Peyzaj Mimarliginda Estetik ve Gorsel Ka

T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ PEYZAJ MİMARLIĞI ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS SEMİNERİ BİTKİSEL TASARIMDA ESTETİK VE GÖRSEL KALİTE Danışman: Yrd. Doç. Dr. Şirin DÖNMEZ Hazırlayan: Gülşah BASIÇ ISPARTA, 2016 İÇİNDEKİLER ÖZET ........................................................................................................................................... i ÖNSÖZ....................................................................................................................................... ii ŞEKİLLER DİZİNİ ..…………………………………………………………………………… …iii ÇİZELGELER DİZİNİ ............................................................................................................. iv 1. GİRİŞ ..................................................................................................................................... 1 1.1.Duyu ve Algı .................................................................................................................... 1 1.2.Algıyı Etkileyen Etmenler ................................................................................................ 1 1.3.Algı Biçimleri ................................................................................................................... 2 1.4.Peyzaj Algısına İlişkin Bazı Yaklaşım ve Teoriler – Gestalt İlkeleri............................... 4 2.ÇEVRE TANIMI VE GÖRSEL ANALİZ .............................................................................. 6 2.1.Çevre ve Görsel Analiz Tanımı ........................................................................................ 6 2.2.Görsel Analiz ve Çevrenin Değerlendirilmesi .................................................................. 7 3.ESTETİK VE PEYZAJ ........................................................................................................... 7 3.1.Estetiğin Tanımı ve Tarihçesi ........................................................................................... 7 3.2.Çevreyi Estetik Olarak Değerlendirme ............................................................................. 8 4.GÖRSEL KALİTE VE PEYZAJ KALİTESİ ......................................................................... 8 4.1.Görsel Kalitenin Tanımı ................................................................................................... 8 4.2.Peyzaj Kalitesinin Tanımı ................................................................................................ 9 4.3.Peyzajı Oluşturan Temel Bileşenleri .............................................................................. 10 5.BİTKİSEL TASARIMDA ESTETİK ................................................................................... 11 5.1.Bitkilerin Peyzaj Tasarımda Kullanımı .......................................................................... 12 5.2.Bitkilerde Estetik Öğeler ................................................................................................ 15 6.SONUÇ ................................................................................................................................. 17 7.KAYNAKÇA ........................................................................................................................ 18 i ÖZET Artan kentleşme ve bunun sonucunda meydana gelen görsel kirlilik çevrenin doğal görünümünü büyük ölçüde bozmaktadır. Diğer yandan tasarım ilkelerine uygun olarak yapılmayan bitkisel tasarımlar çevrenin bir bütün olarak algılanmasına engel olmaktadır. Bitkisel tasarımın görsel kalitesi onu inceleyen kullanıcının algısı ile doğru orantılıdır. Bu çalışmada amaç bitkisel tasarımlarda peyzaj algısının değerlendirilmesi ve bitkilerin insan algısı üzerindeki etkisini ortaya konulması, estetik ve peyzaj kalitesi kavramları ile çevre ve insan ilişkisinin irdelenmesidir. Anahtar Kelimeler; görsel algı, estetik, bitkisel tasarım i ÖNSÖZ Bu çalışmada bana yol gösteren, çalışmamın her aşamasında bilgi ve önerilerini benimle paylaşan başta danışmanım Sayın Yrd. Doç. Dr. Şirin DÖNMEZ olmak üzere bana yardımcı olan Süleyman Demirel Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Bölümündeki hocalarıma ve manevi desteğinden dolayı değerli arkadaşım Emre YILMAZ’a çok teşekkür ederim. ii ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil.1 Çevre Algısı ............................................................................................................ 2 Şekil.2 Şekil – Zemin İlişkisi .............................................................................................. 4 Şekil.3 Tamamlama İlkesi .................................................................................................. 5 Şekil.4 Benzerlik İlkesi ....................................................................................................... 5 Şekil.5 Süreklilik İlkesi ....................................................................................................... 5 Şekil.6 Yakınlık İlkesi ........................................................................................................ 5 Şekil.7 Görsel bilgi edinme süreci ...................................................................................... 7 Şekil.8 Çiçeği ile dikkat çeken bazı bitkiler ..................................................................... 15 Şekil.9 Gövdesi ile dikkat çeken bazı bitkiler .................................................................. 16 Şekil.10 Yaprağı ile dikkat çeken bazı bitkiler ................................................................. 16 Şekil.11 Çiçeği ile dikkat çeken bazı bitkiler ................................................................... 17 iii ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge.1 Tasarım Öğeleri ve İlkeleri……………...……………………………………..14 Çizelge.2 Peyzaj Tasarımında Renk Ögesinin Kullanım Amaçları………………………14 iv 1. GİRİŞ Bir alanın görsel etkisi, çevrenin iyi ya da kötü algılanması ve buna bağlı olarak da kullanıcıların bu alandan zevk alıp alamamaları üzerinde doğrudan etkili olmaktadır. Bu nedenle bir proje çalışmasında, daha karar aşamasında, yörenin görsel niteliğinin saptanarak analizinin yapılması, görsel kaynakların korunması için en doğru olan yöntemdir. Bu, çevrenin görsel ve ekolojik yapısının korunmasının yanı sıra gerek çalışmalar sırasında ve gerekse daha sonra ortaya çıkacak masrafların en aza inmesini de sağlayacaktır (Özgüç,1999). 1.1.Duyu ve Algı İnsan yaşadığı çevresini tanımak bilmek ve anlamlandırmak ister. Bunu yapabilmek için beş duyu organından yararlanır. Duyu organları ile elde edilen veriler beyinde değerlendirilir. Duyu, alıcı hücrelerin dış çevredeki fiziksel enerjileri yakalayarak sinirsel enerjiye çevirmesiyle oluşur (Cüceloğlu, 1991). Algı, “çevremizi duyular yoluyla bilincimize aktarma, dış dünyanın duyumlarla gelen imgesinin bilinçte gerçekleşen tasarımıdır” şeklinde tanımlanmaktadır (Hançerlioğlu, 1989; Tüfekçioğlu, 2008). Algı; çevreden duyusal bilginin alınması ve işlenmesi ile oluşmaktadır. Duyu organları ve zihinsel sürece ilişkin olgular sayesinde, çevreden kaynaklanan uyarıcı etkilerin kavranması ve anlaşılması algıyı oluşturmaktadır. Aslında, algı karmaşık bir süreçtir. Hem yer aldığı çevresel sistemin bilgi kaynağı hem de eylem için bir alandır. Davranışların merkezi algılanan nesne hakkındaki düşünme tarzından oluşmaktadır (Aydınlı, 1986; Tüfekçioğlu, 2008). 1.2.Algıyı Etkileyen Etmenler İnsanda var olan algı kavramı diğer canlılarda olan algıdan daha fazla gelişmiştir. Algı kavramı toplumdan topluma ve bireyden bireye değişir (Anabritannica, 2004). Toplumlar ve bireyler yaşadıkları algı deneyimlerine bir anlam yükleme eğilimindedirler Bu eğilim, 1  Kültürler  Beklentiler  Bilinçdışı eğilimler  Gereksinimler  Değer yargıları  Çatışmalar ile belirlenir (Anabritannica, 2004) 1.3.Algı Biçimleri İnsan yaşadığı ortamı incelerken etrafındaki nesneleri anlamlandırmaya ve algılamaya eğilimlidir. Çevresel Algı Mimari çevre ile ilişki, biçim ile biçimin insana gönderdiği mesajlar ile ve bunların insan tarafından algı yoluyla alınmasıyla ortaya çıkmaktadır. Eylemi yönlendiren algıda, organizmanın toplam davranışlarında alma duygusunun işlevi ağırlık kazanmakta ve bu deneyimle ortaya çıkmaktadır. Çevre uyarıcılarının kullanılması ve iletilmesi birbirinden ayrı düşünülemez (Aydınlı, 1986; Tüfekçioğlu, 2008). Çevresel algı; çevrenin bilinmesi ve değerlendirmesi sürekliliği, hissedilmesi, algılanmış biçiminin anlaşılması ve özelliklerinin kavranması sonucunda seçim yapma ve karar verme sürecidir (Rapoport, 1977; ; Tüfekçioğlu, 2008). Gerçek Dünya Kültürel İmge Kişisel İmge Algılanan Dünya Şekil.1 Çevre Algısı (Rapoport, 1977; Tüfekçioğlu, 2008) Mekânsal Algı Mekânsal algı, görsel çevre etkenleri, üç boyutlu bir mekânsal düzenleme kapsamında ortaya çıkmaktadır. İnsan – çevre etkileşim sisteminin analizi için uygun koşulları sağlayan ortam mekân kavramıdır. Algılama, çevreyi amaçlarla özdeşleştirerek ve aynı zamanda çevrenin sağladığı koşullara uyarak mekâna anlam kazandırmaktır. Mekânsal algı, geometrik bir temele 2 oturmaktadır. Bu durumda algının bilgiye dönüşümü referanslarla oluşur. Mekân algısı; yaşantıların birlikteliğinde, bilinç düzeyinde ve bütünsel bir gerçekliktir. Mekânı algılamak, birçok yaşantı ve algı imgelerinin toplamı olarak tanımlanmaktadır (Aydınlı, 1986; Tüfekçioğlu, 2008). Mekânsal algılama, görsel, işitsel ve dokunma duyularının bir bileşimi olarak oluşmakta ve bunları anlamlandırma da algılanan öğe ile ilişkiye göre değişmektedir. Kültür mekânı belirleyici bir olgudur. Farklı kültürlerde mekânı kullanım biçimleri ve kişisel ve toplumsal mekânlar birbirinden farklı olmaktadır (Tüfekçioğlu, 2008). Görsel Algı Görsel algı, çevrenin fiziksel ve sosyal faktörlerinin karmaşık bir etkileşimi sonucu gerçekleşmektedir. Algılama davranışı, daha sonra davranış algılamayı etkilemektedir. Psikolojik bir olgu olan görsel algı ile çevreden insana ulaşan görsel çevre etkenleri ilişkisi psikofizik yöntemlerle incelenmektedir. Görsel algı süreci, her algılanan objeye bağlı duygusal yük analizleri ve bilinçaltı seviyeleri ölçülerek kavranmaktadır (Aydınlı, 1986; Tüfekçioğlu, 2008). Dış dünya, duyular ve bunların algı haline gelmesi ile tanınmaktadır. Görsel algı, bir sentez etkinliğidir ve bir bütünün görsel olarak kavranmasını ifade etmektedir. Organizmanın dış dünyadan nasıl etkilendiğini ve bunu içeren kendi benliğini açıklayan görsel algı teorileri vardır (Doruk, 1973; Tüfekçioğlu, 2008). Görsel algıyı etkileyen görsel süreçler, insanın iki türlü görmesine bağlıdır. Bu süreçler, kapalı ve açık görüş olgularını içermektedir. Kapalı görüş olarak adlandırılan görme biçiminde, insan tanıdığı bir şeyi yani görmesi gerektiğini görmektedir. Açık görüşe bağlı algılama, kişinin etkinlik içinde bulunduğu ve görsel olarak kendini adadığı seçmeci ve kurgucu bir bakıştır. Kapalı ve açık görmeyi etkileyen algı, bazı öznel ve nesnel faktörlerle farklılaşmaktadır. Bu faktörler; kültür farklılığı, uyarıcının sahip olduğu anlam, bakan kişinin uyarıcıyı daha önceden tanımış, bilmiş olması, zihinsel süreçlerin oluşturduğu düzen farklılıkları olarak tanımlanmaktadır (Aydınlı, 1986; Tüfekçioğlu, 2008). 3 1.4.Peyzaj Algısına İlişkin Bazı Yaklaşım ve Teoriler – Gestalt İlkeleri Algılama olgusunun birtakım ilkeleri vardır. Bunlar; şekil-zemin ilişkisi, ışık, renk, şekil, büyüklük gibi sabit algılama kuralları, derinlik algılaması ve Gestalt ilkeleri olarak tanımlanabilir. Algılamanın en önemli ilkesi şekil-zemin ilişkisidir (Doruk, 1973; Tüfekçioğlu, 2008). Algıda, Gestalt Kuramı önemli bir yer tutmaktadır. Gestalt kuramı denilen antik çağlara dayanan bu yaklaşım bütünlük ilkesini savunmaktadır. Bu kurama göre önemli olan biçimsel bütünlüktür (Hançerlioğlu, 1989; Tüfekçioğlu, 2008). Algı psikolojisi üzerinde çalışan ilk alman psikologları algı kavramını ‘gestalt’ kelimesi ile ifade etmişlerdir. Gestalt ilkelerine göre bazı organizasyon kuralları-gestalt ilkelerialgılamamızı etkiler. Bu kuralların en önemlileri;  Şekil-zemin ilişkisi  Tamamlama  Devamlılık  Benzerlik  Yakınlıktır (Cüceloğlu, 1991). Şekil-Zemin İlişkisi: Algısal alanda dikkatin yoğunlaştığı obje şekil, onu çevreleyen ortam zemin olarak adlandırılır. Dikkatin yoğunlaştığı noktaya göre şekil ve zemin yer değiştirebilir. Şekil.2 Şekil – Zemin İlişkisi Tamamlama İlkesi: Tamamı görülmeyen ya da daha tamamlanmamış duyusal uyarıcılar bir bütün olarak algılanır. 4 Şekil.3 Tamamlama İlkesi Benzerlik İlkesi: Birbirine benzeyen duyusal uyarıcılar gruplanarak bir küme olarak algılanır. Şekil.4 Benzerlik İlkesi Süreklilik İlkesi: Aynı yönde ilerleyen duyusal uyarıcılar birbiri ile ilişkili olarak algılanır. Ani değişikliklerden çok süreklilik algılanır. Şekil.5 Süreklilik İlkesi Yakınlık İlkesi: Duyusal uyarıcılar mekân ve zaman anlamında birbirine olan yakınlıklarına göre gruplanarak bir bütün olarak algılanır. Şekil.6 Yakınlık İlkesi 5 Bu biçimsel değerler, memnuniyeti sağlar ve haz vermeyi ön plana çıkarır, bunlar da Gestalt yaklaşımları sayesinde açıklanmaktadır. Parçalar ya da birimler tek tek algılanamamakta ve biçimsel organizasyon ilkeleri ile bütünlük etkisi güçlenmekte ve algılanması kolaylaşmaktadır (Önem, 2004). 2.ÇEVRE TANIMI VE GÖRSEL ANALİZ 2.1.Çevre ve Görsel Analiz Tanımı Çevre sözcüğü ise günümüzde çok farklı anlamlarda oldukça sık kullanılmaktadır. Çevre sözcüğünün anlamı çok geniş olduğundan bu kullanımların tümü doğru ve anlamlıdır. Türkçe sözlükte “çevre” sözcüğünün anlamı; muhit, etraf, dolay, havali sözcükleri ile tanımlanmaktadır. Bu sözcüklerin içerdiği ortak anlam ise; çevrelemek, sarmak, kuşatmaktır. Bu tanımlar sadece bir nesneyi veya yeri sarmak anlamlarını taşımamaktadır. Bunların yanı sıra insanı ya da nesneyi çevreleyen ve etkileyen dış etmenleri de kapsamaktadır (Yürekli, 1977). Çevre ise çeşitli bileşenlerin oluşturduğu bir bütündür. Her bileşenin çevre bütününe az veya çok katkısı vardır. Bu katkı, bileşen özelliklerine bağlı olduğu kadar, bileşenler arası ilişkilerle, bileşenlerin bütünle olan ilişkilerine de bağlıdır. Her çevrede mekânsal düzeni veren bileşenler arası ilişkiler, yalnız o yere hastır (Yürekli, 1977). Çevre: Bir canlının yaşamını ve gelişimini etkileyen değişebilir tüm faktörlerdir. Çevreyi algılamada iki unsur vardır: ‘Gözleyen’ ve ‘Gözlenen’ dir. Görsel analiz Peyzajın sadece görsel özellikleri bakımından değil, işitme, koku, tat ve dokunma gibi duyularını da içeren mekân ve zaman kavramlarıyla birlikte ele alınması gerektiği bilinmektedir. Ancak peyzaj algısının %87‟sinin “görsel algı”ya dayandığını kanıtlayan araştırmalar, “görsel analiz” in, alan kullanım kararlarındaki önemini vurgulamaktadır (Anonymous 1994a; Ürüşan, 2010). Martin (2006), bir bütünü parçalayarak doğasının araştırılmasını, bileşenlerinin tarif edilmesini, ilişkilerin irdelenerek çözümlenmesini ‘analiz' olarak tanımlar. “Görsel analiz” , çevreye bakmayı, öğrenmeyi ve görsel olarak çevreden alınan bilgileri amaca uygun olarak ayrıştırarak 6 ilişkilerini incelemeyi, elde edinilen deneyimleri düşünce yoluyla sentezleyerek bazı değer yargılarına ulaşmayı ve bu birikimi yeni çevrelerin tasarımında kullanmayı sağlama etkinliğidir (Aydınlı, 1992; Ürüşan, 2010). 2.2.Görsel Analiz ve Çevrenin Değerlendirilmesi Görsel analiz sırasında, peyzaja ait görsel bilgiyi algılamaya ve kavramaya çalışan kişi sürekli ‘görsel düşünme’ süreci içindedir. Gözlem yapan kişi var olan nesnelerin nasıl tanımlandığını saptamakta (görsel karakter) ve algıya etkisi olduğunu düşündüğü estetik (görsel) nitelikleri (görsel kaliteyi) ortaya koymaktadır (Şekil.) (Anonymous 1977; Özgüç 1999). Şekil.7 Görsel bilgi edinme süreci (Anonymous 1977; Özgüç 1999) 3.ESTETİK VE PEYZAJ 3.1.Estetiğin Tanımı ve Tarihçesi Estetik, dünyanın başlangıcından beri var olan bir kavramdır. Yeryüzündeki en küçük parçadan evrendeki en büyük galaksilere kadar her nesne kendi içinde ve çevresinde bir uyuma sahiptir. İnsanoğlunun estetiği sorgulamaya başlaması 2500 yıl öncesine kadar uzanır. Estetik, güzelliğin insan aklı ve duyuları üzerindeki etkilerini konu olarak ele alan felsefe dalıdır. (Turanî, 2004; Şentürk,2013) Eski Yunan’dan Rönesans’a kadar güzelliğin nesneden kaynaklandığı ya da başka bir deyişle nesnel bir fiziksel özellik olduğu düşünülmüştür (Lothian, 1999; Özgüç vd., 2009). Platon: Güzelliği idea olarak görür ve metafizikteki yansımalardan oluştuğunu savunur. 7 Aristotales: Ahenk, düzen, oran ve sınırdır. Platinos: Tanrısal aklın evrendeki ışımasıdır. Hegel: Mutlak ruhun duyularla kavranabilmesidir. Kant: Nesnenin taşıdığı değerdir. 17. yüzyıl felsefecilerinden İngiliz John Locke ilk olarak güzellik kavramının nesnel olduğu kadar öznel niteliklere de sahip olacağını belirtmiştir (Lothian, 1999; Özgüç vd., 2008). Sözcük anlamı Grekçe "aisthesis" (algı, duyum) den gelen estetik kavramını ilk kez bağımsız bir disiplin olarak kullanan filozof ise A.G. Baumgarten olmuştur. Ona göre estetik, "güzel üzerine düşünme bilimi"dir”(Çakcı, 2007). 3.2.Çevreyi Estetik Olarak Değerlendirme Çevreyi estetik olarak değerlendirme algısal bir süreçtir. Çevrenin estetik olarak değerlendirilmesi üç amaca bağlı olarak ifade edilmektedir, bunlar; duyumsal estetik, biçimsel estetik ve sembolik estetik’tir (Tüfekçioğlu, 2008).  Duyumsal Estetik: Çevrenin duyumsal olarak, görsel, kokusal, işitsel, dokunsal olarak algılanmasıdır.  Biçimsel Estetik: Bütünün biçimsel niteliklerine ilişkin, ritim, denge, kontrast, düzen, uyum, birleşme ve simetri gibi değerlendirme ölçütlerine göre algılanmasıdır.  Sembolik Estetik: Mekân ve formu birleştiren anlamı vurgulamaktadır. Uyarıcının; fiziksel özelliklerine bağlı olarak, zihinde oluşan süreçlere ve değerlendirmelere dayalı algılanmasıdır. 4.GÖRSEL KALİTE VE PEYZAJ KALİTESİ 4.1.Görsel Kalitenin Tanımı Kalite, Latince’de ‘’durum ve yapılış’’ anlamına gelen “Qualitas” sözcüğünden gelmektedir. Varlıkların, olguların saptanmasında, anlatılmasında ve belirlenmesinde kullanılmaktadır (Çerçi, 1997; Tüfekçioğlu,2008). 8 Kalite genel anlamda, temel yararlı ihtiyaçlardan (yiyecek, su, barınak, rekreasyon vb.) manevi ihtiyaçlara (doğayla bir olma, yüksek güç duygusu) ve esas doğal değerlere kadar her şeyi kapsamaktadır (Daniel, 2000; Tüfekçioğlu,2008). Görsel kalite, nesnel değerler bağlamında güzellikle aynı anlama gelmekte; peyzaj değeri ise daha çok, bir peyzajdan kaynaklanan estetik tatminin öznel ve kişisel değerlendirmesi, insan ve peyzajın etkileşiminin bir ürünü olarak belirlenmektedir (Acar vd., 2003; Ercan, 2014). Görsel kalite kavramında önemli olan görsel kriterleridir (form, çizgi, renk, canlılık, uyum, birlik vb.) Bu görsel kriterlerin organizasyonu, konumlanmaları, oranları, özellikle fiziksel yapıları ve birliktelikleri görsel kaliteyi oluşturan başlıca unsurlardandır. Görsel kalite, dört fiziksel değişkene bağlıdır. Bunlar aşağıda sıralanmaktadır:  Organize Eden Değişkenler: Düzenlilik, eşsizlik, uygunluk, netlik gibi görsel kalite değişkenleridir  Psikofiziksel Değişkenler: Boyut, parlaklık, renk ve karşıtlık gibi değişkenlerdir.  Ekolojik / Memnuniyet Değişkenleri: Doğallık, mimari, stil, çevresel etkiler gibi değişkenlerdir.  Uzamsal Değişkenler: Açıklık ve gizem gibi değişkenleri içermektedirler. Görsel kaliteyi özellikle görsel peyzaj kalitesini ilgilendiren en önemli değişken; doğallıktır (Atabek, 2002; Hançerlioğlu, 2008). 4.2.Peyzaj Kalitesinin Tanımı Görsel peyzaj kalitesi, peyzajın göreceli estetik mükemmelliği olarak tanımlanmaktadır (Val vd., 2005). Peyzaj kalitesinde iki yaklaşım vardır:  Gerçek Kalite: Bir cisim, çevre ya da olguya ait kalitenin kendi doğasında bulunmasıdır. 9  Algılanan Kalite: Bir cisim, çevre ya da olguya kalitenin gözlemleyen kişinin gözlerinde ve beklentilerinin karşılığında bulunmasıdır (Daniel ve Vinning, 1983; Ak, 2010). Kağan (1993)‟a göre “güzellik nedir?” şeklindeki basit soruya felsefeciler tarafından pek çok yanıt verilmiştir. Önceleri, Yunanlılardan, erken Hıristiyanlık dönemi ve Rönesans’a kadar, güzelliğin; nesnel, fiziksel bir özellik olduğu düşünülerek, güzelliğin nesnenin doğasında olduğu görüşü savunulurken, sonraları güzelliğin; bakan kişinin gözünde oluştuğu düşüncesi hâkim olmuştur (Lothian, 1999; Ak, 2010). Tasarımı yapılacak örnek bir alanın görsel kalitesinin saptanması, bir anlamda estetik değerinin bilinmesi, peyzaj değerlendirmesi ile ilgili yapılan çalışmalarda da tartışma konusudur. Bir yaklaşım olarak plancılar veya coğrafyacılar, peyzajı; arazi formları, toprak çeşitleri veya vejetasyonu dikkate alarak sınıflandırılacak ve haritası yapılacak bir özellik olarak görülmekte ve bunun için belli varsayımlar kurularak “peyzajı” fiziksel özellikleri açısından değerlendirirken, bir başka yaklaşım; kullanıcı tercihleri sorgulanarak peyzajın görsel kalitesinin ölçülebileceği yönündedir (Kaptanoğlu, 2006). Görsel değerlendirmede temel alınan bu iki yaklaşımın özellikleri genel olarak özetlendiğinde (Lothian, 1999; Ak, 2010); Peyzaj Kalitesine ilişkin görsel değerlendirmede 2 yaklaşım modeli vardır;  Nesnel ya da Fiziksel Yaklaşım Modeli  Peyzajın görsel kalitesi fiziksel niteliklerden kaynaklanır  Görsel kalite peyzajın belirli ölçütlerine göre saptanır.  Öznelliğin nesnel değerlendirmesidir.  Öznel ya da Psikolojik Yaklaşım Modeli  Peyzaj kalitesi gözlemci algısına dayanır.  Anket ya da kullanıcı sorveyleri kullanılarak değerlendirilir.  Nesnelliğin öznel değerlendirilmesidir. (Lothian, 1999; Ak, 2010). 4.3.Peyzajı Oluşturan Temel Bileşenleri  Yeryüzü şekli, bitki örtüsü, su, yaban hayatı gibi ekosistemde var olan doğal özellikler;  İnşa edilmiş yapıları, “bitki örtüsü ve arazi plastiğinin değişimini içeren insan etkileri; 10  Bakan kişinin çizgi, biçim, renk, doku ve ölçek bazında algısal tepkilerinin göstergesi olan estetik nitelikler şeklinde üç gruba ayırmak mümkündür (Anonymous, 1977; Ürüşan, 2010). 5.BİTKİSEL TASARIMDA ESTETİK ‘Bitkisel tasarım’, bilim ve sanatın beraberce el ele yürüdüğü bir süreçtir. Sanat ve bilimin berber işlediği bitkisel tasarım, soyut anlamda bir kavram oluşturulmasını ve hem güzel hem de işlevsel ve doğru bir bitkilendirme planı üretmek için alanın çevresel istekleriyle bu soyutlamanın kombine edilmesini gerektirir. İyi tasarım, bunları takip eden doğru uygulama ve bakımla tamamlanır. Bir başka deyişle, bu süreç beceri, görüş ve sabır gerektirir (Leszczynski, 1999). Bitkisel tasarımın amacı nedir? Bitkilerin çeşitli bölgelerde büyük ölçeklere ulaşarak büyümeleri, bitkilendirmenin çevresel planlama ve peyzaj mimarlığı disiplinleri içindeki rollerini araştırmak için mantıklı bir soru olacaktır (Robinson, 2004; Arın, 2010). Bitkisel tasarım öncelikle, peyzaj tasarımı ve çevre kullanımının en iyi şekilde sağlanması için rehber niteliğindedir. İşlevsel açıdan başarılı bir bitkisel tasarım, kısıtlı kullanım ya da tek bir ilgi alanına ayrılmak yerine, kullanım özgürlüğü ve bireysel katılımı sağlayarak insan ve çevre arasındaki etkileşimi oluşturup idare eder (Robinson, 2004; Arın 2010). Başarılı bir bitkisel tasarım, işlevsellik ve kullanıcı gereksinimleri açısından beklentileri karşılayabilecek bir ifade tarzı olabilir.Örnek verilecek olursa; çocuk oyun alanlarını oluşturan salıncak ve tırmanma elemanları gibi modüler tasarımlar tek başına alanın çekiciliğini arttırmaz. Bunun için; alanın kullanıcıları davet edici özellikte, güvenlik amacıyla trafikten ayrılmış, sessiz, yerleşim için belirli bir kapalılığa sahip, üst yaş grubundaki çocukların kendilerini özgür hissetmelerini sağlayabilen – macera ve keşfetme duygularını uyandıran ve fantastik yaratıcılıklara imkân veren oyun materyalleri içermesi gerekmektedir (Robinson, 2004; Arın 2010). Son olarak; bitkisel tasarım, ‘estetik zevk’ ve ‘hoşlanma’ gibi duyguların uyandırılmasında, tasarımcının ruh hali ve amacına göre, kışkırtıcı, dinlendirici ve heyecan verici gibi farklı 11 duygular uyandırabilir. Algı konusunda, bitkisel tasarımın önemli amaçlarından biri olan ‘estetik memnuniyet’; manzara görünümleri, kokular, bitkilere ait duyular, rüzgâr ve yağmurun yaprak ve dallarda yarattığı seslerle birlikte yaşam kalitesini oluşturmaya katkıda bulunur. Bitkisel tasarımın amaçlarından biri olan ‘estetik hoşnutluk’ ise, gözardı edilmemesi gereken önemli bir konudur (Robinson, 2004). İnsanların en doğal gereksinimlerinden birisini de doğal ve estetik bir mekânda yaşama arzusu oluşturmaktadır. Yaşam mekânlarındaki bu isteğin en uygun kullanımı da estetik ve fonksiyonel açıdan tasarım amacına uygun bitki ve türlerinin seçilmesi ve kullanılmasıyla mümkündür (Kelkit,2002). Başarılı bir bitkisel tasarım, estetik açıdan hoşnutluk verici, işlevsel ve ekolojik olmalı ve yetişme şartlarına uygun tür seçimiyle de mevcut ve planlanan alan karakteristiklerini canlandırmalı, tamamlamalı ve birleştirmelidir. Tüm bunlara ek olarak da iyi bir uygulama ve bakım çalışması gerektirmektedir (Erbaş, 2003). Bitkilerin peyzaj tasarımda kullanılabilmesi için bitkilerin fonksiyonları bilinmelidir (Nurtekin, 2007) 5.1.Bitkilerin Peyzaj Tasarımda Kullanımı Bitkiler, alan tasarımı ölçeğinde duyusal, bedensel ve duyusal etkiler sağlamalarının yanı sıra, kapalılık oluşturarak mekânları tanımlı hale getirirler. Çoğu alan tasarımı, bitki topluluklarıyla ahenkli bir hale getirilerek mekânların insanların gözünde farklı imajlar kazanması sağlanır. Bitkisel kompozisyonlar, en kötü ortam koşullarında bile algıyı etkilemektedir. Bitkisel elemanların görsel özelliklerinin yoğun olmasının yanı sıra, bazı durumlarda tasarımcının elindeki diğer malzemelerden daha farklı imajlar yaratan güçlü bir etkileri vardır. (Motloch, 2001; Arın, 2010). Bitkilerin tasarımda üstlendikleri roller; ekolojik/mühendislik, mimari ve estetik fonksiyonlar olmak üzere üç sınıfa ayrılmıştır (Booth, 1996; Leszczynski, 1999) : Bitkilerin Mühendislik Fonksiyonları  İklim Kontrolü 12  Işık Kontrolü  Gürültü Kontrolü  Havayı Temizleme  Erozyon Kontrolü  Trafik Kontrolü Bitkilerin Mimari Fonksiyonları  Mekân oluşturma  Sınırlama  Çevreleme  Gölge sağlama  İlişkilendirme  Perdeleme  Gizlilik sağlama Bitkilerin Estetik Fonksiyonları  Tamamlama  Birleştirme  Vurgulama  Tasarımı kuvvetlendirme  Yön verme  Yumuşatma  Fon oluşturma  Görüş çevreleme  Görsel çekicilik sağlama Peyzaj mimarlığı çalışmalarında en önemli yer bitkilerindir. Özellikle estetik ve fonksiyonel mekanların oluşturulmasında bitkilerin rolü büyük olmakta ve peyzajda kullanılan taş, duvar, yapı gibi sert zeminlerin ve malzemelerin yumuşatılmasında önemli yer tutmaktadır. Bitkilerin sert malzemeleri yumuşatıp, onlarıdaha doğal ve insanı yakın bir duruma getirmektedir. Bitkiler, bu özelliklerini ancak bir zaman sürecinde gerçekleştirmekte ve peyzaja dördüncü boyutu, zamanı kazandırmaktadır (Acar ve ark. 2003). 13 Farklı türdeki bitkilerin yan yana getirilmesiyle bitki kompozisyonları oluşturulmaktadır. Bu kompozisyonlar oluşturulurken fonksiyonel açıdan kullanım amaçları ve estetik açıdan tasarım ilkeleri dikkate alınmaktadır. Bitkisel tasarımda bitkilerin estetik açıdan kullanılabilmeleri için tasarım kavramının bilinmesi gerekir. Tasarım, bir ürünün tamamının veya bir parçasının insan duyuları ile algılanabilen çeşitli unsur veya özelliklerin oluşturduğu görünümdür. Tasarım yapılırken Çizelge.1’ de görüldüğü gibi tasarım öğelerinden ve tasarım ilkelerinden yararlanılır (Kader, 2007). Çizelge.1 Tasarım Öğeleri ve İlkeleri (Kader, 2007) Peyzaj tasarımlarında renk seçimindeki kriterler; ışığın yönü, ışığın açısı, fonksiyonellik, kültürel yapı, jeoloji, iklim, materyal, mekân, toplumsal tercihler, estetik şeklinde sıralanabilir. Bu kriterler kullanılarak yapılan tasarımlarda renk öğesinin kullanım amaçları Çizelge.2’tedir. Çizelge.2 Peyzaj Tasarımında Renk Ögesinin Kullanım Amaçları 14 5.2.Bitkilerde Estetik Öğeler Biçim/Form: Yuvarlak, Piramidal, Oval, Sütun biçimli, Sarkık dallı, Yayılıcı, Yatay ve düz olmayan Ölçü: Ağaçlar, Ağaççıklar, Çalılar, Yer örtücüler Tekstür: İnce Tekstür, Orta Tekstür, Kaba Tekstür Renk: Ton, Doygunluk, Yoğunluk (Çay, 2010) 5.3. Peyzaj Tasarımında Kullanılan Bitkisel Materyalleri Bitkisel materyaller, peyzaj tasarımlarında kullanılırken;  Çiçek rengi ve çiçeklenme dönemi,  Dallanma durumu  Gövde rengi ve dokusu  Yaprak rengi ve dokusu  Meyveleri gibi özelliklerinden dolayı tercih edilir (Çay, 2010). Çiçeği ile dikkat çeken bitkiler;  Tamamlama  Vurgulama  Tasarımı kuvvetlendirme  Yön verme  Yumuşatma  Görsel çekicilik sağlama özellikleri ile öne çıkmaktadır. Şekil.8 Çiçeği ile dikkat çeken bazı bitkiler 15 Gövdesi ile dikkat çeken bitkiler;  Birleştirme  Vurgulama  Yön verme  Yumuşatma  Fon oluşturma özellikleri ile öne çıkmaktadır. Şekil.9 Gövdesi ile dikkat çeken bazı bitkiler Yaprağı ile dikkat çeken bitkiler;  Vurgulama  Yön verme  Yumuşatma  Fon oluşturma  Görsel çekicilik sağlama özellikleri ile öne çıkmaktadır. Şekil.10 Yaprağı ile dikkat çeken bazı bitkiler 16 Meyvesi ile dikkat çeken bitkiler;  Tamamlama  Vurgulama  Yumuşatma  Görsel çekicilik sağlama özellikleri ile öne çıkmaktadır. Şekil.11 Çiçeği ile dikkat çeken bazı bitkiler 6.SONUÇ Yaşamın var olduğundan beri doğa ile etkileşim içerisinde olan insanoğlu, doğayı kendi ihtiyaçları için kullanması yanı sıra doğayı farklı bir gözle inceleyip, doğadaki olayları değerlendirmeye çalışmıştır. Özellikle bitkilerdeki özellikler her zaman insanın dikkatini çekmiştir. Renkli çiçekler, yapraklar, farklı ağaç formları gibi özelliklerinden dolayı bitkiler insanların yaşam ortamlarında görsel çekicilik, perdeleme, yönlendirme, vurgulama amacıyla kullanılmaya başlanmıştır. Yaşadığımız yüzyılda kentleşmenin artması, peyzajın doğal görünümünün bozulmaya başlanması, kent siluetlerinde farklı yapıların yükselmesi, kent içerisinde açık yeşil alanların azalması, mevcut açık yeşil alanlardaki bitkisel tasarımların tasarım ilkelerine göre yapılmaması yaşanan çevrenin bir bütün olarak algılanmasını engellemektedir. Peyzaj estetiğinin geliştirilmesi, sürdürülebilirliğinin sağlanması insan – çevre etkileşiminde çevrenin öncelikli olduğu aynı zamanda insana değer veren yaklaşımların benimsenmesi insandaki çevre algısını daha da geliştirecektir. 17 7. KAYNAKÇA Acar C., Demirbaş, E., Dinçer, P., ve Acar, H. (2003), Anlamsal Farklılaşım Tekniğinin Bitki Kompozisyonu Örneklerinde Değerlendirilmesi, S.D.Ü. Orman Fakültesi Dergisi, A, 1; 15-28. Ak M., (2010). Akçakoca Kıyı Bandı Örneğinde Görsel Kalitenin Belirlenmesi ve Değerlendirilmesi Üzerine Bir Araştırma, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Peyzaj Mimarlığı A.B.D., Ankara. Anabritanica, 2004, Encyclopedia Britannica, INC. Cilt:1 Syf:400 Anonymous, 1977, U.S. Department of Transportation. Esthetics and Visual Resource Management for Highways. U.S. Department of Transportation Federal Highway Administration National Highway Institute and Office of Environmental Policy, Seattle, Washington. Anonymous, 1994a, British Columbia Forest Service, Visual Landscape Design Training Manual, Recreation Branch Publication, Canada. Arın Ö., 2010, Bitkisel Tasarımın Görsel Açıdan Değerlendirilmesine Yönelik Bir Araştırma: Bursa Soğanlı Botanik Parkı Örneği, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı, İstanbul. Atabek E., 2002, Kamusal Mekanda Kalite, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul. Aydınlı, S., 1986, Mekansal Değerlendirmede Algısal Yargılara Dayalı Bir Model, Doktora Tezi, İ.T.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul Aydınlı, S., 1992, Mimarlıkta Görsel Analiz, İTÜ Yayını, İstanbul. Cüceloğlu D., 1991, İnsan Davranışı ve Psikolojinin Temel Kavramları, Syf: 118 Remzi Kitabevi, İstanbul Çakcı I., 2007, Peyzaj Planlama Çalışmalarında Görsel Peyzaj Planlama Çalışmalarında Görsel Peyzaj Değerlendirmesine Yönelik Bir Yöntem Araştırması, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara. Çay E., 2010, Ankara Üniversitesi Rektörlük Kampüsü Bitkisel Tasarımında Dekoratif Amaçlı Kullanılan Ağaç Ve Çalıların Saptanması Üzerine Bir Araştırma, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü El Sanatları Eğitimi Anabilim Dalı Dekoratif Ürünler Eğitimi, Ankara. 18 Çerçi S., 1997, Konut Yakın Çevresinin Kullanıcı Bilişsel Duygusal ve Davranışsal Parametrelere Bağlı Olarak Değerlendirilmesi, Doktora Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul. Daniel T.C., 2000, Whither Scenic Beauty Visual Landscape Quality Assessment in the 21st Century, Landscape and Urban Planning, 54, 267-281. Daniel T.C., Vining, J., 1983, Methodological Issues in the Assessment of Landscape Quality, Behaviour and the Natural Environment, Plenum Press, New York, 39-84 Design, John Wiley&Sons, Inc., New York. Doruk, B., 1973, Mimari Tasarıma Giriş Programı, Doçentlik Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul. Erbaş, E., 2003. Peyzaj Düzenlemelerinde Bitkisel Tasarım ‘Bahçeşehir Doğa Parkı Örneği’, Yüksek Lisans Tezi, İ.T.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul. Ercan G., 2014, Sorbus domestica L.’nin Görsel Kalitesinin Saptanması Ve Bartın Kenti Örneğinde Kullanımının Yaygınlaştırılması Amacıyla Generatif Üretimi, Bartın Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Bartın. Hançerlioğlu O.,1989. Felsefe Ansiklopedisi, TCY Press, New York Kader Ş., 2007, Peyzaj Mimarisinde Tasarım ve Proje, İstanbul Ağaç ve A.Ş., İstanbul Kelkit, A., 2002, Çanakkale Kenti Açık-Yeşil Alanlarda Kullanılan Bitki Materyali Üzerinde Bir Araştırma, Ekoloji 10, 17-21. Leszczynski, N., 1999. Planting the Landscape-A Professional Approach to Garden Lothian A., 1999, Landscape and Philosophy of aesthetics: is landscape quality inherent in the landscape or in the bohelder, Landscape and Urban Plannig, 44: 177-198, Motloch, J. L., 1991, Intrduction to Landscape Design, Van Nostrand Reinhold, New York. Nurtekin O., 2007, İstanbul Bahçeşehir Örneğinde Odunsu Bitki Kullanımının Peyzaj Mimarlığı İlkeleri Çerçevesinde İrdelenmesi, Namık Kemal Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Tekirdağ. Önem, B., 2004, Çevre Algılama ve Kentsel Kimlik : Haliç Üzerinde Bir Yöntem Önerisi, Doktora Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul. Özgüç Erdönmez, M. İ., Kaptanoğlu Çağlayan, A. İ., 2008, Peyzaj Estetiği ve görsel Kalite Değerlendirmesi, İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, 2008 Seri B, Cilt 58, Sayı: 1, Syf: 41, İstanbul 19 Rapoport A., 1977. Human Aspects of Urban form: Towards a Man-Environment Approach to Urban Form and Design, Pergamon Press, NewYork Robinson, F. B., 1940, Planting Design (Champaign III: Gerrard Press. Şentürk G. (2013), Leonardo Da Vinci Eserlerinin Estetik Eğitimi Açısından Araştırılması, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Güzel Sanatlar Eğitimi Bölümü Resim İş Öğretmenliği Ana Bilim Dalı, Ankara Turanî A. (2004). Sanat Terimleri Sözlüğü. (10.Basım). İstanbul. Remzi Kitabevi. Tüfekçioğlu H.K., 2008, Tarihsel Çevrede Görsel Peyzaj Kalite Değerlendirmesi İstanbul Yedikule Örneği, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul. URL.1 Cercis siliquastrum, http://www.plantmedia.com.tr/view.asp?Id=1002&title=cercislegum inosae-erguvan/erguvan-agaci, E.T.: 19.05.2016 URL.2 Bougainvillea spectablis, http://ziraatyapma.blogspot.com.tr/2013/07/begonvil-gelinduvag-bougainvillea.html, E.T.: 19.05.2016 URL.3 Forsythia intermedia, http://www.plantmedia.com.tr/view.asp?Id=1405&title=fors ythia-intermedia-altin-canak/altin-canagi, E.T.: 13.05.2016 URL.4 Ajuga reptans, http://www.plantmedia.com.tr/view.asp?Id=1188&title=ajuga-reptansmayasil-otu/dag-mayasil-otu, E.T.: 16.05.2016 URL.5 Convallaria majalis http://www.plantmedia.com.tr/view.asp?Id=130 4&titl e= convallaria-majalis , E.T.: 21.05.2016 URL.6 Gazania rigens, http://www.plantmedia.com.tr/view.asp?Id=1426&title=gazania-spl endens-gazanya , E.T.: 21.05.2016 URL.7 Platanus orientalis, http://www.plantmedia.com.tr/view.asp?Id=1599, E.T.: 20.05.2016 URL.8 Cordyline australis, http://www.plantmedia.com.tr/view.asp?Id=1305&title= cordy line-australis-lahana-agaci/kordilin, E.T.: 20.05.2016 URL.9 Fagus orientalis, http://www.plantmedia.com.tr/view.asp?Id=1027&title=fagus-fag aceae-kayin, E.T.: 20.05.2016 URL.10 Populus alba, http://www.plantmedia.com.tr/view.asp?Id=1600&title=populus-albaak-kavak, E.T.: 20.05.2016 20 URL.11 Washingtonia palmea, http://www.plantmedia.com.tr/view.asp?Id=1115&title= was hingtonia-palmae-palmiye/meksika-palmiyesi, E.T.: 20.05.2016 URL.12 Olea europea, http://www.plantmedia.com.tr/view.asp?Id=1067&title=olea-oleaceaezeytin, E.T.: 20.05.2016 URL.13 Picea pungens, http://www.plantmedia.com.tr/view.asp?Id=1574&title=picea-pun gens-mavi-ladin, E.T.: 20.05.2016 URL.14 Berberis thunbergii, http://www.plantmedia.com.tr/view.asp?Id=1222&title=b er beris-thu nbergii-atropurpurea-, E.T.: 20.05.2016 URL.15 Festuca glauca, http://www.plantmedia.com.tr/view.asp?Id=1028&title=festuca-poa ceae-cim, E.T.: 20.05.2016 URL.16 Acer palmatum, http://www.plantmedia.com.tr/view.asp?Id=1160&title=acer-palma tum-japon-akcaagac i, E.T.: 20.05.2016 URL.17 Euonymus japonica ‘Aurea’, https://tr.pinterest.com/pin/294915475572963286/ , E.T.: 19.05.2016 URL.18 Brassica oleracea, http://www.gardensonline.com.au/GardenS hed/Pla ntfin der/Show_1264.aspx, E.T.: 19.05.2016 URL.19 Malus foribunda, http://www.plantmedia.com.tr/view.asp?Id=1061&title=malus-rosaceae--elma/sus-elmasi, E.T.: 21.08.2016 URL.20 Catalpa bignonoides, http://www.plantmedia.com.tr/view.asp?I d=1267&title= catalpa-bignonioides-kurt-yemeyen-sigara-agaci, E.T.: 11.05.2016 URL.21 Prunus lauracerasus, http://www.plantmedia.com.tr/view.asp?Id=1612&title=pr un us-laurocerasus-karayemis, E.T.: 23.05.2016 URL.22 Schinus molle, http://www.plantmedia.com.tr/view.asp?Id=1980&title=schinus-mol le-anacardiaceae-biber-agaci, E.T.: 23.05.2016 URL.23 Pyracantha coccinea, http://www.plantmedia.com.tr/view.asp?Id =1088&tit le=pyracantha-rosaceae-ates-dikeni, E.T.: 23.05.2016 URL.24 Fortunella margarita, http://www.sloatgardens.com/plants/fortunella-margarita- nagami/, E.T.: 23.05.2016 21 Ürüşan E., 2010, UNIVARSIADE 2011 Kapsamında Erzurum Kenti Görsel Peyzaj Kalitesinin Yükseltilmesinde Yeni Açılımlar, Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Erzurum. Val G.F., Atauri, A.J., Lucio, Jose, 2006, Relationship Between Landscape Visual Attributes And Spatial Pattern Indices: A Test Study in Mediterranean-Climate Landscapes, Landscape And Urban Planning, 77, 393-407. Yürekli, F., 1977, Çevre Görsel Değerlendirmesine İlişkin Bir Yöntem Araştırması, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi, İstanbul. 22