Okul Değerlendirme

OKUL DEĞERLENDİRME Teor, Araştırma ve Uygulama Selahattn Turan Gökhan Zıngıl Selahattin TURAN Gökhan ZINGIL 2.8/'(ø(5/(1'ú50(7(25ú$5$û7,50$9(8<*8/$0$ ISBN 978-605-364-659-4 .LWDSLoHULùLQLQEWQVRUXPOXOXùX\D]DUODU×QDDLWWLU ‹3HJHP$NDGHPL %XNLWDE×QEDV×P\D\×QYHVDW×üKDNODU× 3HJHP$NDGHPL<D\(ùW'DQ+L]P7LF/WGûWLQHDLWWLU $Q×ODQNXUXOXüXQL]QLDO×QPDGDQNLWDE×QWP\DGDE|OPOHUL NDSDNWDVDU×P×PHNDQLNHOHNWURQLNIRWRNRSLPDQ\HWLNND\×W \DGDEDüND\|QWHPOHUOHoRùDOW×ODPD]EDV×ODPD]GDù×W×ODPD] %XNLWDS7&.OWU%DNDQO×ù×EDQGUROLOHVDW×OPDNWDG×U 2NX\XFXODU×P×]×QEDQGUROROPD\DQNLWDSODUKDNN×QGD \D\×QHYLPL]HELOJLYHUPHVLQLYHEDQGUROV]\D\×QODU× VDW×QDOPDPDV×Q×GLOL\RUX] %DVN×$UDO×N$QNDUD <D\×Q3URMH<|QHWPHQL$\üHJO(URùOX 'L]JL*UDILN7DVDU×P&HPDOúQFHRùOX .DSDN7DVDU×P×*UVHO$YF× %DVN×$\U×QW×%DV×P<D\×QYH0DWEDDF×O×N/WG6WL úYHGLN2UJDQL]H6DQD\L&DGGH6RNDN1R$ <HQLPDKDOOH$1.$5$ (0312-394 55 90) <D\×QF×6HUWLILND1R 0DWEDD6HUWLILND1R úOHWLüLP .DUDQILO6RNDN1R.×]×OD\$1.$5$ <D\×QHYL <D\×QHYL%HOJHo 'Dù×W×P 'Dù×W×P%HOJHo +D]×UO×N.XUVODU× (LOHWLSHJHP#SHJHPQHW ÖN SÖZ Okul değerlendirme, okulda yapılan faaliyetlerin nicelik ve niteliğinin farklı yönlerden değerlendirilmesi ve raporlanmasına yardımcı olan bir süreçtir. Bütün ülkelerde, eğitim ve performans göstergeleri ile bu göstergelere ulaşım derecelerinin toplumla veya yararlanıcılarıyla paylaşılması giderek büyük bir önem arz etmektedir. Eğitimin hedelerine, okulun ise amaçlarına ne derece ulaştığını gösteren mekanizmaların yokluğu okulun niteliğine ilişkin tarafsız değerlendirme yapma çabalarını zayılatmakta ve etkin eğitim politikalarının uygulamaya konulmasını sekteye uğratmaktadır. Değerlendirme bir kıymet içerir. Biz nasıl yapıyoruz? Yaptığımız işten toplum veya yararlanıcılar memnun mu? Okulda işleri daha nasıl iyi yapabiliriz? Bunun gibi soruları çoğaltabiliriz. Okul değerlendirme, okulun amaçlarına ne derece ulaştığı konusunda bize kapsamlı veri sunabilir. Türkiye’de eğitimin hedeleri ile okulun amaçları öteden beri birbiriyle karıştırılmaktadır. Eğitimin hedeleri, başta Millî Eğitim Temel Kanunu’nda olmak üzere oldukça açık bir şekilde ifade edilmiştir. Okulun amaçları ise öğrencilere bu hedeler doğrultusunda deneyimler sunmaktır. Türkiye’de okullar ‘bilgi zengini fakat deneyim fakiridir.’ Eğitim sistemimizin temel sorunu; millî eğitimin hedelerine okulların ise amaçlara ne derece ulaşıldığını ölçen mekanizmaların yokluğudur. Türkiye’de eğitim istatistikleri dışında okula özgü faaliyetleri raporlayan eğitim ve performans göstergeleri bulunmadığı için eğitim politikalarını sağlıklı veriler üzerine oturmak oldukça zor görünmektedir. Okulda yapılan reform veya yenilik çalışmaları daha çok politik girişimler olarak algılamaktadır. Bu sebeple okulun kendi kendini değerlendirmesi; bir tür ‘iç gözden geçirme’ sürecine tabi tutması önemli hale gelmektedir. Bu kitap okul değerlendirme konusunda temel kavramları tartışmaya açmaktadır. Aynı zamanda, okullardaki değerlendirme veya bu yöndeki girişimlere kavramsal bir çerçeve oluşturması bakımından okul yöneticileriyle öğretmenlerimize yararlı olması beklenilmektedir. Son olarak, bu çalışmayı baştan sona okuyarak öneri getiren değerli okul müdürü meslektaşlarımız Barış Hancı ve Kutlay Yılmaz’a, Pegem Akademi Yayıncılık çalışanları Cemal İnceoğlu, Gürsel Avcı’ya teşekkür ederiz. Selahattin Turan Gökhan Zıngıl ñ¡ñ1'(.ñ/(5 Ön Söz ........................................................................................................... iii %°/¶0 (ðLWLPGH'HðHUOHQGLUPH Değerlendirme Kavramı ...............................................................................1 Değerlendirme Kavramları ve Aralarındaki Farklar ................................5 Eğitimde İzleme ve Değerlendirme İhtiyacı ..............................................6 Değerlendirmede Yer Alan Aktörler ...........................................................9 Değerlendirme Türleri ..................................................................................9 İzleme ve Değerlendirme Uygulamaları...................................................12 %°/¶0 2NXO'HðHUOHQGLUPH Okul Değerlendirme ..................................................................................17 Okul Değerlendirme Süreci .......................................................................18 Okul Değerlendirmenin Boyutları ............................................................20 Okul Değerlendirmenin Amaç ve İşlevleri ..............................................26 vi KŬƵůĞŒĞƌůĞŶĚŦ ȨƌŵĞdĞŽƌŦ Ȩ͕ƌĂƔƨƌŵĂǀĞhLJŐƵůĂŵĂ Okul Değerlendirme Sonuçları ve Kullanıcıları ......................................30 Okul İyileştirme ...........................................................................................31 Politika Uygulama ve Okul İyileştirme Stratejisi ....................................33 İç ve Dış Değerlendirme .............................................................................35 Dış Değerlendirme ................................................................................36 Tetiş ve Denetim...................................................................................38 İç Değerlendirme...................................................................................39 Öz-değerlendirme .......................................................................................40 İç ve Dış Değerlendirme İlişkisi Üzerine Senaryolar ..............................46 Okul Değerlendirme Model ve Yaklaşımları ...........................................49 Okul Değerlendirme Araçları ....................................................................67 Okulun Değerlendirilen Yönleri ................................................................79 Eğitim Göstergeleri .....................................................................................82 Uygulamada Okul Değerlendirme ..........................................................103 Okul Değerlendirme Uygulamalarında Kullanılan Bazı Çerçeveler .......................................................................104 Türkiye’de Okul Öz-Değerlendirme ........................................................120 7ĕŝŶĚĞŬŝůĞƌ vii %°/¶0 2NXO°]'HðHUOHQGLUPHñOHñOJLOL%LU$UDíWÜUPD Amaç ...........................................................................................................133 Yöntem ........................................................................................................133 Bulgular ......................................................................................................136 Standartlar ve Veri Türleri..................................................................136 Standartlara Erişim Düzeyinin Ölçümü ..........................................137 Öz-Değerlendirmenin Okul Çalışmaları İçindeki Yeri ..................140 Öz-Değerlendirme Sonuçlarının Kullanımı ....................................141 Öz-Değerlendirmenin Dış Değerlendirme İle İlişkisi...................147 Uyumluluk ...........................................................................................149 Sonuç ve Öneriler ......................................................................................150 Ek 1 ..............................................................................................................155 Ek 2 ..............................................................................................................159 Kaynakça.....................................................................................................175 Yazarlar Hakkında .....................................................................................183 1. %ÐOÖP (ïñ7ñ0'('(ï(5/(1'ñ50( Değerlendirme Kavramı Eğitimde değerlendirme; öğrenci, öğretmen, müfredat ve okul gibi eğitim sistemindeki farklı bileşen ve yapıları kapsayan; nicel, nitel ya da karma yöntem kullanılarak başta sürekli okul iyileştirme geliştirme, bireysel ve kurumsal ile bireylerde hayat boyu öğrenme potansiyeli oluşturma gibi farklı nihai amaçlar için yapılan faaliyetler dizisidir. Değerlendirme kavramı ile ilgili alan yazında farklı düzey veya bağlamları kapsayan genel tanımlara ek olarak çalışılan konuya -öğrenci, öğretmen, müfredat, okul, yerel ve millî eğitim- odaklanan özel tanımlar da bulunmaktadır. Farklı düzey veya bağlamlar için yapılan tanım ve modeller, diğer değerlendirme düzeyleri için de kabul görmektedir. Sonuç olarak öğrenci, öğretmen, müfredat ve okul değerlendirme çalışmaları birbirini etkilemekte olup konu ile ilgili tanım ve modeller birbirini beslenmektedir. Alan yazında yer alan değerlendirme tanımları, ‘yargılama’, ‘değer/kıymet biçme’, ‘inceleme’, ‘gözden geçirme’, ‘araştırma’, ‘soruşturma’, ‘karar verme’, ‘inceleme/analiz”, ‘kontrol’, ‘denetleme’ ve ‘geliştirme’ gibi benzeri birçok farklı kavram ve bileşeni içerir. Değerlendirme alan yazını, benimsenen yaklaşım ya da modele göre farklı kavramları ön plana çıkarır. Bununla birlikte değerlendirmenin tanımı ile ilgili bir fikir birliğinin olduğu söylenebilir. Buna göre değerlendirme; betimleme ile yargılamadan oluşan bir faaliyet olup 2 KŬƵůĞŒĞƌůĞŶĚŝƌŵĞdĞŽƌŝ͕ƌĂƔƨƌŵĂǀĞhLJŐƵůĂŵĂ liyakatin veya kıymetin değerlemesi ve aynı zamanda değer biçilmesi sürecidir (Hopkins ve West, 2002). Scheerens’e (2002) göre değerlendirme; yapılandırılmış soruşturma veya sorgulamanın bir türü olup yargılama ve değer [kıymet] biçme işleminin, -sistematik bilgi toplama yaklaşımı benimsenerek- yapılmasıdır. Bu tanımda yer alan yargılama/değer biçme ile bilgi toplamada sistematik yaklaşım değerlendirmenin iki temel bileşenidir. Scheerens’e (2002) göre üçüncü temel bileşen, değerlendirmenin uygulandığı bağlamdır. Değerlendirme sonuçlarının ilgili hedef kitle tarafından kullanılması, politik kararları biçimlendirmesi veya politik kararları etkilemesi beklenmektedir. Bir başka ifade ile bağlamdan bağımsız değerlendirme olamayacağı gibi değer biçilmeyen bir faaliyetinde bir anlamı yoktur denilebilir. Değerlendirme; eğitimin hedelerine, okulun ise amaçlarına ulaşmasında bize en önemli katkıyı sağlamakta ve ‘okulda sürekli iyileştirme’ veya ‘eğitimde mükemmellik arayışı’ için temel veri oluşturmaktadır. Değerlendirme ile ilgili alan yazın, yukarıda sözü edilen değer biçme, sistematik soruşturma ve karar verme için kullanılan tanımlar konusunda farklı vurgular yapmaktadır. Bu hususu Scheerens (2002) şöyle dile getirmektedir: Amaca ulaşma üzerine odaklanan tanımların tamamında; değer biçme yönü ön plana çıkar. Örneğin Tyler (1950) değerlendirmeyi, eğitimle ilgili hedelerin gerçekte ne ölçüde başarıldığını belirleme süreci olarak tanımlamıştır. Provus’un (1971) değerlendirme modeli, önceden belirlenen ve bir programın başarısını yargılamaya hizmet eden hedelere dayalıdır. Scriven (1967) ise hedefsiz değerlendirme başlıklı modelinde, değer biçme ve değerleme yönünü vurgulamaktadır. Scriven’in (1967) modeli, amaç ve hedeler yerine değerlendirilen program ile ilgili hedef kitlenin talep ve ihtiyaçları, değerlendirme standartlarının seçiminde, esas alınmaktadır. Alan yazındaki diğer tanımlarda, değer biçme ve sistematik sorgulama unsurlarının ikisi