Aan de rivieren van Babel

Aan de rivieren van Babel Een onderzoek naar de historische achtergronden van de Babylonische ballingschap en het theologische perspectief daarop in het boek Jeremia Auteur: Jonard Roukens BA Studentnummer: 941 Vak: Oude Testament Docent: prof. dr. H.G.L. Peels Datum van voltooiing: 13 augustus 2016 2 3 God moves in a mysterious way His wonders to perform; He plants His footsteps in the sea and rides upon the storm. Deep in unfathomable mines of never failing skill He treasures up His bright designs and works His sovereign will. Blind unbelief is sure to err and scan His work in vain; God is His own Interpreter and He will make it plain. William Cowper – 1773 4 INHOUD AFKORTINGEN .................................................................................................................. 6 SERIES EN TIJDSCHRIFTEN........................................................................................................................................... 6 BIJBELBOEKEN OUDE TESTAMENT ............................................................................................................................... 7 OVERIG.................................................................................................................................................................. 8 1. INLEIDING ................................................................................................................... 10 2. HISTORISCHE ACHTERGRONDEN VAN DE BABYLONISCHE BALLINGSCHAP .................... 12 2.1 HISTORISCH KADER ........................................................................................................................................... 12 2.1.1 Historisch overzicht.............................................................................................................................. 12 2.1.2 De praktijk van deportatie bij de Mesopotamische grootmachten ..................................................... 13 2.1.2.1 Deportatie in het Neo-Assyrische Rijk............................................................................................................ 13 2.1.2.2 Deportatie in het Neo-Babylonische Rijk ....................................................................................................... 14 2.1.3 Het land Juda ....................................................................................................................................... 15 2.1.3.1 De wegvoeringen vanuit Juda naar Babel ...................................................................................................... 15 . . . The M th of the E pt La d ........................................................................................................................ 16 2.1.3.2.1 Bronnen ................................................................................................................................................. 17 2.1.3.2.2 Synthese ................................................................................................................................................. 18 2.2 GEGEVENS OVER DE SITUATIE IN DE BALLINGSCHAP ................................................................................................. 19 2.2.1 Gegevens uit het Oude Testament ...................................................................................................... 19 2.2.1.1 Koningen en Kronieken .................................................................................................................................. 20 2.2.1.2 Profeten (met uitzondering van Jeremia) ...................................................................................................... 20 2.2.1.3 Psalmen.......................................................................................................................................................... 22 2.2.2 Gegevens uit kleitabletten ................................................................................................................... 22 . . . Mu ašû-archief .............................................................................................................................................. 22 2.2.2.2 Overige eerder gepubliceerde tekstvondsten ............................................................................................... 23 2.2.2.3 Recent gepubliceerde kleitabletten ............................................................................................................... 23 2.2.2.3.1 Tekst en context ..................................................................................................................................... 24 2.2.2.3.2 Plaatsnamen........................................................................................................................................... 24 2.2.2.3.3 Maatschappelijke status ........................................................................................................................ 25 2.2.2.3.4 Naamgeving ........................................................................................................................................... 28 2.2.2.3.5 Tweetaligheid ......................................................................................................................................... 29 2.3 HET LEVEN VAN DE JUDEEËRS IN BABEL ................................................................................................................ 29 2.3.1 Woonplaats ballingen.......................................................................................................................... 29 2.3.2 Maatschappelijke status...................................................................................................................... 30 2.3.3 Integratie en zelfidentificatie van de Judeeërs .................................................................................... 32 2.4 EVALUATIE...................................................................................................................................................... 33 3. THEOLOGISCH PERSPECTIEF OP DE BALLINGSCHAP IN JEREMIA ................................... 35 3.1 HET BIJBELBOEK JEREMIA .................................................................................................................................. 35 3.1.1 Ontstaan van het boek Jeremia ........................................................................................................... 35 3.1.2 Structuur en samenhang ..................................................................................................................... 36 3.1.3 De profeet en zijn profetie ................................................................................................................... 38 3.1.4 Relatie tot Deuteronomium en de profeten ........................................................................................ 39 3.2 DE WEG RICHTING DE BALLINGSCHAP: HET OORDEEL VAN DE HEERE.......................................................................... 40 5 3.2.1 De aankondiging van het oordeel ........................................................................................................ 40 3.2.2 Het oordeel is onafwendbaar .............................................................................................................. 41 3.3 GOEDE EN SLECHTE VIJGEN................................................................................................................................. 42 3.3.1 De relevantie van Jer. 24 ..................................................................................................................... 42 3.3.2 Exegese ................................................................................................................................................ 42 3.3.3 Verwerking .......................................................................................................................................... 45 3.4 HET JUK VAN BABEL.......................................................................................................................................... 46 . .1 Je e ia s oods hap e o pe ......................................................................................................... 46 3.4.2 Exegese van Jer. 27 .............................................................................................................................. 46 3.4.3 Verwerking van Jer. 27 ........................................................................................................................ 47 3.5 CORRESPONDENTIE MET DE BALLINGEN ................................................................................................................ 48 3.5.1 Opbouw van Jer. 29 ............................................................................................................................. 48 3.5.2 Exegese ................................................................................................................................................ 49 3.5.2.1 Inleidende woorden ....................................................................................................................................... 49 3.5.2.2 De eerste brief ............................................................................................................................................... 49 3.5.2.3 De tweede brief van Jeremia ......................................................................................................................... 53 3.5.3 Verwerking .......................................................................................................................................... 54 3.6 GEEN TOEKOMST VANUIT JUDA........................................................................................................................... 55 3.7 HET OORDEEL OVER BABEL ................................................................................................................................ 56 3.8 THEOLOGISCHE LIJNEN BINNEN JEREMIA ............................................................................................................... 57 .8.1 De elofte e o de aa de ia Ba lo i a .................................................................................... 57 3.8.2. Oordeel en het zaad van de genade ................................................................................................... 58 3.9 EVALUATIE...................................................................................................................................................... 59 4. CONCLUSIE.................................................................................................................. 61 BIBLIOGRAFIE ................................................................................................................. 63 6 AFKORTINGEN SERIES EN TIJDSCHRIFTEN ABC Anchor Bible Commentary ABS Archaeology and Biblical Studies AfO Archiv für Orientforschung AIL Ancient Israel and its Literature ANET Ancient Near Eastern Texts ASSF Acta Societatis Scientiarum Fennicae BaAr Babylonische Archive BAH Bibliothèque archéologique et historique BIS Biblical Interpretation Series BKAT Biblischer Kommentar Altes Testament BTS Biblisch-theologische Studien BZAW Beihefte zur Zeitschrift für die alttestamentliche Wissenschaft CBET Contributions to Biblical Exegesis and Theology CIS Centrum voor Israëlstudies COT Commentaar Oude Testament CUSAS Cornell University Studies in Assyriology and Sumerology GD Gorgias Dissertations HBM Hebrew Bible Monographs HdO Handbuch der Orientalistik HThKAT Herders Theologischer Kommentar zum Alten Testament HSM Harvard Semitic Monographs ICC The International Critical Commentary JBL Journal of Biblical Literature JCS Journal of Cuneiform Studies JETS Journal of the Evangelical Theological Society JSOT Journal for the Study of the Old Testament JSOTSS Journal for the Study of the Old Testament Supplement Series NABU Nouvelles Assyriologiques Brèves et Utilitaires OBO Orbis Biblicus et Orientalis OTS Oudtestamentische Studiën Ph Phoenix PIHANS Pu li atio s de l I stitut histo i ue et archéologique néerlandais de Stamboul PLAL Perspectives in Linguistics and Ancient Languages 7 Qad Qadmoniot RA ‘e ue d ass iologie et d a héologie o ie tale RTR Reformed Theological Review SBL Society of Biblical Literature SBOT Studiebijbel Oude Testament SCS Septuagint Commentary Series SHANE Studies in the History of the Ancient Near East SPSM Studia Pohl. Series Maior SSLL Studies in Semitic Languages and Linguistics SSN Studia Semitica Neerlandica TA Tel Aviv. Journal of the Institute of Archaeology of Tel Aviv University ThWAT Theologisches Wörterbuch zum Alten Testament Trans Transeuphratène TUAT Texte aus der Umwelt des Alten Testaments VT Vetus Testamentum WBC Word Biblical Commentary WMANT Wissenschaftliche Monographien zum Alten und Neuen Testament ZA Zeitschrift für Assyriologie und vorderasiatische Archäologie ZAH Zeitschrift für Althebräistik ZAW Zeitschrift für die alttestamentliche Wissenschaft BIJBELBOEKEN OUDE TESTAMENT Gen. Genesis Ex. Exodus Lev. Leviticus Num. Numeri Deut. Deuteronomium Joz. Jozua Recht. Rechters Ruth Ruth 1 Sam. 1 Samuël 2 Sam. 2 Samuël 1 Kon. 1 Koningen 2 Kon. 2 Koningen 1 Kron. 1 Kronieken 8 2 Kron. 2 Kronieken Ezra Ezra Neh. Nehemia Est. Ester Job Job Ps. Psalmen Spr. Spreuken Pred. Prediker Hoogl. Hooglied Jes. Jesaja Jer. Jeremia Klaagl. Klaagliederen Ezech. Ezechiël Dan. Daniël Hos. Hosea Joël Joël Am. Amos Ob. Obadja Jona Jona Micha Micha Nah. Nahum Hab. Habakuk Sef. Sefanja Hag. Haggai Zach. Zacharia Mal. Maleachi OVERIG ABZ Assyrisch-babylonische Zeichenliste BM Kleitabletten in de collectie van het British Museum bijv. bijvoorbeeld CAD The Assyrian Dictionary LXX Septuaginta MT Masoretische tekst o.a. onder andere(n) 9 v. en volgende (enkelvoud) vgl. vergelijk vv. en volgende (meervoud) 10 1. INLEIDING De literatuur van het Oude Testament wordt in sterke mate gestempeld door de ervaring van de Babylonische ballingschap: zowel in de historische boeken Koningen en Kronieken als in een groot aantal profetische geschriften speelt de wegvoering naar Babel een belangrijke rol. Deze wegvoering gebeurde in drie etappes; in 597 v.Chr. veroverde de Babylonische koning Nebukadnezar Jeruzalem en voerde hij de bovenlaag van de bevolking mee naar Babel. In 587 v.Chr. werd Jeruzalem verwoest en volgde een tweede wegvoering. In 582 v.Chr. voerden de Babyloniërs voor de derde keer een groep Judeeërs naar Babel. In het boek Jeremia wordt de ballingschap in theologisch perspectief gezet: het is een oordeel van God. De profeet Jeremia brengt deze boodschap aan de Judeeërs en verkondigt het Woord van God in reactie op wat er in Juda gebeurt. Na de eerste wegvoering houdt hij contact met de ballingen in Babel. Het boek Jeremia is dus sterk betrokken op de geschiedenis van Juda in de eerste helft van de zesde eeuw v.Chr.1 Sinds de tweede helft van de negentiende eeuw zijn diverse tekstvondsten gedaan die blijk geven van de aanwezigheid van Judeeërs in Babel rond het begin van de vijfde eeuw v.Chr.2 Deze tekstvondsten ondersteunen de mening dat de oudtestamentische literatuur historisch relevante en betrouwbare informatie bevat met betrekking tot de Babylonische ballingschap.3 In 2015 is een groot aantal tekstvondsten gepubliceerd die informatie bieden over de leefomstandigheden van de Judese ballingen in Babel gedurende de eerste helft van de zesde eeuw v.Chr. Er is nog geen onderzoek gedaan naar de toegevoegde waarde van deze informatie voor de exegese van de oudtestamentische literatuur, waaronder het boek Jeremia. Daarom zal in dit onderzoek de volgende vraag centraal staan: Tegen welke historische achtergrond en in welk theologisch perspectief predikt Jeremia het oo deel a de alli gs hap? Dit geldt niet alleen voor de narratieve delen (bijv. Jer. 39- , aa ook oo de p ofetis he dele . Da ei uß alles darauf ankommen, diese Botschaft nicht auf ihren überzeitlichen Ideengehalt hin zu lesen, vielmehr sie gerade als das bestimmte Wort für eine bestimmte geschichtliche Stunde zu begreifen, das in keiner Weise ause hsel a ist. Vo ‘ad, Theologie des Alten Testaments II, 135. 2 Hie ij is te de ke aa o de a de e het Mu ašû-archief (1893, zie 2.2.2.1) en de rantsoenlijst die koning Jojachin vermeldt (1939, zie 2.2.2.2). 3 )ie Be ki g, Ez a s ‘e-enactment of Exile , ; e gelijk Al e tz, Exilszeit als Ernstfall , 24. Deze hypothese werd o e ige s ook al e dedigd toe e i de o de steu e d a heologis h ate iaal as: Biblical historical data are accurate to an extent far surpassing the ideas of any modern critical students, who have consistently tended to e o the side of h pe iti is . Albright, Archaeology of Palestine, 229. Zie ook Provan, Biblical History of Israel, 278-285. 1 11 Bij het beantwoorden van deze vraag zal nadrukkelijk aandacht zijn voor de toegevoegde waarde van het recent gepubliceerde materiaal. Het onderzoek valt in twee delen uiteen. Het eerste deel (hoofdstuk 2) is historisch van aard. Ik schets de achtergronden bij de ballingschap en ga na welke bronnen (behalve het recente materiaal) informatie leveren voor de leefomstandigheden van de ballingen in Babel. Daarna komen de recente tekstedities aan bod. Tot slot wordt weergegeven wat deze recente tekstedities toevoegen aan onze kennis over de ballingschap. In het tweede deel van dit onderzoek (hoofdstuk 3) staat het boek Jeremia centraal. De profeet Jeremia kondigt de ballingschap aan als een oordeel van God. Tegelijk spreekt hij van een heilvolle toeko st. Ik es h ijf hoe deze t ee aspe te sa e ha ge e at Je e ia s oods hap is aa de Judeeërs in Babel. Dit mondt uit in een analyse van belofte en oordeel in het boek Jeremia. In dit deel wordt terugverwezen naar het eerste deel wanneer de historische gegevens relevant zijn voor de exegese van Jeremia. Tot slot volgt een afsluitend hoofdstuk; hierin staan de belangrijkste bevindingen, een antwoord op de hoofdvraag en een suggestie voor verder onderzoek. 12 2. HISTORISCHE ACHTERGRONDEN VAN DE BABYLONISCHE BALLINGSCHAP 2.1 HISTORISCH KADER Om een goed beeld te krijgen van de historische achtergrond van dit onderzoek, biedt deze paragraaf (2.1) een korte schets van het Neo-Babylonische Rijk (626-539 v.Chr.). Vervolgens wordt beschreven op welke wijze en met welk doel de Babyloniërs bevolkingsgroepen deporteerden. Daarna worden de wegvoeringen van de Judeeërs in dit historisch perspectief geplaatst. 2.1.1 Historisch overzicht Het Neo-Babylonische Rijk begint met de kroning van Nabopolassar (626-605 v.Chr.) in Babylon in 626 v.Chr.4 Voor die tijd valt de stad Babylon onder Assyrisch bewind; de dood van de Assyrische koning Assurbanipal (669-627 v.Chr.) en de daaropvolgende strijd over de troonopvolging leidt tot een machtsvacuüm. Er breekt een roerige periode aan die gekenmerkt wordt door opstanden en burgeroorlog. Nabopolassar speelt hierop in en na aanvankelijke tegenslag brengt hij tussen 620 en 616 v.Chr. heel Babylonië5 onder zijn bewind. Vanaf 616 v.Chr. trekt Nabopolassar ten strijde tegen Assyrië en verovert met behulp van de Meden Assur (614 v.Chr.) en Nineve (612 v.Chr.). Daarmee komt een einde aan het Neo-Assyrische Rijk.6 Een restant van de Assyriërs trekt zich na de val van Nineve echter terug in Haran en houdt daar stand.7 De Egyptische farao Necho II trekt in 609 v.Chr. noordwaarts om deze Assyriërs bij te staan in de verdediging van Haran. In een poging hem hiervan te weerhouden, raakt Josia bij Megiddo slaags met de farao en sterft.8 Farao Necho II trekt verder naar de Eufraat, maar de Assyrisch-Egyptische coalitie wordt in 609 v.Chr. verslagen door de Babyloniërs.9 Het Egyptische leger trekt zich terug in Karkemisj en onderneemt van daaruit veldtochten tegen de Babyloniërs. Na diverse bloedige veldslagen wordt het leger van farao Necho II in 605 v.Chr. bij Karkemisj verslagen door Nebukadnezar II (605562 v.Chr.).10 In datzelfde jaar sterft Nabopolassar en volgt Nebukadnezar II zijn vader op als koning. Voo dis ussie o e dit jaa tal e het Na opolassa Epos BM , zie Na a a , Chronology , 257-267. Voor een indicatie van de ligging en de grootte van Babylonië zie Veenhof, Geschichte, 321. 6 Veenhof, Geschichte, 275-276. 7 Deze Assyrië s staa o de leidi g a ko i g Aššu -uballiṭ 8 2 Kon. 23,29-30; 2 Kron. 35,20- ; zie e de ook Na a a , Josiah , 51-55. 9 Lipschits, Fall and Rise of Jerusalem, 19-20. Na deze Babylonische overwinning komt Assyrië niet meer voor in de Babylonische Kroniek. 10 Lipschits, Fall and Rise of Jerusalem, 32-35. Het is overigens niet duidelijk of farao Necho II bij deze veldslag aanwezig was. Vgl. Jer. 46,2. 4 5 13 Deze Nebukadnezar trekt in 604 v.Chr. zegevierend door Syrië-Palestina, waarbij Juda onderworpen wordt. In 601 v.Chr. trekt Nebukadnezar naar Egypte, maar daar wordt hij teruggeslagen door de Egyptenaren.11 Vanwege onlusten in Juda ziet Nebukadnezar zich genoodzaakt in 598 v.Chr. opnieuw op te trekken tegen Jeruzalem; in 597 v.Chr. vindt daar de eerste deportatie plaats, gevolgd door twee andere in 586 en 582 v.Chr.12 In 568 v.Chr. verslaat Nebukadnezar II ten slotte de Egyptenaren;13 in 562 v.Chr. sterft hij. Zijn zoo A īl-Marduk (562-560 v.Chr.) volgt hem op;14 daarna regeert de schoonzoon van Nebukadnezar II, Neriglissar, vier jaar lang (559-556 v.Chr.). De laatste koning van het Neo-Babylonische Rijk is Nabonidus (556-539 v.Chr.). In het begin van zijn regeringsperiode worden de Meden verslagen door de Perzen en in 539 v.Chr. verovert de Perzische koning Cyrus Babylon. Daarmee komt een einde aan het Neo-Babylonische Rijk.15 2.1.2 De praktijk van deportatie bij de Mesopotamische grootmachten De Ba lo ië s depo tee de . Deze ged o ge e plaatsi g a e se ko e e ee de i de ge- schiedenis tegen bij de Assyriërs; beide vormen van deportatie vertonen veel overeenkomsten. In deze paragraaf vergelijk ik de deportatietechniek van het Neo-Assyrische Rijk met die van de Babyloniërs. 2.1.2.1 Deportatie in het Neo-Assyrische Rijk Neo-Assyrische koningen veroverden tussen 850 en 650 v.Chr. diverse omliggende landen.16 De veroverde gebieden werden ingedeeld in provincies met administratieve centra en militaire bases om het veroverde gebied te besturen.17 Tegelijkertijd werden bevolkingsgroepen met elkaar vermengd door middel van deportatie; hierbij werden twee bevolkingsg oepe uit t ee e s hille de egio s et el- kaar verwisseld. Op deze manier ontstonden etnische minderheden, die vanwege hun geringe omvang niet snel in opstand zouden komen.18 Verder werden de ballingen vanuit strategische of economische motieven gebruikt om nieuwe steden of dorpen te bevolken; getalenteerde ballingen werden ingezet ten behoeve van de staat.19 11 Veenhof, Geschichte, 278-283. De precieze ontwikkelingen in Juda worden beschreven in 1.1.3. 13 Vgl. Jer. 43,8-13; Ezech. 29,19. 14 Deze naam wordt vermeld in 2 Kon. 25,27 en Jer. 52,31. 15 Veenhof, Geschichte, 284-285. 16 Voor een overzicht van veroverde gebieden en mogelijke motieven voor het Assyrische imperialisme, zie Van de “pek, Ass is he i pe ialis e . Een Assyrische inscriptie maakt melding van diverse veroveringen (Hallo, Context of Scripture II, 302-303; vgl. ook 2 Kon. 19 en 2 Kron. 32,1-23). 17 Zertal, Samaria , 380-395; zie ook Kerekes, Assyrian Administration , 104-109. 18 Becking, History of the Exile , 151. 19 Oded, Mass Deportations; oo ee o t ikkeli g a o e- a aa t o- a depo tatio , zie Na a a , Populatio Cha ges . 12 14 In 733 v.Chr. verovert Tiglath-Pileser III (745-727 v.Chr.) het noordelijke deel van Palestina (Israël), doo de Ass ië s “a e i a (Samaria) genoemd.20 De pro-Assyrische Israëliet Hosea maakt gebruik van de situatie door een staatsgreep te plegen en wordt koning van Samaria.21 Hij komt in opstand tegen de Assyrische overheersing en in 725-724 v.Chr. trekt Salmanassar V (727-722 v.Chr.) naar Samaria om orde op zaken te stellen. Hosea wordt gearresteerd en in 723-722 v.Chr. valt Samaria. Salmanassar V voert een deel van de bevolking mee naar Halah, Habur en de steden van de Meden.22 De bevolking van elders wordt naar het noorden van Palestina gedeporteerd.23 Deze vermenging van volken leidt er echter niet toe dat de Israëlitische etniciteit in Assyrië verdwijnt; de ballingen lijken in hun nieuwe woongebied in een zekere mate van vrijheid te leven.24 Het is op grond van inscripties mogelijk om tot in de beginjaren van het Neo-Babylonische Rijk afstammelingen van deze ballingen te identificeren in de gebieden waarheen ze gedeporteerd zijn.25 2.1.2.2 Deportatie in het Neo-Babylonische Rijk De Babyloniërs namen dit systeem van deporteren grotendeels over. Het belangrijkste verschil is dat de Babyloniërs niet gewend waren om twee bevolkingsgroepen uit verschillende plaatsen met elkaar te verwisselen. Ze voerden slechts één groep van de ene naar de andere plaats.26 De ballingen werden naar Babylonië verhuisd om bijvoorbeeld de bevolking van nabijgelegen steden van voedsel te voorzien.27 Door deze manier van deporteren ging een etnische groepering minder snel ten onder in de smeltkroes van culturen. Verder werd de vorst van een veroverd land onderworpen aan de Babylonische heerschappij.28 Dat deze onderwerping op de langere termijn niet altijd succesvol was, blijkt uit het feit dat Nebukadnezar in twaalf jaar tijd negen keer door de Levant trekt om orde op zaken te stellen. 20 Israël was al eerder onder Assyrisch bewind geweest: sinds de verovering door Salmanassar III (858-824 v.Chr.), vermoedelijk in 841 v.Chr. Hierna volgt een voor Israël in politiek opzicht chaotische periode (Veenhof, Geschichte, 236vv). 21 )e tal, Samaria , 383-384; Veenhof, Geschichte, 253; 2 Kon. 15,29-30; 17,1-6. 22 Zie 2 Kon. 17,6; 18,11. Zie verder Becking, Evidence Exile , 153. 23 Zie 2 Kon. 17,24; Zertal, Samaria, 405-406. Voor de problemen die dit voor de inwoners van Israël opleverde, zie 2 Kon. 17,25-41. 24 Be ki g, Fall of “a a ia , -31. 25 Becking, Evidence Exile , 154-155, 162-163. 26 Zie bijvoorbeeld 2 Kon. 24,14. 27 Becking, History of the Exile , 161, 166; Magdalene, Slavery , 117. 28 De Assyriërs voerden koning Hosea mee en stelden geen nieuwe koning aan, maar richtten vermoedelijk wel een administratief centrum in met een gouverneur. De Babyloniërs deelden het ingelijfde gebied in eerste instantie niet in provincies in met bijbehorende gouverneurs. Later is er in Juda wel sprake van een gouverneur: Gedalja (zie 2.1.3.1 en Vanderhooft, Babylonian Strategies , -247). 15 2.1.3 Het land Juda Tot driemaal toe zijn in de vroege zesde eeuw vanuit Juda ballingen naar Babel weggevoerd. Wat was hier precies de aanleiding van en wat gebeurde er na die wegvoeringen met het land Juda zelf? 2.1.3.1 De wegvoeringen vanuit Juda naar Babel Juda ligt tussen Egypte en de grootmachten van Mesopotamië. De geschiedenis van Juda (en ook van Israël) wordt dan ook voortdurend bepaald door de machtsverhoudingen in het Oude Nabije Oosten. Het land is als het ware een speelbal van heersende grootmachten.29 In 609 v.Chr. zet farao Necho II in Jeruzalem de pro-Egyptische Jojakim (ook Eljakim genoemd) op de troon. In 604 v.Chr., nadat Egypte door Nebukadnezar bij Karkemisj verslagen is, wordt Juda een vazalstaat van Babel.30 In 598 v.Chr. trekt Nebukadnezar op tegen Jeruzalem. De precieze aanleiding voor deze veldtocht is onduidelijk, maar wellicht was er sprake van een opstand van Juda tegen Babel.31 De Babylonische koning voert zelf zijn troepen aan in het beleg van Jeruzalem; de overwinning van de stad is opgetekend in de Babylonische Kroniek: 16 maart 597 v.Chr.32 Deze twee gegevens wijzen erop dat Jeruzalem vanuit Babylonisch perspectief een belangrijke stad was. Mogelijk beschouwde Nebukadnezar Jeruzalem en het omliggende land (Juda) als ee uffe zo e tusse zij ijk e dat a Eg pte. Na de verovering van Jeruzalem wordt Zedekia (voorheen Mattanja) als vazal op de troon gezet. Jojachin, die op het moment van de verovering drie maanden koning is, wordt in ballingschap weggevoerd.33 Naast hem worden nog diverse groepen ballingen aangeduid: vorsten, soldaten, ambachtslieden en smeden of poortwachters.34 Bij de koning en de vorsten gaat het om de politieke elite. Bij timmermannen en smeden moeten we denken aan diegenen die bijdroegen aan de wapenproductie. De soldaten zijn zij die gemobiliseerd kunnen worden voor de strijd. Zowel het landsbestuur als het militaire apparaat van Juda worden op deze manier vleugellam gemaakt. In 588 v.Chr. wordt Apries (588-568 v.Chr.; in het Oude Testament Hofra genoemd) farao van Egypte. Hij onderneemt in 588 v.Chr. een tocht over zee naar Tyrus en Sidon. Zedekia komt in opstand 29 Zie 2.1.1 en 2.1.2.1. Veenhof, Geschichte, 280; hierbij wordt Jojakim weggevoerd naar Babel (2 Kron. 36,6). Lipschits denkt echter dat de gegevens over Jojakim in Kronieken historisch niet betrouwbaar zijn; de Kronist heeft zijn beschrijving van het leven van Jojakim willen vormen naar dat van de andere vier koningen Joahaz, Jojachin en Zedekia (Lipschits, Johoiaki “lept ith his Fathe s . Vgl. ook A old, A ie t Is ael s Histo , 73-77. 31 Veenhof, Geschichte, 280-281; 2 Kon. 24,10-17. 32 Arnold, Babylonians, 93; Pritchard, Anthology, 273-274. 33 We vinden zijn naam terug i late e kleita lette ; zie Weid e , Joja hi , -935; vgl. ook 2 Kon. 25,27; Jer. 52,31. 34 We vinden deze aanduidingen in 2 Kon. 24,14.16; Jer. 24,1; 29,2. Het is onduidelijk waar ‫ ַה ַמ ְסגֵ ר‬vandaan komt; ‫ סגר‬I eteke t sluite e leidt tot de ogelijke e tali g poo t a hte . ‫ סגר‬II eteke t loute e e ko t oo in combinatie met goud (‫ ; זָ ָהב‬hie uit ka de eteke is s id afgeleid o de ; Cli es, Dictionary VI, 120. Als we het hie als s ede oeten lezen, is het doel van de wegvoering het ontnemen van de mogelijkheid tot wapenproductie in Jeruzalem. Paul, Koningen, 909. Vgl. verder ook ANET 564 en Borowski, Daily Life, 35. 30 16 tegen Babel, wellicht aangemoedigd door deze Egyptische activiteiten.35 Nebukadnezar trekt opnieuw op tegen Jeruzalem; hij stuurt een aantal officieren naar de stad en blijft zelf achter in Ribla.36 Na een beleg geeft Jeruzalem zich in juli 587 v.Chr. over; de stad wordt geplunderd en verwoest en er volgt een tweede wegvoering. Zedekia en duizenden Judeeërs worden door Nebuzaradan in ballingschap weggevoerd.37 Gedalja wordt nu aangesteld als gouverneur om Juda vanuit het plaatsje Mizpa te besturen.38 Volksgenoten brengen deze Gedalja om het leven en een deel van de Judeeërs vlucht naar Egypte.39 In 582 v.Chr. trekken de Babyloniërs voor de derde keer op naar Juda en deporteren enkele honderden Judeeërs.40 De periode van ballingschap duurt voort totdat in 539 v.Chr., na de verovering van het Babel door de Perzen, groepen ballingen beginnen terug te keren.41 2. . . The Myth of the Empty Land De titel th of the e pt la d duidt een discussie aan over de situatie in Palestina na de drie weg- voeringen. Tot 1980 gingen theologen en oudheidkundigen er sterk van uit dat de provincie Juda na de wegvoering van 582 v.Chr. nagenoeg leeg was en interesseerde men zich slechts voor de situatie van de Judeeërs in Babel.42 Na 1980 kwam er meer aandacht voor de situatie in Juda zelf, mede naar aanleiding van archeologische vondsten. Het debat over de vraag of Juda na 582 v.Chr. al dan niet leeg as is nog steeds gaande. In deze paragraaf komt aan bod welke bronnen licht werpen op deze kwestie; vervolgens wordt gezocht naar een synthese van de gegevens. 35 Veenhof ziet Jer. 27,3 als aanwijzing voor de hypothese dat er meerdere gezantschappen in Jeruzalem waren voor een beraad naar aanleiding van de nieuwe activiteiten van Egypte. Veenhof, Geschichte, 281. Ook Arnold volgt deze lijn, zie Arnold, Babylonians, 93. Voor de rebellie van Zedekia: 2 Kon. 24,20. 36 Dit is te lezen in Jer. 39,1-10; in vers 3 wordt een aantal namen genoemd van de Babylonische officieren met hun functie erbij. Het is onduidelijk waarom Nebukadnezar niet zelf bij Jeruzalem was op het moment van de inname. Wellicht waren er andere problemen die zijn aandacht vroegen. Paul, Jeremia, 527. 37 Veenhof, Geschichte, 282; 2 Kon. 25,1-22. Deze Nebuzaradan stond aan het hooft van de voedseldistributie; zijn naam is teruggevonden op een kleitablet waarin de hofhouding van Nebukadnezar beschreven wordt: ANET 307. Vgl. ook Jer. 52,12-16 en TUAT 1, 405-406. 38 2 Kon. 25,23. We vinden hierover niets terug in Babylonische bronnen, maar dat geldt voor gegevens over administratieve regelingen in het algemeen (Blenkinsopp, Bethel , 96). 39 Jer. 41,2.17. 40 Voor de aantallen: zie Jer. 52,25-30; Veenhof, Geschichte, 282. Het aantal van de eerste wegvoering wijkt af van wat we lezen in 2 Kon. 24,14-16. Mogelijk moet het ‫ ֶא ֶלף‬a Ko . , iet als duize d , aa als g oep verstaan worden. Jer. 52,29 vermeldt met betrekking tot de tweede wegvoering van 586 v.Chr. dat er achthonderdtweeëndertig mensen weggevoerd worden uit Jeruzalem. Mogelijk was er sprake van een wegvoering in meerdere etappes of duidt Jer. 52,29 een beperkte groep weggevoerden aan; de beperking zou dan kunnen zijn dat deze groep persoonlijk door Nebukadnezar meegevoerd wordt of dat deze personen uit Jeruzalem afkomstig zijn, in tegenstelling tot de rest van de groep (Fischer, Jeremia II, 653; Paul, Jeremia, 717). 41 Veenhof, Geschichte, 287-291. 42 Kelle, Interdisciplinary Approach , 14. 17 2.1.3.2.1 Bronnen Hoe was de situatie in Juda na de derde wegvoering in 582 v.Chr.? De schaarse gegevens uit het Oude Testament leveren de volgende informatie op. Gedalja, zoon van Ahikam, wordt door Nebukadnezar aangesteld over hen die overgebleven zijn in het land. Centrum van zijn bestuur is het stadje Mizpa, ongeveer twaalf kilometer ten noorden van Jeruzalem.43 Het boek Jeremia verhaalt hoe deze Gedalja door zijn landgenoten vermoord wordt; het is opvallend dat er nergens melding gemaakt wordt van een vervanging van Gedalja.44 Op dit punt bevat het Oude Testament verder geen informatie. Andere oudtestamentische teksten die betrekking hebben op het grondgebied van Palestina na de wegvoering, wekken inderdaad de suggestie dat het land zonder inwoners is. Juda is weggevoerd; het land is in rust.45 Archeologische vondsten in diverse gebieden leveren ook de nodige informatie op over de situatie in Juda na 582 v.Chr. Uit opgravingen in Jeruzalem blijkt dat de stad niet geheel in as is gelegd.46 Opgravingen in Ramat Raḥel, een aantal kilometers ten zuiden van Jeruzalem, laten een beeld zien van een stadje waar het leven na de wegvoeringen nauwelijks veranderd is.47 Ook de steden ten noorden van Jeruzalem waren nog intact na 582 v.Chr.48 Demografische studies laten zien dat het bevolkingsaantal in Juda daalt van honderdtienduizend voor de eerste wegvoering naar veertigduizend na de derde wegvoering. De inwoneraantallen in dorpen en steden buiten Jeruzalem dalen echter minimaal.49 Een belangrijke conclusie uit de archeologische gegevens is dat het inwoneraantal van heel Juda drastisch daalt ten tijde van de Babylonische wegvoeringen. Tegelijk is het duidelijk Jeruzalem 43 Zie 2 Kon. 25,22-23 en Jer. 40. Zie Jer. 41,2. Vanderhooft, Babylonian Strategies , 244; wellicht heeft dit ook te maken met de door Betlyon geopperde gedachte dat de Babyloniërs het druk hadden met voortdurende conflicten met Egypte (Betlyon, Military Operations , 266-267). 45 Deze gedachte wordt ondersteund door onder andere 2 Kon. 25,21; Jer. 52,27. Zie ook 2 Kron. 36,20-21. Vgl. Lev. 26, Deut. 28 en Carter, Ideology and Archaeology , 317. Deze teksten worden behandeld in 2.1.3.2.2. 46 Oded, Myth , 59-60; de stad is ook niet direct opgebouwd na de verwoesting, iets wat de Assyriërs wel gewend waren te doen (Betlyon, Military Operations , 278-279). 47 Lips hits, Shedding New Light , 57-72; voor de eerdere opgravingen (1961-1962), zie: Aharoni, Excavations; voor de opgravingen van 2005, zie: Lips hits, ‘a at ‘aḥel . 48 Barstad, Myth , 3-10. Op p. 10 is de gedachte te vinden dat Juda ook om economische redenen een interessant land was: er was olijfolie en wijn. Babel had maar weinig wijnvelden en draaide verder op sesamolie. Er zijn echter geen andere gegevens die erop wijzen dat Babel hiervan gebruik gemaakt heeft. Zie ook ANET 307 en 2 Kon. 25,12. 49 Lipschits, Demographic Changes , 356-365; Lipschits, Shedding New Light , 78. Hierbij moet wel opgemerkt worden dat deze afname van het inwoneraantal ook te maken kan hebben met de gevolgen van oorlogen in het algemeen: mensen sneuvelen in de strijd, er breekt hongersnood uit enzovoorts (Faust, Deportation and Demography , 99-100). Faust merkt wel op dat uit Assyrische en Babylonische bronnen blijkt dat er sprake was van grote aantallen ballingen. 44 18 waar de deportaties hun diepste sporen trekken. Het omliggende land ligt niet braak; er wonen nog wel degelijk mensen. Het zwaartepunt van de samenleving heeft zich verplaatst van Jeruzalem naar de nabije periferie.50 2.1.3.2.2 Synthese De spanning in de behandelde gegevens lijkt gelegen te zijn in de relatie tussen de oudtestamentische teksten en de archeologische vondsten. Sommige oudtestamentische teksten wekken de indruk dat Juda na de laatste wegvoering vrijwel geen inwoners meer heeft; daartegenover staan de archeologische bronnen die laten zien dat Jeruzalem weliswaar ontvolkt, maar dat de omliggende gebieden een grote continuïteit laten zien wat betreft inwoneraantal en dagelijks leven. Het loont de moeite om de Bijbelteksten in kwestie nader te bezien om tot een synthese te komen. Allereerst 2 Kon. 25,21b en Jer. 52,27b, die tekstueel identiek zijn. e Juda e d egge oe d a uit zij g o dge ied. ‫הּדה ֵמ ַעל ַא ְד ָמתֹ׃‬ ָ ְ‫וַ יִ גֶ ל י‬ In het hierop volgende vers in 2 Kon. wordt gesproken over het volk dat de koning Nebukadnezar had laten overblijven.51 Daaruit wordt duidelijk dat niet alle inwoners van Juda weggevoerd zijn. Bovendien staat 2 Kon. 25,21b parallel aan 2 Kon. 17,23b, een vers dat vergelijkbare woorden bevat met betrekking tot Israël.52 e Is aël e d egge oe d a uit zij g o dgeied aa Ass ië tot op deze dag. ֹ‫וַ יִ גֶ ל יִ ְש ָר ֵאל ֵמ ַעל ַא ְד ָמת‬ ‫ּּרה ַעד ַהיֹם ַהזֶ ה׃‬ ָ ‫ַא‬ Deze woorden, vooral de constructie ֹ‫מ ַעל ַא ְד ָמת‬, ֵ doen denken aan Deut. 28,21.63, waar de wegvoering uit het beloofde land gepresenteerd wordt als de vloek van het verbond.53 In 2 Kron. 36,20-21 wordt gesproken over de rust die het land heeft na de derde wegvoering. Lipschits, Shedding New Light , 66. The economy reverted to rural and remained so fo a lo g pe iod Borowski, Daily Life, 61). 51 2 Kon. 25,22; Jer. 52 vormt de epiloog van het boek Jeremia (Jer. 51,64 geeft aan dat de eigenlijke woorden van de profeet daar eindigen) en is duidelijk gebaseerd op 2 Kon. 24-25 of een andere gemeenschappelijke bron. Op Jer. 52,27 volgt geen spreken over een overblijfsel; dezelfde informatie vinden we echter wel in Jer. 40,7.11 (Paul, Jeremia, 707-709; Fischer, Jeremia 26-52, 637-639). 52 Montgomery, Kings, 564; Montgomery veronderstelt zelfs dat het originele boek Koningen eindigde met 2 Kon. 25,21b. 53 De overeenkomst in onder andere woordgebruik van Deuteronomium, Jozua, Richteren, Samuël en Koningen heeft aanleiding gegeven tot de hypothese van een Deuteronomistisch Geschiedwerk. Zie Noth, Überlieferungsgeschichtliche Studien; Zenger, Einleitung, 180-190. 50 19 as a het ‫ן־ה ֶח ֶרב ֶאל־‬ ַ ‫וַ יֶ גֶ ל ַה ְּ ֵא ִרית ִמ‬ zwaard weg naar Babel en ze waren knechten ‫ּל ָבנָ יו ַל ֲע ָב ִדים‬ ְ ֹ‫ָב ֶבל וַ יִ ְהיּ־ל‬ voor hem en zijn zonen, totdat het rijk van Per- ‫ד־מְֹ ַמ ְלכּּ ָפ ָרס׃ ְל ַמּאֹת‬ ְ ‫ַע‬ zië aan de macht kwam. Opdat het woord van ‫ְד ַבר־יְ הוָ ה ְב ִפי ִי ְר ְמיָ הּ ַעד־‬ de HEERE bij monde van Jeremia vervuld werd: ‫יה‬ ָ ‫תֹת‬ ֶ ‫ת־ש ְב‬ ַ ‫ָר ְצ ָתה ָה ָא ֶרץ ֶא‬ totdat het la d haa sa batten genoten heeft; ‫ל־יְמי ָה ַּ ָמה ָש ָב ָתה ְל ַמּאֹת‬ ֵ ‫ָכ‬ alle dagen van haar woestheid rustte zij, totdat ‫ִש ְב ִעים ָשנָ ה׃‬ E hij oe de ze e tig jaa at o e ge le e e uld a e . Hier wordt gezinspeeld op de verbondsvloek zoals gepresenteerd in Leviticus. In feite wordt Lev. 26,34 hier vrij geciteerd.54 In 2 Kon. 25,21b en 2 Kron. 36,20-21 worden de historische gebeurtenissen dus met de verbondsvloek uit Leviticus en Deuteronomium in verband gebracht.55 Hieruit volgt de verbinding tussen de wegvoering van Juda (en Israël) en het braak liggen van het land.56 De historische gegevens uit zowel het Oude Testament als de archeologie wijzen er echter op dat het oorlogsgeweld en de wegvoering voor het overgrote deel betrekking hadden op Juda s hoofdstad Je uzale e dat e a 582 v.Chr. een zekere continuïteit was in het omliggende land.57 Kortom: de hiergenoemde oudtestamentische teksten bieden een theologische duiding van de historische gebeurtenis en kunnen niet dienen als bron voor de inwonersaantallen van Juda na 582 v.Chr. 2.2 GEGEVENS OVER DE SITUATIE IN DE BALLINGSCHAP Nu het historisch kader van dit onderzoek in grote lijnen geschetst is, kan ingezoomd worden op de vraag hoe de situatie van de Judeeërs in de Babylonische ballingschap was. Opnieuw worden gegevens uit diverse bronnen geïnventariseerd. Allereerst komt het Oude Testament aan bod; daarna wordt ingegaan op relevante tekstvondsten, inclusief het recent gepubliceerde materiaal. 2.2.1 Gegevens uit het Oude Testament We vinden informatie over de ballingschap in de historische werken Koningen en Kronieken, de boeken van de profeten die leefden ten tijde van de ballingschap (Jesaja, Jeremia, Ezechiël, Daniël) en Psalm In 2 Kron. 36,20-21 wordt naar het land verwezen met de term ‫ה ָא ֶרץ‬, ָ zoals ook tientallen keren in Lev. 26 het geval is (Curtis, Chronicles, 524). Ook kan de tekst verwijzen naar Lev. 26,40-45, vanwege de daar verwoorde hoop op terugkeer naar het land. Zie verder Dillard, 2 Chronicles, 301-302 en Paul, Kronieken, 647. 55 Zie ook de expliciete verwijzing naar de profeten in 2 Kon. 24,2b en 2 Kron. 36,15.16.21. 56 Paul, Koningen, 919; Paul noemt als argument tegen een totale wegvoering alleen de gegevens in Koningen en Jeremia die wijzen op verdere activiteit in Juda. )o ook Kit he : The idea that the Ba lo ia s a ied everybody from both Je usale a d Judah off to Ba lo is t ue eithe a haeologi all o to the i li al te t itself. Kitchen, Reliability, 67. 57 Lipschits, Schedding New Light , 76. De Bijbelse gegevens over deze continuïteit zijn bijzonder schaars; dat heeft vooral te maken met het verschuiven van de focus van de heilsgeschiedenis. Barstad, Myth , 3. 54 20 137. Het boek Jeremia komt in deze paragraaf niet aan de orde; dit boek staat in het tweede deel van het onderzoek centraal. 2.2.1.1 Koningen en Kronieken De boeken Koningen en Kronieken doen verslag van de verovering van Juda door de Babyloniërs. 58 Jeruzalem wordt ingenomen en ee g oot aa tal Judeeë s o dt egge oe d aa Ba el .59 Meer specifieke informatie ontbreekt. Het genoe de Ba el ka zo el het la d Ba lo ië als de stad Ba el zelf aanduiden. Vanwege de genoemde tempelwaar60 e het sp eke o e Joja hi i het huis a e a i g 61 ligt het voor de hand te veronderstellen dat in ieder geval een deel van de ballingen naar de stad Babel weggevoerd werd. Twee teksten bieden informatie over de maatschappelijke positie van de ballingen. Getuige 2 Kon. 25,27 werd een deel van de ballingen (in ieder geval koning Jojachin) gevangen gehouden. Verder vermeldt 2 Kron. 36,20 dat de Judeeërs voor Nebukadnezar en zijn zonen tot ‫ ַע ָב ִדים‬k e hte of slae e de . Het werkwoord dat inzake de wegvoering nogal eens voorkomt, is ‫;גלה‬62 in de stamformatie hif il e hof al eteke t het espe tie elijk i o de . Aa het ge uik a dit alli gs hap eg oe e e i e k oo d ku e e hte gee alli gs hap egge oe d e de e details o de o tleend over de invulling van het leven in de ballingschap.63 2.2.1.2 Profeten (met uitzondering van Jeremia) Een aantal teksten uit de profetische boeken bevat informatie over de situatie van de Judeeërs in ballingschap. In Jesaja vinden we de volgende tekst: U bewees hen geen medelijden op de oude maakte U Uw juk zeer zwaar 64 58 ‫א־ש ְמ ְּ ָל ֶהם ַר ֲה ִמים‬ ַ ֹ‫ל‬ ‫ַעל־זָ ֵקר ִה ְכ ַב ְד ְּ ֻעֵּ ְ ְמאֹד׃‬ Zie 2 Kon. 24vv. en 2 Kron. 36,10vv. Zie 2 Kon. 24,15; 25,7.13; 2 Kron. 36,6.10.18.20. 60 Zie bijvoorbeeld 2 Kon. 25,13-17. 61 2 Kon. 25,27. 62 2 Kon. 24,14.15; 25,11.21; 2 Kron. 36,20. 63 Dit o t a Wü s h, die op e kt: The te apti it suggests not only loss of the homeland but also forced work and life in barracks. It also explains the longing for the past, the desire to idealize it, and the wish to return to the ho ela d. (Wünsch, Glimpses , 248; Zobel, ‫גלה‬, 1022). 64 Jes. 47,6b. 59 21 I dit e s o dt gesp oke o e ee pa allel aa last , ; , ; , juk ; op a de e plaatse i het oek Jesaja staat het oo d juk . De Judeeë s o de hie ges hetst als le e d o de de hee - schappij van en in dienstbaarheid aan een vreemde koning. Deze dienst is kennelijk een zware dienst.65 Het boek Klaagliederen bevat enkele teksten die spreken over de situatie van het volk; het gaat dan echter over de overgebleven Judeeërs in Juda zelf, na de verwoesting van Jeruzalem.66 De die staa heid zoals die i Klaagl. 1,3 genoemd wordt, slaat op de periode vóór de ballingschap.67 Het boek Klaagliederen bevat dus geen verdere informatie inzake de Judeeërs in Babel.68 In het boek Ezechiël wordt gesproken over de rivier Chebar; dit is het kanaal Nā Ka a u aangeduid, dat tussen Babylon en Nippur ligt.69 Ook o dt he haaldelijk gesp oke o e de oudste a Juda ‫הּדה‬ ָ ְ‫)זִ ְקנֵ י י‬.70 Deze oudsten geven kennelijk leiding aan de Judeeërs in ballingschap. Ezech. 24 vestigt de aandacht op de belegering van Jeruzalem door Nebukadnezar in 588 v.Chr.71 In Ezech. 33,21 is te lezen hoe iemand vanuit Jeruzalem naar Babel is gekomen om te vertellen dat de stad gevallen is. Er was dus communicatie mogelijk over de landsgrenzen heen.72 In de inleiding van het boek Daniël wordt ook gesproken over een wegvoering. Met deze wegvoering kan echter niet die van 597 v.Chr. bedoeld worden. Dan 1,1 noemt het derde jaar van Jojakim: 606-605 v.Chr.73 Vanwege verschillende tellingen kan dit jaartal ruim opgevat worden.74 In 2 Kon. 24 wordt vermeld hoe Jojakim voor drie jaren vazal van Nebukadnezar wordt.75 Aan het eind van deze drie jaar rebelleert hij; diverse benden uit omliggende landen vallen hem aan.76 In 2 Kron. 36 is te lezen hoe Jojakim in ballingschap weggevoerd wordt door koning Nebukadnezar.77 Nebukadnezar werd in 605 v.Chr. koning van Babel. Mogelijk wordt in Daniël dus gerefereerd aan een wegvoering in 605 of 604 v.Chr., waarover verder niets bekend is.78 65 De waardering van de ballingschap zoals die uit het hier besproken vers blijkt klinkt ook door in Jes. 41,11v; 49,26 en 51,13. Jesaja bevat verder nog wel informatie over de reactie van de Judese ballingen op de ballingschap (zie bijv. Jes. 40,27), maar daaruit is weinig af te leiden met betrekking tot de levensomstandigheden. 66 Klaagl. 1,1; voor de situatie van de Judeeërs: Klaagl. 5, met name 5,5.13. 67 Paul, Jeremia, 749. 68 Magdalene maakt wel onderscheid tussen de situatie van de Judeeërs in Juda en in Babel; bij haar behandeling van relevante verzen uit Klaagliederen is dat onderscheid echter vertroebeld (Magdalene, Slavery , 126). 69 Zie Ezech. 1,1.3; 3,15.23; De Vries, Ezechiël, ; Oded, Exiles , 100. 70 Ezech. 8,1; zie ook Ezech. 7,26; 8,11.12; 9,6; 14,1; 20,1.3. 71 Ezech. 24,1; Allen, Ezekiel 20-48, 59. 72 De Vries, Ezechiël, 330. 73 Zie 2 Kon. 24,1 en 2 Kron. 36,6-7. Ook wordt er in Dan. 1,2 gesproken over een deel van het tempelwaar, terwijl in 597 v.Chr. alle tempelwaar meegenomen werd (2 Kron. 36,7). Lacocque, The Book of Daniel, 24-25. 74 Ook 604 v.Chr. is mogelijk. Goldingay, Daniel, 14-15. Vgl. ook Hobbs, 2 Kings, 348-349. 75 2 Kon. 24,1. 76 2 Kon. 24,2. 77 2 Kron. 36,5-7. Jojakim ontslaapt echter wel met zijn vaderen (2 Kon. 24,6); is hij in ballingschap weggevoerd en daarna weer teruggestuurd? 78 Paul, Koningen, 903. Het is ook ogelijk dat de oo de het de de jaa a het ko i k ijk a Jojaki iet op zijn regering slaan. Het woord ‫ ַמ ְלכּת‬heeft in Daniël vaak meer een geografische connotatie (Dan. 1,20; 8,22; 22 Bij deze wegvoering neemt Nebukadnezar Jojakim en een deel van de tempelschatten mee naar het la d “i ea , te leze als Ba lo ië.79 Daarnaast laat hij jongelingen van koninklijken bloede meenemen om te dienen in het paleis.80 Het boek Daniël vertelt over een viertal jongeren die aan het paleis opgeleid worden. Eén van hen is Daniël; hij bekleed in zijn latere leven een hoge positie aan het Babylonische hof.81 2.2.1.3 Psalmen Psal is ee t eu lied a de Judeeë s i Ba el: aa de st o e a Ba lo , daa zate ij, e ij ee de .82 Net als bij Ezech. 1,1.3 moeten we bij ‫ נַ ֲהרֹת ָב ֶבל‬denken aan de kanalen die gegraven waren om gebieden rondom de Eufraat te irrigeren.83 2.2.2 Gegevens uit kleitabletten Sinds de negentiende eeuw zijn in Mesopotamië grote hoeveelheden kleitabletten opgegraven; deze tabletten bevatten veelal administratieve teksten die ons inzicht bieden in allerlei contracten die gesloten werden in dat gebied in de laatste drie millennia voor Christus. We kunnen hierbij denken aan huwelijksvoltrekkingen, tempelbelasting, het vrijkopen van slaven, de verhuur van een huis, enzovoorts. Deze tabletten werden gemaakt door getrainde Babylonische schrijvers. Door de nauwkeurige vastlegging van al deze handelingen is het mogelijk om zicht te krijgen op het leven van alledag in Babylonië.84 2. . . Murašû-archief In 1893 werd in de Babylonische stad Nippur een familiearchief van de afstammelingen van een zekere Mu ašû opgeg a e ; deze e za eli g a a htho de dta htig ta lette e at di e se tekste o e de pacht van stukken land. De kleitabletten trokken de aandacht omdat er diverse namen met Jahwistische elementen in voorkwamen; vermoedelijk gaat het om namen van Judese ballingen.85 Ieder tablet is voorzien van de datum waarop de desbetreffende administratieve handeling werd voltrokken. , ; , ; , . . . . . Voo ege i g o dt ook ֹ‫ ַמ ְלכ‬gebruikt (Dan. 9,2; vgl. echter Dan. 2,1; 8,1.23). Anderen zijn van mening dat de historische informatie van Dan. 1,1 niet betrouwbaar (Montgomery, Daniel, 72-73) of niet relevant is (Buttrick, I te p ete s Bi le VI, 360-362). 79 Dan. 1,2. Hiermee wordt het hele gebied aangeduid waarin de stad Babel lag. Zie voor meer informatie over deze aa : )adok, “hi a . 80 Dan. 1,3-4; de woorden ְ‫יכל ַה ֶמ ֶל‬ ַ ‫ ַל ֲעמֹד ְב ֵה‬eteke e o te die e i het paleis a de ko i g . 81 Dan. 4,9. 82 Ps. 137,1. 83 Kraus, Psalmen II, 1084. 84 Jursa, Documents, 1-56. 85 Pearce, Identifying Judeans , 8. Zie op dezelfde pagina noot 2 voor een opsomming van de literatuur waarin deze tabletten uitgegeven zijn. Walle fels, Mu ashu fa il , -4625. 23 Op grond van die data weten we dat het oudste tablet dateert uit 454 v.Chr.; dat is meer dan honderd jaar na de laatste wegvoering.86 Uit deze tabletten blijkt dat de Judeeërs in deze tijdspanne (dus na 454 v.Chr.) niet alleen in de stad Babel woonden, maar ook in diverse plattelandsgebieden.87 In de tabletten treden de Judeeërs over het algemeen op als getuigen, soms als handelende partij in de overeenkomst.88 De genoemde tabletten komen vanwege de late datering verder slechts zijdelings aan bod. 2.2.2.2 Overige eerder gepubliceerde tekstvondsten In de Babylonische Kroniek89 wordt melding gemaakt van de val van Jeruzalem. Ook hier wordt genoemd dat de buit naar Babel gestuurd werd. Het zevende jaar: In de maand Kislimu mobiliseerde de koning van Akkad zijn leger, rukte op tegen Hattu-land, belegerde de stad van Juda en nam de stad in op de tweede dag van de maand Adar. Hij nam de koning gevangen. Hij stelde daar een koning aan volgens zijn eigen keuze. Hij nam veel buit ee e stuu de die aa Ba el. 90 Een in 1939 gevonden rantsoenlijst maakt melding van de levering van olie voor het levensonderhoud a ko i g Joja hi , zij ijf zo e e a e a Juda .91 Uit deze rantsoenlijst blijkt dat Jojachin rijk bedeeld werd; hij kreeg ongeveer tien liter olie, terwijl zijn zonen het ieder met een halve liter moesten doen. 2.2.2.3 Recent gepubliceerde kleitabletten In 2014 is een geheel nieuw tekstcorpus beschikbaar gekomen, met daarin vele West-Semitische en Hebreeuwse persoonsnamen. Dit corpus biedt een schat aan informatie over de situatie van de Judese ballingen kort na de wegvoeringen. 86 Jursa, Documents, 130-131; Magdalene, Slavery, 115; Pearce, Identifying Judeans, 8. Pearce, Identifying Judeans , 9. Mogelijk zijn de Judeeërs later uitgewaaierd over een groter gebied; het is echter ook denkbaar dat ze van meet af aan door de Babyloniërs verspreid zijn over diverse woongebieden. 88 Wü s h, Glimpses , 249; zie verder over dit archief Stolpe , Mu ašûs , -132 en Stolper, Entrepreneurs and Empire, 11-14. 89 Te vinden in het British Museum; de tabletten zijn opgegraven in de negentiende eeuw; plaats en datum van de opgraving zijn onbekend. 90 Grayson, Chronicles ABC 5 rev. 11-13; Pritchard, Anthology, 273. Zie ook ANET 563-564. 91 Weidner, Jojachin , 923-935; ANET 308; Pearce, Documents, 4. Vgl. ook Jer. 52,34. 87 24 2.2.2.3.1 Tekst en context De oudheidkundigen Laurie E. Pearce en Cornelia Wünsch stuitten in hun onderzoek van verschillende collecties kleitabletten92 op diverse teksten die op één of meerdere manieren te maken hebben met de Judese ballingen in Babel.93 Pearce en Wünsch publiceerden de tekst van deze kleitabletten in 201494 in Documents of Judean Exiles and West Semites in Babylonia in the Collection of David Sofer in de serie Cornell University Studies in Assyriology and Sumerology.95 Bi e ko t zal Wü s h pu li atie Judeans by the Waters of Babylon. New Historical Evidence in Cuneiform Sources from Rural Babylonia in the Schøyen Collection. With Contributions by L.E. Pearce verschijnen in de serie Babylonische Archive.96 Het oudste tablet uit de eerste publicatie dateert van 572 v.Chr.; de meeste tabletten komen uit de periode rond 520 v.Chr. en vrijwel geen enkel tablet is jonger dan 484 v.Chr.97 Met name de oudere tabletten vormen een waardevolle toevoeging aan de reeds bekende informatie over de situatie van de Judese ballingen in Babel.98 2.2.2.3.2 Plaatsnamen Alle kleitabletten zijn opgesteld volgens een vast patroon, waarbij in de laatste regels verteld wordt in welke plaats en in welk jaar het tablet is gemaakt. Van alle plaatsnamen die voorkomen, springen er drie in het oog: Ālu-ša-Naša stad van Naša s huis, Bīt-Našar), Āl-Yāhūdu (Judastad) en Bīt-Abī-râm (Abrahams huis).99 Deze drie plaatsnamen komen het vaakst voor en op basis van de persoonsnamen 92 Het gaat hier om de privécollecties van David Sofer (Verenigde Staten), Martin Schøyen (Noorwegen) en Shlomo Moussaieff (Israël) (Wünsch, Glimpses, 249). Helaas is van deze tabletten niet meer bekend waar en wanneer ze gevonden zijn. Pearce doet de volgende suggestie: ‘athe tha ha i g ee sto ed o dis a ded and su se ue tl e o e ed i Āl-Yāḫūdu, Bīt-Našar or Bīt-A ī-râm, they most likely survived the last millennia in close proximity to each other, where they were finally disposed of or set aside by their ancient owners, presumably i a u a ad i ist ati e e te i the egio . (Pearce, Documents, 9). 93 Pearce, Documents, vii. De op de tabletten voorkomende namen met een Jahwistisch element wijzen op de Judese achtergrond van de genoemde personen. Deze namen zullen niet in alle gevallen te maken hebben met een Judese achtergrond, maar we kunnen aannemen dat dit voor het grootste deel wel het geval is. Er zijn ook namen waarvan op het eerste gezicht onduidelijk in hoeverre deze een Judese achtergrond hebben. Voor een dis ussie hie o e , zie: Pea e, Ide tif i g Judea s , -22. 94 Eerder waren al enkele van deze tabletten gepubliceerd. Joa s, Co t ats a lo ie s ; Joa s, T ois ta lettes ; A aha Cu eifo “ou es ; A aha , I he ita e Di isio . 95 Pearce, Documents (CUSAS 28); naar de tabletten uit deze uitgave wordt verwezen met CU“A“ ge olgd door het nummer van het betreffende kleitablet (in plaats van de in eerdere literatuur gebruikte verwijzing IMMP). 96 Wünsch, Waters of Babylon (BaAr 6). In eerdere artikelen werd naar tabletten in deze uitgave wel verwezen et JWB ge olgd door een nummer. Sinds echter bekend is dat het werk in de serie Babylonische Archive uitko t, o dt e eze et BaA ge olgd doo het u e a het des et effe de kleita let. 97 Er zijn überhaupt weinig vondsten bekend van kleitabletten die jonger zijn dan 484 v.Chr.; zie hierover Pearce, Documents, 4 en Wae zegge s E d of A hi es . 98 Zie 2.2.2.1 en 2.2.2.2. en cf. Magdalene, Slavery , 116. 99 Magdalene, Slavery , 116; Wünsch, Glimpses , 250-251. 25 die hierbij genoemd worden kan gezegd worden dat deze plaatsen voor een aanzienlijk deel door mensen met een Judese achtergrond bewoond werden.100 Er zijn twee tabletten bekend waarop de vermelding URU šá lúia-a-ḫu-du-a-a voorkomt.101 Zowel het determinativum LÚ als de uitgang –āia ge tili u ge e aa dat Judeeë s eg U‘U ia-a-ḫu-du, te leze is als Ju- oete leze . I late e ta lette leze e ge oo e hie stad a de dastad .102 Bekende plaatsen die verder in het tekstcorpus voorkomen zijn Babylon103, Nippur104, Karkara105 e Keš106. Het feit dat Āl-Yāhūdu en Bīt-Našar in één tablet tegelijk genoemd worden doet vermoeden dat beide nederzettingen bij elkaar in de buurt lagen.107 Eén tekst uit het corpus is geschreven i Āl-Nā -Ka ā i, een stad die ook in Ezech. 1,1.3 genoemd wordt.108 2.2.2.3.3 Maatschappelijke status De kleitabletten uit de besproken collectie hebben veelal de te betalen rente over een stuk land als onderwerp.109 De termen die hierbij gebruikt worden geven ons een beeld van de juridische verhoudingen tussen de Judeeërs en de Babylonische staat. Tegelijk lijkt het administratieve systeem zich steeds verder te ontwikkelen; om recht te doen aan deze ontwikkeling, wordt telkens benoemd in welke periode een bepaalde term gebruikt wordt. De rente die betaald moet worden, wordt aangeduid met de term gišBÁN (7:2), in het Babylonisch aštu.110 Letterlijk betekent dit woord oogla d ;111 de achtergrond hiervan bespreek ik bij de verwerking van gegevens (2.3.2). Op grond van de verwantschap van de tabletten zes tot en met negen mogen we aannemen dat ook in CUSAS 28 6 (561 v.Chr. ee de gelijke oogla d elasti g edoeld I Āl-Yāhūdu as te i ste % a de populatie van een Judese achtergrond. Pea e, Ide tif i g Judea s , 20. 101 CUSAS 28 1:16 (572 v.Chr.); zo ook BaAr 6 1:14 (568 v.Chr.). 102 Bijvoorbeeld CUSAS 28 6:18 (561 v.Chr.). Overigens is er uiteraard een veelheid van schrijfwijzen van deze naam, zoals vaak het geval is in het Babylonisch. Zie voor een totaal overzicht van de schrijfwijzen van Judastad: Pearce, Documents, 312. 103 CUSAS 28 44, 45, 61; BaAr 6 5, 93. 104 CUSAS 28 82. 105 BaAr 6 59, 85, 89, 97. 106 CUSAS 28 12. 107 CUSAS 28 83. 108 Joa s, Co t ats a lo ie s : . 109 Er komen meer onderwerpen aan bod, maar onze interesse gaat uit naar de oudste tabletten, omdat die gegevens bieden van de periode vlak na de wegvoeringen. Voor een totaaloverzicht van de onderwerpen, zie Pearce, Documents, xxxiv-xxxvi. 110 Het door de Babyloniërs gebruikte spijkerschrift is overgenomen van de Sumeriërs. Daardoor bevat het Babylonische schrift nog allerlei Sumerische elementen (logogrammen). Deze worden weergegeven in kapitale letters of in superscript als het om een classificatie van het bijbehorende woord gaat. Caplice, Akkadian, 1-9. Voor een verdere bespreking van CUSAS 28 7, zie Pearce, Documents, 108-109. 111 Borger, ABZ, 170; het woord aštu eteke t lette lijk oog . Hie a afgeleid is de beteke is oog lee goed ; het gaat om een stuk land, toegekend door de koning, waaraan oorspronkelijk de verplichting was verbonden om een boogschutter van uitrusting te voorzien (CAD q, 147-155). 100 26 wordt. CUSAS 28 2:6 maakt melding van de zeldzame term īt azanni, pijlkoke la d . Aa ge o e wordt dat dit hetzelfde betekent als het eerder genoemde aštu.112 De datering van dit tablet is problematisch, omdat de tekst sterk beschadigd is. Pearce komt uiteindelijk tot een datering tussen 572 v.Chr. en 564 v.Chr.; ik gebruik hier de jongste datering.113 Deze belasting kan betaald worden aan een tussenpersoon. De tabletten CUSAS 28 6 (561 v.Chr.), 7 (551 v.Chr.), 8 (551 v.Chr.) en 9 (551 v.Chr.) verschaffen enige informatie over de persoon ‘apā-Yā a, die opt eedt als tussenpersoon tussen degenen die het land bebouwen en degene aan wie de opbrengst afgestaan moet worden. De duidelijkste situatieschets komen we tegen in CUSAS 28 7. Volgens dit tablet uit 551 v.Chr. is ‘apā-Yā a ee zeke e hoe eelheid ge st e s huldigd aan de landeigenaar Enlil-ša -uṣur; hij moet deze bij de volgende oogst afstaan bij de poort van het pakhuis van het landgoed van de a ūgi.114 Het landgoed waar het hier over gaat is eigendom van de koning115; deze heeft het direct of indirect aan ‘apā-Yā a toegekend. De tevens genoemde Ninurta-ana- ītišu is een knecht van Enlil-ša -uṣur; hij is verantwoordelijk voor het verzamelen van de opbrengst.116 De term lúdēkû duidt degene aan die de belasting van overheidswege int. In CUSAS 28 83:6 (538 v.Chr.) wordt deze functie bekleed doo de Judeeë Yā a-iz ī, de elasti gi e a Judastad. I CUSAS 28 12:7 (533 v.Chr.) komen we dezelfde functie tegen, daar bekleed door de Judeeër Ṭā šala .117 Vanaf 528 v.Chr. zijn er diverse tabletten die spreken over een (eventueel gezamenlijke) aanschaf van ossen.118 Vanaf 518 v.Chr. komen we in de tabletten veel meer aanduidingen tegen die iets vertellen over de aard van het landgoed waarover belasting geheven wordt en de status van de Judeeërs. De voorkomende termen worden hieronder besproken. De schatting van de te betalen belasting wordt aangeduid met de term imittu (ZAG.LU).119 De akkers waarover belasting betaald moet worden, heten in het algemeen A.ŠÀ , in het Babylonisch Pearce, Documents, 100-102. De transliteratie van de tekst die īt aza i eteke t luidt: É a-za-an- i . Pearce, Documents, 101. 114 Deze term duidt een militaire functie binnen de cavalerie aan; we komen deze ook tegen in Jer. 39,3 (Pearce, Documents, 109). Vermoedelijk diende deze betaling in natura het onderhoud van een in de omgeving gestatioee de ilitai e ee heid Wü s h, Glimpses , 253). 115 Aangeduid als NÍG.GA LUGAL; NÍG.GA staat voor akkū u (Borger, ABZ, , dat eige do eteke t CAD m1 133; i di e t etaalt ‘apā-Yā a dus aa de ko i g. 116 In dit tablet van gemiddelde lengte valt op hoe uitgebreid en ingewikkeld de administratieve systemen waren in het Babel van die tijd; de Babyloniërs waren gewend om alles ook uitgebreid en punctueel vast te leggen. 117 Wü s h, Glimpses , 254. We komen deze titel ook tegen in Joa s T ois ta lettes , 27-28 no. 2. Voor verwijzingen naar teksten uit het Mu ašû archief waarin deze term voorkomt, zie Stolper, Entrepreneurs and Empire, 83. 118 CUSAS 28 29 (508 v.Chr.), 30 (507 v.Chr.), 31 (513 v.Chr.), 50 (521 v.Chr.), 51 (528 v.Chr.), 75 (522 v.Chr.). 119 Het gaat dus om imittu B (CAD i-j, 123-125). 112 113 27 eqlu.120 Ook worden de aanduidingen īt itti en aštu gebruikt. Een īt itti (É rit-ti of rit-tu4) duidt een door de koning verleend grondbezit aan.121 De term aštu eteke t oogla d , zoals ee de aa gegeven.122 De term šá ŠUII duidt aan wie de landeigenaar van de akker(s) in kwestie is. De Judeeërs worden diverse malen aangeduid met de term šušā u.123 Het woord šušā u is afgeleid van het Indo-Iranese woord aś a-śa i zo ge Ba lo is h is daa o oo paa de . De ee ste eteke is i het Neo- paa de t ai e of stalk e ht . Daa a afgeleid duidt deze te aan die een staatsafhankelijke positie bekleedt.124 Deze statusaa duidi g ee pe soo o dt o de st eept doo het gebruikte determinativum LÚ.125 De šušā u stond weer onder supervisie van een šak u, een manager of andere ambtenaar.126 Het was voor de Judeeërs mogelijk om carrière te maken, zo blijkt uit de levensloop van Aḫī a . Zijn naam komt regelmatig voor in tabletten uit de periode na 518 v.Chr.127 Deze Aḫī a is een zoon van de eerder genoemde ‘apā-Yā a en verschijnt als getuige in een tablet waarin de opbrengst van diverse booglanden wordt geïnventariseerd.128 In latere tabletten is deze Aḫī a degene die de door de Judeeërs te betalen belasting inzamelt en afstaat aan de landeigenaar Iddinâ.129 Nog weer later blijkt Aḫī a ondernemer te zijn en heeft hij een eigen brouwerij opgericht om dadelbier te produceren.130 120 We komen deze term tegen in CUSAS 14 (517 v.Chr.), 15 (517 v.Chr.), 16 (512 v.Chr.), 19 (511 v.Chr.), 20 (511 v.Chr.), 21 (512 v.Chr.), 24 (508 v.Chr.). In een aantal tabletten komen we de term šá ŠUII ook tegen om aan te geven onder welke gouverneur het gebied stond. Dan luidt de tekst echter: <šá ŠUII muš-ta-nu lúNAM> šá e-bir ÍD: o de de auto iteit a Ušta u, gou e eu a E e a i CUSAS 28 18:7-8; 19:3-4; 20:3; 21:2-3; 24:2). ÍD (AENGUR) = ā u (rivier); Borger, ABZ, 200. We kennen deze term ook uit Ezra; zie bijvoorbeeld Ezra 5,6 (‫)ע ַבר־נַ ֲה ָרה‬. ֲ 121 CAD r, 387-388; CUSAS 28 26:5 (501 v.Chr.), 27:3 (497 v.Chr.). 122 We komen deze term tegen in CUSAS 28 27:1 (497 v.Chr.), 39:1 (tussen 522 en 486 v.Chr.). 123 Namelijk in CUSAS 28 14 (517 v.Chr.), 15 (517 v.Chr.), 16 (512 v.Chr.), 18 (512 v.Chr.), 19 (511 v.Chr.), 20 (511 v.Chr.), 21 (512 v.Chr.), 32 (510 v.Chr.), 24 (508 v.Chr.), 25 (507 v.Chr.), 26 (501 v.Chr.), 33 (518 v.Chr.). 124 CAD shin 3, 378; I othe A hae . te ts chiefly from the Murašû a hi e , šušā u indicates a dependent ju idi al status . 125 Dete i ati o Be ufs- u d Völke a e . Bo ge , ABZ, 137. Een determinativum staat voor het woord waar het over gaat en duidt de aard van het woord aan. Of het om een materiaal, een dier of een functie gaat: voor iedere soort is een determinativum. 126 Pea e, Ide tif i g Judea s , ; “tolpe , Entrepreneurs and Empire, 72-82. 127 Onder andere in CUSAS 28 14-18 (517-512 v.Chr.) en BaAr 6 6, 12 (512 v.Chr.). 128 CUSAS 28 14, 15 (517 v.Chr.); BaAr 6 12; Pearce, Documents, 120. 129 CUSAS 28 16-18, BaAr 6 6 (512 v.Chr.). Deze Iddinâ is weer belasting verschuldigd aan Mudammiq-Nabû, en representant van de gouverneur van Eber-Nari; deze laatste staat onder de koning. Pearce, Documents, 130. 130 Deze informatie is af te leiden uit CUSAS 28 40 en 45. 28 2.2.2.3.4 Naamgeving Op de tabletten komen diverse namen voor met daarin het Jahwistische element Yāḫû of Yā a . Zelfs de Babylonische tabletschrijvers wisten dat deze elementen verwezen naar een godheid, getuige het goddelijke determinativum131 dat ze er in de meeste gevallen voor schrijven.132 Het is niet nodig om al deze namen de revue te laten passeren; slechts een aantal in het oog springende voorbeelden bespreek ik hier.133 Rondom de in 1.2.2.3.3 besproken Aḫī a kan een stamboom gereconstrueerd worden. De grootva- der van Aḫī a heette Samak-Yā a de HEE‘E heeft o de steu d , zij ade ‘apā-Yā a de HEE‘E heeft ge eze ij op ee . )ij ijf zoo s d age de a e Nī -Yā a de HEE‘E is feest , Yāḫû-azza de HEE‘E is ste k , Yāḫû-iz ī de HEE‘E is li ht , Ḫaggâ ij helpe ge o e e Yāḫûšu de HEE‘E is e lossi g .134 In CUSAS 28 77 (528 v.Chr.) vinden we een vader die zijn kinderen zowel Judese (Aqabi-Yā a als Babylonische (Nabû-aḫ-uṣur) namen gegeven heeft.135 Er is een geval bekend van een Judeeër die een verkorte vorm van zijn naam gebruikt in een Babylonische omgeving (Bania), terwijl hij binnen zijn eigen gemeenschap de Hebreeuwse versie handhaaft (Bana-Yā a . De e ko te o Ba ia as ee bekende Babylonische naam, die niet geassocieerd werd met een Judese achtergrond.136 Elders vinden e ee Yāḫu-ša a-uṣur (CUSAS 28 4 (550 v.Chr. die dezelfde pe soo is als Bēl-ša a-uṣur (CUSAS 28 2 (564 v.Chr.), 3 (552 v.Chr.)). Deze naam wordt gedragen door iemand met een overheidsfunctie; het is onduidelijk of het gaat om een Babyloniër of om een Judeeër die zijn naam aangepast heeft.137 Uit het aantal Judese namen in Āl-Yāhūdu blijkt dat vijfendertig procent van de bevolking een Judese achtergrond heeft. Voor een stad als Nippur is dit drie procent.138 Zie noot 110 en 125; het determinativum dat voor goden gebruikt wo dt, is DINGI‘ “oe e is h oo god , eestal afgeko t et d . 132 Pearce, Documents, 16. 133 Voor een volledig overzicht van de voorkomende Judese namen met hun betekenis, zie Pearce, Documents, 14-93. 134 Pearce, Documents, 7-8, 33-93. 135 Pearce, Documents, 222. 136 Pea e, Ide tif i g Judea s , -25. We komen deze persoon onder andere tegen in CUSAS 28 84 (528 v.Chr.). 137 Pea e, Ide tif i g Judea s , -28. Pearce gaat uit van het eerste en neemt daarbij aan dat het moeilijk voorstelbaar is dat een Judeeër zijn kind een naam zou geven met een dergelijk Babylonisch predicaat, waarin om bescherming voor de koning gebeden wordt. Deze aanname lijkt mij minder waarschijnlijk dan zij doet voorkomen, onder andere gezien de oproep in Jer. 29,7 om de vrede van de stad te zoeken. Hoofdargument voor het sta dpu t a Pea e is e hte dat Ba lo ië s die Bēl-ša a-uṣur heetten vanaf 551 v.Chr. een andere naam moesten aannemen, omdat vanaf die tijd de kroonprins deze naam draagt. Andere verklaringen zijn echter ook goed mogelijk, bijvoorbeeld de gewoontes om als ambtenaar in verschillende plaatsen verschillende namen te dragen. Voor verdere vindplaatsen van de naam, zie Tallqvist, Namenbuch, 42. 138 Pea e, Ide tif i g Judea s , . 131 29 2.2.2.3.5 Tweetaligheid Op verschillende tabletten vinden we op de zijkant Paleo-Hebreeuwse tekens. Soms is niet te bepalen wat hiermee bedoeld wordt;139 op CUSAS 28 10 (550 v.Chr.) vinden we echter de naam van ŠalamYāḫu, die op het tablet voorkomt als Šalam-Yāma.140 De naam is in het tablet gekrast, wat aangeeft dat de klei toen nog niet hard geworden was. Kennelijk werd in 550 v.Chr. door de Judeeërs in Babel nog Hebreeuws gebruikt. 2.3 HET LEVEN VAN DE JUDEEËRS IN BABEL In deze paragraaf onderwerp ik de in 2.2 onderzochte gegevens aan nader onderzoek, om tot een zo compleet mogelijk beeld te komen van het leven van de Judeeërs in Babel. Bijzondere aandacht is er voor de gegevens uit de eerste decennia na de wegvoering. Als deze gegevens ontbreken, probeer ik met behulp van latere gegevens deze vroeg-exilische periode te reconstrueren. 2.3.1 Woonplaats ballingen Ee deel a de Judeeë s k eeg huisa est i of in de buurt van het paleis van de koning; dit gold in ieder geval voor koning Jojachin en zijn vijf zonen. Een ander deel van de Judeeërs kreeg een gebied toegewezen om zich te vestigen. De in 1.2.2.3 geanalyseerde teksten bieden aanknopingspunten tot een lokalisering van dit gebied. De tabletten zijn overwegend geschreven in de nederzettingen Judastad , Našars huis en Abrahams huis . Vanwege (sporadische) vermeldingen van andere steden lijkt het waarschijnlijk dat deze nederzettingen ten oosten en zuidoosten van Nippur zijn geweest.141 In ditzelfde gebied lag ook Nā Ka a u, waar in Ezechiël aan gerefereerd wordt.142 De ge oe de st oe i Ps. , duide de ka ale aa die te i igatie aa gelegd a e i het gebied ten oosten en zuidenoosten van Nippur. Dit gebied floreerde in het derde en tweede millennium, maar had eerder als strijdveld gediend voor de talloze oorlogen die Neo-Assyrische koningen met Elam hadden gevoerd. Neo-Babylonische koningen gebruikten ballingen om onderbevolkte gebieden in belangrijke delen van het rijk economisch te laten herleven; het feit dat de Judese woonplaatsen in een dergelijk gebied gelokaliseerd werden impliceert dat ook de Judese ballingen op deze manier ingezet werden.143 Bijvoorbeeld de drie ‫ ש‬s op CUSAS 28 1 (572 v.Chr.). CUSAS 28 10:4; zie ook Pearce, Documents, 82, 112. Het voorkomen van zowel –Yāḫu als –Yāma geeft aan dat deze twee vormen uitwisselbaar zijn. 141 Me k op dat ook het a hief a de Mu ašûs i Nippu opgeg a e is; o dat de ta lette a eel late datu zijn (vanaf 454 v.Chr.) kan deze vindplaats niet als argument dienen voor de primaire woonplaats van de Judeeërs. 142 Ezech. 1,1.3; zie 1.2.2.2.2. 143 Wünsch, Glimpses , 251-253. 139 140 30 2.3.2 Maatschappelijke status Hoe was de maatschappelijke status van deze Judeeërs? Waren zij slaven? Verrichten zij dwangarbeid?144 Opnieuw zijn het de recent gepubliceerde kleitabletten (zie 2.2.2.3) die belangrijke aanknopingspunten bieden om op deze vragen een antwoord te formuleren. In de tabletten van na 518 v.Chr. zijn termen te vinden die wijzen op vrij concrete administratieve verhoudingen tussen de Judeeërs en de overheden. De Judeeër wordt aangeduid met šušā u, een term die een staatsafhankelijke positie aanduidt;145 de šušā u ezit ee oogla d : ee doo de staat toege eze stuk g o d aa oo e- taald moest worden met dienstverlening in het leger, andersoortige dienstverlening of belasting.146 In later tijd waren deze vormen van belasting uitwisselbaar. Het boogland was eigendom van een landeigenaar, die het weer van de staat pachtte.147 De kleitabletten die we hebben gaan voor het grootste deel over het inschatten van de opbrengst van het stuk land waarover belasting betaald moet worden. De opbrengst kon gemakkelijk afgevoerd worden via de kanalen die waaraan de booglanden gelegen waren.148 In kleitabletten uit de periode vóór 518 v.Chr. treffen we veel minder administratieve termen aan. Dit heeft twee redenen. Ten eerste was het opstellen van een administratieve tekst iets anders dan het invullen van een formulier. Er lijken weliswaar allerlei ongeschreven regels te zijn, maar toch had de schrijver veel ruimte om de tekst naar eigen inzicht vorm te geven en eventueel ook te corrigeren. Daarom is het ontbreken van administratieve termen geen hard bewijs voor het ontbreken van een duidelijk administratief systeem. De tweede reden is dat de administratieve regeling rondom booglanden nog sterk in ontwikkeling lijkt te zijn; met name in de Achaemenidische periode149 zijn dergelijke regelingen verder uitgewerkt. Daarom kan er veel minder informatie ontleend worden aan de teksten van voor 518 v.Chr. Is er dan verder niets te zeggen over de periode vóór 518 v.Chr.? De term šušā u treffen we vóór 518 v.Chr. in het geheel niet aan in het besproken tekstcorpus; de te 144 oogla d komt wel voor in twee eerdere tabletten, respectievelijk uit 564 v.Chr. en 551 De geanalyseerde oudtestamentische teksten kunnen een dergelijke slavenpositie doen vermoeden; toch zijn meer interpretaties mogelijk; daarom wordt eerst ingegaan op informatie uit de buiten-Bijbelse bronnen. 145 Oels e , Neo-Ba lo ia Pe iod , . 146 Als iemand een stuk land ontving van de koning, kon daaraan de verplichting tot militaire dienstverlening verbonden zijn. De te oogla d wijst erop dat de bezitter ook verplicht was als boogschutter werkzaam te zijn. Deze verplichting kon echter afgekocht worden (Oelsne , Neo-Ba lo ia Pe iod , . 147 Er wordt wel gesproken over het bestaan van ḫaṭru, een verzameling van šušā us; in sommige tabletten vers hij t ie a d die zo ḫaṭru representeert. De term ḫaṭru komt in het besproken tekstcorpus verder niet voor en het is voor dit onderzoek ook niet van belang er verder op in te gaan. Zie voor meer informatie Stolper, Entrepreneurs and Empire, 54, 67, 71 noot 6. 148 Wü s h, Glimpses , 253. 149 Dit is de periode van Perzische Rijk (550-330 v.Chr.). Vanaf 550 v.Chr. komt het Perzische rijk op en in 539 v.Chr. wordt Babylon door de Perzen ingenomen (Veenhof, Geschichte, 288-289). 31 v.Chr.150 Deze twee attestaties bieden grond voor de hypothese dat de Judeeërs na hun wegvoering di e t ee de gelijk oogla d he e o t a ge .151 De in Ezech. 1,1.3 en Ps. 137,1 genoemde kanalen passen goed binnen deze context. Mogelijk duiden de ‫ ֲע ָר ִבים‬in Ps. 137,2 op dadelpalmen; de Judeeërs verbouwden op de booglanden onder andere dadelpalmen. Er werd van hen verwacht dat zij van de opbrengst van deze stukken land een gedeelte afdroegen aan de staat. In directe zin moest met de opbrengst bijvoorbeeld een ter plaatse gestationeerde legereenheid worden onderhouden. Een knecht van de landeigenaar controleerde deze betalingen, zodat de hogere overheden er nauwelijks aan te pas kwamen. De Judeeërs worden in de periode voor 518 v.Chr. niet aangeduid met de term šušā u; gezien hun werkzaamheid op booglanden is het aannemelijk dat ze wel een dergelijke staatsafhankelijke positie bekleedden. Binnen de Babylonische maatschappij was dit niet bepaald de meest gebonden positie. Er waren talloze maatschappelijke posities waarin men afhankelijk was van een meester, een landeigenaar of een tempel. Tempelslaven en huisslaven hadden vrij weinig bewegingsvrijheid.152 Iemand die volledig vrij was werd aangeduid met de term a a ē: zoo pelijke positie van een šušā u leek meer op een a ē dan op een tempelslaaf. a a ee gegoede .153 De maatschap- Als de positie van een šušā u niet zo gebonden was als die van een slaaf, waarom spreekt het Oude Testament dan toch over knechten (2 Kron. 36,20) en een zwaar juk (Jes. 47,6)? Allereerst is het belangrijk op te merken dat uit de onderzochte bronnen niet opgemaakt kan worden of de gedeporteerde Judeeërs direct na hun wegvoering beschouwd werden als šušā u. Het is mogelijk dat men in eerste instantie minder bewegingsvrijheid had. Daarnaast is het referentiekader op het punt van slavernij en dienstbaarheid voor de Judeeërs heel anders dan dat voor Babyloniërs. Binnen de Babylonische maatschappij genoot een šušā u een behoorlijke mate van vrijheid; vanuit oudtestamentisch perspectief staat deze vrijheid ver af van wat vrijheid moet heten. De Judeeërs verrichtten gedwongen arbeid en bezaten geen grond in het gebied aa ze oo de . I Juda had uitge oepe e i zo ge al ee ju eljaa i het oo uitzi ht, aa ij ijheid e d .154 Bij de profeten was deze gedachte aan een dergelijk jaar van vrijlating nog altijd springlevend.155 De Babyloniërs kenden dit systeem niet en dus was er vanuit de Babylonische cultuur op dit punt geen enkel toekomstperspectief. De oudste attestatie a zo oogla d is uit .Ch . Ju sa, Bogenland . Wünsch, Glimpses , 254. 152 Zie voor een uitgebreide analyse van dit onderwerp: Dandamaev, Slavery, 626-642. 153 Oels e , Neo-Ba lo ia Pe iod , . 154 Lev. 25,10. 155 Jes. , ; Je . , . . ; Eze h. , ; Tatlo k, Li e t . 150 151 32 Ten derde mag beslist niet onderschat worden hoe traumatisch zowel de wegvoering uit Jeruzalem als het wonen en werken in Babylon voor de Judeeërs geweest is. Dit wordt nog versterkt door het volgende; onder de voor de wegvoering verantwoordelijke officieren wordt ene Nergal-Sarezer ge oe d, die de fu tie ‘a ag heeft.156 Vijfendertig jaar na dato treffen we in een kleitablet deze zelfde functie aan, wat erop wijst dat de Judeeërs onder andere aan hem (of aan zijn opvolger) een deel van de opbrengst van hun akkerland moeten afstaan.157 De traumatische ervaring van de wegvoering bleef daardoor vers, omdat de Judeeërs op deze manier continu geconfronteerd werden met degenen door wie ze weggevoerd waren.158 Het feit dat in 2 Kron. 36,20 gesproken wordt over Judeeërs als knechten heeft dus te maken et het oudtesta e tis he pe spe tief op ijheid. De aa de i g z aa juk zoals e die i Jes. , tegenkomen, heeft hangt samen met het aanhoudend traumatiserende karakter van de Babylonische ballingschap.159 2.3.3 Integratie en zelfidentificatie van de Judeeërs Het Babylonische deportatiesysteem had niet tot doel om verschillende bevolkingsgroepen met elkaar te vermengen (2.1.2). In hoeverre was er dan toch sprake van integratie van de Judeeërs in de Babylonische maatschappij? De o t ikkeli g a de aa stad a de Judeeë s aa Judastad zoals beschreven in 2.2.2.3.2 treffen we verder nergens aan. Kennelijk werden de Judeeërs in relatief korte tijd eerder beschouwd als inwoners van het land dan als ballingen.160 Daarnaast laten de kleitabletten zien dat al in 548 v.Chr. de Judeeërs van Judastad hun eigen zakelijke transactie deden, waarbij geen andere Babyloniër dan de schrijver van het tablet aanwezig moest zijn.161 Tegelijkertijd blijkt met name uit de kleitabletten dat de Judeeërs zich sterk als Judeeër identificeerden. Personen van Judese herkomst geven hun kinderen tot in late geslachten namen met een Zie Jer. 39,3. Zijn Babylonische naam moet Nergal-ša a-uṣur geweest zijn. CUSAS 28 7 (551 v.Chr.). 158 Het feit dat de wegvoering van 586 v.Chr. plaatsvond onder leiding van Nebuzaradan, hoofd voedseldistributie, doet overigens vermoeden dat de hele deportatie in het kader stond van voedselvoorziening. Zie Jer. 39,910. 159 Zie ook Koole, Jesaja II/1, 401. Voor een uitgebreide bespreking van de psychologische impact van wegvoering, zie Kelle, Interpreting Exile, 253-344. Uiteraard is op grond van de tot nu toe behandelde gegevens niet uitgesloten dat een deel van de Judeeërs als slaaf gebruikt werd. Hier zijn echter geen aanwijzingen voor te vinden en het sp eke o e ee juk lijkt a toepassi g te oete zijn op de groep ballingen als geheel. Het is daarom o o tkoo aa o dat juk et iets a de s da lette lijke sla e ij te e i de . 160 Pea e Ide tif i g Judea s , . 161 Pearce, Documents, 106; het gaat hier om CUSAS 28 5 (548 v.Chr.). Uit het handschrift blijkt dat het tablet gemaakt is door een getrainde Babylonische schrijver (Wünsch, Glimpses , 252; Magdalene, Slavery , 123-125). Overigens moet opgemerkt worden dat de Babyloniërs op deze manier controle hadden over alles van waarde wat in de Judese gemeenschap van eigenaar wisselde. Tegelijk zijn tot op heden nergens Judese namen van tabletschrijvers gevonden, wat de mogelijkheid openlaat dat de Judeeërs bewust buitengesloten werden van het leren van spijkerschrift. 156 157 33 Jahwistisch element. Een goed voorbeeld hiervan is de in 2.2.2.3.4 genoemde Aḫī a ; het is goed mogelijk dat zijn grootvader Samak-Yā a og i Is aël ge o e is. Aḫī a zelf leefde tijdens de bal- lingschap en was een groot zakenman. Hij geeft zijn zoons bijna allemaal een naam met een religieuze betekenis.162 Een ander punt is de tweetaligheid in onder andere Judastad, wat ook past in het patroon van zelfidentificatie. Kortom: de Judeeërs participeerden zoveel als mogelijk in de Babylonische maatschappij, maar voelden zich tegelijk sterk verbonden met hun Judese achtergrond, cultuur en religie.163 2.4 EVALUATIE In 2.3 heb ik behandeld wat er bekend is over de wegvoering van de Judeeërs: het waarom en het hoe, de plaats waar de Judeeërs moesten gaan wonen, het werk dat ze moesten doen en de impact hiervan zijn aan bod gekomen. In de zeven punten hieronder is kort samengevat wat de in 2.2.2.3 besproken kleitabletten toevoegen aan onze kennis over de ballingschap. 1. De verwoesting van Jeruzalem en de wegvoering van groepen Judeeërs hadden tot doel het bezweren van de onrust in Juda en het importeren van werkkrachten in Babylon, om te voorzien in de voedselbehoefte (2.1.2). 2. De Judeeërs die weggevoerd werden waren afkomstig uit de bovenste lagen van de bevolking; het grootste deel kwam uit Jeruzalem (2.1.3). 3. De ballingen van koninklijken huize kregen huisarrest in of nabij het paleis van de koning van Babel; een deel van de overige ballingen kreeg stukke oogla d toege eze om daar graan of dadelpalmen te verbouwen (2.3.1). 4. De officieren die verantwoordelijk waren voor de wegvoering zijn ook degenen aan wie de ballingen op de booglanden hun inkomstenbelasting moesten betalen. Door dit contact met degene door wie men weggevoerd was (of met zijn opvolger), werd de herinnering aan de wegvoering levend gehouden (2.3.2). 5. De maatschappelijke gebondenheid van de ballingen op de booglanden bestond in opgelegde lasten die jaarlijks voldaan moesten worden (militaire dienstverlening, andere vormen van dienstverlening, het betalen van inkomstenbelasting). Tegelijk was er een zekere mate van vrijheid in de wijze van leven en de invulling van het werk (2.3.2). Pea e e kt e o e op: The transmission of Judean names across multiple generations suggests an established e ha is fo p ese i g a st o g Judea ide tifi atio ithi this fa il . (Pea e, Ide tif i g Judea s , 29). 163 Ook Pearce merkt dit op: Take togethe , the appea a e of multiple generations of individuals bearing Yahisti a es a d the high pe e tage of fa ilies at Āl-Yāhūdu that pe petuate the use of Yah isti a es a oss generations point to a pattern of Judean self-ide tifi atio . (Pea e, Ide tif i g Judea s , 9). 162 34 6. Er was een relatief snelle integratie van de Judese ballingen in de Babylonische maatschappij: men werd in korte tijd niet meer als ballingen geïdentificeerd en de Judeeërs traden zelf op als handelende partijen, zo blijkt uit de kleitabletten (2.3.3). 7. Uit de naamgeving blijkt dat er sprake was van een sterke zelfidentificatie van de Judeeërs: men bleef zich identificeren met het eigen volk en de eigen religie (2.3.3). 35 3. THEOLOGISCH PERSPECTIEF OP DE BALLINGSCHAP IN JEREMIA Tot nu toe is deze studie historisch van karakter. In het vorige hoofdstuk zagen we hoe de ballingschapsgeschiedenis van Juda in het bredere kader van de geschiedenis van het Oude Nabije Oosten geplaatst moet worden. We zagen ook welke nieuwe informatie de recent gepubliceerde tekstedities aan deze kennis toevoegen. In dit derde hoofdstuk staat het Bijbelboek Jeremia centraal. Hierin ga ik na hoe de ballingschap in het boek Jeremia verwerkt wordt. Na een verkenning van de achtergronden van het boek (3.1) behandel ik de prediking van Jeremia tot de wegvoering van 597 v.Chr. (3.2). Deze prediking bestaat uit de aankondiging van oordeel en heil. In 3.3 zien we hoe de heilsbeloften verwerkelijkt zullen worden. Jeremia maakt duidelijk dat een toekomst van heil op dit moment in Babel zelf ligt (3.4, 3.5). In 3.6 blijkt dat er vanuit Juda geen toekomst te verwachten is. Babel wordt echter niet gevrijwaard van het oordeel (3.7). De precieze verhouding van de aankondiging van het oordeel en de belofte van heil zien we in 3.8. Het hoofdstuk eindigt met een evaluatie waarin de belangrijkste bevindingen op een rij gezet worden (3.9). In dit hoofdstuk verwijs ik steeds naar de historische informatie uit het vorige hoofdstuk wanneer deze relevant blijkt te zijn voor een goed begrip van de achtergrondsituatie, of zelfs beslissend is voor een juiste exegese van de tekst. 3.1 HET BIJBELBOEK JEREMIA In deze eerste paragraaf wordt kort ingegaan op het ontstaan van het Bijbelboek Jeremia. Vervolgens komt de structuur van het boek aan bod; deze is belangrijk voor het begrijpen van de verschillende delen. In de derde paragraaf staat de profeet Jeremia zelf centraal. 3.1.1 Ontstaan van het boek Jeremia De titel van deze paragraaf roept direct een vraag op: welk boek Jeremia? De schriftelijke overlevering kent namelijk twee versies van het boek: de Hebreeuwse versie (Masoretische Tekst) en de Griekse versie (Septuaginta). Een belangrijk kenmerk van de laatstgenoemde versie is dat zij korter is dan de Hebreeuwse versie en dat de profetieën tegen de volken elders gelokaliseerd zijn. Ik ga verder niet in 36 op het vraagstuk welke versie oorspronkelijker is; de hier bestudeerde versie van Jeremia is de Hebreeuwse, die ons binnen de kerkelijke traditie als canoniek is overgeleverd.164 Er zijn in het verleden diverse modellen gepresenteerd die een verklaring bieden voor het veelkleurige en soms paradoxale karakter van het boek Jeremia. Sommige commentatoren pogen de tekst te ontbinden in diverse bronnen, tradities of redacties. In deze studie is het boek Jeremia als geheel object van onderzoek en wordt gepoogd om recht te doen aan de dynamiek van zowel het geschrift als de tijd waarin het geschreven is.165 3.1.2 Structuur en samenhang Het Bijbelboek Jeremia bevat diverse tijdsaanduidingen, waardoor we weten wanneer een bepaalde profetie is uitgesproken.166 Uit deze tijdsaanduidingen blijkt ook dat het boek niet geheel chronologisch, maar op basis van andere kenmerken geordend is. Dit maakt de vraag relevant naar de structuur en de innerlijke samenhang van het boek Jeremia.167 In Jer. 1 wordt de profeet Jeremia in zijn tijd geplaatst. Jer. 1,2-3 laat de profetieën van Jeremia in twee delen uiteenvallen: tijdens de regering van Josia en vanaf de regering van Jojakim tot het elfde jaar van Zedekia. Deze indeling wordt opgepakt in Jer. 25,3, waar de eerste periode blijkt te duren van het dertiende tot en met het drieëntwintigste regeringsjaar van Josia.168 Jer. 25 vormt zo een schakelhoofdstuk tussen het eerste en het tweede deel van Jeremia; het blikt terug169 en vooruit170. Jer. 1,110 en Jer. 25 zijn dus de hoekdelen van het eerste deel van Jeremia. Aan deze hoekdelen grenzen de twee visioenen in Jer. 1,11-19 en het dubbelvisioen in Jer. 24.171 164 Paul noemt diverse argumenten voor de oorspronkelijkheid van de MT. Zo zou de theologische opbouw van de MT duidelijker zijn, de reconstructie op basis van de LXX zelden een betere tekst opleveren, het oudste manuscript 4Q70 uit 200 v.Chr. zeer dicht bij de MT staan, latere citaten meestal op de MT teruggaan en de LXX meer afgestemd zijn op Hellenistische lezers, wat zou wijzen op een ontstaansdatum rond 200 v.Chr. (Paul, Jeremia, 25-32). 165 Vanuit deze literair-historische benadering is uitsplitsing van de tekst in eerdere bronnen, contemporaine tradities of latere redacties een middel dat pas als laatste middel van exegese toegepast wordt. 166 Problematisch hierbij is de tijdsaanduiding in Jer. 27,1, die niet lijkt te kloppen met de rest van het hoofdstuk; het feit dat deze aanduiding als problematisch ervaren wordt bevestigt dat aanduiding en profetie op elkaar betrokken moeten worden. 167 De ordening van de LXX is anders dan die van de MT. Blijkbaar hadden de verschillende redactoren van het Bijbelboek een motief voor de rangschikking van de verschillende hoofdstukken en boekdelen. 168 Fischer, Jeremia, 127; de eenheid Jer. 1-20 op grond van de overeenkomsten tussen 1,5 en 20,(14-)18 (Lundbom, Jeremiah 1-20, 93-95; Paul, Jeremia, 17) is op inhoudelijke gronden wel interessant, maar de historische spanningsboog van 1,2-3 naar 25,3 is sterker, omdat in beide gedeelten het historische program van het hele boek verwoord wordt. 169 De oproep tot bekering is verworpen (25,4-7), het volk zal worden weggevoerd (25,9); het land zal braak liggen (25,11), maar na zeventig jaar is er een terugkeer (12-14). 170 Er wordt met name vooruitgeblikt op de oordeelsprofetie (25,15-38; vgl. Jer. 46-51). 171 Deze visioenen worden allen ingeleid door het ‫ה־א ָּה ר ֶֹאה‬ ַ ‫;מ‬ ָ deze woorden komen alleen hier in Jeremia voor. 37 De eerste boekhelft valt opnieuw uiteen in twee delen, te weten Jer. 1-20 en 21-24. Het eerste deel bevat de profetieën van Jeremia ten tijde van de regering van Josia (tot 609 v.Chr.; zie Jer. 3,6).172 In Jer. 1,5 zegt de HEERE dat Hij Jeremia kende vanaf de moederschoot; deze zegswijze wordt opgepakt in Jer. 20,14-18, waar de profeet zijn geboortedag vervloekt. Het spreken over de moederschoot omklemt dus Jer. 1-20. Jer. 21-24 past gezien de tijdsaanduidingen niet binnen het historisch verband van Jer. 1-25; Jer. 21 speelt zich af in de tijd van Zedekia (vanaf 597 v.Chr., zie Jer. 21,1). Jer. 22 wordt gedateerd tijdens de regering van Jojakim (vanaf 609 v.Chr., zie Jer. 22,18) en Jer. 24 speelt zich af na de wegvoering van 597 v.Chr. (zie Jer. 24,1). Het motief voor de plaatsing van deze hoofdstukken heeft te maken met de inhoud van Jere ia s oods hap. Je . 21 en 22 gaan over de wegvoering en de beeindiging van het koningshuis van David.173 Jer. 23 beschrijft de toestand van en het oordeel over de geestelijke leidslieden. Jer. 24 bevat een afsluitend visioen, waarbij de blik gericht wordt op de ballingen. Zoals Jer. 25 in historisch opzicht een schakelhoofdstuk is, zo is Jer. 24 dat in theologisch opzicht. In paragraaf 2.3 wordt hier dieper op ingegaan. Samenvattend kan gesteld worden dat Jer. 21-24 binnen de eenheid 1-25 geplaatst zijn vanwege hun theologische relevantie voor het eerste boekdeel. Het tweede deel van Jeremia bevat Jer. 26-51. Deze boekhelft valt ook weer in kleinere eenheden uiteen. De eerste grote eenheid is Jer. 26-29, waarin het onderscheid tussen ware en valse profetie een belangrijk motief is.174 Het volgende deel, Jer. 30-33, o dt ook el het t oost oek ge- noemd. Hierin wordt gesproken over een nieuw verbond en een terugkeer naar het beloofde land. Jer. 34-35 verhaalt over de ongehoorzaamheid van Zedekia (Jer. 34) in contrast met de gehoorzaamheid van de Rechabieten (Jer. 35). Dit contrast wordt expliciet gemaakt in Jer. 35,13-19. De te o d ‫ב ִרית‬, ְ Jer. , . . . . e gesta d doe e e- ‫הקים‬, Jer. 35,16) verbinden deze twee hoofd- stukken aan elkaar en aan het vorige deel (Jer. 30-33). Jer. 36-45 wordt bijeengehouden door het spreken over Baruch (Jer. 36,4vv.; 45,1vv.).175 Jer. 36 beschrijft opnieuw de verwerping van het woord van God door de koning en de zijnen; in Jer. 37-44 volgt een beschrijving van de gebeurtenissen voor, tijdens en na de verwoesting van Jeruzalem.176 In Jer. 45 vinden we een troostwoord voor Baruch. Jer. 46-51 vormt een zelfstandig deel en bevat de profetieën tegen de volke , afgeslote oo de 172 et tot zover de a Je e ia Jer. 51,64). Jer. 52 moet gezien worden als een appendix waarin de verwoesting Dit gedeelte (Jer. 1-20) bevat verder geen tijdsaanduidingen; er is echter geen reden om te denken aan een andere datering van deze profetieën. 173 Zie Jer. 21,7; 22,11.19.24-25.30. Op basis van chronologie zou hoofdstuk 22 beter voor hoofdstuk 21 geplaatst kunnen worden. Dat hoofdstuk 21 toch voorop staat heeft wellicht te maken met de continuïteit rondom de persoon van Pashur (Jer. 20,1; 21,1). Jer. 21 vertoont parallellen met Jer. 37, alleen ligt de focus in dat laatste hoofdstuk a de s. Dit lijkt ij oo eeld uit de aa sp aak huis a Da id Je . , die e i Je . iet tegenkomen. 174 Zie Jer. 26,4-9; 27,14-15; 28; 29,8-9. 175 Deze Ba u h heeft de p ofetieë uit Je e ia s o d opgeteke d Je . ,6). Het is aannemelijk dat deze Baruch ook een belangrijke rol gespeeld heeft in de eerste redactie van het boek Jeremia. 176 Jer. 37 en 38 eindigen beide met de vermelding dat Jeremia zich ophield op het binnenplein (Jer. 37,21; 38,28); hier bleef hij tot Jeruzalem werd ingenomen (Jer. 38,28). 38 van Jeruzalem (586 v.Chr.) nog eenmaal verteld wordt. Dit hoofdstuk vertoont veel overeenkomst met 2 Kon. 24 en 25. Op grond van het voorgaande komen we tot de volgende indeling: Deel I: 1-25 Deel II: 26-51 1-20 Roeping en prediking van Jeremia ten tijde van Josia 21-24 Oordeel over het koningshuis en de geestelijke leidslieden 25 Ballingschap en oordeel over de volken 26-29 Ware en valse profetie 30-33 Het troostboek 34-35 Zedekia en de Rechabieten 36-45 Verwerping van Gods Woord en de gebeurtenissen voor, tijdens en na de verwoesting van Jeruzalem Appendix: 52 46-51 Volkenprofetieën 52 De verwoesting van Jeruzalem 3.1.3 De profeet en zijn profetie De profeet Jeremia is afkomstig uit het plaatsje Anatoth, uit een priestergeslacht (Jer. 1,1). Hij profeteerde in de aanloop naar en rond de verwoesting van Jeruzalem, werd uiteindelijk meegevoerd naar Egypte en stierf daar.177 Jeremia profeteerde tijdens de regeringsperiode van de koningen Josia, Joahaz (Sallum), Jojakim, Jojachin en Zedekia (Mattanja). Je e ia e d ge oepe als p ofeet oo de olke Je . , . Deze oepi g o dt uitge eide weergegeven in Jer. 1,10, waar met een zestal infinitieven gesproken wordt over het afbreken en opbouwen van koninkrijken.178 In de profetieën van Jeremia vinden we dit terug; de profeet zegt Juda het oordeel aan en heeft woorden van hoop voor zowel Juda als Israël. In Jer. 27 wordt contact gelegd met omliggende volken en in Jer. 46- i de e de p ofetieë tege de olke . Je e ia s oods hap is dus internationaal gericht. Bij monde van Jeremia gaat de HEERE op appellerende wijze in gesprek met verschillende koninkrijken, waarbij reactie verwacht wordt van de hoorder. In dit gesprek worden niet zozeer algemene waarheden verkondigd, maar waarheden die betrekking hebben op een specifieke tijd en situatie.179 177 Paul, Jeremia, 3-4. Brueggemann, Like Fire in the Bones, 24-28. 179 Je e iah, the a and his truth, is time-bound. He belongs to his time and place deeply in love with his people, deeply in hate with them also. So he spoke his truth to his time, and ot o e tha that. B uegge a , Like Fire in the Bones, . P opheti spee h […] is o ete talk i pa ti ula i u sta es he e the g eat purposes of God for the human enterprise come down to particulars of hu t a d heali g, of despai a d hope. Brueggemann, Like Fire in the Bones, . Deze tijd et okke heid a Je e ia s oods hap is at ij et eft ee goede verklaring van de schijnbare tegenstrijdigheden die we in het boek Jeremia tegenkomen (bijvoorbeeld 178 39 Zo verkondigt het boek Jeremia een God die vol hartstocht de Judeeërs probeert te bereiken om hen tot bekering te bewegen. Deze bewogenheid zien we terug in het leven van Jeremia, die als drager van Gods boodschap in alle opzichten gebukt gaat onder dramatische gebeurtenissen van zijn tijd.180 3.1.4 Relatie tot Deuteronomium en de profeten Het boek Jeremia bevat in thematiek en woordgebruik opvallend veel overeenkomsten met andere boeken van het Oude Testament, met name Deuteronomium, Hosea en Amos. Er wordt wel verdedigd dat het boek Jeremia terug te voeren is op separate bronnen.181 Een andere hypothese is dat de profeet Jeremia in zijn verkondiging putte uit een bredere profetische traditie.182 Zonder deze visies verder te bespreken, geef ik kort weer waarin Jeremia met deze boeken overeenkomt in formulering of beeldspraak. In Jer. 1 wordt de roeping van de profeet Jeremia beschreven. God geeft Zijn woorden in de o d a Je e ia e e eelt he alles te sp eke at Ik u ge iede zal .183 Deze twee elementen (Gods gave en bevel) zijn terug te vinden in Deut. 18,18. Verder treedt Jeremia op als voorbidder voor het volk, 184 een rol die Mozes ook vervulde.185 In de verkondiging van Jeremia wordt vooruitgeblikt op een nieuwe uittocht186 en een nieuw verbond.187 Verder wordt in Deuteronomium aangekondigd dat de HEE‘E het olk a zij g o dge ied eg zal ukke .188 Wanneer Jeremia de ballingschap aankondigt, gebruikt hij dezelfde woorden.189 De profeet Hosea vergelijkt het verbond van God met het volk met een familieband en noemt verbondsbreuk overspel.190 Het speciale karakter van de verbondsrelatie tussen God en Israël klinkt ook door in de profetieën van Amos.191 Zowel Amos als Hosea spreken van een ballingschap; het volk rondom de positie van Babel). Dit tegenover de meerstemmigheidshypothese zoals verdedigd door Modine (Modine, Dialogues, 17-80), waarin in feite de dynamiek van het boek Jeremia vastgelegd wordt in een statisch systeem van verschillende groepen. Weliswaa is Modi e s e ade i g s h oo , hij staat e hte iet e af a diachrone benaderingen, waarbij de tekst uitgesplitst wordt in verschillende bronnen of ontmanteld op basis van redactiehypotheses (Brueggemann, Like Fire in the Bones, 18-40). 180 De sterke betrokkenheid van Jeremia op zijn boodschap en zijn tijd is te proeven in Jer. 20,7-18, waar de profeet zich in het hart laat kijken. 181 Deze hypothese werd voor het eerst geopperd door D.B. Duhm in 1901 (Duhm, Jeremia) en vervolgens opgepakt door S. Mowinckel (Mowinckel, Komposition des Buches Jeremia). Voor een beschrijving van de verdere Forschungsgeschichte op dit punt, zie Lalleman, Jeremiah in Prophetic Tradition, 19-48. 182 Voor een verdediging van deze visie, zie Lalleman, Jeremiah in Prophetic Tradition, 49vv. 183 Jer. 1,7.9.17. 184 Jer. 7,16; 11,14; 14,11. 185 Vgl. Ex. 32,11-13. 186 Jer. 16,15. 187 Jer. 31,31-34. Peels, The Lion Has Roared, 103. De plaats van het verbond in de profetische traditie wordt uitgebreid besproken in Lalleman, Jeremiah in Prophetic Tradition, 165-208. 188 Deut. 29,28. 189 Vgl. Jer. 1,10; 12,14.15.17; 18,7.14; 24,6; 31,28.40; 42,10; 45,4. Zie verder 3.2. 190 Hos. 2,1vv. Lundbom, Jeremiah 1-20, 142. 191 Am. 3,2. 40 mag op zijn eigen land niet blijven;192 ze zulle sp eekt e pli iet o e eg oe e oo ee tijd ge a ge e zij .193 De profeet Amos ‫)גלה‬.194 Jeremia gebruikt dezelfde termen195 en metaforen196 en staat daarmee in de traditie van zijn voorgangers.197 3.2 DE WEG RICHTING DE BALLINGSCHAP: HET OORDEEL VAN DE HEERE Vóór de wegvoering van 597 v.Chr. verkondigt Jeremia het oordeel van de HEERE aan de inwoners van Juda. In dit hoofdstuk wordt nagegaan wat dit oordeel inhoudt en hoe de reactie van het volk geleid heeft tot de ballingschap. 3.2.1 De aankondiging van het oordeel We vinden in het boek Jeremia verschillende aanklachten richting het volk; de meest veelomvattende aanklacht is die van de verbondsbreuk.198 De relatie tussen de HEERE en het volk wordt vergeleken met het huwelijk tussen man en vrouw en met de relatie tussen een vader en kinderen. Het volk heeft deze verbondsrelatie verbroken; dit blijkt uit het dienen van afgoden.199 Daarnaast handelt het volk niet rechtvaardig200 en ontheiligt het de sabbat, een teken van het verbond.201 Het voorgeslacht luisterde niet naar het Woord van God202 en ook de hoorders van Jeremia nemen Gods boodschap niet serieus.203 Vanwege deze zonden moet de profeet van Godswege het oordeel aanzeggen; hij doet dit eelde d. Va uit het oo de zal e k aad ko e : God oept ko i k ijke die Jeruzalem en de andere steden in Juda zullen belegeren.204 Deze te a uit het oo de ‫)מ ָצפֹן‬ ִ had voor de Judeeërs een donkere bijklank vanwege de relatie met de chaosmachten;205 bij Jeremia ligt het accent op de eigenlijke auteur van deze bedreiging: God die met Zijn oordeel komt. In eerste instantie is nog ondui- 192 Hos. 9,3; vlg. Am. 9,15. Hos. 6,11; Am. 9,14. 194 Am. 5,5.27; 6,7; 7,11.17. 195 Vgl. bijv. Jer. 13,19. Zie verder 3.2. 196 Jer. 3,14; 31,32. 197 Peels, The Lion Has Roared, 103. 198 Zie onder andere Jer. 3,1.22; 11,1-8. 199 Zie onder andere Jer. 4,1; 7,5-6; 10,1-5. 200 Zie Jer. 4,22; 5,1.26-28; 6,19; 7,5-6; hetzelfde wordt bedoeld in Jer. 8,13. 201 Jer. 17-19-27; voor de sabbat als verbondsteken, zie Ex. 31,17 (Koorevaar, Theologie, 208). 202 Jer. 7,24.26. 203 Jer. 25,7. 204 Jer. 1,11-16; de manier van spreken geeft het goddelijke karakter van de bedreiging aan (Hill, Friend of Foe, 47-53). 205 Childs, E e f o the No th . 193 41 delijk wat precies verstaan moet worden onder de telkens terugkerende term k aad a uit het oo de .206 I Je . lijkt het oo deel te estaa uit ee eg oe i g ‫)גלה‬.207 De macht vanuit het noor- den krijgt in Jer. 20 een gezicht: Babel.208 De progressie in de oordeelsaankondiging hangt samen met de voortdurende ongehoorzaamheid van het volk. Jeremia refereert in zijn oordeelsaankondiging van meet af aan sterk aan het verbond; dit blijkt uit de metaforen die hij gebruikt en uit het feit dat hij het verbond expliciet ter sprake brengt. Het oordeel dat dreigt, wordt beschreven in termen die herinneren aan de vloek van het verbond.209 Voor de hoorders van Jeremia moet deze taal bijzonder appellerend hebben geklonken.210 3.2.2 Het oordeel is onafwendbaar In Jer. 1-25 klinkt heel regelmatig de oproep tot bekering.211 Deze oproep is niet altijd even expliciet; de aanzegging van het oordeel heeft echter ook zonder duidelijke oproep tot boete de bedoeling om de hoorders te bewegen tot bekering. Dit wordt onder andere duidelijk in Jer. 18,6-10: de bedoeling van de profetie is niet slechts het voorspellen van de toekomst; de profetie beoogt juist bekering bij de hoorders.212 Als het volk zou gehoorzamen aan de oproep van Jeremia, zou de straf niet komen.213 Het uit lij e a het oo deel is i het egi a Je e ia s e ko digi g ee eële ogelijk- heid. Geleidelijk vindt er een kentering plaats in de gepredikte mogelijkheid tot ontkoming. In Jer. 7,16 klinkt voor het eerst de opdracht van God aan Jeremia om niet meer voor het volk te bidden. Deze oproep klinkt nog tweemaal, in Jer. 11,14 en in Jer. 14,11. In Jer. 12,15 klinkt voor het eerst de belofte van terugkeer; deze belofte impliceert dat de wegvoering inderdaad zal plaatsvinden. In Jer. 15,1 wordt duidelijk gemaakt dat het oordeel onafwendbaar is:214 zelfs als Mozes of Samuël voor Gods aangezicht stonden, zou God het oordeel niet afwenden. Dit wordt bevestigd in Jer. 25, waar kort teruggeblikt wordt op Jer. 1-24. 206 Jer. 4,6; 6,1.22; 10,22; 13,20; 15,12; 16,15. Jer. 13,19. 208 Jer. 20,4-6. 209 Deut. 28,37.41; vgl. Jer. 15,2. 210 Holladay veronderstelt dat het boek dat in 622 v.Chr. in de tempel gevonden werd, een oude vorm van het boek Deuteronomium is (2 Kon. 22) en dat conform Deut. 31,9-13 dit boek iedere zeven jaar tijdens het Loofhutte feest e d oo geleze Hollada , The Years of Jeremiah s Preaching , 130-131). Als deze hypothese juist is, moet de terminologie van Jeremia de Judeeërs wel heel bekend in de oren hebben geklonken. 211 Kilpp, Nierreißen und aufbauen, 14; voor oproep tot boete, zie 3,12-18.22; 4,1-2; 6,8; 7,3-4; 9,23-24; 13,1517; 18,11. In het tweede deel van Jeremia komt deze oproep veel minder voor. 212 Zie voor een verdere uitdieping van het karakter van de profetie Ch ishol , P ophe . 213 Jer. 3,12.14; 6,8; 13,16. 214 I ei e Bedi gu gssatz it e ei te Hauptsatz a ht e ih kla , daß die Lage a solut aussi htslos ist. (Fischer, Jeremia 1-25, 495). De enige oproep tot bekering die hierna nog volgt in dit deel (Jer. 18,11) wordt direct gevolgd door een afwijzing van de kant van het volk (Jer. 18,12). 207 42 Het eerste deel van Jeremia laat dus een geleidelijke ontwikkeling zien van de boodschap die de profeet brengt. In eerste instantie is er sprake van oordeelsprediking met de opdracht tot boetedoening en beke i g. De Judeeë s e e Je e ia s oods hap iet te ha te e o t e e zi hzelf zo alle onschuld. Ten gevolge hiervan is het oordeel van God onvermijdelijk.215 3.3 GOEDE EN SLECHTE VIJGEN Het oordeel van de ballingschap is niet meer af te wenden. Toch spreekt Jeremia ook van een heilvolle toekomst. In deze paragraaf ga ik na hoe deze twee lijnen van oordeel en belofte met elkaar samenhangen. Jer. 24 is in dit kader een beslissend hoofdstuk en staat daarom centraal in deze paragraaf. 3.3.1 De relevantie van Jer. 24 Jer. 24 is alleen al vanwege de plaatsing een belangrijk hoofdstuk; in het structuuroverzicht (2.1.2) werd duidelijk dat het samen met de twee visioenen in Jer. 1 grenst aan de hoekdelen van het eerste boekdeel. Zoals in de visioenen van Jer. 1 vooruitgeblikt wordt op het komende oordeel,216 zo wordt in Jer. 24 vanuit de werkelijkheid van de ballingschap geduid hoe de belofte van verlossing gestalte zal krijgen.217 3.3.2 Exegese Jeremia 24 begint met een visioenformule: ... ‫ה ְר ַאנִי יְ הוָ ה וְ ִהנֵ ה‬. ִ 218 We hebben hier dus niet te maken met een boodschap van Jeremia aan het volk; er wordt namelijk niet gezegd dat Jeremia de inhoud hiervan moet gaan vertellen aan zijn volksgenoten.219 215 Volgens Lalleman is er na Jer. 36,29-31 geen hoop meer op het ontgaan van het oordeel (Lalleman, Jeremiah in Prophetic Tradition, 161-162). Na Jer. 25 heeft het appel van de profetie eerder te maken met het accepteren van het oordeel van God (zie bijv. Jer. 27 en 29). De oproep tot bekering (Jer. 26,3 en 35,15; vgl. 36,3) bevindt zich in hoofdstukken die in historisch opzicht vóór de eerste wegvoering geplaatst moeten worden. Vgl. ook Peels, The Lion Has Roared, 111-114. 216 Zie Jer. 1,12.14-16 (Fischer, Jeremia 1-25, 716). In de visioenen van zowel Jer. 1 als Jer. 24 vraagt God aan Jeremia wat hij ziet, waarop deze de situatie beschrijft. 217 Zie Jer. 24,1.5-10; de vraag naar vervulling van de belofte stoelt onder andere op Jer. 23, waar de gesproken wordt o e ee e ht aa dige “p uit die e ekt zal o de Je . , . Modi e itee t Ni holso i ste e d en noemt Jer. 24 het kernhoofdstuk van het hele boek (Modine, Dialogues, 175; Nicholson, Preaching, 110). Zimmerli spreekt van een evaluatie van het voorgaande en hoop voor de toekomst. The ai ha a te isti [ a Jer. 24, JAR] is ot a a ou e e t of Yah eh s i te tio s fo the futu e, ut a e aluatio of the disast ous events for Judah that had already taken place. What would seem to be the obvious assessment of them is to be tu ed upside do . Yah eh s futu e elo gs ot to those ho appea ed i these e e ts to ha e ee p efe e tiall t eated Yah eh s judg e t ut to those ho had al ead ee judged – provided that they returned to Yahweh, as the o ditio atta hed to e se states. Citaat in Modine, Dialogues, 183; Zimmerli, Visionary Experience , 112-113. 218 Paul, Jeremia 24,1. 219 De vijgenmetafoor wordt opgepakt in Jeremia 29:17; daar maakt het wel deel uit van de verkondiging van Jeremia. 43 Jeremia ziet twee vijgenkorven die voor de tempel neergezet zijn. Het beeld roept Deut. 26 in herinnering, waar het offeren van eerstelingen geboden wordt.220 De ene korf bevat goede vijgen die lijken op de eerstelingen van de vroege oogst,221 de andere korf bevat vijgen die vanwege hun slechte kwaliteit oneetbaar zijn. In het licht van Deut. 26 wijzen deze twee korven op twee soorten mensen; de eerste groep bewijst zijn dankbaarheid voor de verlossing uit Egypte en het ontvangen van het land dat vloeit van melk en honing en erkent daarin de HEERE als Verlosser en God.222 De tweede groep mensen heeft kennelijk het slechtste van de opbrengst gebracht en legt daarmee een grote ondankbaarheid aan de dag richting de HEERE. Het beeld van vijgen maakt deel uit van de tuinmetaforiek die in het boek Jeremia vaker gebruikt wordt. Binnen deze metaforiek duidt de wijnstok of de vijgenboom op de mens; de vruchten staan voor de daden van de mensen; de HEERE is de Koning of de Eigenaar van de tuin.223 Het feit dat e o e ijge gesp oke o dt onderstreept dus dat het in het visioen gaat om de daden van men- sen. De betekenis van dit visioen wordt uitgelegd in Jer. 24,5-10. Zowel in vers 5 als in vers 8 wordt een groep aangeduid die te maken heeft met één van de vijgenkorven. De eerste groep bestaat uit de personen die weggevoerd zijn naar Babel: Jechonia en de zijnen.224 De tweede groep bestaat uit Zedekia en de zijnen, inclusief zij die naar Egypte gegaan zijn.225 Welk verband is er tussen deze twee groepen en de twee vijgenkorven? Het gebruik van de werkwoorden in Jer. 24,5.8 biedt een antwoord op deze vraag.226 In vers 5 wordt de overdrachtelijke betekenis van de korf goede vijgen aangegeven. 220 Deut. 26 vormt een inclusio met Deut. 12 en omvat de verzameling geboden van Deut. 13-25. Het hoofdstuk is daarmee een kernhoofdstuk binnen Deuteronomium (McConville, Deuteronomy, 376). Jer. 24,1 bevat niet exact dezelfde woorden als Deut. 26. In Deut. 26,2 gaat het over ‫ ֶטנֶ א‬ko f ; Koehle -Baumgartner verwijst naar het Egyptische dnj.t; ‫ ֶטנֶ א‬komt verder alleen in Deuteronomium voor); Jer. 24,1 spreekt over een ‫דּדי‬ ַ pot of ketel ; e gelijk ook dūdu A (CAD d 170) en 2 Kron. 35,13). Verder gebruikt Deut. 26,4.10 voor neerzetten ‫ינח‬, terwijl Jer. 24 ‫ יעד‬gebruikt. Beide verschillen zijn te klaren vanuit het feit dat Jeremia niet verwijst naar Deut. 26 zelf, maar naar de bestaande praktijk die uit Deut. 26 voortgekomen is. Deut. 26,3 impliceert immers dat het gaat om een regulier gebod (McConville, Deuteronomy, 377). Deze link naar Deut. 26 wordt niet door iedereen overtuigend gevonden. Fischer noemt het wel, maar laat het geen beduidende rol spelen (Fischer, Jeremia 1-25, 717). Een belangrijk argument voor de relatie tussen Jer. 24 en Deut. 26 is de overeenkomst tussen de zegen en vloek (Jer. 24,6-7.9-10) en de zegen en vloek in Deut. 26 en 28. 221 Het gebruik van ‫ ְכ‬onderstreept dat het gaat om een vergelijking. 222 Dit was de belijdenis die gedaan werd bij het brengen van het offer der eerstelingen (Deut. 26,3-9). 223 Daarnaast zijn er de vergelijkingen met het huwelijk en andere onderwerpen. Zie voor een uitgebreide analyse van de tuinmetaforiek in Jeremia Jindo, Metaphor. Specifieke tekstplaatsen die Jindo hierbij noemt, zijn Jer. 1,10; 2,3.7.21; 4,3-4.17; 5,10.14; 6,9; 8,13; 9,21; 11,16-17.19; 12,2.10; 17,5-8; 21,14; 22,6-7; 23,5; 24. Jindo, Metaphor, 118, 151. O e ige s o de i dit kade goede u hte aa heid e ge e htigheid ge oe d; als sle hte u hte oe t Jes. , o e ht e hulpge oep ‫ ִמ ְש ָפח‬en ‫;)צ ָע ָקה‬ ְ deze woorden ademen dezelfde geest als het oo dpaa ge eld e e sto i g ‫)ח ָמס וַ ש ֹד‬ ָ in Jer. 6,7 en 20,8 (Jindo, Metaphor, 237). 224 Het gaat hier dus om hen die in 597 v.Chr. weggevoerd zijn, zoals blijkt uit Jer. 24,1. 225 Bij beide groepen ligt het accent op de leiders van het volk. Paul, Jeremia, 329. 226 Oosterhoff, Jeremia II, 300-302. Dit contra de NBV en Modine, Dialogues, 175-176. 44 Zo zegt de HEE‘E, de God a Is aël: )oals de ‫ֹהי יִ ְש ָר ֵאל‬ ֵ ‫ֹה־א ַמר יְ הוָ ה ֱא‬ ָ ‫כ‬ goede vijgen, zo zal Ik de weggevoerden van ‫ן־א ִכיר ֶאת־‬ ַ ‫ַכ ְּ ֵאנִ ים ַהטֹבֹת ָה ֵאֶּ ה ֵכ‬ ... ‫הּדה‬ ָ ְ‫גָ לּת י‬ Juda es hou e … Het ‫ נכר‬in vers 5 moet hier vertaald worden als es hou e als et daa i ook de otie a af ete a .227 Zoals Hij de goede vijgen aanneemt, zo neemt Hij de ballingen aan en gaat Hij met hen verder. Deze keuze voor de ballingen is een keuze te goede ‫טֹבה‬ ָ ‫)ל‬ ְ 228 en wordt niet veroorzaakt door een daad of kwaliteit van de ballingen. Aan deze daad van God zijn zegeningen verbonden (Jer. 24,6-7); God stelt Zijn oog op hen ten goede en zal hen terugbrengen naar hun eigen land.229 Dan worden de twee constructieve infinitieven uit Jer. 1,10 toegepast op de ballingen: ze zullen opgebouwd en geplant worden.230 Daarnaast klinken de zegeningen die terugkeren in Jer. 31,33: een nieuw hart om God te kennen,231 Zijn volk zijn, bekering met het hele hart. De gebruikte woorden zijn ook te vinden in Deut. 26,16-19; toch overstijgt de zegen van Jer. 24,6-7 het gebod van Deut. 26,16-19. Het belangrijkste verschil is daarin gelegen dat God Zelf het initiatief neemt in de bekering van de ballingen.232 Over de relatie tussen de korf met de slechte vijgen en de groep rond Zedekia wordt het volgende gezegd: En zoals de slechte vijgen, die vanwege ‫וְ ַכ ְּ ֵאנִ ים ָה ָרעֹת ֲא ֵשר לֹא־‬ hun slechtheid niet gegeten kunnen wor- ‫ֵת ָא ַכ ְלנָ ה ֵמר ַֹע ִכי־כֹה ָא ַמר יְהוָ ה ֵכן ֶא ֶּן‬ de , zo zal Ik )edekia ... ּ‫ת־צ ְד ִקיָ ה‬ ִ ‫ֶא‬ ake … Het werkwoord ‫ נתן‬oet i dit e a d geleze o de als ake als .233 Het bevat een dubbel object, waarbij het tweede object het ‫ ֵכן‬is, dat terugverwijst naar de slechte vijgen. Deze lezing komt overeen met wat we vinden in Jer. 29,17: 227 Dit past moeizaam binnen de vertaalmogelijkheden van Gesenius; Koehler-Baumgartner en Brown-DriverBriggs daarentegen maken aparte vermelding van de tekst met de eteke is a es hou e als gl. ook “ elik, Het gezicht, 18). Va ege o tel o o da tie kiest de Naa de se Bij el e tali g oo de e tali g e ke e , at op i houdelijke g o de ee twijfela htige keuze is. De NBV e taalt te o e hte: De goede ijge staa oo de Judese alli ge die ik a hie aa Ba lo ië he gestuu d . 228 Het te goede kee t ake te ug i Je e ia e staat da tege o e het te k ade . Je . , ; , ; , ; 44,27. Het legt een verbinding met Deut. 30,9 waar gesproken wordt over de terugkeer van de HEERE naar het volk; zie ook Deut. 28,11. 229 Hier wordt gerefereerd aan Deut. 30,3.5.9. 230 Jer. 1,10 wordt niet in zijn geheel verwerkt; de referentie laat wel zien dat in dit hoofdstuk diverse lijnen bij elkaar komen (Deut. 26; 28; 30; Jer. 1; 30). Vgl. ook Fischer, Jeremia 1-25, 48. 231 Deze zegen staat tegenover Jer. 4,22. Fischer, Jeremia 1-25, 720. 232 Dit geldt ook voor de zegen van Deut. 28,1-14 die verband houdt met Deut. 26,16-19 (McConville, Deuteronomy, 382-383). 233 Dyk, J., Hebrew Verbs . 45 … e Ik zal he ake als de afschuwelijke vijgen, die vanwege hun slechtheid niet gegeten worden. ‫אֹתם ַכ ְּ ֵאנִ ים‬ ָ ‫ וְ נָ ַת ִּי‬... ‫א־ת ָא ַכ ְלנָ ה ֵמר ַֹע׃‬ ֵ ֹ ‫ַהּ ָֹע ִרים ֲא ֶשר ל‬ Zoals de slechte vijgen verworpen worden, zo zal God Zedekia c.s. verwerpen. Ze hebben zich verzet tegen het oordeel van God en worden daarvoor gestraft.234 Deze straf wordt genoemd in Jer. 24,9-10 en blijkt een selectie te zijn van de vloekwoorden uit Deut. 28,16-68.235 Kern van de vloek is dat ze verdreven zullen worden uit hun land. 3.3.3 Verwerking In Jer. 1-23 is gesproken over de straf op de zonde van de Judeeërs. In eerste instantie was er de oproep tot bekering, maar steeds meer is duidelijk geworden dat het oordeel onafwendbaar is (zie 2.2). Tegelijk werd ook geregeld gesproken over de belofte van terugkeer (onder andere Jer. 12,15). Dit roept de vraag op hoe deze twee lijnen gecombineerd kunnen worden. Jer. 24 geeft op deze vraag antwoord. Allereerst wordt het volk van Juda in twee groepen verdeeld: Jechonia en de zijnen tegenover Zedekia en de zijnen.236 Vervolgens worden in Jer. 24 de verbondszegen en de verbondsvloek toegepast op deze twee groepen.237 Voor Zedekia en de zijnen is de verbondsvloek een consequentie van hun daden;238 voor de ballingen is de verbondszegen een vrucht van Gods keuze voor hen.239 In de zegen voor de ballingen weerklinkt behalve de verbondszegen uit Deuteronomium ook Jer. 1,10 (Jer. 24,6). Het behoorde tot de taak van Jeremia om onder andere uit te rukken en te planten. In Jer. 12,14-15 wordt gesproken over het uitrukken van de inwoners van Juda. In Jer. 24 worden zij die zi h e zette tege Gods oo dele uitge ukt uit hu la d. De alli ge zij uitge ukt e juist zij ontvangen de belofte opnieuw geplant te worden in het beloofde land. Daarmee blijkt deze eerste wegvoering getransformeerd te zijn in een mogelijkheid van redding vanuit het definitieve en vernietigende gericht.240 234 Sommigen zijn zelfs naar Egypte gegaan, een daad die in dit verband wellicht exemplarisch voor deze groep is. Het offer van de eerstelingen houdt juist verband met de verlossing uit Egypte en de dankzegging daarvoor (Deut. 26,5-8). 235 Zie bijv. Deut. 28,21.22.37.48.62. 236 Smelik, Het gezicht, 47. 237 Zoals eerder beschreven is, zijn deze te vinden in Deut. 26, 28 en 30. Paul, Jeremia, 331. 238 Brueggemann, Like Fire in the Bones, 108. 239 Paul, Jeremia, 333; van de interpretatiemogelijkheden die Kilpp voor dit hoofdstuk geeft, is de derde dus de juiste. Kilpp, Niederreißen und aufbauen, 34-35. 240 Fischer, Jeremia 1-25, 725. 46 3.4 HET JUK VAN BABEL 3.4.1 Jeremia s boodschap verworpen Jer. 25 vormt de verbinding tussen de twee boekdelen (3.1.2). Het oordeel is aangekondigd (Jer. 25,56); in Jer. 20 is duidelijk geworden dat dit oordeel een wegvoering naar Babel zou inhouden.241 Jer. 21 meldt dat het Nebukadnezar is, die ten strijde trekt.242 Het volk heeft de woorden van God niet ter harte genomen (Jer. 25,4.7); daarom is het oordeel nu onafwendbaar (Jer. 25,8-14). In Jer. 25 blijkt dit oordeel een totaliserend karakter te hebben: alle volken zijn erbij betrokken. Eerst komt het oordeel over Jeruzalem en over de volken; daarna ook over Babel.243 Je . e telt o e Je e ia s p ediking in de voorhof van de tempel.244 Er klinkt een oproep tot bekering (Jer. 26,4-9). De politieke leiders van het volk komen in actie en horen het oordeel van de geestelijke leidslieden over deze zaak: Jeremia is des doods schuldig (Jer. 26,10-11.19). Een deel van de oudsten neemt het voor Jeremia op. Er wordt melding gemaakt van de terechtstelling van de profeet Uria; Jeremia is dit lot bespaard gebleven, dankzij de bescherming van Achikam. De focus ligt in Jer. 26 niet op de boodschap van Jeremia, maar op de reactie van de hoorders. Een groot deel van de bovenste laag van de bevolking wil Jeremia doden.245 Uit Jer. 26,24 blijkt uiteindelijk ook dat het volk (‫)ה ָעם‬ ָ van plan was om de profeet te doden. De boodschap van de HEERE bij monde van Jeremia is daarmee door een groot deel van de Judeeërs definitief afgewezen.246 3.4.2 Exegese van Jer. 27 In Jer. 27 wordt duidelijk wat de boodschap van Jeremia na de wegvoering van 597 v.Chr. inhoudt. Vanwege de inhoud en de adressering van de boodschap verdient dit hoofdstuk alle aandacht. De in dit hoofdstuk beschreven gebeurtenis heeft plaatsgevonden na de eerste wegvoering uit Juda;247 de profeet Jeremia krijgt van Godswege de opdracht om de koningen van diverse omliggende 241 Jer. 20,4; zie 3.2. Jer. 21,2.7; zie ook Jer. 22,25. Jer. 24,1 blikt hierop terug. 243 Hier wordt verwezen naar de oordeelsprofetieën tegen de volken, met aan het slot de oordeelsprofetie tegen Babel (Jer. 46-51). Het is tekenend dat Babel pas als laatste gestraft wordt (‫יהם‬ ֶ ‫א ֲח ֵר‬, ַ Jer. 25,26). Dit hangt samen met het feit dat Babel de uitvoerder is van Gods oordelen (Peels, “upe s iptio , ). 244 Jer. 26 vertoont sterke overeenkomst met Jer. 7 en 36. Ten opzichte van Jer. 7 ligt de focus duidelijk anders; het gaat in Jer. 26 om de reactie van het volk op de boodschap van Jeremia (Paul, Jeremia, 353; Modine, Dialogues, 129). 245 Namelijk de geestelijke leidslieden en een deel van de oudsten (Jer. 26,11.16-17). 246 Eerder is aangegeven dat de oproep tot bekering slechts een bepaalde periode heeft geklonken (voor het laatst in Jer. 18). Jer. 26,3 geeft echter aan dat bekering in Jer. 26 nog wel degelijk een reële optie is. Hierbij moet evenwel bedacht worden dat Jer. 26 historisch geplaatst moet worden vóór de wegvoering van 597 v.Chr. De plaatsing van dit hoofdstuk heeft te maken met de verwe pi g a Je e ia s oods hap, aa ee de e ko diging van Jeremia een nieuwe focus krijgt. 247 Hier ligt nog wel de vraag hoe we Jer. 27,1 moeten lezen; gaat het om een haplografie waarbij een deel weggelaten is (Paul, Jeremia 27,1)? Of is dit vers per abuis boven dit hoofdstuk gezet (Oosterhoff, Jeremia II, 361)? Of moeten we deze profetie inderdaad lezen als ontvangen in de tijd van Jojakim (vóór 600 v.Chr.) en pas uitgesproken in de tijd van Zedekia? 242 47 landen aan te schrijven met de boodschap dat de HEERE hen als eigendom aan de koning van Babel gegeven heeft en dat ze onder dat juk moeten buigen. Ter illustratie moet de profeet een juk met riemen meesturen (Jer. 27,2-11). Deze boodschap brengt Jeremia ook aan koning Zedekia, die na de wegvoering va Je ho ia tot ko i g o e Juda aa gesteld is Jer. 37,1).248 De profeet roept op om te buigen onder het juk van Babel en zich er dus niet tegen te verzetten. Als de Judeeërs ongehoorzaam zijn aan deze opdracht, zal Gods oordeel van z aa d, ho ge e pest hen treffen (Jer. 27,13).249 3.4.3 Verwerking van Jer. 27 I Je . e e pt het olk Je e ia s oods hap et et ekki g tot Gods oo deel. De oods hap a Jer. 27 wordt gebracht na de wegvoering van 597 v.Chr. Daarom krijgt de verkondiging van Jeremia in dit hoofdstuk een andere inhoud. De Godsgezant draagt op om de Babylonische overheersing te ondergaan en er geen verzet tegen aan te tekenen. Dit geldt niet alleen het Judese politieke bestuur (Jer. 27,13-22), maar alle koningen in de Levant die bedreigd worden door de Babylonische overheersing (Jer. 27,3-12). De Babylonische overheersing wordt in het boek Jeremia diverse keren met de te juk a de koning van Ba el ‫ )עֹל ֶמ ֶלְ ָב ֶבל‬aangeduid.250 Binnen het boek Jeremia komen we het woord juk behalve in Jer. 27 alleen nog tegen in Jer. 2,20 en 5,5. In Jer. 2,20 wordt hetzelfde verband gelegd als in Lev. 26,13. Want van oudsher heb Ik uw juk verbroken,251 uw banden losgerukt. Maar u zei: Ik zal iet die e ; want op elke hoge heuvel en onder elke groene boom ligt u als hoer. 252 248 ְֵּ ‫עֹלם ָש ַב ְר ִּי ֻע‬ ָ ‫ִכי ֵמ‬ ְ ִ‫מֹסר ַֹתי‬ ְ ‫נִ ַּ ְק ִּי‬ ‫אמ ִרי לֹא ֶא ֱעבֹד‬ ְ ֹ ּ ַ‫ו‬ ‫ל־כל־גִ ְב ָעה גְ ב ָֹהה‬ ָ ‫ִכי ַע‬ ‫ל־עץ ַר ֲענָ ן‬ ֵ ‫וְ ַת ַחת ָכ‬ ‫ַא ְּ צ ָֹעה ז ֹנָ ה׃‬ Koning staat in deze zin tussen aanhalingstekens omdat Zedekia niet zondermeer gezien wordt als de werkelijke koning van Juda. Het slot van Jer. 52 wijst erop dat de toekomst van het Davidische koningshuis via Jechonia verwerkelijkt zal worden (Paul, Jeremia, 717). In het boek Ezechiël wordt deze gedachte nader uitgewerkt in Ezech. 17 (De Vries, Ezechiël, 418-420). 249 De oo de z aa d , ho ge e pest ko e e ook tege ij de loek i Je . , zie . . 250 Jer. 27,8.11.12; 28,2.4.11.14; 30,8. 251 De uitgang ‫־תי‬ ִ wordt door sommigen vertaald als een tweede persoon enkelvoud (LXX, NBV); mogelijke verkla i ge hie oo zoude ku e zij : a haïs h taalge uik, Je e ia s Be ja i itis he diale t of A a ese i vloeden (Hornkohl, Ancient Hebrew Periodization, 118-119). Toch is de lezing van een eerste persoon enkelvoud goed mogelijk en in overeenstemming met Lev. 26,13 (Rom-“hilo i, Je e iah : - , -764; Fischer, Jeremia 1, 166). 252 In dit vers is sprake van eindrijm ‫אמ ִרי … נִ ַּ ְק ִּי … ָש ַב ְר ִּי י… ִכי‬ ְ ֹ ּ ַ‫;כי … ו‬ ִ vgl. de ְ-uitgang in Jer. 2,19: ְ‫ְּיַ ְס ֵרְ ָר ָע ֵת‬ ְ‫ֹּכ ֻח‬ ִ ְ ִ‫בֹתי‬ ַ ‫ּמ ֻש‬. ְ Ook dit poëtis he e s hij sel d aagt ij aa het appelle e de ka akte a Je e ia s p ofetie (Brueggemann, Like Fire in the Bones, 9-10). 48 Hier klinkt het verwijt dat het volk van God het ene juk voor het andere ingeruild heeft: het juk van Egypte voor het juk van de zonde. In Jer. 5,5 wordt een ander verband gelegd: Ik zal tot de groten gaan en met hen spreken, ‫אֹתם‬ ָ ‫ל־הגְ ד ִֹלים וַ ֲא ַד ְב ָרה‬ ַ ‫ה־לי ֶא‬ ִ ‫ֵאלֲ ָכ‬ ‫ִכי ֵה ָמה יַ ְדעּ ֶד ֶרך יְ הוָ ה‬ want zíj kennen de weg van de HEERE, ‫יהם‬ ֶ ‫ֹה‬ ֵ ‫ִמ ְש ַפט ֱא‬ het recht van hun God; ‫ַאְ ֵה ָמה יַ ְח ָדו ָש ְברּ עֹל‬ maar zíj hebben samen het juk verbroken, ‫מֹסרֹת׃‬ ֵ ּ‫נִ ְּק‬ de banden losgerukt. In deze tekst komt de combinatie van juk (‫ )עֹל‬en riemen (‫)מֹסרֹת‬ ֵ terug, die we ook in Jer. 27,2 tegenkomen. De combinatie lijkt hier te staan voor de geboden en de dienst van de HEERE. Het woord juk heeft blijkbaar niet direct te maken met dwangarbeid of uitbuiting, maar eerder met de dienst van de zonde en de dienst van God. Jeremia roept op het juk van Babel te aanvaarden. Het gaat dus om een principiële verandering. Het volk was eens in dienst van Egypte; de HEERE verloste het volk en stelde het in Zijn dienst. Nu heeft het volk gekozen voor de dienst van de zonde; het oordeel is dus de dienst van Babel. Jeremia roept in Jer. 27 op om dit oordeel gewillig te ondergaan en het niet erger te maken dan het al is. Het juk van Babel is namelijk een ijzeren juk (28,14) en het kan slechts door God Zelf verbroken worden (Jer. 30,8). Als de Judeeërs en de koningen van andere volken dit juk gewillig ondergaan, belijden ze daarmee dat het de HEERE is die hen onder de heerschappij van Babel gebracht heeft en dat dit het oordeel is over hun eigen zonde. 3.5 CORRESPONDENTIE MET DE BALLINGEN 3.5.1 Opbouw van Jer. 29 Het negenentwintigste hoofdstuk van Jeremia draagt een uniek karakter, omdat we te maken hebben met (fragmenten van) brieven. Deze brieven geven ons een inkijkje in de correspondentie tussen de Judeeërs in Babel en de Judeeërs die nog in Jeruzalem waren. In het eerste vers wordt gesproken o e de oo de a de ief ‫;)ד ְב ֵרי ַה ֵס ֶפר‬ ִ uit de rest van het hoofdstuk blijkt dat het gaat om fragmenten uit meerdere brieven. Jer. 29,1-3 geeft achtergrondinformatie bij de brieven. Jer. 29,28 citeert Semaja die woorden van Jeremia aanhaalt. Deze woorden staan in Jer. 29,5. Vers 5 en vers 28 kunnen daarom niet in dezelfde brief staan. De kleinste eenheid 49 waar Jer. 29,28 deel van uitmaakt is Jer. 29,24-32. Daarom moet Jer. 29 ingedeeld worden in de volgende delen: 1-3 (inleidende woorden), 4-23 (eerste brief van Jeremia), 24-32 (tweede brief van Jeremia).253 3.5.2 Exegese 3.5.2.1 Inleidende woorden Jer. 29,1-3 beschrijft de historische achtergrond van de eerste brief. Jeremia heeft deze gezonden vanuit Jeruzalem aa de est a de oudste , de p ieste s, de profeten en het volk. In de adressering staan de leidslieden van het volk voorop;254 met de aa duidi g est a de oudsten (‫)יֶתר זִ ְקנֵי‬ ֶ wordt gedoeld op de oudsten die op dat moment nog in leven zijn.255 De informatie over de schrijver, de plaats van verzending en de adressanten moet uit de brief zelf genomen zijn; het feit dat ze hier in een narratieve setting weergegeven worden duidt erop dat we vanaf vers 4 tot en met 23 niet te maken hebben met het integrale schrijven van de profeet, maar met één of meerdere fragmenten of een samenvatting.256 De brief moet gedateerd worden na de wegvoering van 597 v.Chr. (Jer. 29,2)257 en tijdens de regeerperiode van Zedekia (Jer. 29,3).258 3.5.2.2 De eerste brief De verschillende onderwerpen in de eerste brief laten zich gemakkelijk afbakenen, omdat na de inleidende boodschap telkens een Godsspraak centraal staat (‫)כֹה ָא ַמר יְהוָ ה‬. Dat schept de volgende structuur:259     253 vers 4-7: opdracht aan de ballingen vers 8-9: profeten vers 10-14: belofte van terugkeer vers 15-23: verwerping van valse profetie en valse profeten Deze indeling wordt ook gevolgd door Paul, Jeremia, 383. Fischer komt op inhoudelijke gronden tot een indeling waarbij de belangrijkste scheiding valt tussen Jer. 29,20 en 21. Hij ziet Jer. 29,20 als de afsluiting van het eerste gedeelte (Fischer, Jeremia, 89-104). Het ligt echter meer voor de hand om vers 20 en 21 aan elkaar te verbinden, waarbij vers 21 de inhoud is van het woord dat volgens vers 20 gehoord en gehoorzaamd moet worden. 254 Paul, Jeremia, 385. 255 Volge s Ooste hoff duidt het oo d est op ee ge elddadige dood van de anderen (Oosterhoff, Jeremia II 29,1). 256 Ik sp eek e de el o e ee ief . 257 Voor een overzicht van ideeën rondom de in dit vers ge oe de oede a de ko i g , zie: “eitz, Theology, 52-55. 258 Fischer, Jeremia, 91. De tijdsaanduiding is vergelijkbaar met die van Jer. 24,1; op grond van de overeenkomsten tussen Jer. 24 en Jer. 29 moet het in Jer. 24 beschreven visioen gebeurd zijn voordat de in Jer. 29 weergegeven brieven geschreven zijn (vgl. onder andere Jer. 24,8 met Jer. 29,17). 259 Vgl. Lundbom, Jeremiah 21-36, 346-347. 50 Het eerste gedeelte (Jer. 29,4-7) bevat de kernboodschap van de brief;260 het volk in ballingschap krijgt de opdracht om huizen te bouwen en tuinen te planten (Jer. 29,5).261 Het volgende vers geeft de opdracht om te trouwen en te vermenigvuldigen. De slotopdracht van dit eerste gedeelte gebiedt om ede te zoeke voor de stad. We moeten ‫ ַה ִעיר‬hier lezen als het geheel van de steden van Babel, oftewel de hele staat.262 Het woord ‫ דרש‬heeft ee zoude het ku e e tale et ij e e eteke is die ede is da allee oo . Het is op alle d dat de age ; e ede hie het directe object is van ‫דרש‬, in tegenstelling tot Jer. 38,4.263 Het gebruik van ‫ דרש‬in Jer. 29,7 geeft niet alleen aan dat alles ten dienste moet staan van het bereiken van vrede, maar ook dat de vrede zelf iets is waar om gevraagd moet worden. Dit wordt nader toegespitst door het latere ּ‫ה ְת ַפ ְללּ ַב ֲע ָד‬: ִ het e olg lijkt dat dit haa op de stad slaat: i haa ede zal u idt oo haa . Uit ede zij . Het gaat dus o bidden tot de HEERE om vrede voor de stad.264 In deze vrede gaat het om de welstand van Babel in de breedste zin van het woord. Deze woorden van Jeremia doen vermoeden dat er bij de Judeeërs in Babel vragen gerezen waren rondom hun positie en het gebod van God in deze nieuwe situatie.265 Deze vragen zijn begrijpelijk omdat de ballingen losgescheurd zijn van de pijlers van Gods verbond: het koningschap, de tempel en de landsbelofte.266 De raadgeving van Jeremia is verrassend. Eerder had de profeet verkondigd dat door Gods oordeel de huizen van de Judeeërs verwoest zouden worden (Jer. 6,12; 9,11; 22,6). Nu deze verwoesting heeft plaatsgevonden, roept Jeremia op om opnieuw huizen te bouwen. Ook de oproep tot het bidden om de welstand van Babel is verrassend tegen de achtergrond van het uitdrukkelijke “ ith, Je e iah , ; de te e ou e e pla te oepe Je . , i he i e i g. De veronderstelling dat de weggevoerde Judeeërs hun eigen woning moesten bouwen wordt ondersteund door de in 2.3 beschreven situatie waarin de Judeeërs recent ontgonnen landbouwgebieden toegewezen kregen; op een dergelijk stuk land kon men een huis bouwen en een tuin aanleggen. 262 Paul, Jeremia , ; de stad o dt ade geïde tifi ee d et: aa hee Ik u he late eg oe e . Uit ee de onderzoek weten we dat de Judeeërs niet alleen in Babel zaten. Dit onderstreept dat we het ‫ ַה ִעיר‬breder moeten lezen. ‫ ַה ִעיר‬verwijst terug naar Babel (Jer. 29,5); in dit vers staat Babel tegenover Jeruzalem, zoals geregeld het ge al is i het oek Je e ia. Ve oedelijk o dt daa o gesp oke o e het e kel oud stad Peels, Bidden voor Babylon , 74-75). 263 In Jeremia is het directe object bij ‫ דרש‬verder altijd een persoon. Het lijkt erop dat de constructie van dit werkwoord met ‫ ְל‬+ object een doel aangeeft van het werkwoord, terwijl dat doel niet het directe object is. We zoude da ku e e tale : ha dele i het ela g a . Deze e tali g is de o e d a htelijke eteke is a het letterlijke zi h e ege aa aarbij ‫ ְל‬de bewegingsrichting uitdrukt. Deze grondbetekenis vinden we bij Gesenius en Vgl. Jer. 30,17 en 38,4. Overigens maken zowel Gesenius als Koehler-Baumgartner en Brown-DriversBriggs geen vermelding van het gebruik van ‫ ְל‬in dit verband. 264 De HEERE is het onderwerp van dit vers (‫יתי‬ ִ ‫;)הגְ ֵל‬ ִ toch is de HEERE ook het object van het bidden ( ... ּ‫וְ ִה ְת ַפ ְלל‬ ‫)אל־יְ הוָ ה‬. ֶ We hebben hier te maken met een technische term; ‫ פלל ֶאל‬wordt in het Oude Testament altijd aangevuld met ‫( יהוה‬Glanz, Participant-Reference Shifts in Jeremiah, 281). 265 Jeremia was van deze vragen op de hoogte vanwege zijn contacten op het hoogste politieke niveau in Jeruzalem. Jer. 29,29 is exemplarisch in dezen. 266 McConville, Oude Testament, 73. 260 261 51 verbod om de welstand Ammon en Moab te zoeken (Deut. 23,6).267 Als motivatie voor het zoeken van de welstand van Babel noemt hij dat in haar welstand de welstand van het volk gelegen zal zijn (Jer. 29,7). Zo geeft Jeremia op pastorale wijze leiding aan de ballingen. Dit eerste deel van de brief is het spreken van de HEERE tot de ballingen (Jer. 29,4). In het vervolg van de brief past Jeremia eerdere Godsspraken toe op de situatie van zijn adressanten. Deze eerdere Godsspraken worden ingeluid met de zogenaamde Botenformel ‫ ִכי כֹה ָא ַמר יְ הוָ ה‬.268 Op deze a ie geeft de p ofeet aa estaa de i htlij e tijdbetrokken accenten.269 We vinden deze Gods- spraken in vers 8, 10 en 16. Jer. 29,8-9 is een parafrase van Jer. 14,14;270 het volk moet zich niet laten bedriegen door de valse profeten. In Jer. 28 is het thema van de valse profetie uitgebreid aan de orde gekomen. Een valse profeet is niet door God gezonden, wat blijkt uit het feit dat zijn profetie niet in vervulling gaat (Jer. 28,9.15).271 Vanwege deze relatie tussen zending en boodschap is het begrijpelijk dat in het vervolg van de brief de boodschap van de profeet een belangrijke rol speelt. Jer. 29,10-14 benoemt de ae boodschap; Jer. 29,16-18 citeert de vloek uit Jer. 24 en in Jer. 29,21-23 wordt deze vloek toegepast op twee valse profeten. In Jer. 29,10-14 is te lezen wat God voorheeft met de Judeeërs in Babel; deze gedachten van God moeten door de profeten verkondigd worden. Zowel het woordgebruik als de inhoud van deze verzen herinneren sterk aan Jer. 24,6-7. Jeremia past de woorden uit het vijgenvisioen nu toe op de ballingen in Babel. Hij plaatst daarmee de ballingschap in een breder perspectief; na de wegvoering (‫יתי‬ ִ ‫)הגְ ֵל‬ ִ zal er ook een terugkeer (‫)ל ָה ִשיב‬ ְ komen.272 Na deze boodschap volgt een korte zin waarin de profeet de ballingen in Babel citeert: En in positieve zin: het gaat in de regel om de welstand van Jeruzalem; Ps. , aag o de elsta d a Je uzale e Je . , Je uzale … , ie zal ko e o te age aa u elsta d? . 268 Dit ‫ ִכי‬is dus niet redengevend, maar leidt een citaat in. Zie bijvoorbeeld ook Jer. 24,8, waar deze frase als tussenwerpsel onmogelijk als redengevend gelezen kan worden. Vgl. ook Jer. 28,19.21; 30,5; enz. Wagner, Prophetie, 153-182, 208-244; zie ook Chrzanowski, Verbal Hendiadys, 356-401 en Wildberger, Jahwewort, 54-72. 269 Wag e sp eekt a direktiven . Wagner, Prophetie, 241. 270 Jer. 29,8 begint met de formule ‫כי כֹה ָא ַמר‬, ִ waarmee een citaat ingeleid wordt. We vinden deze tekst nergens zo letterlijk terug; het kan zijn dat het geciteerde eenvoudigweg niet in het boek Jeremia opgenomen is. Een andere mogelijkheid is dat er hier iets vrijer geciteerd wordt. In dat geval komt Jer. 14,14 in aanmerking als geciteerde tekst. Bedacht moet worden dat in de oudheid vrijer omgesprongen werd met teksten dan vandaag de dag. Carr, Writing, 3-8, 287-297. Vgl. ook Jer. 23,21 en 27,14-15. 271 Vgl. Deut. 18,22. Voor een verdere overweging va het the a a e e alse p ofetie , zie Hout a , Schrift wordt geschreven, 196-200. 272 Zie Jer. 29,7.10. Uit het feit dat de HEERE van beide werkwoorden het subject is wordt temeer duidelijk dat God Zich presenteert als Degene die overal boven staat en de uiteindelijke Auteur is van zowel wegvoering als terugkeer (Koorevaar, Theologie, 173vv.). 267 52 Telkens273 a ee u zegt: De HEE‘E heeft o s p o- feten in Babel274 doe opstaa ‫ִכי ֲא ַמ ְר ֶּם ֵה ִקים ָלנּ יְ הוָ ה‬ ‫נְ ִב ִאים ָב ֶב ָלה׃‬ 275 Dit citaat leidt de vervloeking van de valse profeten in. De ballingen menen blijkens dit vers dat Jereia s oods hap a uit Je uzale iet odig is; ze he e in Babel immers zelf door God gezonden profeten? Voor Jeremia is het echter duidelijk dat deze profeten zichzelf gezonden hebben. Het verschil tussen ware en valse profeten blijkt uit de boodschap die gebracht wordt. Het verschil tussen de boodschap van Jeremia en die van de valse profeten is gelegen in de opvatting over de duur van de ballingschap: Jeremia spreekt over zeventig jaar, de valse profeten over twee jaar.276 Hie a hte zit het e s hil i a eptatie a het juk a Ba el . Je e ia aadt iede ee aa o dat juk te dragen; de valse profeten verbreken het.277 Dit niet accepteren van het juk van Babel verbindt de valse profeten aan de groep die in Jer. 24 vergeleken wordt met slechte vijgen.278 De in Jer. 24 uitgesproken vloek geldt dus ook voor de valse profeten. In Jer. 29,16-18 wordt deze vloek herhaald.279 Deze vloekwoorden worden in Jer. 29,19 aangevuld met woorden die we terugvinden in Jer. 7,25 en 25,8.280 Ve olge s kli kt de aa kla ht ook i hti g de ad essa te Hie a de ief: jullie he e iet geluiste d! ee o dt de e de e aa sp aak geope d e ko t het e olg e jullie, hoo het woord van de HEE‘E , Je . , o de de spa i g a Gods oo deel te staa .281 Vers 15 en 16 beginnen beiden met ‫כי‬. ִ To h o e ze gee oo dpaa , te e tale als daa o … dat of iets dergelijks. De setoema tussen beide verzen in de Masoretische tekst bevestigt dat deze zinnen niet bij elkaar horen (Würthwein, Text des Alten Testaments, 24-25). Het eerste ‫ ִכי‬gevolgd door een participium moeten we te po eel e staa : a ee u zegt of zelfs telke s a ee u zegt . 274 Het suffix achte Ba el oet hie als plaats epali g o de geleze : i Ba el . )e i, Directiv he , 744. 275 Jer. 29,15. 276 Je e ia s oods hap: Je . , ; , . De oods hap a de alse p ofete : Je . , ; gl. Je . , . 277 Jer. 27,6.9.14.16; 28,2.10.13-15. De prediking van Hananja is exemplarisch voor de valse profetie. 278 Deze g oep Je . , o dt i Je . , e oe d als jullie oede s die iet et jullie uitgegaa zij i alli gs hap ; deze toe oegi g o de st eept het verzet tegen de Babylonische overheersing dat kennelijk leefde onder de achtergebleven burgers van Jeruzalem. In Jer. 29,19 wordt dit nog breder getrokken met de aanklacht dat zij die vervloekt worden de woorden van God niet gehoorzaamd hebben. 279 Dit o t a De Hoop, The Case of Jeremiah 29 , 34-35, die zegt dat deze verzen (Jer. 29,16-20) niets te maken hebben met de rest van de brief. Wat betreft het ontbreken van de verzen 16-20 in de LXX moet gezegd worden dat een weglating hiervan in de LXX of in een Vorlage van de LXX minder bevreemdend is wanneer bedacht wordt dat Jer. 29,16-20 in zijn geheel een citaat is uit de originele brief van Jeremia. In de redactie van Jer. 29 zijn keuzes gemaakt welke delen van de originele brief relevant zijn voor deze tekst; dat er zorgvuldig geciteerd is blijkt onder andere uit het hoekige karakter van het geheel van de brief door het ontbreken van verbindende teksten of signaalwoorden (Fischer, Jeremia II, 88). Daarnaast geeft De Hoop aan dat deze verzen weinig samenhang vertonen met het tekstverband (De Hoop, The Case of Jeremiah 29 , 34-35; vgl. Kilpp, Niederreißen und aufbauen, 5455), wat een weglating door de LXX of door een Vorlage waarschijnlijker maakt dan een toevoeging door de masoretische tekst of een Vorlage daarvan (contra De Hoop, The Case of Jeremiah 29, 35-42). Vanwege de letterlijkheid van de vertaling van de LXX ligt het voor de hand dat de verzen in de Vorlage weggelaten zijn (Walser, Jeremiah, 398). 280 Fischer, Jeremia II, 103. 281 Fischer, Jeremia II, 103. 273 53 Nadat Jeremia de woorden van zijn brief een Goddelijk gewicht gegeven heeft, past hij de vervloeking van Godswege toe op twee valse profeten die werkzaam zijn onder de ballingen. De brief sluit af met de mededeling dat God Zelf getuige is van deze zaak. 3.5.2.3 De tweede brief van Jeremia Jer. 29,24-32 biedt de inhoud van de tweede brief van Jeremia. Het ontbreken van interpunctie vertroebelt de zinsstructuur; zo lijkt het citaat van Semaja een anakoloet te zijn.282 Met behulp van de volgende structurering is de brief te begrijpen:   vers 24-25a: bevel om te spreken tot Semaja vers 25bo   : ede a de Godssp aak o dat u ie e gezo de he t… vers 26-28: citaat uit een brief van Semaja  vers 28b: Semaja citeert Jeremia283 vers 29-31a: historische achtergrondinformatie waaruit duidelijk wordt hoe Jeremia op de hoogte is a “e aja s ief zou tusse haakjes ee gege e ku e o de 284 vers 31b-32: de uiteindelijke Godsspraak en dus de hoofdzin waar vers 25b-28 een bijzin van is Het conflict tussen ware en valse profetie komt in deze verzen heel duidelijk naar voren. De profeet Semaja beveelt met zijn schrijven priester Zefanja om de profeet Jeremia aan te pakken.285 Reden hiervoor is de boodschap die Jeremia eerder gebracht heeft; er volgt een citaat, voorafgegaan door een stukje i te p etatie a “e aja: het zal la g du e . Dit schrijven van Semaja wordt beantwoord door een Godsspraak bij monde van Jeremia. Semaja is niet door God gezonden; toch heeft hij namens God gesproken. Hij en zijn nageslacht zullen daarom geen deelhebben aan het heil dat de HEERE brengen zal (Jer. 29,32).286 282 Thiel, Redaktion von Jeremia 26-45, 12. Het gaat hier om Jer. 29,5; uit het citaat in Jer. 29,28 blijkt ook hoe Semaja deze woorden verstaan heeft. Daarnaast wordt hieruit duidelijk dat tussen Jer. 29,1-23 en 29,24-32 de nodige tijd verstreken is. Zie ook Glanz, Participant-Reference Shifts in Jeremiah, 272-273. 284 Vgl. Kalkman, Verbal Forms in Biblical Hebrew Poetry, 296-297, waar gesproken wordt van een overgang van een discursieve naar een narratieve structuur. Zewi heeft in de behandeling van dergelijke syntactische structuren ten onrechte alleen oog voor een qatal-vorm die een keten wayyiqtol-vormen doorbreekt (Zewi, Parenthesis in Biblical Hebrew, 64vv.). 285 Blijkbaar was deze Zefanja aangesteld in plaats van (of: onder (‫))ּ ַחת‬ ַ Jojada. 286 De terminologie in Jer. 29,32 komt overeen met die van Jer. 28,16 (vervloeking van Hananja) en vindt zijn oo sp o g i Deut. . Kilpp ziet p o le e i de aa duidi g dit olk Kilpp, Nierreißen und aufbauen, 61). Als vers 25b een bijzin is bij vers 31b-32, is het logisch dat het met aanwijzend voornaamwoord verwezen wordt naar het volk dat in vers 25b ook genoemd is. De uitdrukking ‫ ָה ָעם ַהזֶ ה‬komt vaker voor in het boek Jeremia; een aantal keer wordt het verbonden aan Jeruzalem (Jer. 4,10.11 (hendiadys); 8,5). Uit Jer. 32,42 blijkt dat er voor dit olk ehal e oo deel ook zege is. Uit het e a d Je . , -44) blijkt dat het dan gaat om het volk dat in 283 54 3.5.3 Verwerking In Jer. 29 geeft de profeet Jeremia op pastorale wijze leiding aan de ballingen in Babel. Hij wijst met zijn brieven de weg in de voor de Judeeërs verwarrende situatie. Eerder zagen we dat het door Jeremia verkondigde oordeel behelsde dat de Judeeërs uit het beloofde land weggevoerd zouden worden. Tegelijk klonk er in die oordeelsaankondiging ook al een belofte van terugkeer door (o.a. Jer. 12,15). In Jer. 29 wordt hier nader invulling aan gegeven. De ballingschap is voor de ballingen niet het laatste; hun toekomst ligt in het land van herkomst. De vraag is alleen hoe zij tot de tijd van terugkeer hun leven in den vreemde moeten inrichten. Om de raadgevingen van Jeremia (Jer. 29,5-7) juist te begrijpen, moeten deze gelezen worden tegen de historische en theologische achtergrond van de ballingen. 1. Een deel van de Judese ballingen heeft stukken ontgonnen landbouwgebied toegewezen gekregen; de opdracht is om graan of dadels te verbouwen en een deel van de opbrengst af te staan aan hun meerdere. Tegelijk hebben de Judeeërs de nodige vrijheid: ze leven niet in een concentratiekamp. Jeremia geeft leiding door heel praktisch aan te raden om huizen te bouwen en tuinen te planten (Jer. 29,5). De positie waarin de ballingen terecht gekomen zijn zal nog lang duren; op die duur moeten de Judeeërs hun leven inrichten. 2. De profeet Jeremia had de opdracht gekregen niet te trouwen, omdat er geen toekomst zou zijn voor zijn nageslacht (Jer. 16,1-4).287 Was er toekomst voor de ballingen in Babel? Jeremia raadt aan om te trouwen en kinderen te krijgen; op deze manier moeten de ballingen in den vreemde aan hun toekomst bouwen.288 3. Als het inderdaad de praktijk is dat de ee de e aa ie de Judeeë s hu elasti g etaalde dezelfde persoon was als de officier die hen uit Jeruzalem weggevoerd had (of zijn opvolger, 1.3.2), dan wordt men in het werk continu herinnerd aan de traumatische ervaring van de Jeruzalem zal wonen. I die hoeda igheid is e oo dit olk heil te e a hte e is het o e lijfsel a Je uzale Je . , , gl. Je . , ee klei e e g oep da dit olk . De laatste aa duidi g heeft uitei delijk de olle eedte a Is aël op het oog, et als de uitd ukki g God a Is aël o.a. Je . , . ; , . ; , . . . . Deze breedte is ook terug te vinden in Jer. 50,17-18, waar gerefereerd wordt aan de wegvoering van het noordrijk door Assyrië (722 v.Chr.). 287 Vergelijkbare tonen klinken in Jer. 7,34 en 25,10. Vgl. ook Jer. 6,12 en 8,10. 288 Kilpp, Niederreißen und aufbauen, 57. Kilpp spreekt zelfs over het opheffen van de vloek van Jer. 16,1-4. Volgens Kilpp gaat het in dezen niet zozeer om de praktische uitvoerbaarheid van de imperatieven van Jer. 29,5-7 als wel om de theologische implicatie ervan. De uitvoerbaarheid van deze opdracht is echter goed denkbaar. 55 wegvoering uit Jeruzalem. Het is goed denkbaar dat de Judeeërs in deze situatie behoefte hebben aan een helder geluid en duidelijke, concrete leiding in de invulling van hun leven op dit moment.289 Binnen het geheel van de boodschap van Jeremia biedt Jer. 29 een praktische uitwerking van de profetie van de terugkeer. Allereerst blijkt in concrete zin wie uit kunnen zien naar een toekomst in het beloofde land. Het zijn diegenen die het juk van Babel en daarin het oordeel van God accepteren, daarmee gehoorzamend aan de woorden van God. Daarnaast blijkt hoe deze terugkeer plaats zal vinden. De polemiek met de valse profeten laat zien dat er verschil van mening was over de duur van de alli gs hap. Het eige lijke pu t a Je e ia s oods hap is e hte iet dat de alli gs hap ze e tig jaar duurt,290 maar dat Gods oordeel gedragen en Gods woorden gehoorzaamd moeten worden.291 In die weg is er toekomst voor de ballingen in Babel. Naast deze boodschap van heil verkondigt Jeremia het oordeel aan hen die het juk van Babel niet accepteren; dit zijn Zedekia cum suis en de valse profeten. 3.6 GEEN TOEKOMST VANUIT JUDA Na Jer. 29 volgt het zogeheten troostboek (Jer. 30-33) waarin het gaat over het nieuwe verbond, de verlossing uit Babel en de toekomst van het Davidische koningshuis. Jer. 34-35 gaan over de ongehoorzaamheid van Zedekia en de gehoorzaamheid van de Rechabieten. Jer. 36-45 maakt herhaaldelijk melding van Baruch, de zoon van Nerija; deze Baruch tekent profetieën op uit de mond van Jeremia. Jer. 36-45 beschrijft onder andere de gebeurtenissen rondom de verwoesting van Jeruzalem.292 Jer. 39 verhaalt over de verwoesting van Jeruzalem (587 v.Chr.). Zedekia wordt meegenomen naar Babel en Gedalja wordt aangesteld als gouverneur over Juda.293 Deze Gedalja roept zijn volksgenoten op om het gewone leven voort te zetten en de oogst binnen te halen. Judeeërs die uitgeweken zijn naar omliggende landen, keren terug als ze hiervan horen. Jer. 40 schetst de situatie in Juda, die de vervulling lijkt te zijn van de heilrijke toekomst waarover Jeremia profeteerde: naar elders uitgeweken Judeeërs keren terug naar Juda en halen samen met hen die achterbleven de oogst binnen.294 Dit droombeeld wordt echter ruw verstoord door ene Ismaël die samen met tien anderen gouverneur Hie ee ha gt uite aa d ook sa e dat het e s hij sel eg oe i g i ps hologis h opzi ht diepe spo e getrokken heeft in het leven van de ballingen. Voor meer vergelijkend onderzoek naar dit verschijnsel, zie Kelle, Interpreting Exile, 253-344. 290 Dit lijkt el “e aja s i te p etatie te zij a de oo de a Je e ia Je . , . 291 Kilpp, Niederreißen und aufbauen, 55-56. 292 Voor een gedetailleerder overzicht van deze hoofdstukken, zie 3.1.2. 293 Jer. 39,7; 40,5. Deze geschiedenis is verder behandeld in 2.1.3. 294 Vgl. Jer. 32,38-43; 33,6-7. 289 56 Gedalja om het leven brengt.295 Deze Ismaël probeert het overblijfsel van de Judeeërs in Mizpa naar Ammon mee te nemen; het volk loopt echter over naar Johanan, een voormalig ambtenaar van Juda, die tegenover Ismaël is komen te staan. Uiteindelijk vluchten de inwoners van Mizpa naar Egypte en ze dwingen Jeremia om mee te gaan.296 Jer. 40-44 maakt uitgebreid melding van deze gebeurtenissen in Juda na de verovering van Jeruzalem in 587 v.Chr. De situatie onder het gouverneurschap van Gedalja en de moord door Ismaël cum suis maken duidelijk dat er in Juda geen toekomst is op deze manier. God bewerkt de toekomst van heil alleen via de wegvoering naar Babel.297 Uit de geschiedenis van de moord op Gedalja blijkt dat andere wegen doodlopen.298 3.7 HET OORDEEL OVER BABEL Het oordeel van Godswege over de volken is dat zij gebracht worden onder de heerschappij van Babel. Wordt Babel zelf gevrijwaard van ieder oordeel? Is de profeet Jeremia een groot voorstander van een algehele Babylonische overheersing? De profetie tegen Babel wijst in een andere richting. Jer. 46-51 bevat profetieën tegen diverse volken. De profetie tegen Babel is verreweg de meest uitgebreide hiervan (Jer. 50-51); deze profetie is verkondigd in het vierde regeringsjaar van Zedekia (Jer. 51,59). Afwisselend wordt gesproken over de ondergang van Babel (Jer. 50,2-4.9-16.21-32 enz.) en de verlossing van de Judeeërs (Jer. 50,5-8.17-20 enz.).299 Babel heeft Juda veroverd en verwoest; nu moeten de Babyloniërs datzelfde lot ondergaan (Jer. 50,11; 51,34-35.49). Seraja krijgt van Jeremia de opdracht om de boekrol met deze profetie in Babel voor te lezen en in de Eufraat tot zinken te brengen (Jer. 51,59-64).300 Deze handeling symboliseert de ondergang van Babel. Op het eerste gezicht kan het bevreemdend overkomen dat Jeremia een dergelijk oordeel over Babel uitspreekt. De profeet heeft Nebukadnezar knecht van God genoemd (Jer. 25,9) en zijn oproep tot onderwerping aan de Babylonische overheersing (Jer. 27) lijkt hem in het pro-Babylonische kamp te plaatsen. Daar komt nog bij dat de missie van Seraja en gebeurtenissen van Jer. 27 en 28 in dezelfde tijd afspelen (Jer. 28,1). Het is echter belangrijk in het oog te houden dat onderwerping aan Babel in de verkondiging van Jeremia nooit een doel op zichzelf is. Babel is een instrument in Gods hand om het oordeel over 295 Jer. 41,1vv. Jer. 43,7; dit ondanks dat Jeremia het sterk afraadt om naar Egypte te gaan (Jer. 42). Jer. 44 bevat de verkondiging van Jeremia in Egypte. 297 Dit is te lezen in Jer. 24, 27 en 29 (zie 3.3-3.5). 298 Peels, Assassination of Gedaliah , 99-101. 299 Er wordt ook geregeld gesproken over Israël (Jer. 50,4.17-20vv.), wat aangeeft dat de scopus van het boek Jeremia uiteindelijk breder is dan alleen de toekomst van Juda. 300 Deze Seraja was een broer van Baruch (vgl. Jer. 32,12 en Jer. 51,59). Over de betekenis van ‫נּחה‬ ָ ‫ ַשר ְמ‬is discussie, maar vermoedelijk gaat het om een bestuurlijke functie. 296 57 de Judeeërs ten uitvoer te brengen.301 Zodra dit oordeel plaatsmaakt voor de verlossing van de Judeeërs uit de ballingschap, kan ook het instrumentarium door God gevonnist worden. Babel wordt schuldig gesteld vanwege zijn bloedige activiteiten tegen het volk van God.302 Er zal van Babel uiteindelijk niets overblijven (Jer. 51,58). Voor de Judeeërs in Babel zijn deze woorden een troost. In Jer. 51 wordt een stem gegeven aan het verdriet van de ballingen over de wegvoering en de gruweldaden die daarmee gepaard gingen (Jer. 51,34-35). Wanneer Seraja ten aanhoren van de Judeeërs de profetie tegen Babel voorleest, klinkt aan de oever van de Eufraat de troostrijke boodschap dat God recht zal doen.303 De profetie tegen Babel is in de Masoretische Tekst de afsluiting van de profetieën van Jeremia. Deze afsluiting spreekt boekdelen; na alles wat er gebeurd is, zal uiteindelijk ook Babel ondergaan en gloort er hoop op terugkeer voor de ballingen.304 3.8 THEOLOGISCHE LIJNEN BINNEN JEREMIA De wegvoering van 597 v.Chr. is niet alleen een oordeel, maar ook een weg naar de toekomst. Wat houdt deze toekomst in en hoe is zij verbonden met de ia Ba lo i a ? Daarop wordt in deze paragraaf ingegaan. 3.8. De belofte verbonden aan de via Babylonica In Jer. 27,22 en 29,11-14 wordt gesproken over een heilvolle toekomst. Hoe verhoudt deze heilvolle toekomst zicht tot de realiteit van de ballingschap? De profeet Jeremia maakt duidelijk dat de HEERE het handelende Subject is van zowel de wegvoering als de terugkeer van de Judeeërs (Jer. 29,4.7.14). De wegvoering is dus het door God Zelf bedoelde oordeel over de Judeeërs. Vervolgens wordt verkondigd dat er een terugkeer zal zijn na zeventig jaar. Aan het eind van deze tijd zal God de ballingen ezoeke (Jer. 29,10). Dit ezoeke ‫)פקד‬ krijgt nogal eens de connotatie van het oordeel; toch kan het ook meer neutraal en ook in positieve zin gebruikt worden.305 Uit het vervolg van Jer. 29,10 blijkt dat het ‫ פקד‬van de HEERE een positieve uitwerking heeft. God wendt Zich tot de ballingen en gaat Zijn belofte vervullen: “ elik, Book of Jeremiah , 10. God oordeelt met Babel als instrument niet alleen Juda, maar bijvoorbeeld ook Egypte (Jer. 43,8-13). 302 Peels, Against You , 43. 303 Voo ee dis ussie o e de ogelijke ez a e tege de histo i iteit a deze ge eu te is: Peels, Waarvan akte , 258-263. 304 Uit het slot van het boek Jeremia spreekt dezelfde hoop, als gesp oke o dt o e A īl-Marduk die koning Jojachin in ere herstelt (Jer. 52,31-34). 305 Vgl. i e het oek Je e ia: , ; , ; , ; , ; , ; , ; , . Bezoeke et de o otatie oo dele gaat aak gepaard met het voorzetsel ‫( ַעל‬vgl. Jer. 9,25; 11,22; 13,21; 15,3; 21,14; 23,2; 23,34; 25,12; 27,8; 29,32; 30,20; 36,31; 44,13; 51,44; 51,47; 51,52). Voor een zogeheten minimal pair van de neutrale betekenis ezoeke e de eteke is ezoeke et de o otatie a oo deel, zie Je . , . Zie voor meer informatie hierover Lamm, Patterns of Sin. Voor een diachroon-linguïstieke e ade i g, zie “pe e , PQD . 301 58 e Ik zal Mij goed ke , o u te ug te ek- ‫ת־ד ָב ִרי ַהטֹב‬ ְ ‫וַ ֲה ִקמ ִֹתי ֲע ֵל ֶיכם ֶא‬ aa deze plaats ‫ל־ה ָמקֹם ַהזֶ ה׃‬ ַ ‫ְל ָה ִשיב ֶא ְת ֶכם ֶא‬ oo d o e u e e ge De combinatie van ‫ דבר‬met ‫ הקים‬doet denken aan de terminologie van het verbond.306 De betekenis van deze woorden is dat God Zijn beloftewoord ten uitvoer zal brengen of tot gelding zal doen komen.307 De uit oe a dit goede oo d 308 estaat i het te ug e ge a het olk aa deze plaats : de plaats van waaruit Jeremia schrijft. In feite worden hier de rollen omgedraaid: de opdracht voor het volk was om zich tot God te bekeren (‫ ;)שּב‬nu zal God het volk laten terugkeren (‫)השיב‬. Dit geldt ook voor de andere beloften die met de terugkeer samenhangen. De opdracht voor het volk was om zich met het hele hart tot God te bekeren (vgl. Jer. 3,10); nu gaat God hen een hart geven dat zich op Hem richt (Jer. 24,7; 32,39-40).309 De Judeeërs hebben het verbond verbroken (Jer. 11,10) en God maakt een eeuwig verbond met hen (Jer. 32,40). 3.8.2. Oordeel en het zaad van de genade De wegvoering door de Babyloniërs is een manifestatie van Gods oordeel over het volk van Juda. Hoewel dit in eerste instantie aangekondigd wordt als het (enige) oordeel, blijken er meerdere oordelen te zijn. Degenen die niet weggevoerd zijn in 597 v.Chr. zullen ook straf ontvangen en de omliggende volken ontgaan Gods vonnis niet. Het oordeel treft in alle gevallen diegenen die Gods Woord niet gehoorzamen.310 Zij die na de eerste wegvoering bewust achtergebleven zijn zullen geoordeeld worden.311 De omliggende volken hebben Gods oproep (Jer. 27) niet aanvaard: ook hen treft het oordeel. Babel heeft Juda geweld aangedaan en zal daarvoor gestraft worden (Jer. 50-51). De ballingen in Babel zijn geoordeeld door de ballingschap; zij worden echter opgeroepen om het oordeel van God te dragen en in die weg verlossing Het is ook mogelijk om ‫ הקים‬vanwege de erop volgende infinitivus constructus te lezen als een markering van ingressie, zoals bij Hab. 1,6 het geval lijkt te zijn. Dobbs-Allsopp, I g essi e . Letterlijke vertaling zou dan zij : laten egi e te . Dit zou aan het werkwoord te ug e ge ee du atief aspe t ge e . To h e too t de hier gebruikte constructie eerder overeenkomsten met Num. 23,19; 30,14-15 en Deut. 27,26; zie ook Barrick, Leviticus 26, 67. 307 De term ‫ הקים‬eteke t i dit kade dus e estige of ek a htige e iet i itië e Dumbrell, Covenant and Creation, 11- . Willia so aakt zi h ste k oo de eteke is i itië e Willia so , Sealed with an Oath, 70; Williamson, Patriarchal Promise, 197-203; Williamson, Covenant , 6-10), maar zijn stellingname is weerlegd door Dumbrell (Dumbrell, Covenant and Kingdom e M Clea M Clea , Co e a t a d C eatio , -215). 308 De te goed oo d doet te ugde ke aa Je . , : te goede . 309 Zie Jer. 30-31, waar de veranderingen van het volk beschreven worden vanuit het perspectief van het verbond. Er zijn vele dwarsverbanden aan te wijzen tussen deze hoofdstukken en de rest van het boek, met als culminatiepunt Jer. 31,28, waar als enige plaats in het hele boek de zes infinitivi constructi uit Jer. 1,10 in zijn volledigheid herhaald worden. 310 Zedekia cum suis, de valse profeten Achab, Zedekia en Semaja (Jer. 29,16.21.24). 311 Zelfs voor Zedekia is er nog een weg ter ontkoming: als hij zich gewillig weg zal laten voeren, wordt de stad Jeruzalem niet verbrand (Jer. 38,17-18). 306 59 te ontvangen. Zo is de wegvoering van 597 v.Chr. geen eindgericht, maar wel een beslissende gebeurtenis die een nieuw veld opent dat onder dezelfde spanning van oordeel en belofte staat.312 De ballingschap is de weg die God gaat om met Zijn volk een nieuwe toekomst te hebben. Die toekomst begint niet in Jeruzalem, maar aan de kanalen van Babel. Op deze manier vormen de gebeurtenissen van ballingschap en terugkeer een geschiedenis van loutering voor Juda. Er ontstaat in het volk eerst een tweedeling tussen ballingen en achtergeblevenen. Vervolgens wordt op de ballingen een appel gedaan het oordeel te dragen en zich naar Gods wil te voegen. Er zijn echter meer stemmen: de ballingen hebben de mogelijkheid zich te laten leiden door de boodschap van de valse profeten. Zo ontstaat opnieuw een tweedeling, dit keer binnen de groep ballingen. Door deze weg van loutering laat de HEERE het zaad van Zijn genade in een deel van de ballingen ontkiemen. 3.9 EVALUATIE Tot slot vat ik Je e ia s oods hap met betrekking tot de ballingschap in de volgende punten samen. 1. Jeremia verkondigt de inwoners van Juda dat zij het verbond met de HEERE gebroken hebben; op deze verbondsbreuk moet het oordeel volgen, tenzij het volk zich bekeert. In zijn prediking gebruikt Jeremia de taal van het verbond zoals die in Deuteronomium gebezigd wordt; ook keren diverse termen en metaforen van de eerdere profeten Hosea en Amos terug in de profetieën van Jeremia (3.2.1). 2. Het volk geeft geen gehoor aan de oproep tot bekering. Daarom zal het oordeel zeker komen. Dit oordeel wordt door Jeremia steeds concreter aangeko digd. Ee st gi g het o uit het oo de . Late alt de te eg oe i g e k aad a - lijkt de Babylonische koning Nebukadne- zar de uitvoerder van Gods oordeel te zijn (3.2.2). 3. Naast deze oordeelsprediking spreekt Jeremia ook van de belofte van terugkeer uit de ballingschap en van een heilvolle toekomst (3.2). 4. Na de wegvoering van 597 v.Chr. ontvangt Jeremia een visioen waaruit duidelijk wordt dat de belofte van toekomst door het oordeel heen verwerkelijkt zal worden. God zal verdergaan met de ballingen; voor hen is er een mogelijkheid van terugkeer en van een heilvolle toekomst. Degenen die achtergebleven zijn en zich blijven verzetten tegen Gods Woord treft de vloek van het verbond (3.3). 5. De omliggende volken moeten God als Rechter aanvaarden. Dit kunnen zij doen door de heerschappij van Babel gewillig te ondergaan. Doen zij dit niet, dan treft hen de vloek van God (3.4). Brueggemann heeft het over a e di g that does ot e d Brueggeman, Like Fire in the Bones, 86-98). Deze oneindigheid wordt onderstreept door het open einde van Jer. 52,34. 312 60 6. Onder de Judese ballingen in Babel is er discussie over de duur van de ballingschap. Er zijn er die verkondigen dat de ballingschap slechts twee jaar zal duren. Zij die dit verkondigen veronderstellen dat de ballingschap tegen de wil van God ingaat. Jeremia verkondigt echter dat de ballingschap juist de wil van de HEERE is en dat er alleen toekomst is door dit oordeel van de ballingschap te ondergaan en zo de HEERE te erkennen als Rechter. Concreet houdt deze acceptatie het volgende in: a. aanvaarden dat de ballingschap zeventig jaar duurt; b. het leven inrichten op deze duur; c. bidden om de welstand van Babel (3.5). 7. Over het gebied Juda stellen de Babyloniërs na 587 v.Chr. een gouverneur aan: Gedalja. Onder zijn bewind lijkt er een herleving te komen van het volksleven van Juda. Gedalja wordt echter vermoord en de bevolking van Mizpa vlucht naar Egypte. Er is geen toekomst voor Juda van binnenuit (3.6). 8. Jeremia is niet zonder meer een voorstander van een Babylonische wereldheerschappij. Babel is slechts een instrument in Gods hand om het oordeel uit te voeren. Ook dit instrument zal uiteindelijk gestraft worden wegens zijn gruweldaden jegens de Judeeërs (3.7). 61 4. CONCLUSIE Aa het egi a dit o de zoek is de aag gesteld: Tegen welke historische achtergrond en in welk theologisch perspectief predikt Jeremia het oordeel van de ballingschap? Op grond van dit onderzoek kan het volgende gezegd worden. In 597, 586 en 582 v.Chr. voeren de Babyloniërs diverse groepen Judeeërs naar Babel. Deze Judeeërs zijn goeddeels afkomstig uit de bovenlaag van de bevolking, met name uit Jeruzalem. Een deel van de ballingen krijgt stukken oogla d toege eze o daa g aa of dadelpal e te e ou e ; over deze akkergrond moet belasting betaald worden aan de staat. Het innen van de belasting gebeurt door plaatselijk gestationeerde legereenheden; vermoedelijk moeten verschillende groepen Judeeërs belasting betalen aan dezelfde legereenheden als waar ze eerder door zijn gedeporteerd. Hierdoor wordt men telkens weer herinnerd aan de traumatische gebeurtenis van de wegvoering. De Judese gemeenschap is gebonden vanwege de verplichte belasting en het Babylonische administratiesysteem waardoor iedere handeling van betekenis vastgelegd wordt. Tegelijk is er een zekere mate van vrijheid met betrekking tot de wijze van leven en de invulling van het werk. Uit de onderzochte kleitabletten blijkt dat de Judeeërs relatief snel integreren in de Babylonische maatschappij; tegelijk blijft men zich identificeren met de eigen culturele en religieuze identiteit, zoals tot uitdrukking komt in de naamgeving. Er is dus wel sprake van integratie, maar niet van assimilatie. In het boek Jeremia staan de wegvoeringen in het kader van het oordeel dat God uitvoert over Juda. Dit oordeel is een straf op de zonde van het volk. Deze wegvoeringen (waarvan de wegvoering van 597 v.Chr. het belangrijkst is) zijn niet het enige oordeel; de vloek van het verbond wordt uitgesproken over degenen die God niet erkennen als hun Rechter. Jeremia profeteert ook over een heilvolle toekomst die weggelegd is voor Juda (en Israël). In deze heilvolle toekomst brengt de HEERE de ballingen terug naar Palestina en maakt Hij met hen een eeuwig verbond.313 Deze toekomst wordt verwerkelijkt via de Babylonische ballingschap en is weggelegd voor degenen die het oordeel van de ballingschap accepteren en daarin God erkennen als hun Rechter. Concreet kunnen de ballingen hun instemming met Gods oordeel laten blijken door hoe zij in Babel hun leven inrichten. Jeremia raadt aan om huizen te bouwen, tuinen aan te leggen, nageslacht te verwekken en te bidden voor de welstand van Babel; zo zullen de Judeeërs bestand zijn tegen de lange duur van de ballingschap. In de weg van gehoorzaamheid en geloof zal God dan Zijn belofte van de heilvolle toekomst vervullen. 313 De beloften rondom het koningshuis, het nieuwe hart en de bekering hangen allen samen met dit nieuwe verbond. 62 Het historisch onderzoek in het eerste deel van de scriptie geeft concreet reliëf aan het theologisch pe spe tief a Je e ia s p ediki g aa gaa de de ballingschap. De recente tekstedities bieden op een aantal punten informatie die leidt tot een beter begrip van het boek Jeremia. De Babylonische ballingschap was aanhoudend traumatisch van karakter. Tegen deze achtergrond is het begrijpelijk dat er bij de Judese ballingen verwarring is over hun positie in Babel: hoe moet men zich verhouden tot de heerschappij van Babel? Is er toekomst voor hen als volk van God? De brieven van Jeremia (Jer. 29) geven op pastorale wijze leiding aan de ballingen door in deze verwarring het heldere woord van God te spreken. Jeremia roept in zijn brieven op om huizen te bouwen en tuinen te planten. Op deze manier kunnen de Judeeërs concreet laten blijken dat ze buigen onder het oordeel van de ballingschap. Het recent gepubliceerde materiaal laat zien dat deze oproep tot het bouwen van huizen en het planten van tuinen niet figuurlijk verstaan moet worden. In ieder geval een deel van de Judeeërs moet aan het e k i de akke ou ; de oogla de aa op ze moeten gaan wonen zijn nog niet ontwikkeld. Uit de tabletten blijkt dat er op den duur huizen gebouwd en tuinen geplant zijn. De oogla de zij gelegen aan waterwegen; zo kunnen de akkers geïrrigeerd worden en men kan de opbrengst van de akkers gemakkelijk afvoeren. Vermoedelijk refereren Psalm 137 en het boek Ezechiël aa deze ate ege als ze sp eke o e de i ie e a Ba el e o e de i ie Che- a . Verder onderzoek van het recent gepubliceerde materiaal levert mogelijk meer informatie op over de leefwijze van de Judeeërs in Babel. Daarnaast zullen er in de nabije toekomst nog eens circa negentig teksten met vergelijkbare inhoud gepubliceerd worden.314 Mogelijk biedt deze publicatie nieuwe inzichten in de historische achtergrond van de Babylonische ballingschap. 314 Wae zegge s, Judean Exiles , 181-182. Zie 2.2.2.3.1. 63 BIBLIOGRAFIE A aha , K., West “e iti a d Judea B ides i Cu eifo “ou es f o the “i th Ce tu BCE. New Evidence from a Marriage Contract from Al-Yahudu AfO 51 (Wien: 2005-2006), 198-219. Abraham, K., An Inheritance Division among Judeans in Babylonia from the Early Persian Period , in: M. Lubetski (ed.), New Seals and Inscriptions, Hebrew, Idumean and Cuneiform, HBM 8 (Sheffield: Phoenix Press, 2005), 206-221. Aharoni, Y., Excavations at Ramat Raḥel. Seasons 1961 and 1962, Archaeologica 6 (Rome: Università degli studi, Centro di studi semitici, 1964). Albertz, R., Die Exilszeit als Ernstfall für eine historische Rekonstruktion ohne biblische Texte. Die eu a lo is he Kö igsi s h ifte als P i ä uelle , in: L.L. Grabbe (ed.), Leading Captivity Capti e. The E ile as Histo a d Ideolog JSOTSS 278 (Sheffield: Sheffield Academic Press, 1998), 303320. Albright, W.F., The Archaeology of Palestine (Harmondsworth: Penguin Books, 1949). Allen, L.C., Ezekiel 20-48, WBC 29 (Dallas: Word Books, 1990). Arnold, B.T. & R.S. Hess, A ie t Is ael s Histo . A I t odu tio to Issues a d Sou es (Grand Rapids: Baker Academic, 2014). Arnold, B.T., Who Were the Babylonians? SBL (Leiden: Brill, 2004). Barrick, W.D., Leviticus 26: Covenant Contexts and Concepts (z.p., 1981). Barstad, H.M., Afte the M th of the E pt La d . Major Challenges in the Study of Neo-Babylonian Judah , in: O. Lipschits & J. Blenkinsopp (eds.), Judah and the Judeans in the Neo-Babylonian Period (Winona Lake: Eisenbrauns, 2003), 3-20. Becking, B.E.J.H., The Fall of Samaria: An Historical and Archaeological Study SHANE 2 (Leiden: Brill, 1992). Becking, B.E.J.H., Ez a s ‘e-enactment of the Exile , in: L.L. Grabbe (ed.), Leading Captivity Captive. The E ile as Histo a d Ideolog JSOTSS 278 (Sheffield: Sheffield Academic Press, 1998), 40-61. Becking, B.E.J.H., West Semites at Tell Sheh Hamad. Evidence for the Israelite Exile? i : E.A. Knauf e.a. (eds.), Kein Land für sich allein. Studien zum Kulturkontakt in Kanaan, Israel/Palästina und Ebirnâri, Fs. Manfred Weippert, OBO (Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 2002), 153-166. Becking, B.E.J.H., A Fragmented History of the Exile , in: B.E. Kelle (ed.), Interpreting Exile. Displacement and Deportation in Biblical and Modern Contexts AIL 10 (Atlanta: Society of Biblical Literature, 2011), 151-172. Betlyon, J.W., Neo-Babylonian Military Operations Other than War , in: O. Lipschits & J. Blenkinsopp (eds.), Judah and the Judeans in the Neo-Babylonian Period (Winona Lake: Eisenbrauns, 2003), 263284. 64 Blenkinsopp, J., Bethel in the Neo-Babylonian Period , in: O. Lipschits & J. Blenkinsopp (eds.), Judah and the Judeans in the Neo-Babylonian Period (Winona Lake: Eisenbrauns, 2003), 93-108. Borger, R., Assyrisch-babylonische Zeichenliste (Neukirchen: Verlag Butzon & Bercker Kevelaer, 1981). Borowski, O., Daily Life in Biblical Times ABS 5 (Atlanta: Society of Biblical Literature, 2003). Brown, F. e.a., The Brown-Driver-Briggs Hebrew and English Lexicon (Peabody: Hendrickson, 2012). Brueggemann, W., Like Fire in the Bones. Listening for the Prophetic Word in Jeremiah (Minneapolis: Fortress Press, 2006). Buttrick, G.A. e.a. (eds.), The I te p ete s Bi le VI (New York: Abingdon Press, 1956). Caplice, R., Snell, D., Introduction to Akkadian SPSM 9 (Roma: Editrice Pontificio Istituto Biblico, 2002). Carr, D.M., Writing on the Tablet of the Heart (Oxford: University Press, 2005). Carter, C.E., Ideology and Archaeology in the Neo-Babylonian Period. Excavating Text and Tell , in: O. Lipschits & J. Blenkinsopp (eds.), Judah and the Judeans in the Neo-Babylonian Period (Winona Lake: Eisenbrauns, 2003), 301-322. Childs, B.“., The E e fo the No th a d the Chaos T aditio JBL . Willisto : “BLP ess, , 187-198. Ch ishol , ‘., Whe P ophe Appea s to Fail, Che k You He e euti JET“ . Le i gto : E a - gelical Theological Society, 2010), 561-577. Chrzanowski, J., Verbal Hendiadys Revisited: Grammaticalization and Auxiliation in Biblical Hebrew Verbs (Washington: 2011). Clines, D.J.A., The Dictionary of Classical Hebrew (Sheffield: Phoenix Press, 2007). Curtis, E.L., Critical and Exegetical Commentary on the Books of Chronicles ICC (Edinburgh: T. & T. Clark, 1910). Dandamaev, M.A., Slavery in Babylonia. From Nabopolassar to Alexander the Great (626-331 BC) (DeKalb: Northern Illinois University Press, 1984). Da da ae , M.A., E e -Nā i , i : E. Yarshater (ed.), Encyclopaedia Iranica vol. 7 (New York: Bibliotheca Persica Press, 1996), 654-655. De Hoop, R., Textual, Literary, and Delimitation Criticism. The Case of Jeremiah 29 in M and S , in: R. de Hoop (ed.), The Impact of Unit Delimitation on Exegesis (Leiden: Brill, 2008), 29-62. Dillard, R.B. 2 Chronicles, WBC 15 (Waco: Word Books, 1987). Dobbs-Allsopp, F.W., I g essi e qwm i Bi li al He e )AH W. Kolha e: , 31-54. Duhm, D.B., Das Buch Jeremia (Tübingen: Verlag von J.C.B. Mohr, 1901). Dumbrell, W.J., Covenant and Creation. An Old Testament Covenantal Theology (Carlisle: Paternoster, 1984). Dumbrell, W.J., Covenant and Kingdom. A Collection of Old Testament Essays, RTR Supplement Series 2 (Doncaster, 2007). 65 Dyk, J., How do Hebrew Verbs Differ? A Flow Chart of the Differences , i : Le is, T.M. e.a. eds. , Contemporary Examinations of Classical Languages (Hebrew, Aramaic, and Syriac). Valency, Lexicography, Grammar, and Manuscripts, PLAL 5 (Piscataway: Gorgias Press, (nog niet verschenen)). Faust, A., Deportation and Demography in Sixth-Century B.C.E. Judah , in: B.E. Kelle (ed.), Interpreting Exile. Displacement and Deportation in Biblical and Modern Contexts AIL 10 (Atlanta: Society of Biblical Literature, 2011), 91-104. Fischer, G., Jeremia 1-25, HThKAT (Freiburg: Verlag Herder, 2005). Fischer, G., Jeremia 26-52, HThKAT (Freiburg: Verlag Herder, 2005). Gelb, I.J. e.a., The Assyrian Dictionary of the Oriental Institute of the University of Chicago (Chicago: Oriental Institute, 1964). Gesenius, W., A Hebrew and English Lexicon of the Old Testament (Oxford: Clarendon Press, 1920). Glanz, O., Understanding Participant-Reference Shifts in the Book of Jeremiah. A Study of Exegetical Method and its Consequences for the Interpretation of Referential Incoherence SSN 60 (Leiden: Brill, 2013). Goldingay, J.E., Daniel, WBC 30 (Dallas: Word Books, 1989). Grayson, A.K., Assyrian and Babylonian Chronicles ABC 5 (Eisenbrauns, 1975). Hallo, W.W. (ed.), The Context of Scripture II. Monumental Inscriptions from the Biblical World (Leiden: Brill, 2003). Hill, J., Friend or Foe? The Figure of Babylon in the Book of Jeremiah MT BIS 40 (Leiden: Brill, 1999). Hobbs, T.R., 2 Kings, WBC 13 (Waco: Word Books, 1985). Holladay, W.L., The Yea s of Je e iah s P ea hi g , in: J.L. Mays & P.K. Achtemeier (eds.), Interpreting the Prophets (Philadelphia: Fortress Press, 1987), 130-142. Hornkohl, A.D., Ancient Hebrew Periodization and the Language of the Book of Jeremiah. The Case for a Sixth-Century Date of Composition SSLL 74 (Leiden: Brill, 2014). Houtman, C., De Schrift wordt geschreven. Op zoek naar een christelijke hermeneutiek van het Oude Testament (Zoetermeer: Meinema, 2006). Jindo, J.Y., Biblical Metaphor Reconsidered. A Cognitive Approach to Poetic Prophecy in Jeremiah 1-24 HSM 64 (Winona Lake: Eisenbrauns, 2010). Joa s, F., Le ai e, A., Co t ats a lo ie s d po ue a h g aphe a a e ide du Bît-Abî râm avec une épi- e RA 90 (Paris: Presses Universitaires de France, 1996), 41-60. Joannès, F., Le ai e, A., T ois ta lettes u iformes à l o o asti ue ouest-sémitique (Collection Sh. Moussaieff , Trans 17 (Paris: Linssen Gabalda, 1999), 17-33. Ju sa, M., Boge la d s ho u te Ne ukad eza II , NABU 1998/124. Jursa, M., Neo-Babylonian Legal and Administrative Documents. Typology, Contents and Archives (Münster: Ugarit-Verlag, 2005). 66 Kaiser, O., Texte aus der Umwelt des Alten Testaments (Gütersloh: Gütersloher Verlagshaus Gerd Mohn, 1982). Kalkman, G., Verbal Forms in Biblical Hebrew Poetry. Poetic Freedom or Linguistic System? s Hertogenbosch: Box Press, 2015). Kelle, B.E., An interdisciplinary approach to the Exile , in: B.E. Kelle (ed.), Interpreting Exile. Displacement and Deportation in Biblical and Modern Contexts AIL 10 (Atlanta: Society of Biblical Literature, 2011), 5-40. Kerekes, M., The Assyrian Provincial Administration: The Neo-Ass ia Go e o s Aspe ts ithi thei Province , in: J. Péter (ed.), APARCAI. Lectures held at the 6th conference of Collegium Hungaricum Societas Europaeae Studiosorum Philologiae Classicae (Budapest: 2011), 104-109. Kilpp, N., Niederreißen und aufbauen. Das Verhältnis von Heilsverheißung und Unheilsverkündigung bei Jeremia und im Jeremiabuch, BTS 13 (Neukirchen-Vluyn: Neukirchener Verlag, 1990). Kitchen, K.A., On the Reliability of the Old Testament (Grand Rapids: Eerdmans, 2003). Koehler, L. & W. Baumgartner, Lexicon in Veteris Testamenti Libros (Leiden: Brill, 1958). Koole, J.L., Jesaja II. Deel 1. Jesaja 40 tot en met 48 COT (Kampen: Kok, 1985). Koorevaar, H. & M.J. Paul (eds.), Theologie van het Oude Testament. De blijvende boodschap van de Hebreeuwse Bijbel (Zoetermeer: Boekencentrum, 2013). Kraus, H.-J., Psalmen 2. Teilband. Psalmen 60-150 BKAT XV/2 (Neukirchen: Neukirchener Verlag, 1989). Lacocque, A., The Book of Daniel (Eugene: Wipf & Stock, 2014). Lalleman – de Winkel, H., Jeremiah in Prophetic Tradition. An Examination of the Book of Jeremiah in the Light of Is ael s P opheti T aditio s CBET 26 (Leuven: Peeters, 2000). Lamm, J., Patterns of Sin in the Hebrew Bible. Metaphor, Culture and the Making of a Religious Concept (Oxford: Oxford University Press, 2016). Lipschits, O., Demographic Changes in Judah between the Seventh and the Fifth Centuries B.C.E. , in: O. Lipschits & J. Blenkinsopp (eds.), Judah and the Judeans in the Neo-Babylonian Period (Winona Lake: Eisenbrauns, 2003), 323-376. Lips hits, O., Jehoiaki “lept ith his Fathe s… II Ki gs : – Did He? JHS 4.1 (Collegeville: Liturgical Press, 2002), 1-33. Lipschits, O. e.a., ‘a at ‘aḥel a d Its “e ets , Qad 138 (2009), 58-77. Lipschits, O., “heddi g Ne Light o the Da k Yea s of the E ili Pe iod . Ne “tudies, Fu the Elu idatio , a d “o e Questio s ‘ega di g the A haeolog of Judah as a E pt La d , in: B.E. Kelle (ed.), Interpreting Exile. Displacement and Deportation in Biblical and Modern Contexts AIL 10 (Atlanta: Society of Biblical Literature, 2011), 57-90. Lipschits, O., The Fall and Rise of Jerusalem. Judah under Babylonian Rule (Winona Lake: Eisenbrauns, 2005). 67 Lundbom, J.R., Jeremiah 1-20 ABC 21A (New York: Doubleday, 1999). Lundbom, J.R., Jeremiah 21-36 ABC 21B (New York: Doubleday, 2004). Magdalene, F.R., Slavery between Judah and Babylon. The Exilic Experience , in: L. Culbertson (ed.), Slaves and Households in the Near East (Chicago: The University of Chicago, 2011), 113-134. M Clea , J., Of Co e a t a d C eatio . A Co e satio et ee “ ste ati a d Bi li al Theolog , in: J. Davies, J. e.a. (eds.), An Everlasting Covenant. Biblical and Theological Essays in Honour of William J. Dumbrell, RTR Supplement Series 4 (Doncaster: Reformed Theological Review, 2010), 187-227. McConville, J.G., Oude Testament in hoofdlijnen (Zoetermeer: Boekencentrum, 2001). McConville, J.G., Deuteronomy AOTC 5 (Nottingham: Apollos, 2002). Modine, M., The Dialogues of Jeremiah. Toward a Phenomenology of Exile GD 38 (Piscataway: Gorgias Press, 2009). Montgomery, J.A., A Critical and Exegetical Commentary on the Book of Kings, ICC (Edinburgh: T. & T. Clark, 1951). Montgomery, J.A., A Critical and Exegetical Commentary on the Book of Daniel, ICC (Edinburgh, T. & T. Clark, 1950). Mowinckel, S., Zur Komposition des Buches Jeremia (Oslo: Jacob Dybwad, 1914) Na a a , N., The Kingdo of Judah u de Josiah , TA 18.1 (Tel Aviv, 1991), 3-71. Na a a , N., Ch o olog a d Histo i the Late Assyrian Empire (631-619 B.C.) , ZA 81 (Berlin: Walter de Gruyter & Co., 1992), 243-267. Na a a , N., Populatio Cha ges i Palesti e Follo i g Assyrian Deportatio s TA 20 (Tel Aviv, 1993), 104-124. Nicholson, E.W., Preaching to the Exiles. A Study of the Prose Tradition in the Book of Jeremiah (Oxford: Basil Blackwell, 1970). Noth, M., Überlieferungsgeschichtliche Studien. Die sammelnden und bearbeitenden Geschichtswerke im Alten Testament (Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1967). Oded, B., Mass Deportations and Deportees in the Neo-Assyrian Empire (Wiesbaden: Reichert, 1979). Oded, B., The Settlements of the Israelite and Judean Exiles in Mesopotamia in the 8th-6th Centuries BCE , in: G. Galil & M. Weinfeld (eds.), Studies in Historical Geography and Biblical Historiography (Leiden: Brill, 2000), 91-103. Oded, B., Whe e Is the M th of the E pt La d To Be Fou d? Histo e sus M th , in: O. Lipschits & J. Blenkinsopp (eds.), Judah and the Judeans in the Neo-Babylonian Period (Winona Lake: Eisenbrauns, 2003), 55-74. Oelsner, J. e.a., The Neo-Babylonian Period , in: R. Westbrook (ed.), A History of Ancient Near Eastern Law, HdO 72 (Leiden: Brill, 2003), 911-974. Oosterhoff, B.J., Jeremia I. Jeremia 1-10 COT (Kampen: Kok 1990). 68 Oosterhoff, B.J., Jeremia II. Jeremia 11-29, COT (Kampen: Kok 1990). Paul, M.J. e.a., Bijbelcommentaar 2 Samuël, 1 Koningen, 2 Koningen SBOT 4 (Veenendaal: Centrum voor Bijbelonderzoek, 2007). Paul, M.J. e.a., Bijbelcommentaar 1 Kronieken, 2 Kronieken SBOT 5 (Veenendaal: Centrum voor Bijbelonderzoek, 2008). Paul, M.J. e.a., Bijbelcommentaar Jeremia Klaagliederen SBOT 10 (Veenendaal: Centrum voor Bijbelonderzoek, 2013). Pearce, L.E., Judea : A “pe ial “tatus i Neo-Babylonia and Achemenid Babylonia? , in: O. Lipschits e.a. (eds.), Judah and the Judeans in the Achaemenid Period. Negotiating Identity in an International Context (Winona Lake: Eisenbrauns 2011), 267-277. Pearce, L.E. e.a., Documents of Judean Exiles and West Semites in Babylonia in the Collection of David Sofer CUSAS 28 (Leiden: Brill, 2014). Pearce, L.E., Identifying Judeans and Judean Identity in the Babylonian Evidence , i : J. “tökl & C. Waerzeggers (eds.), Exile and Return. The Babylonian Context, BZAW 478 (Berlin: De Gruyter, 2015), 7-32. Peels, H.G.L., Agai st You, Daughte of Ba lo ! A ‘e a ka le E a ple of Te t-Reception in the Oracle of Jeremiah 50-51 , in: W.Th. van Peursen & J.W. Dyk (eds.), Tradition and Innovation in Biblical Interpretation, Fs. Eep Talstra, SSN 57 (Leiden: Brill, 2011), 31-44. Peels, H.G.L., Befo e Pha aoh “eized Gaza . A ‘eapp aisal of the Date, Fu tio , a d Pu pose of the “upe s iptio of Je e iah VT 63.2 (Brill, Leiden: 2013), 308-322. Peels, H.G.L, Bidden na het verlies van de tempel – voor het welzijn van Babylon? , in: S. Tucker & M.C. Mulder (eds.), Hoe zullen we Hem ontmoeten? Joden en christenen in gesprek over het verlies van de tempel CIS (Amsterdam: Amphora Books, 2015), 62-83. Peels, H.G.L., The Assassination of Gedaliah (Jer. 40:7-41:18) , in: B.E.J.H. Becking & D. Human (eds.) Exile and Suffering, OTS 50 (Leiden: Brill, 2009), 83-104. Peels, H.G.L. & S.D. Snyman (eds.), The Lion Has Roared. Theological Themes in the Prophetic Literature of the Old Testament (Eugene: Wipf and Stock Publishers, 2012). Peels, H.G.L., Waarvan akte! De a hi e i g a ee ijzo de do u e t Je e ia : -64) , in: G.C. den Hertog e.a. (eds.), Acta, Fs. prof.dr. T.M. Hofman (Heerenveen: Groen, 2015), 254-263. Pritchard, J.B., The Ancient Near East. An Anthology of Texts & Pictures (Princeton: Princeton University Press, 2011). Provan, I. e.a., A Biblical History of Israel (Louisville: Westminster John Knox Press, 2003) Rad, G. von, Theologie des Alten Testaments II. Die Theologie der prophetischen Überlieferungen Israels (München: Chr. Kaiser Verlag, 1975). 69 Rom-Shiloni, D., Ho Ca You “a , I a ot defiled…? Je e iah : -25). Allusions to Priestly Legal Traditions in the Poetry of Jeremiah , JBL 133.4 (Williston: SBLPress, 2014), 757-775. Seitz, C.R., Theology in Conflict (Berlin: De Gruyter, 1989). Smelik, K.A.D., Het gezicht van de twee vijgenkorven. De plaats van hoofdstuk 24 binnen het boek Jeremia (Kampen: Kok, 1991). Smelik, K.A.D., An Approach to the Book of Jeremiah , i : M. Kessler (ed.), Reading the Book of Jeremiah. A Search for Coherence (Winona Lake: Eisenbrauns, 2004), 1-12. “ ith, D.L., Je e iah as P ophet of No iole t ‘esista e JSOT 43 (Fall: 1989), 95-107. “pek, ‘.J., Het Ass is he i pe ialis e. A hte g o de e e kla i ge Ph 31,1 (Leiden: EOL, 1985), 3-19. “pe e , J.‘., PQD, the Le ites, a d Nu e s I-IV. On the Appropriate Understanding and Usage of the Term in Hebrew in Association With Militaristic and Cultic Activities , ZAW 110.4 (1998), 535546. Stolper, M.W., E t ep e eu s a d E pi e. The Mu ašû A hi e, the Mu ašû Fi , a d Pe sia ‘ule i Babylonia PIHANS 54 (Istanbul: Nederlands Historisch-Archaeologisch Instituut, 1985). “tolpe , M.W., Fifth Ce tu Nippu . Te ts of the Mu ašûs a d f o thei “u ou di gs JCS 53 (Bos- ton: American Schools of Oriental Research, 2001), 83-132. Tallqvist, K.T., Neubabylonisches Namenbuch zu den Geschäftsurkunden aus der Zeit des Ša aššu ukî is Xe es ASSF XXXVII 2 (Leipzig, August Pries: 1902). Tatlo k, J.‘., Li e t , in: K.D. Sakenfeld e.a. (ed.), The Ne I te p ete s Di tio a of the Bi le I-Ma Vol. 3 (Nashville: Abingdon Press, 2008), 649-651. Thiel, W., Die deuteronomistische Redaktion von Jeremia 26-45. Mit einer Gesamtbeurteilung der deuteronomistischen Redaktion des Buches Jeremia WMANT (Neukirchen: Neukirchener Verlag, 1981). Vanderhooft, D., Babylonian Strategies of Imperial Control in the West , in: O. Lipschits & J. Blenkinsopp (eds.), Judah and the Judeans in the Neo-Babylonian Period (Winona Lake: Eisenbrauns, 2003), 235-262. Veenhof, K.R., Geschichte des Alten Orients bis zur Zeit Alexanders des Großen. Grundrisse zum Alten Testament (Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 2001). Vries, P. de, De heerlijkheid van JHWH in het Oude Testament en in het bijzonder in het boek Ezechiël (Heereveen: Groen, 2010). Wae zegge s, C., The Ba lo ia ‘e olts Agai st Xe es a d the E d of A hi es , AfO 50 (Wien: 2003-2004), 150-173. Wae zegge s, C., Laurie E. Pearce and Cornelia Wünsch, Documents of Judean Exiles and West Semites in Babylonia in the Collection of David Sofer , Strata 33 (London: The Anglo-Israel Archaeological Society, 2015), 179-194. 70 Wagner, A., Prophetie als Theologie. Die so spricht Jahwe-Formeln und das Grundverständnis alttestamentlicher Prophetie (Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 2004). Walle fels, ‘., Mu ashu Fa il a d A hi e , in: R.S. Bagnall e.a. (eds.), The Encyclopedia of Ancient History (Blackwell: Blackwell Publishing, 2013), 4624-4625. Walser, Jeremiah. A Commentary based on Ieremias in Codex Vaticanus SCS (Leiden: Brill, 2012). Weidner, E.F., Jojachin, König von Juda, in babylonischen Keilschrifttexten , in: P. Geuthner, Mélanges Syriens offerts à M. René Dussaud, 2è volume BAH 30 (Geuthner, 1939), 923-935. Wildberger, H., Jahwewort und prophetische Rede bei Jeremia (Zürich: Zwingli-Verlag, 1942). Williamson, P.R., Abraham, Israel and the Nations. The Patriarchal Promise and its Covenantal Development in Genesis (Sheffield: SAP, 2000). Williamson, P.R., Covenant. The Beginning of a Biblical Idea , RTR 65.1 (Doncaster: Reformed Theological Review, 2006), 1-14. Williamson, P.R., Sealed ith a Oath. Co e a t i God s U foldi g Pu pose (Westmont: InverVarsity Press, 2007). Wünsch, C., Glimpses on the Lives of Deportees in Rural Babylonia , i : A. Be leju g e.a. eds. , Arameans, Chaldeans, and Arabs in Babylonia and Palestine in the First Millennium B.C. (Wiesbaden: Harrassowitz, 2013), 247-260. Wünsch, C., Judeans by the Waters of Babylon. New Historical Evidence in Cuneiform Sources from Rural Babylonia. With Contributions by L.E. Pearce BaAr 6 (Dresden: ISLET, nog niet verschenen). Würthwein, E., Der Text des Alten Testaments. Eine Einführung in die Biblia Hebraica (Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft, 1988). )adok, ‘., The O igi of the Na e “hi a ZA 74.2 (Berlin: Walter de Gruyter & Co., 1984), 240-244. Zenger, E., Einleitung in das Alte Testament (Stuttgart: Kohlhammer 1998). Zertal, A., The Province of Samaria (Assyrian Samerina) in the Late Iron Age (Iron Age III) , in: O. Lipschits & J. Blenkinsopp (eds.), Judah and the Judeans in the Neo-Babylonian Period (Winona Lake: Eisenbrauns, 2003), 377-412. Zewi, T., Parenthesis in Biblical Hebrew (Leiden: Brill, 2007). Zewi, T., Directive He , in: G. Khan (ed.), Encyclopedia of Hebrew Language and Linguistics, Vol. I (Leiden: Brill, 2013), 744-746. Zimmerli, W., Visionary Experience in Jeremiah , in: R. Coggins e.a. (eds.), Is ael s P opheti T aditio (Cambridge: Cambridge University Press, 1982), 95-118. Zobel, H.J., ‫גלה‬, ThWAT (Stuttgart: Kohlhammer, 1973), 1018-1031.