OSMANLI DEVLETİ'NDE ARŞİV GELENEĞİ.pdf

AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT FAKÜLTESİ Taner ÖZTÜRK OSMANLI DEVLETİ’NDE ARŞİV GELENEĞİ Tarih Bölümü Antalya, 2017 İÇİNDEKİLER RESİMLER LİSTESİ ........................................................................................................................................... I KISALTMALAR ................................................................................................................................................. II ÖZET......................................................................................................................................................................III ÖNSÖZ................................................................................................................................................................. IV GİRİŞ ......................................................................................................................................................................8 I. BÖLÜM: OSMANLI ARŞİVCİLİĞİ ...............................................................................................................6 1. OSMANLI DEVLETİ’NDE ARŞİV GELENEĞİNİN OLUŞUM SÜRECİ .......................................................................6 1.1. Dîvân-ı Hümâyûn Kalemleri ....................................................................... Error! Bookmark not defined. 1.1.1. Divan(Beylikçi) Kalemi .................................................................................... Error! Bookmark not defined. 1.1.2. Tahvil(Nişâncı) Kalemi..................................................................................... Error! Bookmark not defined. 1.1.3. Ruûs Kalemi ..................................................................................................... Error! Bookmark not defined. 1.1.4. Âmedî Kalemi ................................................................................................... Error! Bookmark not defined. 1.2. Bâb-ı Âsafî Kalemleri .................................................................................. Error! Bookmark not defined. II. BÖLÜM: ARŞİV MALZEMELERİNİN ÖZELLİKLERİ VE KULLANILAN YAZI TÜRLERİ ........ 17 1. BELGELERİN GENEL ÖZELLİKLERİ.................................................................................................................. 17 1.1. Osmanlılar’da Kağıt.................................................................................... Error! Bookmark not defined. 1.1.1. Doğu Kökenli Kağıt Cinsi Kullanımı ............................................................................................................... 19 1.1.2. Batı Kökenli Kağıt Cinsi Kullanımı ................................................................................................................. 19 2. BELGELERDE KULLANILMIŞ FARKLI TÜRDEKİ YAZILAR ................................................................................ 20 2.1. Aklâm-ı Sitte ........................................................................................................................................... 20 2.1.1. Tevkî ................................................................................................................................................................ 20 2.1.2. Sülüs ................................................................................................................................................................ 21 2.1.3. Nesih ................................................................................................................................................................ 21 2.1.4. Muhakkak ........................................................................................................................................................ 23 2.1.5. Reyhanî ............................................................................................................................................................ 23 2.1.6. Rıka’ ................................................................................................................................................................ 24 2.2. Diğer Yazı Türleri .................................................................................................................................. 24 2.2.1. Dîvânî .............................................................................................................................................................. 24 2.2.2. Ta’lik ............................................................................................................................................................... 25 2.2.3. Rik’a ................................................................................................................................................................ 26 2.2.4. Siyâkat Yazısı ve Rakamları ............................................................................................................................ 26 3. ARŞİV BELGELERİNDEKİ AYRINTILI SEMBOLLER ........................................................................................... 28 3.1. Tuğra ...................................................................................................................................................... 28 3.2. Pençe ...................................................................................................................................................... 29 3.3. Mühür ..................................................................................................................................................... 30 3.4. Kuyruklu İmza ........................................................................................................................................ 30 3.5. Kriptografik semboller ........................................................................................................................... 31 III. BÖLÜM: OSMANLI ARŞİV GELENEĞİNİ OLUŞTURAN BELGELER ............................................ 32 1. HÜKÜMDAR ÖZELİNDEKİ BELGELER .............................................................................................................. 32 1.1. Ferman ................................................................................................................................................... 32 1.2. Nâme-i Hümâyûn .................................................................................................................................... 32 1.3. Berât ....................................................................................................................................................... 32 1.4. Hatt-ı Hümâyûn ...................................................................................................................................... 33 1.5. Ahidnâme-i Hümâyûn ............................................................................................................................. 33 1.6. İrâde-i Seniyye ........................................................................................................................................ 33 1.7. Sebeb-i Tahrir Hükmü ............................................................................................................................ 33 2. OSMANLI KURUMLARINDA OLUŞTURULAN BELGELER .................................................................................. 33 2.1. Devlet Büyükleri Özelindeki Belgeler ..................................................................................................... 33 2.1.1. Buyuruldu ........................................................................................................................................................ 33 2.1.2. Telhis ............................................................................................................................................................... 34 2.1.3. Takrir ............................................................................................................................................................... 34 2.1.4. Arz ................................................................................................................................................................... 34 2.2. Başkent İle Yerel Yönetimler Arasında Oluşturulan Belgeler ................................................................ 34 2.2.1. Mektub ............................................................................................................................................................. 34 2.2.2. Tahrirat ............................................................................................................................................................ 34 2.2.3. Şukka ............................................................................................................................................................... 34 2.2.4. Telgraf.............................................................................................................................................................. 35 2.3. Kurumlar Arası İletişim Sonucu Oluşturulan Belgeler .......................................................................... 35 2.3.1. Tezkire ............................................................................................................................................................. 35 2.3.2. Kâime............................................................................................................................................................... 35 2.3.3. Temessük ......................................................................................................................................................... 35 2.3.4. İlmühaber ......................................................................................................................................................... 36 2.3.5. Müzekkire ........................................................................................................................................................ 36 2.4. Rapor, Dilek Ve Şikâyet Amacıyla Oluşturulan Belgeler ....................................................................... 36 2.4.1. Arz-ı hâl ........................................................................................................................................................... 36 2.4.2. Mahzar ............................................................................................................................................................. 36 2.4.3. Arîza ................................................................................................................................................................ 36 2.4.4. Mazbata............................................................................................................................................................ 36 2.4.5. Lâyıha .............................................................................................................................................................. 36 2.5. Mahallî Ve İfta Kurumlarınca Oluşturulan Belgeler ............................................................................. 37 2.5.1. Fetva ................................................................................................................................................................ 37 2.5.2. İ’lâm................................................................................................................................................................. 37 2.5.3. Hüccet .............................................................................................................................................................. 37 2.5.4. Vakfiyye .......................................................................................................................................................... 37 2.5.5. Sûret ................................................................................................................................................................. 38 IV. BÖLÜM: OLUŞTURULAN BELGELERİN GÜNÜMÜZE ULAŞTIRILMASI .................................... 39 1. BELGELERİ MUHAFAZA ETME ÇABALARI ...................................................................................................... 39 1.1. Bâb-ı Âlî ................................................................................................................................................. 40 1.2. Bâb-ı Defterî ........................................................................................................................................... 41 1.3. Bâb-ı Seraskerî ....................................................................................................................................... 41 1.4. Bâb-ı Meşîhat ......................................................................................................................................... 41 2. TANZÎMÂT SÜRECİNDE OLUŞTURULAN ARŞİVLER ......................................................................................... 43 2.1. Tanzîmât Öncesi Kurulan Arşivler ......................................................................................................... 43 2.2. Tanzîmât Sonrası Kurulan Arşivler ........................................................................................................ 44 2.2.1. Nezâret Arşivleri .............................................................................................................................................. 45 2.2.2. Hazine-i Evrâk Nezâreti ................................................................................................................................... 47 2.2.3. Bâb-ı Âlî Evrâk Odası ...................................................................................................................................... 50 3. ARŞİV BELGELERİNİN TASNİF VE KATALOGLANMA SÜRECİ .......................................................................... 51 3.1. Yıldız Arşivi Tasnif Çalışmaları ............................................................................................................. 52 3.2. Hazine-i Evrâk’taki Tasnif Çalışmaları ................................................................................................. 52 SONUÇ.................................................................................................................................................................. 56 KAYNAKÇA ........................................................................................................................................................ 59 ÖZGEÇMİŞ ................................................................................................................................65 RESİMLER LİSTESİ Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil 2.1 2.2. 2.3. 2.4. 2.5. 2.6. 2.7. 2.8. 2.9. 2.10. 2.11. 2.12. 2.13. 2.14. 2.15. 2.16. 2.17. 2.18. Tevkî Yazı Örneği.........................................................................................20 Sülüs Yazı Örneği........................................................................................21 Nesih Yazı Örneği.........................................................................................22 Farklı Bir Nesih Yazı Örneği.......................................................................22 Muhakkak Yazı Örneği.................................................................................23 Reyhanî Yazı Örneği.....................................................................................23 Rıka’ Yazı Örneği.........................................................................................24 Dîvânî Yazı Örneği.......................................................................................25 Ta’lik Yazı Örneği........................................................................................25 Rik’a Yazı Örneği.......................................................................................26 Siyâkat Yazı Örneği....................................................................................27 Siyâkat Rakam Örneği................................................................................27 Orhan Gazi’ye Ait Tuğra...........................................................................28 Tuğra Örneği (II.Mahmut’a Ait Tuğra).....................................................29 Pençe Örneği (Salih Paşa’ya Ait Pençe)....................................................29 Mühür Örnekleri.........................................................................................30 Kuyruklu İmza Örneği...............................................................................31 Kütüklü Adlı Şifreleme Örneği.........................................................................31 ÖZET Geleneklerine sıkı sıkıya bağlı bir şekilde tarih sahnesinde yer almış olan Osmanlı Devleti vesika, kağıt ve her türlü resmi - gayriresmî belgeyi muhafaza etme sorumluluğunu hiç yitirmemiştir. Devlet geçmişten gelen evrak koruma geleneğini kendi özelliklerine göre biçimlendirerek kurumsallaştırmaya çalışmıştır. Bu amaçla Osmanlı Devleti, Tanzimat dönemine gelinceye kadar birçok basit ve ilkel sayılabilecek arşivleme çalışmalarında bulunmuştur. Batı’ya doğru yönelişin başladığı Tanzimat ile birlikte Devlet içinde gerçek anlamda arşivleme çalışmalarına başlanılmıştır. Gerek kurulan arşiv binaları ve gerek yapılan tasnifleme çalışmaları Osmanlı’nın bu meseleyi ne derece önemsediğini göstermektedir. Bu tez çalışması içerisinde Osmanlı Devleti’nin geçmişten gelen bu arşiv geleneği çerçevesinde ne gibi faaliyetlerde bulunduğu dönemsel olaylar göz önünde tutularak incelenmiştir. ÖNSÖZ Bir milletin veya devletin varlığını sürdürebilmesinin en büyük dayanağı olan arşiv ve arşivcilik konusu, XX.yüzyıl itibariyle dünya çapında değer kazanmaya başlamıştır. Çünkü toplumun hafızası niteliğinde olan arşivler, geçmişle köprü kurmamızı sağlayan en büyük vasıtadır. Yani arşivler, milletlerin veya devletlerin kendilerinden önceki atalarının, siyasi yapılarını, geçmiş dönemlerin sosyo-ekonomik hayatlarını, gelenek ve göreneklerini öğrenerek, bir nasihat, bir ders kabul ederek kendilerine yeni bir yol çizmelerine aracılık yapmasını sağlamıştır. Günümüzde artık güçlü devlet olmanın en önemli yolu geçmişine sahip çıkmaktan geçmektedir. Bu şimdiye kadar tüm güçlü devletlerde olduğu gibi 6 asır dünyada güçlü bir şekilde varlığını sürdüren Osmanlı Devleti için de geçerliydi. Osmanlı’nın arşivlere verdiği önem, yüzyıllar içerisinde yaşadığı siyasi, sosyal ve ekonomik dalgalanmalara rağmen hiç azalmamış, fakat arşivlere verilen önemin eyleme dönüştürülmesi aşamasında aksaklıklar yaşanmıştır. Ulaşılan bilgiler sonucunda modern olarak Osmanlı’da arşivcilik çalışmaları XIX.yüzyılda başlamış gibi görünse de aslında, devlet daha kuruluşundan beri ortaya çıkan belgeleri muhafaza etmeyi bir görev bilmiştir. Bunun sebebi hiç şüphesiz geçmişinden gelen geleneğine sahip çıkma hissiyatıdır. Osmanlı’daki arşiv geleneğini anlamak için Osmanlı öncesi kurulan Türkİslam devletlerini incelemek konuyu çok daha iyi anlamamızı sağlar. Çünkü Osmanlı hükümdarları daha ilk andan başlayarak devletin tüm teşkilâtını ve müesseselerini geçmişiyle yoğurarak, dersler çıkararak yani bir nevi geçmişiyle köprü kurarak meydana getirmiştir. Kuruluş aşamasında geçmişine sıkı sıkıya bağlı kalışı, hem güçlü devlet kurumları oluşturmasını sağlamış hem de dünyada söz sahibi olma yolunda devleti sağlam temellere oturtmuştur. İşte Osmanlı’da arşiv geleneğinin oluşması bu kendinden önceki bilgi birikimine dayanır. Birden olmayan bu gelenek bir süreç sonunda Osmanlı’nın gerçekten bir devlet olmasını sağlamış ve sonrasında kurulan Türkiye Cumhuriyeti’nin de geçmişini meydana getirmiştir. Bu çalışmamız da yukarıda bahsedilen bu arşiv geleneğinin oluşum süreci konusu, yüzyıllar esas alınarak ve mevcut önemli kaynaklar ışığında günümüz tarihçilerine tanıtma çabası içerisinde ele alınmıştır. Osmanlı arşivini oluşturan belgelerin detaylarına fazla girilmeyerek daha sade bir şekilde genel olarak geleneğin oluşum süreci üzerinde durulmuştur. Bu tez için gerekli malzemenin bulunmasında, kaynakların kullanılmasında ve tezin yazımında yardımda bulunan hocam ve danışmanım Yrd. Doç. Dr. Hatice Durgun’a teşekkürlerimi sunarım. GİRİŞ Arşiv, terim olarak Latin dilindeki archivum ve Yunan dilindeki arkheion kelimesinden gelmekte olup1, belediye ve resmî dâire anlamında kullanılmaktadır. Biraz daha detaylandırmak gerekirse; herhangi bir yönetim birimine ait işlemi sona ermiş olan evrâkın, belirli yöntemlerle bir araya getirilmesi ve bu resmî evrâkın saklanıp muhafaza edildiği yer anlamına gelmektedir. Türkçe’de Arşiv kelimesiyle açıklanan bu terim, diğer Dünya dillerinde de (Almanca Archiv, Fransızca Archives, İngilizce Archives) aynı tabirle kullanılmıştır2. Çalışma konumuzun temelini oluşturan Osmanlı Devleti’nde ise Hazine-i Evrâk ve Mahzen-i Evrâk tabiriyle açıklanmıştır3. Arşiv konusu dönem dönem farklı şekillerde açıklansa da temel olarak kendi esas anlamını muhafaza etmiştir. Örneğin Fransız İhtilâli döneminde meydana gelen fikirde arşivler, “kültürel bir kaynak, bir milletin hafızası ve geçmişin aynası”4 şeklinde anlamlandırılmış, Soğuk Savaş döneminde(1947-1991) ise genel olarak bütün alanlarda baş gösteren gelişmelere paralel olarak Belge Yönetimi şeklinde açıklanmıştır5. “Arşiv, bir milletin ve devletin varlığını isbat eden tapu senedidir”6 ve barındırdığı belgeler, ilgili olduğu dönemin tüm gelenek ve görenekleriyle, meydana getirilen kurumları ve birbirleriyle olan ilişkilerini, dönemin sosyo-kültürel özelliklerini gün ışığına çıkarır. Uzun yıllar içinde siyasi oluşumun veya insanların yaşadığı iç ve dış tüm münasebetler sonucunda oluşturulan arşiv belgelerini belirli bir düzenle koruyarak geleceğe ulaşmasını sağlamak, hem bilimsel olarak hem de geçmişle kurulan köprünün sürekliliği açısından hayatî önem arz eden bir konudur7. Bu vesileyle geçmişte kurulan toplumların, milletlerin ve siyasi oluşumların çoğu özelliğini geçmişten günümüze kadar gelen bu arşiv ve arşivcilik faaliyetleri sayesinde bilmekteyiz. Bu faaliyetlere örnek olarak Mısırlıların, Babillilerin, Asurilerin, Dündar Alikılıç, “Arşiv ve Arşivcilik”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S.10, Erzurum 1998, s. 163. 2 Alikılıç, “Arşiv ve Arşivcilik”, s. 163. 3 Alikılıç, “Arşiv ve Arşivcilik”, s. 163. 4 Wilfred I. Smith, “Gelişmekte Olan Ülkelerde Arşivciliğin Milli Kalkınmadaki Yeri”, Arşivcilikle İlgili Makaleler, çev. Necla Büyükkırcalı, Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, Ankara 1995, s. 1. 5 Smith, “Gelişmekte Olan Ülkelerde Arşivciliğin Milli Kalkınmadaki Yeri”, s. 1. 6 Atilla Çetin, “Osmanlı Arşivciliğine Toplu Bir Bakış”, Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni, C. XXXIII, S.2, 1984, s. 53. 7 Necati Aktaş, Belgelerle Arşivcilik Tarihimiz(Osmanlı Dönemi), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Nu:41, C. I, Ankara 2000, s. VIII. 1 İbranilerin, Romalıların ve Bizanslıların arşivleri gösterilebilir8. Kendi geçmişimize bakacak olursak Uygur Kağanları’nın saraylarında biri ziynet eşyası ve tarihî eşya hazinesi, diğeri de defterhâne olmak üzere iki çeşit hazine olduğu son araştırmalarla belirlenmiştir9. “Bir ülkede arşivin ve arşivlerin olmayışı, devletin olmayışı anlamına gelir”10 tabirinin doğruluğunu gösteren en önemli örnekler arasında, dünyada söz sahibi olmayı başarmış Çin, İran, İngiltere, Rusya, Amerika Birleşik Devletleri, Fransa, Almanya ve Osmanlı Devleti ile gösterilebilir 11 . Bu güçlü siyasi idarelerin ortak özelliği, ulaştıkları bilgi ve birikimi etkili bir şekilde yönetebilmeleridir. Osmanlı Devleti kurulmadan önce arşiv malzemesi meydana getirmede önemli işler yapmış olan Orta Asya Türkleri’nin ve Anadolu Selçukluları’nın, özellikle düşman devlet etkisi ve doğal afetler yüzünden çok az arşiv belgesi Osmanlı’ya ulaşabilmiştir12. İslâm medeniyetindeki arşivcilik faaliyetleri hakkında ulaşabildiğimiz kaynaklara göre, ilk defa Abbasî Devleti zamanında el-Hazânetü’l-Uzmâ (Büyük Arşiv) olarak isimlendirilen merkezî bir arşivin devlet yönetiminde oluşturulduğunu öğrenmekteyiz13. Bu arşiv, merkezî devlet birimlerinden gelen belgelerin asıllarıyla, gönderilen belgelerin kopyalarının üçer yıllık dönemler halinde katagorilendirilerek devlet arşivinde muhafaza edilmesi zorunluluğu sayesinde meydana gelmiştir14. Dîvânü’r-Resâil’inde15 saklanan arşiv belgeleri, edâbîr adlı kutulara, rulo halinde konulur ve ulaşılmasının kolay olması için kataloglara, evrâkın içindeki bilginin kısa özetini anlatan etiketler yapıştırılırdı16. Bu dönemdeki arşivcilik konusunda en önemli yenilik hiç şüphesiz, Abbasî veziri Halid bîn Bermek döneminde divan yazışmalarının kağıtlar yerine defterlere kayıt edilmeye başlanmasıydı17. Böylece artık yazışma sisteminde duruç adı verilen tomarlı kağıtlar yerini, deri ve kağıttan oluşan defterlere İbrahim Atis, “Türk Hazine-i Evrakı”, Tarih Hazinesi Dergisi, S.4, Ülkü Matbaası, 1951, s. 175. Atis, “Türk Hazine-i Evrakı”, s. 175. 10 İsmet Binark, Arşiv ve Arşivcilik Bibliyografyası(Türkçe ve Yabancı Dillerde Yayınlanmış Kaynaklar), Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi Dairesi Başkanlığı Yayınları, Nu:2, 1978, s. X. 11 Fatih Rukancı, “Osmanlı Devleti’nde Arşivcilik Çalışmaları”, Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni, C. IV, S.4, Ankara 2008, s. 414. 12 Neşet Çağatay, “Osmanlı Arşivlerine Dış Dünyadaki İlgi”, Güncel Konular Üzerine Makaleler, TTK Yayınları, Ankara 1994, s. 335. 13 İshak Keskin, “Osmanlı Arşivciliğinin Teorik Dayanakları Hakkında”, Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni, C. XXI, S.3, 2007, s. 277. 14 Keskin, “Osmanlı Arşivciliğinin Teorik Dayanakları Hakkında”, s. 277. 15 Abbasîler dönemindeki resmî yazışmaların saklandığı divan. Abdülaziz Ed-Dûrî, “Divan”, DİA, C. IX, 1994, s. 380. 16 Keskin, “Osmanlı Arşivciliğinin Teorik Dayanakları Hakkında”, s. 278. 17 Keskin, “Osmanlı Arşivciliğinin Teorik Dayanakları Hakkında”, s. 278. 8 9 bırakmıştır.18 Bu yöntem kendilerinden sonraki devletleri de etkilemiştir. Türklerde, arşivlerin tarihini Orta Asya Türkleri’ne kadar götürebildiğimizden bahsetmiştik. Bunlardan biri olan ve kendi zenginliklerini ticari hayata borçlu olan Uygurlar, Türk hayatındaki bilinen ilk arşivleri oluşturmuşlardır19. Sonraki süreçte Büyük Selçuklu Devleti ve Anadolu Selçukluları’nda da bu arşivcilik geleneğinin izleri görülmektedir. Bu izlerin en büyük kanıtları olarak; her iki devlet içinde de bütün fermanların kayıt defterlerine geçirildiği, aralıklarla yaptıkları mal ve nüfus sayımları sayesinde vergi defterleri tarzında farklı defterler oluşturduklarının bilinmesi gösterilebilir20. Anadolu Selçukluları tarafından geliştirilip, devam ettirilen bu arşiv geleneği, kendilerinden sonra gelen İlhanlılar’ı etkilemiş ve bu iki devletten sonra gelen Anadolu Beylikleri de bu kayıt geleneğine bağlı kalmışlardır21. Karaman, Germiyan ve Aydın Oğulları gibi beyliklerin idari yapısındaki Beylik adı verilen divanda tutulan kayıtlarını ve beyliklerin arşivcilikleri hakkındaki bilgilerini, fetihler sonucunda Osmanlı Devleti’ne geçen Tapu Tahrir Defterleri sayesinde öğrenmekteyiz22. Bu bilgi de, Osmanlı arşivciliğinin ne boyutlarda olduğunu görmememiz açısından önemlidir. Osmanlı Devleti’nin kurulmasıyla birlikte kayıt ve yazışma işleri amacıyla oluşturulmuş bir dâiresinin olduğundan haberdarız. Merkezî kurumların ve devletin temellerinin atıldığı Orhan Gazi döneminde yazı işlerini belirli usûl ve şartlara göre yürüten bu dâirenin varlığı, devletin kuruluş aşamasında geçmişteki kitâbet kurallarını bilen bir takım kâtiplerin olduğunu göstermektedir23. Yani geçmişten gelen yazı ve kayıt geleneğinin sürdürülmesini sağlayacak ilim insanlarının olması, Osmanlı’daki arşiv geleneğinin köklerinin nerelere dayandığını ve kimlerden etkilendiğini görmemiz açısından önemlidir. Ortaçağ dönemindeki İslâm Devletleri’nde ve özellikle Abbasîler’de bazı ekonomik konular hakkındaki kararların yazılı belgelerce kanıtlanmak zorunda olması ve meydana getirilen belgenin kopyasının, ilgili devlet biriminde bırakılması kuralının sonraki Müslüman devletler tarafından da benimsenen bir yöntem olduğu İshak Keskin, “Miras Mı, Özgünlük Mü? Osmanlı Arşivciliğinin Teorik Temellerine Dair Bir Değerlendirme”, CIEPO Osmanlı Öncesi Ve Osmanlı Araştırmaları Uluslararası Komitesi XVII. Sempozyumu Bildirileri (18-23 Temmuz 2006), haz. Kenan İnan ve Yücel Dursun, KTÜ Karadeniz Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, Trabzon 2006, s. 117. 19 Keskin, “Osmanlı Arşivciliğinin Teorik Dayanakları Hakkında”, s. 284. 20 Keskin, “Osmanlı Arşivciliğinin Teorik Dayanakları Hakkında”, s. 279. 21 Keskin, “Osmanlı Arşivciliğinin Teorik Dayanakları Hakkında”, s. 280. 22 Çetin, “Osmanlı Arşivciliğine Toplu Bir Bakış”, s. 54-55. 23 Keskin, “Osmanlı Arşivciliğinin Teorik Dayanakları Hakkında”, s. 284. 18 bilinmektedir24. Bu bilgiler ışığında daha Osman Gazi’den itibaren, resmî yazışmaların, belgelerin kopyası ile muhafaza edildiği kabul edilebilir25. Osmanlı arşivleri, bünyesinde kendi arşiv malzemesi hariç, 5 Balkan, 16 Arap ve Macar, Kıbrıs, İsrail Devletleri ile daha sayamadığımız birçok siyasi yapının arşiv malzemesini barındırmasıyla çok zengin bir kültürel yapıdadır26. Osmanlı Devleti’ndeki arşiv düşüncesinin temellerinin çok eskilere kadar uzandığını, günümüze kadar ulaştırdığı önemli-önemsiz tüm resmî belgeleri muhafaza etmesinden anlamaktayız. Sonuç olarak diyebiliriz ki arşivler, insanların ve siyasi kurumların hukuklarını ve dış ilişkilerini belgeleyip muhafaza etmekle kalmayarak herhangi bir meseleyi saptamaya yardımcı olurlar27. Osmanlı arşivlerinin nicelik ve nitelik açısından çok zengin olduğunu, günümüzdeki Başbakanlık Arşivi bünyesindeki Dîvân-ı Hümâyûn ve Bâb-ı Âsafî'ye ait belgeler kanıtlar niteliktedir28. Tez çalışmamızın birinci bölümünde Osmanlı Devleti’ndeki arşiv ve arşivcilik geleneğinin nasıl oluşmaya başladığı, kimlerden etkilendiği ve bu süreç içerisinde arşiv malzemesinin oluşmasında hangi kalem(oda) ve kurumların rol aldığı üzerinde durulmuştur. İkinci bölümde arşivleri oluşturan belgelerden, bu belgelerde kullanılan yazı çeşitlerinden ve işaretlerden bahsedilmiştir. Çalışmamızın üçüncü bölümünde ise Osmanlı Devleti’nin işleyişi amacıyla meydana getirilen belgeler, Mübahat S. Kütükoğlu’nun Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik) adlı eseri örnek alınarak sınıflandırılmış ve tezin konusundan sapmamak için belgeler hakkında ayrıntıya girilmemiştir. Dördüncü ve çalışmamızın en önemli kısmı olan son bölümünde Osmanlı’da oluşturulan belgelerin günümüze ulaşması için yapılan faaliyetlerden bahsedilmiştir. Bu belgelerin günümüze ulaşması sayesinde 6 asırlık bir bilgi birikiminden haberdar olabildiğimizden bu bölümü çalışmanın en önemli bölümü olarak görüyoruz. Söz Keskin, “Osmanlı Arşivciliğinin Teorik Dayanakları Hakkında”, s. 284. Keskin, “Osmanlı Arşivciliğinin Teorik Dayanakları Hakkında”, s. 284. 26 Çağatay, “Osmanlı Arşivlerine Dış Dünyadaki İlgi”, s. 335. 27 İsmet Binark, “Arşivlerimizin Önem ve Değeri ve Osmanlı Devleti Döneminde Arşivlerimizin Islahı İle İlgili Olarak Yapılmış Çalışmalar”, Beşinci Milletler Arası Türkoloji Kongresi (23-28 Eylül 1985) Tebliğler, C. I, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul 1986, s. 155. 28 Nejat Göyünç, “Türk Kültür Tarihi Bakımından Arşivlerimizin Önemi”, Belleten, C. XXXVII, S.147, 1973, s. 305-306. 24 25 konusu çalışmada konuyla ilgili ulaşabildiğimiz sahih kaynaklar ile birinci ve ikinci el kaynaklardan yararlanmaya gayret gösterilerek, tezin değeri ve verimi arttırılmıştır.