centre d’Études Médiévales de Picardie” Amiens 2019 COMITE SCIENTIFIQUE : DANIELLE BUSCHINGER (UPJV-AMIENS), BRUNO DAGENS (PARIS III), ANNE BERTHELOT (STORRS, USA), MARIE-GENEVIEVE GROSSEL (VALENCIENNES), TILL KUHNLE (LIMOGES), GUY BORGNET (DIJON), MARTINE MARZLOFF (ENS LYON), MATHIEU OLIVIER (TOULON), FLORENT GABAUDE (LIMOGES), EARL JEFFREY RICHARDS (WUPPERTAL), ROY ROSENSTEIN (THE AMERICAN UNIVERSITY OF PARIS), ISABELLE WEILL (PARIS-X-OUESTNANTERRE). daytsh ~ daytshish ~ taytsh: Vier Augen sehen mehr als zwei ‘Four eyes are better than two’ byalstoker yidish: ‫פּאר ברילן‬ ָ ‫פיר אױגן זיי נען בעסער װי צװײ‬ fir oygn zaynen beser vi tsvey por briln 'four eyes are better than two pairs of eyeglasses' For their editorial contributions to the preparation of this volume, we would like to thank Métissa André, Barbara Cox, Florent Gabaude, Akvilė Goravičiutė, Daniel Gunn, Vit Hořejš, Dovid Katz, Elizabeth Kinne, Ian McLean, Nadia Margolis, Jean-François Marzloff, Martine Marzloff, Mathieu Olivier, Wendy Pfeffer, Earl Jeffrey Richards, Klaus Ridder, Danny Rukavina, Paulette Schneider, Daniel Syrovy, and Mathias Vanesse. La photo sur la couverture représente la pierre tombale d’Elia Levita au cimetière juif de Venise au Lido. Levita (1469-1549) fut éditeur, imprimeur, écrivain, adaptateur, grammairien, lexicographe et professeur à Padoue et à Venise. Le contenu des articles publiés n’engage que leurs auteurs. Les éditeurs ne peuvent en aucun cas en être tenus pour responsables. Tous droits de reproduction, de traduction et d’adaptation réservés pour tous pays Centre d’Études Médiévales de Picardie © Amiens 2019 ISBN 978-2-901121-78-7 Table des matières Jewish Identity and Comparative Studies / Judéité et Comparatisme. Études offertes à Astrid Starck-Adler par ses collègues et amis à l’occasion de son soixante-quinzième anniversaire. Présentées par Danielle Buschinger et Roy Rosenstein Table des matières / Table of Contents I Tabula gratulatoria Publications d’Astrid STARCK-ADLER Laudatio : Philippe OLIVIER (Berlin) : En l’honneur d’Astrid STARCK-ADLER Témoignage : NIMROD BENA DJANGRANG (Amiens) : Astrid STARCK-ADLER, le yidich en Afrique du Sud ou les portes de l’amitié Apéritif musical : Anne IBOS-AUGÉ (CESCM de Poitiers) : Une Estoire de Joseph munie d’interpolations musicales Introduction : Roy ROSENSTEIN (The American University of Paris) : “Because You are You” : Jewish Identity and Comparative Studies IV VI XIV XIX XXIII XXXVI Section 1 : Le Yiddish / From Yiddish Dovid KATZ (Vilnius Gediminas Technical University): Tsu der metodológye fun der histórisher yídisher lingvístik (with English abstract) Danielle BUSCHINGER (Université de Picardie – Jules Verne): La littérature yiddish ancienne dans le contexte général du genre de l’adaptation. Un essai Anna Maria BABBI (Università degli Studi di Verona): Appunti sul Bovo Buch e sul Paris um Viene Ronny F. SCHULZ (Christian-Albrechts-Universität zu Kiel): Von den Rändern ins Zentrum. Der Held als Bettler im 15. und 16. Jahrhundert (Herzog Herpin, Loher und Maller, Pontus und Sidonia und Bovo d’Antona) Simon NEUBERG (Universität Trier): Das Maʿe̍śe-̱ buch im Intertext Jean BAUMGARTEN (CNRS-EHESS, Paris): Text and Context in Old Yiddish Literature of the Seventeenth and Eighteenth Centuries Alexander SCHWARZ (Université de Lausanne): Eyln shpigl ferkht zikh for di shtarckn vayber Ken FRIEDEN (Syracuse University): From Mendel to Mendele: Mendel Lefin as Precursor of Mendele Mokher Sforim Earl Jeffrey RICHARDS (Bergische Universität Wuppertal): “Oshventshtim” Rhymed with “shtim,” or Finding a Voice on the Way to Auschwitz: Translating Yitzak Katzenelson’s Dos lid funem oysgehargetn yidishen folk and Some Interpretative Problems in Translating Shoah Literature Philippe OLIVIER (Berlin): L’étude du yiddish avec Astrid Starck-Adler : un outil de transformation intérieure 1 13 39 45 57 65 79 86 98 115 Section 2 : L’Hébreu / To Hebrew Gilbey Gabriel JOSIPOVICI (University of Sussex): David Inside Out: Words as Weapons Vered TOHAR (Bar-Ilan University): Jewish Literary Representations of "The Woman in the Chest" Folkloric Theme: The Cases of the Biblical Sarah and Dinah Arie SCHIPPERS (University of Amsterdam): Jewish, Arabic, and Christian Love in Strophic Poetry from Muslim Spain Roy ROSENSTEIN (The American University of Paris): Distant Dove and Distant Love : 125 133 141 151 Legendary Love Pilgrims Juda Halevi and Jaufre Rudel on the Poetry of Exile Daniel M. GUNN (The American University of Paris): Aharon Appelfeld: A Shadow upon the Silence 167 Section 3 : Linguistique des langues juives et autres / Jewish and Other Linguistics George JOCHNOWITZ (Queens College): Wrestling with God: Fear and Fearlessness in Jewish Languages Cyril ASLANOV (AMU/CNRS-LPL et Université d’État de Saint-Pétersbourg): Le modèle fishmanien de la diglossie avec bilinguisme suffit-il à rendre compte du continuum linguistique juif d’Europe orientale ? David BUNIS: (Hebrew University of Jerusalem): Sephardim and Ashkenazim: Some Literary Reflections of Contact Jerold C. FRAKES (University of Buffalo): Primo Levi’s Representation of Judeo-Piedmontese as a Jewish Language Michael RYZHIK (Bar-Ilan University) : Il giudeo-italiano: dialetti in contatto Erika TIMM (Universität Trier): Das italo-jiddische Wortfeld „Wäsche“ vor dem Hintergrund der Kulturgeschichte des Alltags Jean KUDELA (INALCO): Le sorabe comme matériau expérimental de la linguistique russe Natalija VYŠNIAUSKAITE (Council of the European Union): Problems in Translating Names of Foreign Origin in Lithuanian: A Professional’s Perspective 181 186 196 219 226 234 247 260 Section 4 : Autres langues et littératures / Other Languages and Literatures Patricia Harris Stäblein GILLIES (University of Essex): Longing for Jerusalem: New Spaces of Desire in Bertran de Born’s Courtly and Crusade Songs Andrea GRAFETSTÄTTER (Boulogne-sur-Mer): Die Inszenierung von Juden bei Walther von der Vogelweide Wendy PFEFFER (University of Louisville): Les Juifs dans un sonnet de Bellaud de la Bellaudière Winfried FREY (Goethe-Universität, Frankfurt am Main): Theobald Thamer und die guten Werke Zum Schicksal eines ‚Dissidenten’ in der Zeit der Reformation Jean-François COUROUAU (Université Toulouse II Jean Jaurès): Les Juifs dupés (1696-7) : une satire contre les juifs ? Marie-Geneviève GROSSEL (UTHF, De visu & de scripto, Valenciennes): Lou Jo Haman (La Reine Esther, tragediou en vers et en cinq actes a la lenguou vulgari coumpousadou a la manière dei juifs de Carpentras) Karin KNOBEL (Universität Tübingen): Spuren des Lyrischen in David Bergelsons früher Prosa Monique MOMBERT (Université de Strasbourg): La quête d’Alfred Döblin, de l’éloge de l’assimilation au néo-territorialisme Joel GOLB (Berlin): Literature and Politics in Postwar France and Germany: The Controversy over a Letter from Paul Celan to Ernst Jünger Martine MARZLOFF (ENS Lyon): Sous le masque du mythe du héros : Robert Walser, La bataille de Sempach Till R. KUHNLE (Université de Limoges): Penser la captivité comme ouverture vers l’existence ? Gramsci, Levinas, Sartre et Fondane 267 273 283 288 306 315 323 332 349 373 378 Section 5 : Beaux-Arts et musique / Fine Arts and Music Anna RUSSAKOFF (The American University of Paris): The Jew, the Merchant, and a Miraculous Image: Comparative Iconography in Gautier de Coinci’s Miracles de Nostre Dame Manuscripts 387 Stephen McCLYMONT (Paris College of Art): Rothko’s Brilliant Failures Contextualized Jonathan SHIMONY (The American University of Paris): Jack Levine: Vu sholom, dort iz brocheh. Paulette SCHNEIDER (New York): Der yidisher filharmonisher folkskhor (The Jewish People’s Philharmonic Chorus): A Century of Yiddish Song in New York City Bonnie Sue STEIN (GOH Productions, New York): Yiddish Theater Today: The 103rd Season of Folksbiene at the Museum of Jewish Heritage, New York City 398 409 416 432 Section 6 : Histoire et philosophie / History and Philosophy Joseph T. SNOW (Michigan State University): The Jews and Alfonso X, King of Castile and León, 1252-1284: A Panoramic View Based on his Cantigas de Santa Maria Claire Verity FENNELL (Università degli Studi di Trieste): The Legal Position of Jewry in Thirteenth-Century England and Thirteenth-Century Poland Evelien CHAYES (CNRS-IRHT, Paris): Paradoxes d’antijudaïsme en Guyenne à l’époque de la Contre-Réforme. L’Anti-christ de Florimond de Raemond (1597- 1599) Andrea SCHELLINO (Université de Paris-Sorbonne): Alexandre Weill et le « schopenhauerisme » de Baudelaire Hans DERKS (Amsterdam): ‘Volk’ und ‘Volkskunde’ in der Westforschung Louise VASVÁRI (New York University / Stony Brook University): The Proustian Phenomenon and Multigenerational Holocaust Alimentary Life Writing Clemens HENI (International Center for the Study of Antisemitism, Berlin): Ein deutscher, antifranzösischer, antihumanistischer und antisemitischer Ideologe: Der erste ZDF Intendant Karl Holzamer Joshua RUBENSTEIN (Harvard University): An Antisemitic Charade: Stalin’s Show Trial of Rudolf Slansky in Prague Michael ESKIN (New York): The Impatient Stoic: Alexandre Jollien (Mis)Reading Etty Hillesum Philippe BOUKARA (Mémorial de la Shoah, Paris): Alsace/Sobibor : de l’urgence d’éviter l’effacement 445 457 469 477 486 508 518 528 544 552 Section 7 : Documents d’époque / Period Documents Odile SUGANAS (Paris): Dovid Umru (1910-1941) Dovid UMRU: The Ship St. Jacques: A Short Story (1939) Yankev FRENKL (Jacob Frankel): The Pioneer of the Leather Industry in Lithuania, Khayim Frenkl (1951) Mona BERMAN (Tel Aviv): An Interview with Elie Wiesel (1981) Carole LEMÉE (Université de Bordeaux): Parentés, mémoires et langues : le yiddish et l’histoire des Ashkénazes à Bordeaux (2000) Wladimir GUTOWSKI (Paris): D’exil en exil : Pologne-URSS-Pologne-Israël-France (2018) Rory BRENNAN (Dublin City University): Three Poems Touching on a Theme (2018) 557 Liste alphabétique des auteurs Catalogue des publications du CEM 638 639 560 575 593 600 614 635 Methodology in Yiddish Historical Linguistics Dovid KATZ (Vilnius Gediminas Technical University) In his paper (in Yiddish), Dovid Katz defends the overall understanding of the history of Yiddish developed by Ber Borokhov, Max Weinreich, Solomon A. Birnbaum and other twentiethcentury pioneers of modern Yiddish linguistics, while pointing out seminal issues that continue to be contentious, including the age and region of origin of the language, and the precise relationship of (modern) Eastern Yiddish to (the now defunct) Western Yiddish. These pioneers, and their followers and critics alike, have for the last century been solidly anchored to the comparative method with its measures for empirical evidence. The paper is a response to the alternative model followed by Alexander Beider in the maiden issue of the Journal of Jewish Languages (Brill). It is partly based on Paul Wexler’s notions of a variety of Jewish languages in Europe and the building of a language’s history on a handful of words for which (sometimes) fanciful etymologies are assumed. According to Katz, the revisionists’ model abandons solid comparative methodology (with its empirical checks) that is the backbone of historical linguistics in favor of the atomism of curious single words that can ultimately be used to try to prove a myriad of things. For the history of Yiddish, Katz rejects the proposal that Western Yiddish derives from “Jews’ French” while Eastern Yiddish from “Jews’ East Slavic”, “Jews’ Czech” along with some “Jews’ French”. Katz defends the classic model of Western and Eastern Yiddish descending in large part from an earlier Proto Yiddish, and offers both consistent correspondences as well as congruous anomalies to make the point. The paper takes issue with the painful personal attacks against Solomon A. Birnbaum and Max Weinreich (and in particular Brill’s editors for leaving such a tone unchallenged). These most gifted and accomplished cofounders of the modern field and their colleagues and students are called “Judeo-centric” and it is alleged that their theories of the history of Yiddish were impacted by the Holocaust (nonsense, as the cited ideas were expressed by them many years before the war, and by their own precursors, Ber Borokhov and Matisyohu Mieses, before even the First World War). Weinreich’s arguments are called “subterfuges to ward off legitimate criticism” and some of Birnbaum’s proposed linguistic criteria are called “false” and “linguistically inappropriate”. Rejecting these claims, the paper argues that Borokhov, Birnbaum and Weinreich are in fact “linguistics-centric” in their methodology, practicing careful, classic linguistics rather than constructing fanciful edifices of ever more “interrelated Jewish languages” whose very existence has yet to be proven empirically. Finally, concerning the field of Yiddish linguistics today, the author challenges the contention that the Birnbaum-Weinreich model “dominates,” given that it no longer has a viable academic base anywhere and its input is occasionally disallowed from even some of the most prestigious journals. Brill’s editors reported that they could not consider publishing a reply. 1 ‫‪2‬‬ ‫צו דער מעטאָ דאָ לאָ גיע פון דער היסטאָ רישער יידישער לינגוויסטיק‬ ‫— פון הירשע⸗דוד כ‪″‬ץ )ווילנע( —‬ ‫‪I‬‬ ‫עס קומט אלכסנדר ביידערן )פּאַ ריז( אַ יישר⸗כח פאַ ר זיין אַ רבעט איבער דער געשיכטע פון יידיש‬ ‫)ביידער ‪ .(2013‬דער טיטל פונדערפון זעצט זיך אַ ן ערך איבער פון ענגליש‪„ :‬ווידער אָ נווענדנדיק די‬ ‫פּאַ ראַ דיגמע פונעם שפּראַ ך⸗בוים צו דער געשיכטע פון יידיש“‪ .‬די אַ רבעט איז דערשינען אין ערשטן נומער‬ ‫פון „זשורנאַ ל פאַ ר יידישע שפּראַ כן“ )אויף ענגליש( וואָ ס דער פאַ רלאַ ג „בריל“ האָ ט געלאָ זן אין וועג אַ ריין‬ ‫אין ‪.2013‬‬ ‫אונדזערע חילוקי⸗דעות מיט דער אָ נגעוויזענער אַ רבעט זיינען גראָ ד יסודותדיקע‪ ,‬נאָ ר צודערצו באַ דאַ רף‬ ‫מען צוקומען בהדרגהדיק‪ .‬דער מחבר דערלאַ נגט אַ געשיכטע פון דער געשיכטע )היסטאָ ריאָ גראַ פיע‪,‬‬ ‫געדאַ נקען⸗געשיכטע(‪ ,‬וואָ ס איז אויפן ערשטן בליק אַ מין סך⸗הכל פון צוויי גוט באַ קאַ נטע שיטות‪ :‬די‬ ‫„גערמאַ ניסטישע“ )פון ניינצעטן יאָ רהונדערט און ווייטער ביי אויסגעשולטע אין דער גערמאַ נישער‬ ‫קאָ מפּאַ ראַ טיווער פילאָ לאָ גיע(‪ ,‬און די „יידישיסטישע“ )פון אָ נהייב צוואַ נציקסטן יאָ רהונדערט און ווייטער‬ ‫ביי די וואָ ס זיינען געווען טייל פון יידיש ריידנדיקן‪ ,‬יידיש ליבהאָ בנדיקן ציבור גופא אין מזרח אייראָ פּע‬ ‫פאַ רן חורבן‪ ,‬און זייערע שפּעטערדיקע תלמידי תלמידים‪ ,‬אַ וואו זיי זאָ לן זיך ניט געפינען(‪ .‬אָ ט די געשיכטע‬ ‫איז אין אירע ברייטע ליניעס אויף פאַ רשיידענע אופנים געשילדערט געוואָ רן )למשל וויינרייך ‪;1940‬‬ ‫אַ לטהאַ וס ‪ ;1972‬כ‪″‬ץ ‪.(288-271 :2007 ;1996 ;1985 ;49-39 :1982‬‬ ‫די גענדזנפיסלעך אין די ביידע פאַ לן ― „יידישיסטן“ און „גערמאַ ניסטן“ ― זיינען אויסן‬ ‫אונטערשטרייכן‪ ,‬אַ ז דאָ גייט אין אַ קאַ דעמישע שיטות‪ ,‬ניט קוקנדיק וואָ ס אין די ביידע פאַ לן זיינען ביי די‬ ‫מערסטע פאָ רשער געוויסע ביאָ גראַ פישע פאַ רהעלטענישן פאַ ראַ ן געווען‪ :‬דער רוב )ניט אַ לע( „יידישיסטן“‬ ‫זיינען אויך געווען יידישיסטן אין באַ קאַ נטן געזעלשאַ פטלעך⸗אידעאָ לאָ גישן זין )זיינען זיי במילא געווען‬ ‫בדרך כלל יידן(‪ ,‬בעת ווען די „גערמאַ ניסטן“ זיינען געווען ווייטער‪ ,‬ווייט אָ דער בכלל ניט פאַ ראינטערעסירט‬ ‫אין די ברענענדיקע אידייאישע מחלוקתן פון יידישן לעבן אין גאַ נג פון די דורות פון סוף ניינצעטן ביזן‬ ‫שפּעטערדיקן צוואַ נציקסטן יאָ רהונדערט‪.‬‬ ‫ביידער שילדערט אַ נישקשהדיקן אָ פּקלייב פון די ווידעראַ נאַ נדן צווישן די צוויי אינטעלעקטועלע‬ ‫ריכטונגען אין דער יידישער לינגוויסטיק‪ .‬אַ גאָ ר באַ וואוסטער פאַ ל איז נוגע דער פראַ גע איבערן עלטער פון‬ ‫יידיש‪ ,‬וואָ ס איז מדעיקרא ניט⸗אָ פּצורייסן פון דער פראַ גע וועגן דעם‪ ,‬צי האָ בן אשכנזישע יידן צוערשט‬ ‫גערעדט דייטש )זאָ ל זיין אַ „יידישן“ דייטש( און ערשט שפּעטער האָ ט זיך זייער לשון גענומען הדרגהווייז‬ ‫דיפערענצירן זיך )למשל בן⸗נון ‪] 1973‬פישער ‪ ;[1936‬זיסקינד ‪ ,(1953‬בשעת ווען די „יידישיסטן“ זיינען‬ ‫ווען⸗ניט⸗ווען נוטה צו דער מיינונג אַ ז די שפּראַ ך איז לכתחילה געווען יידיש )למשל מיזעס ‪;30 :1915‬‬ ‫בירנבוים ‪ ;270 :1929‬וויינרייך ‪ ;49 :1939‬אַ סך⸗הכל איבער די דעבאַ טעס ווערט געבראַ כט אין כ‪″‬ץ‬ ‫‪.(49-39 :1982‬‬ ‫‪3‬‬ ‫ביידערס שילדערונגען זיינען פונדעסטוועגן אין אַ באַ אומרואיקנדיקער מאָ ס געבויט אויף עמאָ ציעס און‬ ‫היינטצייטיקע טענדענצן לגבי דעם עצם געביט פון יידיש בכלל און דער יידישער לינגוויסטיק בפרט‪ .‬דעם‬ ‫נאָ מען פון דער יידישיסטישער שול אין דער יידישער לינגוויסטיק בייט ער איבער אויפן‬ ‫נעגאַ טיוו⸗אָ נגעלאָ דענעם‪„ :‬יודעאָ ⸗צענטריש“‪ ,‬עלעהיי דאָ ס זיינען שויוויניסטן אָ דער עקסטרעמע‬ ‫נאַ ציאָ נאַ ליסטן‪ .‬אינדעראמתן איז פּונקט פאַ רקערט‪ .‬די פּאָ ליטישע און אידעאָ לאָ גישע נטיה פון מערסטע‬ ‫יידישיסטן )תרתי משמע( איז געווען דווקא ליבעראַ ל‪ ,‬אוניווערסאַ ליסטיש )סיידן אין פאַ ל פונעם פרומען‬ ‫שלמה בירנבוים‪ ,‬וואָ ס איז אויך ניט געווען קיין שויוויניסט לגבי אַ נדערע פעלקער און האָ ט זיך אַ לע זיינע‬ ‫יאָ רן נאָ ענט געחברט מיט ניט⸗יידן געלערנטע(‪ .‬זיי זיינען געווען ניט מער „יודעאָ ⸗צענטריש“ איידער‬ ‫ספּעציאַ ליסטן איבער טערקיש זיינען‪ ,‬פאַ ר קיינעם ניט געדאַ כט‪„ ,‬טערקאָ ⸗צענטריש“‪.‬‬ ‫אַ כלל‪ ,‬פאַ ראַ ן צווישן היינטיקע „פּאָ סט⸗יידישיסטישע“ פאָ רשער אַ זעלכע‪ ,‬וואָ ס ביי זיי איז יידיש שוין‬ ‫מער אַ ן אַ קאַ דעמישע צאַ צקע איידער אַ שפּראַ ך )זע למשל שאַ נדלער ‪ ;2006‬אונדזער תשובה אין כ‪″‬ץ‬ ‫‪ ;(288-283 :2015‬ביי ביידערן איז אַ זאַ לייכטזיניקייט לחלוטין ניטאָ ‪ .‬פונדעסטוועגן איז די‬ ‫„פּאָ סט⸗יידישיסטישע“ שטעלונג סיי ווי אַ ן אונטערהינקענדיקע מדעיקרא‪ ,‬צוליב אַ גאָ ר פּשוטן‪ ,‬גאָ ר‬ ‫ניט⸗אידעאָ לאָ גישן טעם‪ .‬זי פאַ רקוקט דעם פּשוטסטן אמת פון דער היסטאָ רישער )אָ דער אַ וועלכער ניט איז(‬ ‫לינגוויסטיק‪ ,‬אַ ז וואָ ס בעסער מען קען אַ שפּראַ ך‪ ,‬אַ לץ פאַ רטיפטער און ניצלעכער זיינען דעם פאָ רשערס‬ ‫ווערק עלול זיין‪ ,‬אַ פילו אָ דאָ רטן וואו ביי אים אָ דער איר טרעפן זיך מעטאָ דאָ לאָ דישע שטרויכלונגען אָ דער‬ ‫אידעאָ לאָ גישע איינריידענישן )וואָ ס אַ קריטיקער וועט דאָ ך אייביק מסוגל זיין דערנאָ כדעם אויפווייזן און‬ ‫אָ פּפרעגן(‪ .‬דאָ ס קענען אין דער טיף די שפּראַ ך וואָ ס מען פאָ רשט אויסעט איז אין לעצטן סך⸗הכל ניט קיין‬ ‫חסרון‪ ,‬סוף פּסוק‪ .‬איז מען לאָ מיר אָ נכאַ פּן טיף באַ האַ וונט אין די פּיטשעווקעס פון די פראַ נצייזישע‬ ‫דיאַ לעקטן‪ ,‬איז בשעת מעשה פאַ רליבט אין דער פראַ נצייזישער קולטור‪ ,‬ווינטשט מען דעם עולם צי דעם‬ ‫פאָ לק וואָ ס רעדט אויף אָ טאָ דער שפּראַ ך הצלחה און מזל‪ ,‬איז מען ניט אַ פּריאָ רי אַ „פראַ נקאָ ⸗צענטריקער“‪,‬‬ ‫זאָ ל אויסהיטן דער אייבערשטער ‪ .‬די משונהדיקע קאָ מפּלעקסן אַ רום יידיש זיינען אָ בער נוטה ווייטער‬ ‫פאַ רשפּרייט צו ווערן אין דער היינטיקער סביבה‪ ,‬ווען עס ווערט שיטער אָ דער גאָ רניט בנמצא אויסגעשולטע‬ ‫אין מזרח אייראָ פּע פאַ רן חורבן‪ ,‬און ביי טייל פאָ רשער איז דער אומווילן זיך טיפער באַ קענען מיט דער‬ ‫היינטיקער חרדישער וועלט )בפרט דער חסידישער(‪ ,‬וואו יידיש שפּרודלט‪ ,‬פאַ רזעך אַ מין אידעאָ לאָ גישע‬ ‫דערקלערונג לטובת אַ יידישלאָ זער יידיש פאָ רשונג‪ .‬אַ זוי קומט מן הסתם אויסעט במילא לייכטער‪.‬‬ ‫צוליב דער ירידה פונעם פאַ קטישן אַ קאַ דעמישן געביט שוין אַ שיינע פּאָ ר יאָ ר‪ ,‬און צוליב דער‬ ‫קאָ טעמפּאָ ראַ לער ירידה פון יידיש אין די ניט⸗חרדישע סביבות‪ ,‬איז אויסגעוואַ קסן אַ שטח פאַ ר‬ ‫קוואַ ליפיצירטע אויף שכנותדיקע )אָ דער אַ פילו ניט איבעריקס שכנותדיקע( געביטן‪ .‬צו הלכות יידיש‬ ‫דערגייט דאָ ס פאָ רט ניט‪ .‬מה⸗דאָ ך‪ ,‬אַ בקי אין עירובין איז ניט ערב אַ מאדים אין סנהדרין זיין‪.‬‬ ‫נאָ כמער‪ :‬מען שפּירט אַ סובטילן )און צומאָ ל ניט סובטילן( פּרואוו אויף צו פאַ רקלענערן די אַ קאַ דעמישע‬ ‫ווערדע פון אַ פילו די גרעסטע יידישיסטישע )„יודעאָ ⸗צענטרישע“( פאָ רשער וואָ ס זיינען אויסגעשולט‬ ‫געוואָ רן פאַ רן חורבן‪ ,‬וועלכע האָ בן איינגעזאַ פּט יידיש ווי זייער יוגנט⸗שפּראַ ך אין די טיפענישן פון דער‬ ‫יידיש ריידנדיקער ציוויליזאַ ציע‪ ,‬און האָ בן מיט צענדליקער יאָ רן מי און דערגרייכונגען זיך דערגאַ נצט אין‬ ‫דער ברייט⸗ אייראָ פּעאישער פילאָ לאָ גיע‪ .‬אַ ז עס רעדט זיך וועגן )אַ שטייגער‪ ,‬לויטן אַ לפאַ בעטישן סדר( אַ‬ ‫שלמה בירנבוים‪ ,‬אַ מאַ קס וויינרייך‪ ,‬אַ יודל מאַ רק‪ ,‬אַ נח פּרילוצקי‪ ,‬אַ זלמן רייזען‪ ,‬און פאַ רשטייט זיך‬ ‫אַ נדערע‪ ,‬רעדט זיך וועגן פאָ רשער וואָ ס האָ בן אַ רויסגעלאָ זן זייער ערנסטע וויסנשאַ פטלעכע ווערק אויף אַ‬ ‫הויכן אַ קאַ דעמישן ניוואָ ‪ ,‬צי מען איז מיט זיי איינשטימיק צי ניט — ניט מיט „יודעאָ ⸗צענטרישע“ יידעלעך‬ ‫טינטלער‪.‬‬ ‫קומט אויס טאַ קע שווער צו פאַ רשטיין‪ ,‬וואָ ס ביידער איז גענוי אויסן‪ ,‬אַ ז ער שילדערט למשל שלמה‬ ‫בירנבוימס פאַ רגלייך פון יידישע פאָ רמעס מיט מיטל⸗הויך⸗דייטשישע )אָ נשטאָ ט ניי⸗הויך⸗דייטשישע(‬ ‫פאָ רמעס מיטן טאָ ן פונעם קטיגור פון יענער וועלט‪„ :‬אָ ט דער צוגאַ נג איז לינגוויסטיש ניט פּאַ סיק“; נאָ כמער‪,‬‬ ‫בירנבוימס לינגוויסטישע קריטעריעס ווערן אָ נגערופן‪„ :‬פאַ לש“ )ביידער ‪ ;88 :2013‬זע בירנבוים ‪:1979‬‬ ‫‪ .(53-51‬וועגן מאַ קס וויינרייכס מיינונג איבערן לשון פון קיימברידזשער קאָ דעקס פון ‪) 1382‬וויינרייך‬ ‫‪4‬‬ ‫‪ ;1960‬זע פוקס ‪ (1957‬איז שומו שמים‪„ :‬אין אַ לגעמיין גערעדט געוואָ רן‪ ,‬זעען אויס זיינע אַ רגומענטן ווי‬ ‫סובטערפיוזשן וואָ ס זיינען אויספּלאַ נירט אויף אָ פּצושטויסן לעגיטימע קריטיק מצד זיינע אָ פּאָ נענטן… “‬ ‫)ביידער ‪ .(96 :2013‬אגב אורחא זיינען מיר אויך ניט מסכים מיט וויינרייכן וועגן שפּראַ ך פון‬ ‫קיימברידזשער קאָ דעקס )זע כ‪″‬ץ ‪ .(28 :1991‬זלזולים פּאַ סן אָ בער ניט דעם יידישן פילאָ לאָ ג‪ .‬וואָ ס אַ ן אמת‪,‬‬ ‫האָ ט דער נייער זשורנאַ ל מיט זיינע רעדאַ קטאָ רן און זיין הויכגעשעצטן ועד מיט מומחים עצה⸗געבער זיך‬ ‫געמעגט לאָ זן אין וועג אַ ריין מיט אַ קאַ פּ מער דרך⸗ארץ פאַ ר די גדולים און גרונטלייגער פון דער יידישער‬ ‫שפּראַ ך⸗פאָ רשונג‪.‬‬ ‫כידוע האָ בן סיי בירנבוים סיי וויינרייך זייערע אייגענע דאָ קטאָ ראַ טן אויסגעענדיקט און פאַ רטיידיקט‬ ‫אין דייטשישע אוניווערסיטעטן אויף דער דייטשישער שפּראַ ך איבער טעמעס וואָ ס געהערן דעם אַ קאַ דעמישן‬ ‫תחום פון יידיש‪ .‬ביי וועמען⸗ניט⸗איז‪ ,‬קען די עצם אויסקלייבונג פון טעמעס וואָ ס זיינען קאָ נצענטרירט אויף‬ ‫דער יידישער שפּראַ ך אויסזען „יודעאָ ⸗צענטריש“‪ ,‬מה⸗דאָ ך זיי האָ בן דאָ ך געקענט אויסקלייבן „בעסערע“‬ ‫טעמעס אין עמעצנס אויגן‪ ,‬אַ שטייגער וועגן דייטש ביי יידן‪ ,‬טשעכיש ביי יידן‪ ,‬טערקיש ביי יידן‪ .‬נאָ ר גיי זיי‬ ‫אַ נביא‪ :‬אין אַ נדערע אויגן וואָ לטן גראָ ד אַ זעלכע טעמעס אויסגעזען רחמנא לצלן ווי „יודעאָ ⸗צענטריש“‪.‬‬ ‫בירנבוימס דאָ קטאָ ראַ ט איבער די העברעאישע און אַ ראַ מישע עלעמענטן אין יידיש האָ ט ער פאַ רטיידיקט‬ ‫אין ווירצבורג אין ‪) 1921‬פאַ רעפנטלעכט אויף דייטש‪ :‬בירנבוים ‪ .(1922‬וויינרייכס דאָ קטאָ ראַ ט איבער דער‬ ‫געשיכטע פון דער פאָ רשונג פון יידיש )‪ (1923‬האָ ט ער פאַ רטיידיקט אין מאַ רבורג‪ .‬נמצא‪ ,‬אַ ז זיי האָ בן‬ ‫זייערע דיסערטאַ ציעס ניט אָ נגעשריבן אין די קלויזן פון כתרילעווקע אָ דער באַ לבירישאָ ק‪ .‬דאָ גייט ניט אין די‬ ‫פראַ גן פון דער יידישיסטישער אָ דער דער גערמאַ ניסטישער שול וואָ ס אין דער יידישער לינגוויסטיק‪ .‬דאָ‬ ‫גייט אין פּראָ פעסיאָ נעלער אויסשולונג אויפן געביט פון לינגוויסטיק; דאָ ס איז פאַ רזעך אַ נפקא⸗מינה ניט צום‬ ‫פאַ רקוקן‪.‬‬ ‫וואָ ס אַ ן אמת‪ ,‬זיינען אַ זעלכע דאָ קטאָ ראַ ט⸗דיסערטאַ ציעס ווי שלמה בירנבוימס און מאַ קס וויינרייכס‬ ‫בפירוש‪ :‬ל י נ ג ו ו אָ ⸗ צ ע נ ט ר י ש‪ ,‬אַ תחום מיט מעטאָ דאָ לאָ גיעס און השגות וואָ ס געהערן דעם‬ ‫ספּעציאַ ליזירטן געביט פון לינגוויסטיק‪ .‬דאָ ס איז ניט קיין ברעקל פּחיתת הכבוד לגבי שטודיעס אויף אַ נדערע‬ ‫געביטן‪ ,‬אויך ניט לגבי די אינטער⸗דיסציפּלינאַ רישע פאָ רשונגען‪.‬‬ ‫אַ ז מען וואַ רפט זיך אַ רומעט מיט אַ זעלכע באָ מבעס ווי „לינגוויסטיש ניט פּאַ סיק“ און „סובטערפיוזשן“‪,‬‬ ‫איז אפשר קיין חידוש ניט‪ ,‬אַ ז דער סוף איז אַ פּראָ בלעמאַ טישער אויך בנוגע פאַ קטן‪ .‬דער מחבר גיט אונדז צו‬ ‫וויסן‪„ :‬ס‪′‬איז וויכטיק צו פאַ רפעסטיקן‪ ,‬אַ ז דער יודעאָ ⸗צענטרישער צוגאַ נג איז אַ נטוויקלט געוואָ רן בלויז נאָ ך‬ ‫דער צווייטער וועלט מלחמה‪ ,‬בעת וועלכער מיליאָ נען יידיש ריידנדיקע זיינען דערהרגעט געוואָ רן אונטערן‬ ‫דייטשישן נאַ צישן רעזשים‪ .‬אין דאָ זיקן קאָ נטעקסט‪ ,‬איז עס פּסיכאָ לאָ גיש פאַ רשטענדלעך‪ ,‬אַ ז געוויסע יידישע‬ ‫געלערנטע איז געוואָ רן אומגעוואונטשן באַ טראַ כטן יידיש אַ לץ טאָ כטער⸗שפּראַ ך פון )מיטל⸗הויך( דייטש“‬ ‫)ביידער ‪.(90 :2013‬‬ ‫אויך דאָ האָ בן שוין די פּראָ פעסיאָ נעלע פאַ ך⸗לייענער און רעדאַ קטאָ רן געמעגט געבן דעם מחבר צו‬ ‫וויסן‪ :‬שלמה בירנבוים און מאַ קס וויינרייך האָ בן וועגן אָ ט די פראַ גן‪ ,‬וועגן אורשפּרונג און עלטער און דער‬ ‫בראשיתדיקער געשיכטע פון יידיש‪ ,‬אַ נדערש ניט געהאַ לטן אויך פ אַ ר ן ח ו ר ב ן‪ .‬באַ קומט זיך פון דער‬ ‫בפירוש ניט ריכטיקער אָ בזערוואַ ציע‪ ,‬אַ ז זייערע געדאַ נקען‪ ,‬און זייער אַ קאַ דעמישער ניוואָ ‪ ,‬זיינען שיער ניט‬ ‫יודעאָ ⸗היסטעריש‪ ,‬אויף אַ זויפל‪ ,‬אַ ז מ‪′‬דאַ רף ווערן אַ גוטער⸗ברודער און קומען מיט תירוצים און‬ ‫פּסיכאָ לאָ גישע פאַ רענטפערונגען פאַ ר אַ זעלכע ליידנדיקע פון „האָ לאָ קאָ וסט טראַ ומע“‪ .‬מ‪′‬קען דאָ‬ ‫אַ ראָ פּברענגען לאַ נגע רשימות פון בירנבוימס און פון וויינרייכס אַ רבעטן פון פאַ ר דער מלחמה‪ ,‬און מען קען‬ ‫דערמאָ נען אַ ז דער ערשטער האָ ט געפונען אַ מקום מקלט אין לאָ נדאָ ן און דער צווייטער אין ניו⸗יאָ רק נאָ ך‬ ‫איידער ס‪′‬האָ ט זיך אָ נגעהויבן די פאַ קטישע מלחמה אין זייערע צווישנמלחמהדיקע וואוין⸗ערטער‪ .‬ס‪′‬איז‬ ‫אָ בער אַ שאָ ד די צייט און אַ שאָ ד די טינט‪ ,‬זאָ ל זיין אַ פילו דיגיטאַ לע טינט‪ :‬אויב איין צד אין אַ דעבאַ טע‬ ‫ווערט באַ צייכנט אַ לץ אַ חורבן באַ ווירקטע פּאַ טאָ לאָ גיע‪ ,‬איז שווער‪ ,‬זייער שווער‪ ,‬קומען צום טיש מיט אַ ן‬ ‫אַ קאַ דעמישער דיסקוסיע אויפן אוניווערסיטעטישן ניוואָ ‪.‬‬ ‫‪5‬‬ ‫נאָ כמער‪ :‬ווער ס‪′‬האָ ט זיך פאַ רנומען מיט דער יידישער לינגוויסטיק ווייס זייער גוט‪ ,‬אַ ז די יידישיסטישע‬ ‫)ביים מחבר‪„ :‬יודעאָ ⸗צענטרישע“( שול אין דער יידישער לינגוויסטיק )אינאיינעם מיט אירע גרונט⸗השגות‬ ‫וועגן אָ פּשטאַ ם און עלטער פונעם לשון(‪ ,‬האָ בן גאָ ר געשאַ פן נאָ ך פאַ ר בירנבוימען און פאַ ר וויינרייכן‪,‬‬ ‫צווישן אַ נדערע געלערנטע‪ :‬מתתיהו מיזעס )‪ (1908‬און בער באָ ראָ כאָ וו )‪ ,(1913‬אין ביידע פאַ לן אַ זש נאָ ך‬ ‫פאַ ר דער ע ר ש ט ע ר וועלט מלחמה‪.‬‬ ‫אָ בער צו דעם אַ לעמען בלייבט ביים מחבר אַ פּחד‪ ,‬אַ ז די „יודעאָ ⸗צענטרישע“ מיינונגען „דאָ מינירן אין‬ ‫דעם געביט פון שטודיעס פון יידיש“ )ביידער ‪ ;87 :2013‬אויך ‪ .(92‬סכנת נפשות‪ ,‬בלייבט נאָ ר אַ רויסרופן‬ ‫די פּאָ זשאַ רנע קאָ מאַ נדע אָ פּהיטן קהל פון אָ ט אַ זאַ מין גורל‪.‬‬ ‫‪II‬‬ ‫ס‪′‬איז לחלוטין אמת‪ ,‬אַ פילו באַ שיימפּערלעך קלאָ ר‪ ,‬אַ ז ביי געוויסע פראַ גן וואָ ס זיינען נוטה צו‬ ‫אינטערפּרעטירונג‪ ,‬וואָ ס זיינען צודערצו ביי קהל „אויפרייצנדיקע“ גרונט⸗פראַ גן‪ ,‬אַ זעלכע וואָ ס רופן‬ ‫אַ רויסעט אַ לערלייאיקע עמאָ ציעס און רעאַ קציעס‪ ,‬איז ווירקלעך פאַ ראַ ן עד⸗היום אַ נטיה צו שפּירן אַ ז די‬ ‫פאַ ראַ נענע מיינונגען זיינען עלול צו האָ בן אַ באַ וואוסטזיניקע אָ דער אומבאַ וואוסטזיניקע שייכות מיט‬ ‫אויסנווייניקסטע‪ ,‬סאָ ציאָ לאָ גישע און פּסיכאָ לאָ גישע פאַ קטאָ רן אין דער פאָ רשונג פון אַ וועלכן ניט איז לשון;‬ ‫לשון איז פאַ רקניפּט מיט פאָ לק‪ ,‬געזעלשאַ פט‪ ,‬מענטשן‪ ,‬געשיכטע‪ ,‬געפילן‪ .‬ביי הייסע אוהבי יידיש‪ ,‬בתוכם‬ ‫פּראָ פעסיאָ נעלע פאָ רשער‪ ,‬איז אפשר )אָ בער‪ :‬לאו דווקא( פאַ ראַ ן אַ נטיה האַ לטן אַ ז יידיש זאָ ל שטאַ מען פון‬ ‫סאַ מע אָ נהייב אשכנז לויט אַ ריי שיטות און ראיות; ביי פּראָ פעסיאָ נעלע פאָ רשער פון דער גערמאַ ניסטיק איז‬ ‫מער נאַ טירלעך צונויפשטעלן אַ ן הדרגהדיקע דיפערענצירונג פונעם קאָ טעריטאָ ריאַ לן דייטש )זע למשל די‬ ‫סך⸗הכלען אין כ‪″‬ץ ‪.(43-37 ,30-25 :1991 ;1988‬‬ ‫אָ ט אַ זעלכע יסודותדיקע פאַ רשיידנאַ רטיקייטן אינעם קוק מצד גרופּעס מיט זייערע פעסטע‬ ‫אויסגאַ נג⸗פּונקטן זיינען גאָ ר ניט קיין חידוש‪ ,‬ווי אַ זוי מען זאָ ל אַ ליין ניט האַ לטן‪ .‬ס‪′‬איז שיער ניט אַ ריין אין‬ ‫כלל פון‪ :‬וואַ סער איז נאַ ס‪ .‬וויכטיק איז‪ ,‬מ‪′‬זאָ ל מיט קלאָ רקייט פאַ רשטיין אין וואָ ס דאָ גייט‪ .‬מ‪′‬זאָ ל זיך היטן‪,‬‬ ‫ניט פּלאָ נטערן מיינונגען איבער טעאָ רעטישע פראַ גן וואָ ס בלייבן במילא מוטל בספק און אָ נגעווענדט אינעם‬ ‫צוגאַ נג )צי אַ פילו אין די „נאַ ציאָ נאַ ל⸗אידעאָ לאָ גישע“ איבערצייגונגען פונעם פאָ רשער( מיט בפירוש‬ ‫היסטאָ ריש⸗ לינגוויסטישע פראַ גן אַ רום וועלכע געבראַ כטע ראוית און אסמכתאות קענען דעבאַ טירט ווערן אין‬ ‫אַ ספּעציפישן לינגוויסטישן זין‪ .‬איטלעכע אַ ראָ פּגעבראַ כטע ראיה איז דאָ ך אַ נראה און אַ נגלה‪ ,‬וואָ ס יעדן‬ ‫איינעם איז תמיד אָ פן די ברירה פאַ רמעסטן זיך די ראיה סותר זיין און אָ פּפרעגן‪.‬‬ ‫ביי די פּרטי פּרטים פון דער היסטאָ רישער לינגוויסטיק‪ ,‬און גראַ דע אין תחום פון דער מעטאָ דאָ לאָ גיע‬ ‫וואָ ס וועגן איר רעדט אַ זויפיל ד‪″‬ר ביידער‪ ,‬געפינען מיר‪ ,‬נסים ונפלאות‪ ,‬אַ ז די „יידישיסטישע פאָ רשער“‬ ‫האָ בן פון אָ נהייב צוואַ נציקסטן יאָ רהונדערט און ווייטער דעם קאָ מפּאַ ראַ טיוון מעטאָ ד אָ פענערהייט און מיט‬ ‫פרייד איבערגענומען ביי די גערמאַ ניסטישע )און אַ נדערע אייראָ פּעאישע( גרונטלייגער פון דער מאָ דערנער‬ ‫היסטאָ רישער לינגוויסטיק פון ניינצעטן יאָ רהונדערט‪ .‬די פאָ רשער פון דער יידישיסטישער שול וואָ ס האָ בן‬ ‫זיך פאַ רנומען מיט דער געשיכטע פון יידיש זיינען אַ לעמערשטנס געווען אויסגעשולט אין דעם‬ ‫קאָ מפּאַ ראַ טיוון מעטאָ ד פון רעקאָ נסטרוקציע‪ ,‬וואָ ס עס האָ בן גראַ דע אין דער גרעסטער מאָ ס אַ נטוויקלט‬ ‫דייטשישע לינגוויסטן‪ .‬באַ קומט זיך‪ ,‬עפן זיך הימל‪ ,‬אַ ז די מעטאָ דאָ לאָ גיע פון דער שטרענגער‬ ‫קאָ מפּאַ ראַ טיווער רעקאָ נסטרוקציע איז גאָ ר אַ ירושה פון גערמאַ ניסטן צו יידישיסטן‪ ,‬איז איבעריק צו ריידן‬ ‫וועגן אַ כלומרשדיקן דוחק אין וויסנשאַ פטלעכער שטרענגקייט ביי די )היט זיך אָ פּעט די ביינער(‬ ‫„יודעאָ ⸗צענטריקער“‪.‬‬ ‫‪6‬‬ ‫דעם קאָ מפּאַ ראַ טיוון מעטאָ ד האָ ט אַ סברא אַ משענסטן און אַ מקלאָ רסטן פאָ רמולירט דער שווייצאַ רער‬ ‫גאון פערדינאַ נד דע סאָ סיר )‪ (Ferdinand de Saussure‬אין זיין ‪ Cours de linguistique générale‬וואָ ס‬ ‫צוויי פון ז יינע תלמידים האָ בן שוין נאָ ך זיין טויט צונויפגעשטעלט פון זייערע נאָ טיצן‪ .‬דאָ וועט קלעקן‬ ‫מערניט איין הויפּט⸗פּרינציפּ ציטירן‪ .‬אָ דאָ ס איז דער פּרינציפּ פון דער רעקאָ נסטרוקציע גופא‪ ,‬פונעם‬ ‫רעטראָ ספּעקטיוון מעטאָ ד‪ .‬דער אויסגאַ נג⸗פּונקט באַ שטייט דווקא ניט פון די צופעליק אויפגעהיטע‬ ‫פּאַ פּירעלעך פון אַ מאָ ל מיט זייערע תשעה⸗ניינציק ספקות‪ ,‬נאָ ר פון די עמפּיריש⸗פאַ קטישע מאַ טעריאַ לן וואָ ס‬ ‫דער פּראָ פעסיאָ נעל אויסגעשולטער לינגוויסט פאַ רצייכנט און פאַ ררעקאָ רדירט פון לעבעדיקן מויל פון‬ ‫מענטשן וואָ ס ריידן אויף דער געפאָ רשטער שפּראַ ך‪ .‬די גבורהדיקייט פונעם מעטאָ ד אין אַ וועלכן ניט איז פאַ ל‬ ‫איז דירעקט אָ פּהענגיק אָ ן דער וואָ גיקייט פון דער עווידענץ )זע פון אָ ריענטאַ ציע⸗וועגן סאָ סירס פינפטן חלק‪,‬‬ ‫זז‪ 316-291 .‬אין דער ערשטער ענגלישער אויפלאַ גע‪ ,‬סאָ סיר ‪.(1916‬‬ ‫די עצם גבורה פון דער רעקאָ נסטרוקציע‪ ,‬וואָ ס איז אַ יסוד היסודות פון דער געשיכטע פון יידיש און פון‬ ‫אַ וועלכער ניט איז שפּראַ ך‪ ,‬זאָ ל דער פאָ רשער זיין אין פּערזענלעכן לעבן אַ יידישיסט צי אַ גערמאַ ניסט‪ ,‬אַ‬ ‫יאַ פּאָ נעזער צי אַ מעקסיקאַ נער‪ ,‬באַ שטייט אין אַ ריי פּרינציפּן‪ .‬אויפן שפּיץ מעסער‪ ,‬פון סאָ סירן‪:‬‬ ‫„]‪ [...‬די דיאַ כראָ נישע לינגוויסטיק האָ ט אַ פאָ ראויס⸗קוקנדיקע פּערספּעקטיוו‪,‬‬ ‫נאָ כפאָ לגנדיק דעם גאַ נג פון דער צייט; און אַ צוריק⸗קוקנדיקע פּערספּעקטיוו‪ ,‬וואָ ס פירט‬ ‫אונדז אין דער פאַ רקערטער ריכטונג‪ .‬די ערשטע פון די דאָ זיקע פּערספּעקטיוון‬ ‫קאָ רעספּאָ נדירט מיט דער פאַ קטישער פּראָ גרעסיע פון די געשעענישן‪ […] .‬אָ ט דער‬ ‫מעטאָ ד איז פּשוט אַ פראַ גע פון נאָ כקוקן די פאַ ראַ נענע באַ ווייזן‪ .‬אָ בער אין זייער אַ סך‬ ‫פאַ לן איז אָ ט דער מיטל‪ ,‬ווי אַ מעטאָ ד צו דער דיאַ כראָ נישער לינגוויסטיק‪ ,‬ניט אַ דעקוואַ ט‪,‬‬ ‫אָ דער בכלל ניט שייך‪ ,‬מחמת דעם וואָ ס אויף צו שילדערן די געשיכטע פון אַ שפּראַ ך‬ ‫פּרטימדיק‪ ,‬פאָ לגנדיק די כראָ נאָ לאָ גישע סעקווענץ‪ ,‬וואָ לטן מיר געמוזט האָ בן אַ ן ענדלאָ זע‬ ‫סעריע פאָ טאָ גראַ פיעס פון דער שפּראַ ך‪ ,‬אַ ראָ פּגענומען אַ יעדע מינוט‪ .‬אָ בער אָ ט די‬ ‫באַ דינגונג ווערט דאָ ך קיינמאָ ל ניט רעאַ ליזירט‪ […] .‬דאַ רף מען אָ פּלאָ זן דעם‬ ‫פאָ ראויס⸗קוקנדיקן מעטאָ ד‪ ,‬מיט זיין פאַ רלאָ זן זיך אויף דירעקטער דאָ קומענטירונג‪,‬‬ ‫לטובת דער פאַ רקערטער ריכטונג‪ ,‬און ווייטער אַ רבעטן רעטראָ ספּעקטיווערהייט‪ ,‬אַ ק ע ג ן‬ ‫דער כראָ נאָ לאָ גישער סעקווענץ פון די געשעענישן‪ […] .‬אַ זוי אַ רום דערמעגלעכט אונדז‬ ‫דער רעטראָ ספּעקטיווער מעטאָ ד צוצוקומען צו אַ פאַ רגאַ נגענהייט אין דער געשיכטע פון‬ ‫אַ שפּראַ ך‪ ,‬צוריקצוצו העט ווייטער איידער די צייט פון די סאַ מע ערשטע דאָ קומענטן“‬ ‫)סאָ סיר ‪.(293-292 :1916‬‬ ‫‪III‬‬ ‫מאי קא משמע לן? אין דער געשיכטע פון יידיש‪ ,‬וואו עס איז סיי ווי בדרך כלל קיינעם ניט אָ נגעגאַ נגען‬ ‫אין די ערשטע יאָ רהונדערטער פון דער שפּראַ ך )לחלוטין קיין נפקא⸗מינה ניט‪ ,‬צי האַ לט מען פון איין‬ ‫„עלטער“ אָ דער פון אַ צווייטן „עלטער“ פון יידיש( דאָ ס לשון אָ פּשפּיגלען אַ ן ערך ווי זי ווערט גערעדט‪.‬‬ ‫פאַ רקערט‪ ,‬מיר ווייסן זייער גוט וועגן דער אויסערגעוויינלעך גרויסער סטיליזירונג אין דער ריכטונג פון‬ ‫פאַ רשיידענע פאָ רמעס פון דייטש )זע כ‪″‬ץ ‪ 48-47 :1987‬אַ וואו ס‪′‬ווערן געבראַ כט מראה⸗מקומות צו‬ ‫פריערדיקע פאָ רשונגען צום ענין(‪.‬‬ ‫צום שבח פון ביידערן‪ ,‬זאָ גט ער זיך אָ פּ פון די משונהדיקסטע פאַ נטאַ זיעס פון וועקסלערס „לאָ גיש‬ ‫ניט⸗קלאָ רער קלאַ סיפיקאַ ציע“ פון יידישע לשונות )ביידער ‪ ,(103 :2013‬און אין דעם זיינען מיר מיט אים‪,‬‬ ‫קיין חידוש ניט‪ ,‬אינגאַ נצן מסכים )זע כ‪″‬ץ ‪ .(1991 ;86-85 :1985‬ער אַ ליין איז אָ בער פאָ רט פאַ רכאַ פּט‪ ,‬און‬ ‫זאָ ל אים צו געזונט זיין‪ ,‬מיט )צווישן אַ נדערע( „יידן⸗גריכיש“‪„ ,‬יידן⸗לאַ טיין“‪„ ,‬יידן⸗פּראָ ווענסאַ ל“‪,‬‬ ‫„יידן⸗מזרח⸗סלאַ וויש“‪ ,‬און נאָ ך )ז‪ ,(105 .‬און וויל האָ בן )ווי אַ נדערשוואו(‪ ,‬אַ ז מערב יידיש און מזרח יידיש‬ ‫‪7‬‬ ‫שטאַ מען פון פאַ רשיידענע קוואַ לן‪ ,‬מערב יידיש פאַ רנעמענדיק דאָ ס אָ רט פון „יידן⸗פראַ נצייזיש“‪ ,‬בעת ווען‬ ‫מזרח יידיש זאָ ל זיין דער במקום פון „יידן⸗מזרח⸗סלאַ וויש“ )דאָ רטן(‪.‬‬ ‫אָ ט די דעבאַ טע איז אויף אַ צווייטער געלעגנהייט‪ .‬מיר האָ בן אַ נדערשוואו אַ רומגערעדט די ראיות פאַ ר‬ ‫אַ בשותפותדיקן אָ פּשטאַ ם פון מערב יידיש און מזרח יידיש פון אַ ן עלטערער קדמון שפּראַ ך )למשל אין כ‪″‬ץ‬ ‫‪1981 ;1987 ;1985 ;1982‬א; ‪1981‬ג; ‪1991‬א; ‪1991‬ג; ‪ ,400 ,29-23 :2007‬הערה צו זז‪.(27-26 .‬‬ ‫לאָ מיר פונדעסטוועגן ברענגען אַ ן איינאיינציקן ניט זייער טעכנישן ביישפּיל‪ .‬אין אַ לע יידישע דיאַ לעקטן‬ ‫וואָ ס די יידישע לינגוויסטיק האָ ט פאַ רצייכנט אין לעבעדיקן לשון פון בני אדם )אַ ריינגערעכנט די אַ לע‬ ‫פאָ רשונגען פון לעצטן גערעדן מערב יידיש(‪ ,‬איז דאָ ס וואָ רט אויפן מאור הגדול אַ קרובה פון זון‪ ,‬און דאָ ס‬ ‫וואָ רט אויפן מאור הקטן אַ קרובה פון לבנה‪ .‬אַ סימן האָ בן מיר‪ ,‬אַ ז דער דאָ זיקער אָ ביעקטיווער פאַ קט איז‬ ‫בנמצא געווען פון פריער‪ .‬קוקט מען זיך צו צו דער פאָ נאָ לאָ גיע‪ ,‬זעט מען אַ ז די רעאַ ליזירונגען זיינען‬ ‫אומעטום פאַ רשיידן לויט די אַ נטוויקלונגען פון דער קלאַ נגען⸗סיסטעם )טייטש‪ :‬אַ ז זיי זיינען חל סיי איבערן‬ ‫גערמאַ נישן סיי איבערן סעמיטישן קאָ מפּאָ נענט פון יעטוועדער דיאַ לעקט(‪ .‬צו די מאָ דערנע מזרחדיקע‬ ‫דיאַ לעקטן דאַ רף מען נאָ ר אַ פרעג טאָ ן ביי אַ דרומדיקן יידן בכדי צו הערן ‪ zin‬אַ קעגן ‪) lǝvū́ nǝ‬ערטערווייז‬ ‫‪ .lǝvɔnǝ‬קוקן מיר זיך אַ ריין אין די‬ ‫מיט אַ קורצן ‪ ,(u‬און ביים צפונדיקן בכדי דערהערן ‪ zun‬אַ קעגן ́‬ ‫לינגוויסטישע באַ שרייבונגען אין צוואַ נציקסטן יאָ רהונדערט פון לעצטן מערב יידיש‪ ,‬געפינען מיר אַ שטייגער‬ ‫אין האָ לאַ נד ‪ zŏn‬אַ קעגן ‪ lǝvṓnǝ‬און אין עלזאַ ס ‪ zun‬אַ קעגן ‪) lǝvṓnǝ‬לויט דער פאָ רגעלייגטער‬ ‫קלאַ סיפיקאַ ציע‪ ,‬וועט דאָ ס הייסן צפון⸗מערב יידיש און דרום⸗מערב יידיש; זע כ‪″‬ץ ‪ ;1983‬דוגמאות פון‬ ‫חומר פון לעבעדיקן לשון‪ :‬צו צפון⸗מערב יידיש‪ ,‬אין האָ לאַ נד און פריזלאַ נד‪ ,‬זע ביים ‪;1975 ;1970 ;1954‬‬ ‫צו דרום⸗מערב יידיש‪ ,‬אין עלזאַ ס און לאָ טרינגען זע‪ :‬ווייס ‪ ;1896‬ווייל ‪ ;1921-1920‬צבי ‪;1969‬‬ ‫צוקערמאַ ן ‪ ;1969‬אין דער שווייץ זע גוגענהיים⸗גרינבערג ‪.(1973 ;1961‬‬ ‫אין משך פון די יאָ רן האָ בן מיר פאָ רגעלייגט ספּעציפישע מעטאָ דאָ לאָ גיעס צום מעסטן די מדרגות‬ ‫פּראָ טאָ ⸗יידישן מהות‪ ,‬איכותדיק גערעדט‪ ,‬און לאָ מיר באַ לד אויף אַ ן אָ רט אונטערשטרייכן‪ ,‬ערשטנס אַ ז עס‬ ‫רעדט זיך וועגן מדרגהשקייט — קיינער נאַ רט זיך ניט‪ ,‬אַ ז אַ וועלכער ניט איז גאַ נצער יידישער דיאַ לעקט‬ ‫שטאַ מט גאַ נצערהייט פון אַ פּראָ טאָ ⸗שפּראַ ך‪ ,‬אַ זאַ השגה קען מען משמעות נאָ ר הערן ביי אַ ן אָ פּאָ נענט וואָ ס‬ ‫לאַ כט אָ פּעט‪ .‬והשנית‪ ,‬רעדט זיך וועגן איכות פון די ראיות‪ ,‬דהיינו‪ :‬די שפּראַ ך⸗גענעטישע פאַ רהעלטענישן‬ ‫זיינען לינגוויסטיש דעפינירט לויט זייער עמפּירישער דערווייזלעכקייט און זייער מעטאָ דאָ לאָ גישער‬ ‫וואָ גיקייט‪ .‬כמות איז אָ בער אויך ניט אַ וועקצומאַ כן מיט דער האַ נט‪ ,‬ס‪′‬דאַ רף געדעקט ווערן אַ היפּשער חלק‬ ‫פונעם לשון‪ ,‬ניט בלויז איינצל⸗אַ טאָ מיסטיש אַ ראָ פּגעכאַ פּטע ניסעלעך )„זעלטענע אויסנאַ מען“(‪.‬‬ ‫מער פּרטימדיק גערעדט געוואָ רן‪ ,‬האָ בן מיר‪ ,‬נאָ כגייענדיק בירנבוים )‪ ,(1923‬בן⸗נון )‪(1973 ;1936‬‬ ‫און וויינרייכן )‪1960‬ב(‪ ,‬דערזען אין די סיסטעמען באַ טאָ נטע וואָ קאַ לן פון אַ ל ע יידישע דיאַ לעקטן אַ מדרגה‬ ‫קאָ רעספּאָ נדענץ און פאָ ראויסזעלעכקייט‪ ,‬און שייכותדיקייט לגבי די ביידע פּאַ ן⸗יידישע קאָ מפּאָ נענטן פון‬ ‫יידיש‪ ,‬וואָ ס קען בשום אופן ניט זיין „אַ צופאַ ל“ )כ‪″‬ץ ‪ (1983 ;74-52 :1982‬מחמת‪ :‬צופיל צופאַ ל =‬ ‫שוואַ כע לינגוויסטיק‪.‬‬ ‫אַ נדערשוואו האָ בן מיר געשילדערט פּאַ ראַ לעלע אַ נאָ מאַ ליעס איבער גאַ נץ יידיש )מיט עמפּיריש‬ ‫דערוויזענע לאָ קאַ לע אַ לט⸗אַ נטוויקלטע פאָ נעטיש⸗פיזישע אייגנשאַ פטן( לגבי די מקור⸗שפּראַ כן )זע למשל‬ ‫כ‪″‬ץ ‪ ;(97-95 :1985 ;295-283 :1982‬דערצו אויך פאָ רגעשלאָ גענע מעטאָ דאָ לאָ גיעס אויף‬ ‫סאָ ציאָ לינגוויסטיש⸗פאָ נאָ לאָ גישער רעקאָ נסטרוקציע )כ‪″‬ץ ‪ ,(1980‬און פון דער אינעווייניקסטער‬ ‫רעקאָ נסטרוקציע )כ‪″‬ץ ‪.(221-182 :1982‬‬ ‫ס‪′‬איז פונדעסטוועגן שייך זיך מודה ומתוודה זיין‪ :‬דער ענין פאָ דערט אַ סך מער אַ רבעט‪ .‬מען דאַ רף‬ ‫דאַ נקבאַ ר זיין אלכסנדר ביידערן און אַ נדערע וועלכע פּרובירן אָ פּפרעגן פּראָ טאָ יידיש און פּרואוון דערווייזן‬ ‫אַ ז מערב יידיש און מזרח יידיש האָ בן אַ באַ זונדערן אָ פּשטאַ ם‪ .‬הגם זייערע ראיות‪ ,‬מיט דער גאַ נצער‬ ‫קלאַ פּערגעצייג פון מזרח⸗יידן⸗סלאַ וויש ביזקל יידן⸗פּראָ ווענסאַ ל מעגן אפשר גלאַ ט נעכטיקע טעג זיין‪ .‬אָ ט די‬ ‫וואָ ס געפינען זיך אין דער מחנה פון באָ ראָ כאָ וו און בירנבוים‪ ,‬מיזעס און וויינרייך‪ ,‬וואָ ס מען איז זיי )אונדז(‬ ‫‪8‬‬ ‫משלח ביי היינטיקן טאָ ג ווי „יודעאָ ⸗צענטריקער“ )היט זיך די ביינער(‪ — ,‬מיר האָ בן אויך ניט דערוויזן די‬ ‫זאַ ך כדבעי‪ ,‬אין דער פולער מאָ ס‪ .‬בלייבט אַ ן אויפגאַ בע אויף להבא‪ :‬אַ לינגוויסטישער ווערטערבוך‪,‬‬ ‫מאָ רפעמען⸗בוך און קלאַ נגען⸗בוך פון פּראָ טאָ יידיש‪ ,‬נ י ט מיט אַ טענה אַ ז גענוי אַ זוי האָ ט עמעצער אַ מאָ ל‬ ‫גערעדט‪ ,‬פאַ רשטייט זיך‪ ,‬נאָ ר ווי אַ סאָ לידע קאָ נסטרוקציע וועמענס עמפּירישע וואָ רהאַ פטיקייט ווערט‬ ‫אויפגעוויזן דורך אויסגעהאַ לטענע צווישן⸗שייכותן מיט פאָ רמעס דאָ קומענטירטע פון לעבעדיקע יידישע‬ ‫דיאַ לעקטן אין משך פון די לעצטע עטלעכע הונדערט יאָ ר )אַ ריינגערעכנט די אַ לע ווערק איבערן לעצטן‬ ‫גערעדטן מערב יידיש‪ ,‬פאַ רשטייט זיך(‪ .‬הלוואי בקרוב‪.‬‬ ‫ואחרון אחרון‪ ,‬פון קאָ נטראַ סט וועגן ברענגען מיר אַ טאַ בעלע וואָ ס איז בדיעבד אַ ן ענטפער אויף‬ ‫ביידערס טאַ בעלע „פאָ רגעלייגטע קייט פון שפּראַ כן גערעדט ביי יידן“ )ביידער ‪ ,(105 :2013‬אַ וואו מערב‬ ‫יידיש קומט אויפן אָ רט פון „יידן⸗פראַ נצייזיש“ בשעת ווען מזרח יידיש וואַ קסט אויס אויפן באָ דן פון‬ ‫„יידן⸗מזרח⸗סלאַ וויש“ מיט אַ צושטראָ ם אויך פון‪ ,‬טויזנט איין נאכט — „יידן⸗פראַ נצייזיש“… עס פיגורירן‬ ‫אויך „יידן⸗טשעכיש“‪„ ,‬יידן⸗פּראָ ווענסאַ ל“ און נאָ ך לשונות וואָ ס מען האָ ט נאָ ך ווייט ניט דערוויזן‪ ,‬אַ ז זיי‬ ‫האָ בן ווען⸗ניט⸗איז אויף גאָ טס וועלט עקזיסטירט‪.‬‬ ‫היות טאַ קע ווי די עצם פאַ ראַ נענקייט פון טייל פון די דאָ זיקע שפּראַ כן איז נישקשה מוטל בספק‪,‬‬ ‫בלייבט‪ ,‬אַ ז בויען אַ געשיכטע פון יידיש אויף אַ ז אַ סמך איז מעטאָ דאָ לאָ גיש גרייזיק )און ווער ווייס‪ ,‬ביי‬ ‫עמעצן אפשר אויך אַ קאַ פּ „יודעאָ ⸗צענטריש“(‪.‬די טיר איז פאָ רט ניט פאַ רמאַ כט‪ ,‬אדרבא‪ :‬נייע פאָ רשלאַ גן‬ ‫זיינען עלול צו באַ רייכערן סיי דעם פאַ רנעם פון די דיסקוסיעס‪ ,‬סיי דעם אַ לגעמיינעם וויסן‪ .‬נאָ ר וואָ ס‪ ,‬אָ ט‬ ‫דאָ איז חל דער „עליו הראיה“‪ .‬וויל מען טענהן אַ שטייגער אַ ז מזרח⸗יידן⸗סלאַ וויש איז לינגוויסטיש אַ מקור‬ ‫פון מזרח אייראָ פּעאישן יידיש‪ ,‬דאַ רף מען קומען מיט עמפּירישע ראיות‪ ,‬מיט אַ קאָ רפּוס ווערטער‪ ,‬פאָ רמעס‪,‬‬ ‫קאָ נסטרוקציעס‪ ,‬קלאַ נגען‪ ,‬וואָ ס זאָ ל ניט זיין‪ ,‬וואָ ס זייערע אבי⸗אבות‪ ,‬די פּראָ טאָ פאָ רמעס זיינען פאַ ראַ ן‬ ‫געווען אינעם פּאָ סטולירטן מזרח⸗יידן⸗סלאַ וויש; און וואָ ס זייערע בני⸗בנים‪ ,‬די רעפלעקסן‪ ,‬טרעפט מען‬ ‫עמפּיריש איבערן שטח פון מזרחדיקן יידיש‪ .‬מיט אַ פעסטן קאָ רפּוס פון סאָ לידע באַ ווייזן קען מען נעמען‬ ‫לעגיטים אויסבויען אַ זאַ בנין‪ ,‬אָ דער לפּחות אַ כאַ טע‪ .‬ניתי ספר ונחזי‪.‬‬ ‫צי מען האַ לט אַ שטייגער פון אַ ראָ מאַ נישן )אָ דער לעזישן( קאָ מפּאָ נענט ממש אין יידיש‪ ,‬צי מען האַ לט‬ ‫נאָ ר פון אַ קליינער צאָ ל איינסן‪ ,‬איז די עווידענץ פון יידיש כולה אַ באַ דייטנדיקער‪ ,‬אַ ז למשל „בענטשן“ און‬ ‫„לייענ)ען(“‪ ,‬זיינען געווען אין פּראָ טאָ יידיש‪ .‬אַ נדערש וואָ לטן זיי זיך ניט געטראָ פן אינעם „ ִמדָ ן ועד באר‬ ‫שבע“ פון דער גאַ נצער ריזיקער טעריטאָ ריע פון יידיש אין אייראָ פּע‪ .‬דער נמשל‪ :‬וויל מען אַ רויסרוקן די‬ ‫השערה‪ ,‬אַ ז )דער פּאָ סטולירטער( מזרח⸗יידן⸗סלאַ וויש איז דער מקור אַ פילו פון אַ פּיצינקן חלק פון‬ ‫מזרח⸗אייראָ פּעאישן יידיש דאַ רף מען קומען מיט ראוית‪ .‬און אַ זוי ווי מיר ווייסן פון די ראָ מאַ נישע איינסן‪,‬‬ ‫קען אויך דעמאָ לט די לינגוויסטישע טעאָ ריע נאָ ר האָ בן אַ זויפל האַ פט ווי עס האָ ט דער סך⸗הכל מיט ראיות‪,‬‬ ‫דהיינו‪ :‬דער איכות און כמות פון דער עווידענץ‪.‬‬ ‫ניט טענהנדיק‪ ,‬אַ ז דאָ ס איז דווקא די געשיכטע פון לשונות ביי יידן בכלל‪ ,‬נאָ ר וואָ דען‪ ,‬אין גייסט פון אַ‬ ‫ברייט⸗סכעמאַ טישן סך⸗הכל פונעם צענטראַ לן סיפּור⸗המעשה פון אָ ט דער געשיכטע‪ ,‬לייגן מיר פאָ ר אַ‬ ‫ניט⸗איבערגעריסענע לינגוויסטישע קייט פון העברעאיש ← אַ ראַ מיש ← יידיש‪ ,‬וואו די לינגוויסטישע‬ ‫שייכותן זיינען צום דערווייזן‪ ,‬און בולט באַ שיימפּערלעך‪ ,‬אין סאַ מע תוך פון אַ בפירוש אָ נזעעוודיקער שפע‬ ‫פון עמפּירישער עווידענץ‪ .‬כדלהלן‪:‬‬ 9 10 ‫ב י ב ל י אָ ג ר אַ פ י ע‬ ‫ האַ נס פּעטער‬,‫אַ לטהאַ וס‬ 1972 Hans Peter Althaus, “Yiddish” in Thomas A. Sebeok (ed), Current Trends in Linguistics. Vol 9: Linguistics in Western Europe, Mouton: The Hague & Paris, 1345-1382. ‫ בער‬,‫באָ ראָ כאָ וו‬ 1913 ‫ יאָ רבוך פאַ ר דער געשיכטע פון דער יידישער‬.‫ דער פּנקס‬,(.‫ ניגער )רעד‬.‫ ש‬:‫„די אויפגאַ בן פון דער יידישער פילאָ לאָ גיע“ אין‬ .22-1 .‫ זז‬,‫ ווילנע‬:‫ קלעצקין‬.‫ א‬.‫ ב‬,‫ קריטיק און ביבליאָ גראַ פיע‬,‫ פאַ ר פאָ לקלאָ ר‬,‫ליטעראַ טור און שפּראַ ך‬ ‫ אלכסנדר‬,‫ביידער‬ 2013 Alexander Beider, “Reapplying the Language Tree Model in the History of Yiddish” in Journal of Jewish Languages 1: 77-121. ‫ האַ רטאָ ך‬,‫ביים‬ 1954 Hartog Beem, “Yiddish in Holland: Linguistic and Sociolinguistic Notes” in Uriel Weinreich (ed), The Field of Yiddish 1: 122-133. 1970 Jerŏsche. Jiddische spreekwoorden en zegswijzen uit het Nederlandse taalgebied, Van Gorcum: Assen [2nd edition]. 1975 ‫שארית‬: Resten ven een taal. Woordenboekje van her Nederlandse Jiddisch, Van Gorcum: Assen [2nd edition]. ‫ שלמה‬,‫בירנבוים‬ 1922 Salomo Birnbaum, Das hebräische und aramäische Element in der jiddischen Sprache. Inauguraldissertation verfasst und der philosophischen Fakultät der bayer. Julius-Maximilians-Universität Würzburg zur Erlangung der philosoph. Doktorwürde vorgelegt am 10. June 1921, Zahn & Baendel: Kirchhain. 1923 “Übersicht über den jiddischen Vokalismus” in Zeitschrift für deutsche Mundarten 18.3-4: 122-130. 1929 “Jiddische Sprache” in Jüdisches Lexikon, Jüdischer Verlag: Berlin, 3: 269-278. 1979 Yiddish. A Survey and a Grammar, Manchester University Press: Manchester & University of Toronto Press: Toronto. ‫ יחיאל‬,[‫בן⸗נון ]פישער‬ 1973 [1936 ‫ טיילווייז פאַ רעפנטלעכט אַ לץ פישער‬,1936 ‫]היידעלבערגער דיסערטאַ ציע פון‬ Jechiel Bin-Nun, Jiddisch und die deutschen Mundarten under besonderer Berücksichtigung des ostgalizischen Jiddisch, Max Niemeyer: Tübingen. ‫ פלאָ רענץ‬,‫גוגענהיים⸗גרינבערג‬ 1961 Florence Guggenheim-Grünberg, Gailinger Jiddisch, Vandenhoeck & Ruprecht: Göttingen. 1973 Jiddisch auf alemannischem Sprachgebiet, Juris: Zürich. ‫ ניל‬,‫דזשייקאָ בס‬ 2005 11 Neil G. Jacobs, Yiddish: A Linguistic Introduction, Cambridge University Press. ‫ עמנואל‬,‫ווייל‬ 1921-1920 “Le Yidisch Alsacien-Lorrain” in Revue des Études Juives 70: 180-194, 71: 66-88, 165-189, 72: 65-88 [+ 72: 192-202] ‫ מאַ קס‬,‫וויינרייך‬ 1923 Max Weinreich, Geschichte und gegenwärtiger Stand der jiddischen Sprachforschung. Inaugural-Dissertation zur Erlangung der Doktorwürde einer hohen philosophischen Fakultät der Philipps-Universität zu Marburg. 1940 .101-108 .‫ זז‬,‫ פּאַ ריז‬:‫ דובנאָ וו פאָ נד‬,‫ יידן ב‬.‫ אַ לגעמיינע ענציקלאָ פּעדיע‬:‫„יידישע פילאָ לאָ גיע“ אין‬ ‫א‬1960 “Old Yiddish Poetry in Linguistic-Literary Research” in Word 16: 100-118. ‫ב‬1960 .71-65 :20 ‫„די סיסטעם יידישע קדמון⸗וואָ קאַ לן“ אין יידישע שפּראַ ך‬ 1973 .‫ ניו⸗יאָ רק‬:( ָ‫ יידישער וויסנשאַ פטלעכער אינסטיטוט )ייווא‬,‫ פיר בענד‬,‫ מעטאָ דן‬,‫ פאַ קטן‬,‫ באַ גריפן‬.‫געשיכטע פון דער יידישער שפּראַ ך‬ .‫ ט‬.‫ צ‬,‫ווייס‬ 1896 C. Th. Weiss, “Das Elsasser Judendeutsch” in Jahrbuch für Geschichte, Sprache und Litteratur ElsassLothringens 12: 121-182 [+ 13: 171-183, 14: 78-82]. ‫ נתן‬,‫זיסקינד‬ 1953 .108-97 :13 ‫ יידישע שפּראַ ך‬:‫„באַ טראַ כטונגען וועגן דער געשיכטע פון יידיש“ אין‬ ‫ הירשע⸗דוד‬,[‫ץ ]\קאַ ץ‬″‫כ‬ 1980 Dovid Katz, “The Wavering Yiddish Segolate: A Problem of Sociolinguistic Reconstruction” in International Journal of the Sociology of Language 24: 5-27; http://dovidkatz.net/dovid/PDFLinguistics/1980.pdf. 1982 Explorations in the History of the Semitic Component in Yiddish, University of London PhD thesis; http://dovidkatz.net/dovid/PDFLinguistics/1982.pdf. 1983 “Zur Dialektologie des Jiddischen” in Werner Besch (et al.), Dialektologie. Ein Handbuch zur deutschen und allgemeinen Dialektforschung, 2, Walter de Gruyter: Berlin, 1018-1041; http://dovidkatz.net/dovid/PDFLinguistics/1983a.pdf. 1985 “Hebrew, Aramaic and the Rise of Yiddish” in Joshua A. Fishman (ed), Readings in the Sociology of Jewish Languages, E.J. Brill: Leiden, 85-103; http://dovidkatz.net/dovid/PDFLinguistics/1985.pdf. 1987 “The Proto Dialectology of Ashkenaz” in Dovid Katz (ed), Origins of the Yiddish Language, Pergamon: Oxford, 47-60; http://dovidkatz.net/dovid/PDFLinguistics/1987.pdf. ‫א‬1991 ;95-17 :2 ,‫ אַ ירושה פון קדמונים“ אין אָ קספאָ רדער יידיש‬:‫„דער סעמיטישער חלק אין יידיש‬ http://dovidkatz.net/dovid/PDFLinguistics/1991a.pdf. ‫ב‬1991 “A Late Twentieth Century Case of katóves” in Dov-Ber Kerler (ed), History of Yiddish Studies, Harwood: Chur, 141-163; http://dovidkatz.net/dovid/PDFLinguistics/1991aa.pdf. ‫ג‬1991 “The Children of Heth and the Ego of Linguistics: A Story of Seven Yiddish Mergers” in Transactions of the Philological Society 89.1: 95-121; http://dovidkatz.net/dovid/PDFLinguistics/1991b.pdf. 1996 .257-225 .‫ זז‬:25 ‫ באַ נד‬,‫ די יידישע לינגוויסטיק“ אין ירושלימער אַ למאַ נאַ ך‬:‫ זעקס הונדערט יאָ ר‬,‫„צוועלף שיטות‬ 12 2006 .473-471 :30:2 ,AJS Review ‫ אין‬2005 ‫רעצענזיע איבער דזשייקאָ בס‬ http://dovidkatz.net/dovid/PDFLinguistics/2006-Review-of-Jacobs.pdf 2007 Words on Fire: The Unfinished Story of Yiddish, Basic Books: New York. 2015 Yiddish and Power, Palgrave Macmillan: Basingstoke. [‫ מתתיהו‬,‫ מאַ טיאַ ס ]מיזיש‬,‫מיזעס‬ 1908 ‫ די ערשטע יידישע‬,(‫ מאַ קס וויינרייך און זלמן רייזען )רעדאַ קטאָ רן‬:‫„מתתיהו מיזעסעס רעפעראַ ט וועגן דער יידישער שפּראַ ך“ אין‬ ‫ יידישער‬,1908 ‫ און אָ פּקלאַ נגען פון דער טשערנאָ וויצער קאָ נפערענץ‬,‫ דאָ קומענטן‬,‫ באַ ריכטן‬.‫שפּראַ ך קאָ נפערענץ‬ .193-143 .‫ זז‬,1931 ‫ ווילנע‬:‫וויסנשאַ פטלעכער אינסטיטוט‬ 1915 Matthias Mieses, Die Entstehungsursache der jüdischen Dialekte, R. Lőwit: Wien. ‫ פערדינאַ נד דע‬,‫סאָ סיר‬ 1916 Ferdinand de Saussure, Cours de linguistique générale, publié par Charles Bally et Albert Sechehaye, Librairie Payot: Lausanne & Paris. ‫ לייב‬,‫פוקס‬ 1957 L. Fuks, The Oldest Known Literary Documents of Yiddish Literature (c. 1382), II vols, E. J. Brill: Leiden. ‫ יחיאל‬,‫פישער‬ 1936 .[1973 ‫]טיילווייזע פאַ רעפנטלעכונג פון דער דיסערטאַ ציע וואָ ס איז גאַ נצערהייט אַ רויס אַ לץ בן⸗נון‬ Jechiel Fischer, Das Jiddische und sein Verhältnis zu den deutschen Mundarten unter besonderer Berücksichtigung der ostgalizischen Mundart. Erster Teil. Erste Hälfte: Allgemeiner Teil. Inauguraldissertation zur Erlangung der Doktorwürde einer hohen philosophischen Fakultät der Ruprecht-Karls-Universität Heidelberg, Oswald Schmidt: Leipzig. ‫ אַ רטור‬,(‫ זיווי‬,‫צבי )ציווי‬ 1969 Arthur Zivy, Elsasser Jiddisch, Basel. ‫ רחמיאל‬,‫צוקערמאַ ן‬ 1969 Richard Zuckerman, “Alsace: An Outpost of Western Yiddish” in Marvin I. Herzog et al (eds), The Field of Yiddish 3: 36-57. ‫ דזשעפרי‬,‫שאַ נדלער‬ 2006 Jeffrey Shandler, Adventures in Yiddishland. Postvernacular Language and Culture, University of California Press: Berkeley.