Zəfər epopeyası

ZƏFƏR EPOPEYASI Anar İsgəndərov, T.e.d., professor. Elnur Nəciyev, AMEA Tarix İnstitunun doktorantı. Dağlıq Qarabağ Azərbaycanın tərkib hissəsidir. Bu, tarixi həqiqətdir və beynəlxalq hüququn normalarına əsaslanır. Azərbaycanın ərazi bütövlüyü bütün dünya tərəfindən tanınır. Ermənistanın Azərbaycan Respublikasına qarşı təcavüzü nəticəsində 1990-cı illərin əvvəlində bizim ərazilərimizin təxminən 20 faizi işğal altına düşdü və 1 milyon azərbaycanlı qaçqın və məcburi köçkünə çevrildi. Xalqımız etnik təmizləməyə məruz qaldı. Bu problemin dinc yolla həlli üçün Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə olduğu kimi onun siyasi varisi olan Azərbaycan Respublikası da ilk öncə danışıqlar yoluna baş vurdu. Lakin bu danışıqlar zamanı böyük güc mərkəzlərinin hər cür diqqət və qayğısı ilə əhatə olunan, Azərbaycanın əzəli torpaqları olan Dağlıq Qarabağı və 7 rayonu işğal edən Ermənistana nə bircə dəfə “işğalçısan” deyən oldu, nə də işğalçı Ermənistanla işğala məruz qalan Azərbaycana fərq qoyuldu. Əksinə, hər dəfə aralarına bərabərlik işarəsi yazmağa çalışıldı və yazıldı. Danışıqların səmərə vermədiyinə görə bir çıxış yolu qalırdı: hərb yolu. Məhz hərb yolu ilə Zəfər paradına aparan şərəfli bir tarix yazıldı. Elə bir tarix ki, bizə 1919-1920-ci illərdə Qarabağ general-qubernatoru olmuş Xosrov Paşa bəy Sultanovun daşnaklara verdiyi layiqli cavabı xatırlatdı və biz həmin tarixə bu dəfə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə şahidlik etdik. Görəsən 1919-cu il yanvar ayının 15-də general qubernator vəzifəsinə təyin edilən və fevral ayının 12-dən vəzifəsinin icrasına başlayan Xosrov Paşa bəy Sultanovun hələ Cümhuriyyət dövründə Qarabağ probleminin həll edilməsində xidməti nə idi? Məhz o, 1919-cu ilin 30 may tarixində erməni yaraqlıları üzərində Şuşa və Xankəndi zəfərini qazanmışdır. Onun gördüyü işlərlər Erməni Milli Şurası üzvləri Azərbaycandan çıxarılmış və artıq 1919-cu ilin yayında Qarabağda, Zəngəzurda və ermənilərin ərazi iddiası irəli sürdüyü digər yerlərdə Azərbaycanın suveren hüquqları tam bərpa edilmişdi. Bu uğurlar sadəcə hərb meydanında deyil, həm də diplomatiya yolu ilə masa arxasında əldə edilmişdi. Cənab Ali Baş Komandanımızın rəhbərliyi ilə aparılan 44 günlük Vətən müharibəsi, həmin müharibəyə qədər baş verən Aprel döyüşləri (2016-cı il, 1-5 aprel), Günnüt zəfəri (2018-ci il, 20-27 may), Tovuz döyüşləri (2020-ci il, 12-23 iyul) və diplomatik cəbhədə görülən işlər 101 il əvvəl qazanılan bu uğurun təkrarı idi. Lakin bu dəfə qazanılan qələbə əvvəlki dövrlərdən fərqli olaraq daha əsaslı idi. Bu zəfəri daha möhkəm edən Azərbaycan ordusunda, Azərbaycan diplomatiyasındakı nəzərəçarpacaq qədər hiss olunan inkişaf idi. Dəyişməyən isə Azərbaycan xalqının iradəsi və vətən eşqi idi. Bütövlükdə, Qarabağda qazanılan zəfəri 3 əsas məsələ üzərindən təhlil etmək lazımdır: 1. Aprel döyüşləri, Günnüt əməliyyatı və Tovuz döyüşlərində qazanılan qələbənin əhəmiyyəti; 2. 44 günlük vətən müharibəsində ön və arxa cəbhədə görülən işlər; 3. Azərbaycan Resublikasının Prezidentinin Vətən müharibəsinin gedişində diplomatiya sahəsində beynəlxalq ictimaiyyətə verdiyi dərs və istər ölkə daxilində, istərsə də xaricdə yaşayan Azərbaycan xalqının nümayəndələrinin Qararabağ məsələsində nümayiş etdirdiyi birlik. Qeyd etmək lazımdır ki, 44 günlük Vətən müharibəsinə aparan yol Aprel döyüşlərindən başlandı. Məhz 2016-cı il aprelin əvvəlində təmas xəttində işğalçı Ermənistanın Azərbaycana qarşı növbəti silahlı təxribatına qarşı həyata keçirilən hərbi əməliyyatlar bir daha göstərdi ki, Azərbaycan dövləti və xalqı işğalla heç bir zaman barışmayacaq və torpaqlarını nəyin bahasına olursa-olsun, azad edəcək.1 Aprel döyüşləri və ya Dördgünlük müharibə 2016-cı ilin aprelin 1-dən 2-nə keçən gecə başlayaraq Azərbaycan və Ermənistan silahlı qüvvələri arasında baş vermişdir. Bu döyüşlər əslində Ermənistan işğalçılarının növbəti dəfə atəşkəsi pozmasına verilən cavab idi. Dördgünlük müharibə zamanı, Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin birləşmələri Goranboy rayonuna və Naftalan şəhərinə təhlükə yarada biləcək Talış kəndi ətrafındakı yüksəklikləri, eləcə də Seysulan məntəqəsini azad edib, Füzuli rayonu istiqamətində yerləşən “Lələ təpə” adlandırılan yüksəkliyə nəzarəti ələ keçirtmişdir. Döyüşlər nəticəsində, Azərbaycan Silahlı qüvvələri Ağdərə-Madagiz (Suqovuşan) istiqamətində yolların nəzarətdə saxlanılmasını təmin etmişdir. Hərbi əməliyyatlar zamanı Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin 88 hərbi qulluqçusu həlak olmuş, 1 Mi-24 helikopteri vurulmuş və 1 tank mina partlayışı zamanı sıradan çıxmışdı. Döyüşlərdə iştirak edən Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin 2-ci Ordu Korpusunun Komandir müavini Şükür Nəriman oğlu Həmidov, polkovnik-leytenant Xüsusi Təyinatlı Qüvvələrin polkovnik-leytenantı Murad Telman oğlu Mirzəyev, mayor Samid Gülağa oğlu İmanov prezident İlham Əliyevin sərəncamı ilə Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı adına layiq görüldü. 2 Döyüşlərdə ermənilərə məxsus 30 tank, 15-dək artilleriya qurğusu və möhkəmləndirilmiş mühəndis qurğuları məhv edilmiş, 320 erməni yaraqlısı öldürülmüş və 500 nəfərdən çoxu isə yaralanmışdır.3 Hərbi əməliyyatların uzun çəkməsi Azərbaycan üçün zəfər paradını bəlkə daha yaxın edərdi. Lakin buna imkan verilmədi və Ermənistanın öz havadarları üzərinə qaçaraq yardım istəməsi, beynəlxalq təzyiq Azərbaycan hökümətini silahlı həll yolunu bir qədər təxirə salmağa vadar etdi. 31 mart 2017Ali Baş Komandan İlham Əliyev tariximizə Qarabağın xilaskarı kimi daxil oldu. 24 dekabr, 2020-ci il. xalqqazeti.com/az/news/66752 2 “Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı” adının verilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamı. Bakı şəhəri, 19.04.2016. №1966 / e-qanun.az/framework/33692 3 Bünyatov, Ş.Y. 20 yanvar hadisəsi və aprel döyüşlərinin milli ruhumuzun inkişafındakı rolu. Bakı: “Zərdabi LTD” MMC, 2017, s. 43 1 ci ildə cənab İlham Əliyev Azərbaycan Ordusunun aprel qələbələrinin ildönümü ilə əlaqədar bir qrup hərbçilərlə keçirdiyi görüşdəki çıxışında da bu məqama diqqəti yönəldərək belə demişdi: “Aprel döyüşləri zamanı onlar beynəlxalq təşkilatlara, ayrı-ayrı ölkələrə müraciət etmişlər ki, döyüşlər tezliklə dayandırılsın. Halbuki Dağlıq Qarabağ məsələsi bizim daxili məsələmizdir. Dağlıq Qarabağ bütün dünya tərəfindən, Minsk qrupunun həmsədr ölkələri tərəfindən Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi kimi tanınır. Dağlıq Qarabağda və işğal edilmiş bütün torpaqlarda baş verən və baş verə biləcək hadisələr bizim daxili işimizdir. Heç bir beynəlxalq təşkilat, yaxud da ki, hansısa bir ölkə bizim daxili işimizə qarışa bilməz.”4 Bütün bunlara baxmayaraq Aprel döyüşləri, həm ordumuzun peşəkarlığını göstərdi, həm də təmas xəttini dəyişdirdi. Aprel döyüşləri ermənilərin yaratdığı “güclü ordu” mifini, onun ideoloji əsaslarını dağıtdı. Cənab prezidentin də ifadə etdiyi kimi “bu döyüşlər göstərdi ki, xarici yardım almadan Ermənistan işğal edilmiş torpaqları işğal altında saxlaya bilmir və bilməz”. 5 Dövlət başçısı təsadüfən demirdi ki, bütün bu uğurların təməlində düşünülmüş siyasət dayanır. Ordu quruculuğu prosesi Azərbaycanda ardıcıllıqla icra edilir. Həm təminat, təchizat, müasir texnikanın alınması, döyüş qabiliyyətinin artırılması, eyni zamanda, bizim hərbi uğurlarımız siyasi uğurlarla tamamlanır. Aprel döyüşlərində əldə edilən uğur Günnüt əməliyyatında da davam etdirildi. Aprel döyüşlərindən iki il sonra – 2018-ci ilin mayında Günnüt zəfəri qazanıldı. Əməliyyat zamanı Azərbaycan tərəfi bir şəhid (Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin əsgəri Adil Tatarov) verdi. Əvəzində isə Əlahiddə Ümumqoşun Ordunun əks-həmləsi nəticəsində “Xunut” dağı və “Ağbulaq” yüksəkliyi, “Qızılqaya” dağı və “Mehridağ” işğaldan azad edildi. Naxçıvan Muxtar Respublikasının 11 min hektardan artıq ərazisi və Şərur rayonunun Günnüt kəndi düşməndən azad edilərək dövlət sərhədi boyunca əlverişli mövqelər Azərbaycan Ordusunun nəzarəti altına keçdi. Beləliklə, Əlahiddə Ümumqoşun Ordunun müdafiə zolağının ön xəttinin dövlət sərhədi boyu əlverişli mövqelərə irəli çəkilməsi əməliyyatı uğurla nəticələndi, qarşıya qoyulan məqsədə nail olundu. Azad edilən və dəniz səviyyəsindən 1683 metr hündürlükdə yerləşən Qızılqaya yüksəkliyinin ən böyük strateji əhəmiyyəti ordumuza İrəvanYeğeqnadzor-Gorus-Laçın-Xankəndi avtomobil yoluna nəzarət etmək imkanı verməsi idi. Həyata keçirilən əməliyyat nəticəsində paytaxt İrəvanı Ermənistanın cənubu və eləcə də işğal altındakı Qarabağ ərazisi ilə birləşdirən əsas magistral yolun mühüm bir hissəsinin Əlahiddə Ümumqoşun Ordu bölmələrinin bir neçə istiqamətdə tam vizual nəzarəti altına keçməsi mühüm hərbi üstünlük demək İlham Əliyev Azərbaycan Ordusunun aprel qələbələrinin ildönümü ilə əlaqədar bir qrup hərbçilərlə görüş keçirib. 31 mart, 2017 // president.az/articles/23230 5 İlham Əliyev Azərbaycan Ordusunun aprel qələbələrinin ildönümü ilə əlaqədar bir qrup hərbçilərlə görüş keçirib. 31 mart, 2017 // https://president.az/articles/23230 4 idi.6 Əldə edilən bu üstünlüklər 2 il sonra Tovuz döyüşləri və ən nəhayət 44 günlük Vətən müharibəsi ilə mütləq nəticəsini verdi. Ermənistan bütün bu dərslərdən nəticə çıxarmadı. Vətən müharibəsindən əvvəl, iyul ayının 12-16-da Azərbaycan-Ermənistan dövlət sərhədinin Tovuz rayonu istiqamətində erməni tərəfi növbəti dəfə təcavüzkar hərəkətə yol verdi. Bu silahlı hücum təsadüfi bir hərbi insident olmayıb, Ermənistanın Azərbaycan Respublikasına qarşı qanunsuz güc tətbiqinin növbəti açıq təzahürü kimi diqqət çəkdi və ölkəmizin yeni ərazilərini zəbt etmək məqsədi daşıdı. Döyüşlərin birinci günündə Ermənistan ordusu Azərbaycan–Ermənistan dövlət sərhədinin Tovuz rayonu sahəsində və istiqamətində atəşkəs rejimini kobud şəkildə pozaraq mövqelərimizi ələ keçirmək məqsədilə artilleriya qurğularından istifadə etməklə həm mövqelərimizi atəşə tutdu, həm də hücuma keçməyə cəhd göstərdi. Lakin görülən adekvat tədbirlər nəticəsində düşmənə ağır zərbə endirildi və işğalçı itki verərək geri oturduldu. Ermənistan silahlı qüvvələrinin Azərbaycan Ordusunun mövqelərini ələ keçirməsi cəhdlərinin qarşısı qətiyyətlə alındı. Düşmən hücumunun qarşısını alarkən Azərbaycan Ordusunun 12 hərbi qulluqçusu general-mayor Polad Həşimov, polkovnik İlqar Mirzəyev, mayor Namiq Əhmədov, mayor Anar Novruzov, baş leytenant Rəşad Mahmudov, gizir İlqar Zeynallı, gizir Yaşar Babayev, müddətdən artıq həqiqi hərbi xidmət hərbi qulluqçuları əsgər Elçin Mustafazadə, Nazim İsmayılov, Xəyyam Daşdəmirov, çavuş Vüqar Sadıqov, baş əsgər Elşad Məmmədov şəhid oldu. Bu, Azərbaycan Ordusunun general və digər yüksək rütbəli zabitlərinin əsl vətənpərvərliyini, cəbhənin ön xəttində döyüş tapşırıqlarını ləyaqətlə yerinə yetməsini bir daha bütün dünyaya nümayiş etdirdi. Tovuz döyüşləri də Azərbaycanın hərb tarixinə zəfər döyüşü kimi daxil oldu. Döyüşlər bir daha göstərdi ki, Azərbaycan Ordusu düşmənin hər cür təxribatlarının və gözlənilməz hücumlarının qarşısını qətiyyətlə almaqda çətinlik çəkmir. 100-dən çox hərbçisi və onlarla hərbi obyektləri məhv edilən Ermənistan silahlı bölmələrinin şəxsi heyəti hətta səngərləri qoyub qaçdı. Təcavüzkar Ermənistan cəbhədəki ağır uğursuzluğunu xalqdan gizlədərək, hərbi rəhbərliyin doğru olmayan məlumatlarını yaydılar. Tovuz döyüşləri ölkəmizdə xalq və Prezident, xalq və ordu birliyinin yenidən təcəssümünə çevrildi.7 Tovuz döyüşləri Azərbaycanın hərbi qələbəsi ilə bərabər, onun geosiyasi üstünlüyünü də açıq şəkildə göstərdi. Belə ki, Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatının bir neçə üzvünün ölkəmizin haqlı mövqeyini dəstəkləməsindən sonra Türkiyə, Pakistan, Ukrayna və hətta İtaliya kimi ölkələr Azərbaycanın işğala məruz qaldığını bildirməklə kifayətlənmədilər, eyni zamanda, ölkəmizə hər cür dəstək verə biləcəklərini bildirdilər. Məhz ölkəmizə bu xarici dəstəkdən sonra Ermənistan cəmiyyətində ciddi xaos hiss olunmağa başladı. Ermənistanın yüksək rütbəli zabiti Arkadi Ter-Tadevosyan İrəvandakı "İmpuls 106.5 FM" radiosuna verdiyi müsahibəsində “Azərbaycan Nəcəfov, N. Günnüt zəfəri. Azərbaycan ordusu qəzeti, 30 iyun, 2018, s. 7. Bayramov, V. Tovuz döyüşləri – qəhrəmanlıq tariximizin şanlı səhifəsi. Xalq qəzeti, №144 (29686), 13 iyul, 2021, s. 7 6 7 Ordusu bu döyüşlərdə öz hədəfinə çatdı. Onlar Ermənistanın bəzi hərbi obyektlərini darmadağın etməklə bərabər, həm də bizim əsas hərbi obyektlərimizin bir çoxunun yerini təsbit etməklə gələcək döyüşlərdə böyük üstünlüklər qazanmağı bacaracaqlar. Bu və ya digər ağır nəticələrə görə deyə bilərəm ki, Tovuz döyüşlərində Ermənistan ordusu məğlub tərəfdir”, deyə açıq şəkildə bəyan etdi. 8 Beləliklə, ordumuzun şanlı Aprel, Tovuz döyüşləri, uğurlu Günnüt əməliyyatı Azərbaycanın 44 günlük Vətən müharibəsində qazanmış olduğu Böyük Zəfərin ilk işartıları oldu. Xüsusilə, Tovuz döyüşlərində şəhid olan general-mayor Polad Həşimov və polkovnik İlqar Mirzəyevə Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı adı verildi 9 və onlar gələcək Vətən müharibəsinin simvoluna çevrildilər. Düşmənin 2020-ci il sentyabrın 27-də baş verən növbəti təxribatı nəhayət 44 günlük Vətən müharibəsinin başlanması ilə nəticələndi. Saat 06:00 radələrində Ermənistan silahlı qüvvələri genişmiqyaslı təxribat törədərək cəbhəboyu zonada yerləşən Azərbaycan Ordusunun mövqelərini və yaşayış məntəqələrimizi iriçaplı silahlar, minaatanlar və müxtəlif çaplı artilleriya qurğularından intensiv atəşə tutdular. Nəticədə Tərtər rayonunun Qapanlı, Ağdam rayonunun Çıraqlı və Orta Qərvənd, Füzuli rayonunun Alxanlı və Şükürbəyli və Cəbrayıl rayonunun Cocuq Mərcanlı kəndlərində mülki əhali arasında həlak olan və yaralananlar oldu. Mülki infrastruktur obyektlərinə ciddi ziyan dəydi. Sentyabrın 27-də Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin sədrliyi ilə Təhlükəsizlik Şurasının iclası keçirildi. Məhz bu iclasda əks-hücum əməliyyatına başlanılması barədə qərar qəbul edildi. Həmin iclasda çıxışı zamanı cənab prezident bildirdi ki, “əks-hücum əməliyyatında bizim müxtəlif silahlı birləşmələrimiz iştirak edir və vahid komandanın rəhbərliyi altında əks-hücum əməliyyatı uğurla gedir. Bütün silahlı birləşmələr arasında koordinasiya tam şəkildə təmin edilib. Əminəm ki, bu əks-hücum əməliyyatının bundan sonra da uğurlu nəticələri olacaqdır.” 10 Bu çıxışdan da göründüyü kimi budəfəki əks-hücum sadəcə düşmən təxribatına cavab vermək deyil, problemi kökündən həll etmək məqsədi daşıyacaqdır. Bu iclasdakı çıxışda Müdafiə Naziri Zakir Həsənovun bu sözləri fikrimizi bir daha təsdiq edir: “Əməliyyat şəraitini nəzərə alaraq Azərbaycan Ordusu əks-hücum əməliyyatı həyata keçirib. Əks-hücum əməliyyatı nəticəsində düşmənin ön xətti yarılmışdır... Azərbaycan Ordusunun zərbələri həm ön xətdə, həm də düşmənin Bayramov, V. Tovuz döyüşləri – qəhrəmanlıq tariximizin şanlı səhifəsi. Xalq qəzeti, №144 (29686), 13 iyul, 2021, s. 7 9 Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin hərbi qulluqçularına “Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı” adının verilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı. Bakı şəhəri, 9 dekabr 2020-ci il. https://president.az/articles/48680 10 İlham Əliyevin sədrliyi ilə Təhlükəsizlik Şurasının iclası keçirilib. 27 sentyabr 2020 // president.az/articles/40969 8 tam dərinliyində həyata keçirilir”. 11 Məhz bu iclasda ilk dəfə olaraq 7 kəndin Qaraxanbəyli, Nüzgar, Yuxarı Əbdurrəhmanlı, Böyük Mərcanlı, Kənd Horadiz, Qərvənd kəndlərinin azad edilməsi barədə məlumat verildi. Əldə edilən bu uğur Dağlıq Qarabağ düyününün həll edilməyə doğru getdiyinin müjdəçisi oldu. Yaxud da sentyabrın 30-da Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, Silahlı Qüvvələrin Ali Baş Komandanı İlham Əliyev və birinci xanım Mehriban Əliyeva Ermənistanın sentyabrın 27-dən başlayan hərbi təxribatı zamanı yaralanan və Müdafiə Nazirliyinin Mərkəzi Hərbi Klinik Hospitalında müalicə olunan hərbçilərlə görüşü zamanı belə demişdir: “Sentyabrın 27-də erməni silahlı birləşmələri bizə qarşı növbəti hərbi təxribat törədib. Mən onları xəbərdar etmişdim. Onlara BMT kürsüsündən sözlərimi demişdim. Bütün beynəlxalq ictimaiyyətə sözlərimi demişdim ki, Ermənistan yeni müharibəyə hazırlaşır, Ermənistan dayandırılmalıdır. Əfsuslar olsun ki, beynəlxalq ictimaiyyət və bu məsələ ilə məşğul olan tərəflər erməni hökumətinə lazımi səviyyədə təsir edə bilməmişlər. Əgər onlar işğalçını dayandıra bilmirlərsə, Azərbaycan əsgəri onları dayandıracaqdır. Azərbaycan əsgəri onları öz torpaqlarından çıxaracaq və haqq-ədaləti bərpa edəcək. Mən demişdim ki, əgər iyul və avqust aylarında bizə qarşı törədilmiş həbi təxribatlar təkrarlanarsa, Ermənistan peşman olacaq və sözümün üstündə dururam.”12 Vətən müharibəsi zamanı baş verən qanlı döyüşlər Azərbaycan üçün həqiqət anı idi. Bu döyüşlər zamanı kimin hansı tərəfdə yer alması bir daha aydın oldu. Cənab prezidentin də qeyd etdiyi kimi, belə hallarda yaxşı sözlər deyən, yaxşı bəyanatlar verən bəzi tərəflər öz sözünün arxasında durmadılar. Sözdə bir şey deyildi, əməldə isə başqa. Vətən müharibəsi başlayan kimi Türkiyə, Pakistan, Əfqanıstan birmənalı şəkildə Azərbaycanı dəstəklədi. Bu gün danışıqlarla məşğul olan beynəlxalq format var. Əfsuslar olsun ki, bu format heç bir nəticə hasil etmədi. Ona görə Vətən müharibəsi şəraitində dialoqa çağırışlar nəticə vermədi. Qısa müddətdə problem tam şəkildə həllini tapmalı idi və buna Azərbaycan ordusunun müasir silahlarla təchizatı, Azərbaycan xalqının uzun müddət gözlədiyi zəfər anına inamı, bu zəfəri əldə etmək üçün arxa cəbhədə öz Ali Baş Komandanının ətrafında birləşməsi tam imkan verirdi. Azərbaycan Ordusunun sentyabrın 27-də Qarabağda başladığı uğurlu əkshücum əməliyyatı nəticəsində noyabrın 9-dək 5 şəhər, 4 qəsəbə və 286 kənd işğaldan azad edildi. Cəbrayıl şəhəri (4 oktyabr) və rayonun 90 kəndi, Füzuli şəhəri (17 oktyabr) və rayonun 53 kəndi, Zəngilan şəhəri (20 oktyabr), rayonun Mincivan, Ağbənd, Bartaz qəsəbələri və 52 kəndi, Xocavənd rayonunun Hadrut qəsəbəsi (9 oktyabr) və 35 kəndi, Tərtər rayonunun 3 kəndi, Qubadlı şəhəri (25 oktyabr) və rayonun 41 kəndi, Xocalı rayonunun 9 kəndi, Şuşa şəhəri (8 noyabr), Laçın rayonunun 3 kəndi, həmçinin Ağdərə və Murovdağ İlham Əliyevin sədrliyi ilə Təhlükəsizlik Şurasının iclası keçirilib. 27 sentyabr 2020 // president.az/articles/40969 12 Müdafiə Nazirliyinin Mərkəzi Hərbi Klinik Hospitalında müalicə olunan yaralı hərbçilərlə görüşdə İlham Əliyevin nitqi. 30 sentyabr 2020 // president.az/articles/42108 11 istiqamətlərində bir neçə strateji yüksəklik, Zəngilanda isə Bartaz, Sığırt, Şükürataz yüksəkləri və daha 5 adsız yüksəklik azad edildi. 2020-ci il 10 noyabr tarixində Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, Ermənistan Respublikasının baş naziri və Rusiya Federasiyasının Prezidentinin bəyanatına əsasən Dağlıq Qarabağ münaqişəsi zonasında atəşin və bütün hərbi əməliyyatların tam dayandırılması elan olundu. Bəyanata əsasən 2020-ci il noyabrın 15-dək Kəlbəcər rayonu, noyabrın 20-dək Ağdam rayonu, dekabrın 1-dək isə Laçın rayonu Azərbaycana qaytarılmalı idi. Noyabrın 20-də Ağdam rayonunun Azərbaycana təhvil verilməsi ilə rayonun işğal edilmiş 73 faiz ərazisi azad olundu. Kəlbəcər rayonu isə əldə olunan razılığa görə 10 gün gec, noyabrın 25də Azərbaycan təhvil verildi. Beləliklə ərazi baxımından respublikamızın ən böyük rayonlarından biri, 147 yaşayış məntəqəsi olan Kəlbəcər rayonu danışıqlar yolu ilə işğaldan azad edildi. Nəhayət 1 dekabr tarixində bir şəhər, bir qəsəbə və 125 kəndi olan Laçın rayonu azad edildi.13 10 noyabr bəyanatına görə Dağlıq Qarabağda təmas xətti və Laçın dəhlizi boyu Rusiya Federasiyasının 1960 sayda odlu silahlı hərbi qulluqçusundan, 90 hərbi zirehli texnika, 380 ədəd avtomobil və xüsusi texnikadan ibarət sülhməramlı kontingenti yerləşdirildi və onun Qarabağda qalma müddəti 5 il müəyyən edildi. Əldə edilən razılığa görə tərəflərdən hər hansı biri etiraz etməzsə, müddət avtomatik olaraq növbəti 5 ilə uzadılır. Tərəflərin razılığı əsasında Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə Azərbaycanın qərb rayonlarını birləşdirən yeni nəqliyyat kommunikasiyalarının inşası təmin ediləcəyi də bəyanatda öz əksini tapdı.14 Hərbi əməliyyatlar nəticəsində Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin 2907 hərbi qulluqçusu şəhid olmuş, 7 nəfər isə itkin düşmüşdür.15 Ermənistanın təxribatları nəticəsində sentyabrın 27-dən dekabrın 7-dək Ermənistan silahlı qüvvələrinin yaşayış məntəqələrimizi ağır artilleriya qurğularından və raket sistemlərindən atəşə tutması nəticəsində mülki şəxslərdən 100 nəfər həlak olmuş, 416 nəfər isə xəsarət almışdır. Bundan başqa, Ermənistanın ordusunun intensiv ağır artilleriya və raket atəşi nəticəsində 4186 ev, 135 çoxmənzilli yaşayış binası və 548 mülki obyekt yararsız vəziyyətə düşmüşdür. Qeyd edək ki, Vətən Müharibəsində rəşadətli Azərbaycan Ordusunun sarsıdıcı cavab zərbələri qarşısında sürətlə geri çəkilən düşmən beynəlxalq hüququn norma və prinsiplərini, 1949-cu il tarixli Cenevrə konvensiyaları və onların Əlavə protokollarını, BMT-nin Təhlükəsizlik Şurasının qərar və qətnamələrini kobud şəkildə pozaraq, Azərbaycanın dinc əhalisini qəsdən hədəfə almaqla döyüş əməliyyatlarının aparıldığı bölgədən İşğaldan azad olunan şəhər, qəsəbə və kəndlərimiz. 1 dekabr 2020 // mod.gov.az/az/news/ isgaldan-azad-olunan-seher-qesebe-ve-kendlerimiz-28583.html 14 İlham Əliyev xalqa müraciət edib. 10 noyabr, 2020-ci il // president.az/articles/45924 ; Səlimbəyli, Ş. Azərbaycan tarixinin zəfər salnaməsi. Baki: Avropa, 2020, s. 505-506 15 Vətən müharibəsində şəhid olmuş hərbi qulluqçuların siyahısı. 14 iyul, 2021 // mod. gov.az/az/news/veten-muharibesinde-sehid-olmus-herbi-qulluqcularin-siyahisi-36783.html 13 uzaqlıqda yerləşən Azərbaycan şəhərlərini və əhalinin sıx yaşadığı məntəqələri intensiv atəşə tutmuşdur.16 Ermənistan tərəfi müharibə zamanı 3363 hərbiçisinin öldüyünü təsdiq etsə də, reallıqda bu rəqəmin daha çox olduğu bilinən həqiqətdir. 44 gün davam edən müharibə nəticəsində Ermənistan 10 ədəd S-300 və onun taktiki-döyüş vasitələri, 366 tank, 352 müxtəlif çaplı top, 22 ədəd pilotsuz uçuş aparatı, 5 Su25 təyyarəsi, 50 Tor, Osa, Kub, Kruq modelli zenit-raket kompleksindən məhrum olub. Eyni zamanda döyüş əməliyyatları çərçivəsində xüsusi əhəmiyyətə malik 97 ədəd Qrad, 4 ədəd Smerç, 1 Tos odsaçan, 2 Uraqan, 1 ədəd Yars, Toçka-U, ballistik raketlər, Elbrus raket kompleksləri də məhv edilib. Azərbaycan ordusunun məhv etdiyi və ya qənimət kimi götürdüyü hərbi texnikasının dəyəri minimum qiymətləndirmə əsasında ən azı 3,8 milyard ABŞ dolları dəyərindədir.17 44 günlük İkinci Qarabağ müharibəsi dövründə Prezident İlham Əliyev 30a yaxın xarici KİV-ə müsahibə verdi. Bu müsahibələrdə dövlət başçısı Azərbaycanın haqlı mövqeyini, müharibənin başlanma səbəblərini sistemli şəkildə, siyasi uzaqgörənliklə auditoriyanın diqqətinə çatdırdı. Məhz bu müsahibələr Azərbaycanın informasiya savaşında da qələbəsini təmin etdi. Prezident İlham Əliyevin müsahibə verdiyi xarici KİV-in arasında Rusiyanın “Rossiya-1, “Pervıy”, RBK televiziya kanalları, “Ria Novosti”, “TASS” və “İnterfaks” agentlikləri, Türkiyənin “TRT Haber”, CNN-Türk, “Haber Global”, “Haber Türk”, NTV, “A Haber” televiziyaları, Fransanın “Sky News”, “France 24” televiziyaları, “Figaro” qəzeti, Almaniyanın ARD televiziyası, Yaponiyanın “Nikkei” qəzeti, ABŞ-ın “Fox News” televiziyası, İtaliyanın Rai-1 televiziyası və “La Repubblica” qəzeti, İspaniyanın EFE informasiya agentliyi, habelə dünyada yüz milyonlarla izləyiciləri olan “ƏlCəzirə”, “Əl-Ərəbiyə”, “Euronews”, “CNN International”, “BBC News” televiziya kanalları kimi tanınmış media orqanları var. Bəşər tarixinin son onillikləri müharibələrlə doludur. Lakin heç bir dövlət başçısı həmin müharibə zamanı çoxlu sayda aparıcı KİV-in maraq dairəsinə düşməyib. Bu baxımdan İlham Əliyevə müsahibə üçün dünyanın bir çox tanınmış media qurumlarının müraciət etməsi, ilk növbədə, Azərbaycan Prezidentinin nüfuzlu lider olmasından, həm də Dağlıq Qarabağ probleminə olan diqqətin hansı səviyyədə olmasından irəli gəlirdi.18 Prezident İlham Əliyev fevralın 26-da yerli və xarici media nümayəndələri üçün keçirdiyi mətbuat konfransında bu müsahibələrin əhəmiyyəti barədə belə qeyd etdi: “Müharibə vaxtı 44 gün ərzində mən 30-dan artıq müsahibə verdim, çünki buna ehtiyac var idi. Mən dünyaya mesajımızı Baş Prokurorluq: Ermənistanın təxribatları nəticəsində 100 mülki şəxs həlak olub, 416 nəfər yaralanıb // xalqqazeti.com/az/news/65613 17 İkinci Qarabağ müharibəsi. Vətən müharibəsi və ya "Dəmir Yumruq" əməliyyatı // virtualkarabakh.az/az/post-item/52/2871/ikinci-qarabag-muharibesi.html 18 İnformasiya savaşının sərkərdəsi. 31.03.2021 / azerbaijan-news.az/posts/detail/informasiyasavasinin-serkerdesi-1617135993 16 çatdırmaq istəyirdim, mən həqiqəti və mövqeyimizi dünyaya çatdırmaq istəyirdim. Hər gün mən bəyanatlar verirdim, Azərbaycan xalqına müraciətlər edirdim. Çünki buna ehtiyac var idi, xalqımızın buna ehtiyacı var idi, ordumuzun buna ehtiyacı var idi. Bilirəm ki, mənim həmin o müraciətlərim və mesajlarımın ümumi qələbəmizdə böyük rolu olmuşdur”.19 Müsahibələrin üç istiqamətdə qruplaşdırmaq olar: Qərb KİV-inə verilən müsahibələr, Türkiyə televiziyalarına verilən müsahibələr, Rusiya KİV-inə verilən müsahibələr. Aydın oldu ki, əksər Qərb KİV-nin əməkdaşları Prezident İlham Əliyevə ünvanladıqları suallar zamanı erməni lobbisinin sifarişlərini yerinə yetiriblər. Bəzi KİV-in suallarının tamamilə eyniyyət təşkil etməsi, bəzi sualların daha çox ittihama bənzəməsi, bəzi suallardan düşmənin məğlubiyyət ruhunun hiss olunması, bəzi suallarda Azərbaycana qarşı ənənəvi qarayaxmaların yer alması göstərirdi ki, bu sualların sifarişləri dünya erməniliyindən və erməni lobbisindən gəlir. 20 Məsələn, ABŞ-ın “Fox News” televiziya kanalının əməkdaşının ilk suallarından biri belə idi: “Bir çox məlumatlara görə, sentyabrın 27-də - müharibənin bu ən son mərhələsində Dağlıq Qarabağ regionunda nisbi sülh var idi, müəyyən növ diplomatik çərçivə var idi, insanlarda bu münaqişənin həll edilməsi ilə bağlı ideya var idi, lakin Sizin qüvvələr döyüşlərə başladı. Nəyə görə Siz indi hərəkətə keçməyə qərar verdiniz?”21 Eyni məzmunlu sualı Fransanın “Figaro” qəzeti də ünvanlamışdır.22 Yəni jurnalist aldığı təlimata uyğun olaraq sual vermədən birbaşa ittihama keçir və məqsəd bu həssas və incə məsələdə “fürsət” tapıb Azərbaycanın İkinci Qarabağ müharibəsində hücum edən tərəf olduğunu “dünyaya göstərməkdir”. 23 Amma İlham Əliyev tədbirli və hazırlıqlı siyasətçidir. Ona görə Prezident İlham Əliyev hər dəfəsində bu tip suallara cavabının ilk cümləsində sentyabrın 27-də döyüşlərə başlayan tərəfin Azərbaycan olmadığını və hücuma keçənin Ermənistan olduğunu bildirirdi. Müsahibələrdə Qərb jurnalistləri ölkəmizi dünyaya xristian dininin düşməni kimi tanıtmaq istəsələr də bu plan da iflasa uğramışdı. Məsələn, “France 24” televiziya kanalının bu barədə “Bəs Dağlıq Qarabağdakı kilsələrin bombardman edilməsi görüntüləri barədə nə deyə bilərsiniz?”24 sualı məhz bu istiqamətdə edilmiş cəhd idi. Bu tip suallar dəfələrlə oldu. Lakin Cənab İlham Əliyev bu suallara verdiyi cavabla dünya erməniliyinin İlham Əliyev yerli və xarici media nümayəndələri üçün mətbuat konfransı keçirib. 26 fevral, 2021 / president.az/articles/50738 20 İnformasiya savaşının sərkərdəsi. 31.03.2021 / azerbaijan-news.az/posts/detail/informasiyasavasinin-serkerdesi-1617135993 21 İlham Əliyevin ABŞ-ın “Fox News” televiziya kanalına müsahibəsi. 25 oktyabr, 2020-ci il / president.az/articles/44279 22 İlham Əliyevin Fransanın “Figaro” qəzetinə müsahibəsi. 24 oktyabr, 2020-ci il / president.az/articles/44170 23 İnformasiya savaşının sərkərdəsi. 31.03.2021 / azerbaijan-news.az/posts/detail/informasiyasavasinin-serkerdesi-1617135993 24 İlham Əliyev “France 24” televiziya kanalına müsahibə verib. 14 oktyabr, 2020-ci il / president.az/articles/43037 19 Azərbaycan haqqında yaratmaq istədiyi “qeyri-sivil dövlət” təsəvvürü elə ilk cəhddə iflasa uğratdı. Diqqəti Azərbaycandakı mövcud tolerantlığa və Bakıdakı erməni kilsəsinə yönəldən ölkə başçısının “France 24” televiziya kanalına cavabı da bu baxımdan çox kəsərli idi: “Siz yəqin ki, Bakının mərkəzində olan, tərəfimizdən bərpa edilmiş erməni kilsəsini görmüsünüz. Biz onu erməni xalqının mirası kimi qoruyuruq. Biz bu kilsədə erməni dilində 5000-dən artıq qədim kitab saxlayırıq. Lakin Ermənistan bizim məscidlərimizə nə edib? Onlar Ağdamın, Füzulinin və Şuşanın məscidlərinə nə ediblər? Demək olar ki, onlar nəinki onları dağıdıblar, orada heyvan saxlayırlar. Onlar orada donuz saxlayırlar və bununla təkcə bizim deyil, bütün müsəlmanların hisslərini təhqir edirlər”. Azərbaycana ünvanlanan başqa bir ittiham respublikamızın guya xarici ölkələrdən muzdlu döyüşçüləri cəlb etməsi barədə idi. Bununla da məqsəd Azərbaycanın terrorçu təşkilatlarla əməkdaşlıq etdiyini göstərmək idi. Bu məsələni hətta Fransa Prezidenti E.Makron da iddia etmiş, lakin ortaya bir fakt qoya bilməmişdi. Ümumiyyətlə, Fransa Prezidentinin hərbi əməliyyatların başladığından bəri tutduğu mövqe və verdiyi bəyanatlar bu ölkənin münaqişənin nizamlanması prosesindəki beynəlxalq mandatına zidd olmaqla neytral vasitəçilik missiyasının tələblərinin kobudcasına pozulması idi. Müharibə günlərində dünya erməniliyini və erməni təəssübkeşlərini qorxudan başqa bir məsələ Qarabağ ermənilərinin taleyi idi. Ona görə müharibənin ilk günündən onlar Qarabağ ermənilərinin etnik təmizlənməyə məruz qalması barədə hayhəşir salmışdılar. Dünya erməniliyinin Azərbaycan barədə yanlış təşəvvür yaratmaq cəhdi Prezident İlham Əliyevə ünvanlanan suallarda öz əksini tapdı. 25 Bütövlükdə Qərb KİV-lərin Ermənipərəst dairələrinin ruporu rolunu oynadıqları Prezident İlham Əliyevlə müsahibələr zamanı da özünü göstərdi. Lakin İlham Əliyev onların erməni maraqlarının tərənnümçüsü olan suallarının hər birinə son dərəcə təmkinlə, soyuqqanlılıqla cavab verdi, məsələnin mahiyyətini səbrlə izah etdi, zəruri sənədlərə və tarixi faktlara istinadən öz mövqeyini və dediklərinin doğruluğunu, ədalətə söykəndiyini sübuta yetirdi. Bu müsahibələrdə bəzi Qərb KİV-i tərəfindən yalnız erməni maraqlarının nəzərə alındığını göstərən başqa bir məqam isə ondan ibarətdir ki, jurnalistlər Azərbaycanın beynəlxalq hüquqla təsbit olunan mövqeləri, Ermənistanın müharibə cinayətləri barədə bir dəfə də olsun sual ünvanlamadılar. Əvəzində isə hərbi təlimlərdən sonra Gəncədə qalmış Türkiyənin F-16 hərbi təyyarələri, Azərbaycan Ordusunun hərbi əməliyyatlarda hücum dronlarından istifadə etməsi Qərb KİV-nin suallarında yer alırdı.26 Qərb mətbuatından fərqli olaraq Azərbaycan Ordusunun qələbələri Türkiyə KİV-in əsas mövzusu oldu. Azərbaycan Prezidentinin müsahibə verdiyi xarici KİV-in 6-sı Türkiyəni təmsil edirdi. Bunlar “TRT Haber”, CNN-Türk, “Haber Global”, “Haber Türk”, NTV və “A Haber” televiziya kanalları idi. Bu İnformasiya savaşının sərkərdəsi. 31.03.2021 / azerbaijan-news.az/posts/detail/informasiyasavasinin-serkerdesi-1617135993 26 İnformasiya savaşının sərkərdəsi. 01.04.2021 / azerbaijan-news.az/posts/detail/informasiyasavasinin-serkerdesi-1617222888 25 televiziya kanallarının yalnız Türkiyədə deyil, Azərbaycan da daxil olmaqla beynəlxalq miqyasda böyük auditoriyası vardır. Türk dünyasının öndərləri olan Heydər Əliyevin “Bir millət, iki dövlət” və Mustafa Kamal Atatürkün “Azərbaycanın sevinci sevincimiz, kədəri kədərimizdir” kəlamları müharibənin ilk günündən real həyatda bir daha öz təsdiqini tapdı. Qərb KİV-inin diqqət yetirmək istəmədikləri məsələləri Türkiyə KİV-ləri gündəmə gətirdilər, Ermənistanın müharibə cinayətlərini, beynəlxalq konvensiyalara zidd davranışlarını beynəlxalq ictimaiyyətə çatdırdılar. Bunun səbəbi Türkiyə mediasının yalnız Azərbaycanı dost və qardaş dövlət olaraq görməsi deyildi. Bunun səbəbi Türkiyə televiziyalarının baş verənlərə obyektiv yanaşması idi. Bu müsahibələrin vacib bir məqamı Türkiyənin Dağlıq Qarabağ probleminin iştirakında rolu barədə oldu. 44 günlük müharibə isə göstərdi ki, Minsk qrupu formatı öz missiyasını yerinə yetirə bilmək imkanlarından uzaqdır. Əvəzində isə problemin həllinə dəstək vermək istəyən beynəlxalq ictimaiyyət tədricən bu prosesdə Türkiyənin rolunu etiraf etməyə başladı. O cümlədən Rusiya da Türkiyə faktorunu nəzərə aldı. 27 Azərbaycan dövlət başçısının Rusiya KİV-nə verilən müsahibələr də maraq doğurur. Həmin müsahibələrlə Qarabağ həqiqətləri bir daha Rusiya ictimaisiyasi fikrinə təqdim olundu. Dövlət başçısının müsahibə verdiyi Rusiyanın “Rossiya-1, “Pervıy”, RBK televiziya kanalları, “Ria Novosti”, “TASS” və “İnterfaks” agentlikləri tək Rusiyada deyil, Müstəqil Dövlətlər Birliyi və Avropa miqyasında tanınan media quruluşları və KİV-dir. Ümumiyyətlə, ötən il sentyabrın 27-dən etibarən müharibə günlərində Rusiya telekanallarında efirə gedən siyasi proqramların əsas mövzusu İkinci Qarabağ müharibəsi oldu. Lakin Azərbaycan Prezidentinin Rusiya KİV-inə ayrı-ayrılıqda verdiyi müsahibələr ermənilərin və ermənipərəst siyasətçilərin bütün iddia və arqumentlərini alt-üst etdi. Elə buna görə də ermənilər rus ictimai fikrinə demək olar ki, təsir göstərə bilmədilər. Rusiya televiziyalarında, rus media məkanında İkinci Qarabağ müharibəsi ətrafında kifayət qədər çoxlu sayda informasiya dövriyyəyə buraxıldı. Rusiya KİV-də erməni əsilli şəxslərin üstünlük təşkil etdiklərini nəzərə alsaq həmin xəbərlərin hansı səpkidə olduğunu təsəvvür etmək çətin deyil. Amma Rusiya KİV-in İlham Əliyevlə müsahibələrində hər şey fərqli idi. İlk növbədə diqqəti o çəkirdi ki, İlham Əliyevdən müsahibə götürən KİV orqanları erməni təəssübkeşliyindən uzaq idilər. Beləliklə, döyüş meydanının qalibi olan Prezident, Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyev informasiya savaşında da qalib oldu. Ən mühümü odur ki, Azərbaycan Prezidenti həm də erməni təbliğatına düşmənin maraqlarını müdafiə edən informasiya məkanlarında tutarlı zərbə vurdu. Bununla da həm İnformasiya savaşının sərkərdəsi. 01.04.2021 / azerbaijan-news.az/posts/detail/informasiyasavasinin-serkerdesi-1617222888 27 Ermənistanın, həm dünya erməniliyinin, həm də erməni lobbisinin Azərbaycana qarşı qərəzli informasiya mühiti yaratmaq xülyası iflasa uğradı.28 İkinci Qarabağ müharibəsində əldə edilən Zəfər dekabr ayının 10-da keçirilən paradla əbədiləşdirildi. Məhz həmin tarixdə Bakının Azadlıq meydanında Vətən müharibəsində Qələbəyə həsr olunmuş Zəfər paradı keçirildi. “Dəmir yumruq” əməliyyatında - Azərbaycanın Vətən müharibəsində möhtəşəm Qələbəyə həsr olunmuş Zəfər paradında 3000 nəfərdən artıq şəxsi heyətin, 150dək hərbi texnikanın, o cümlədən silahlanmaya yeni qəbul edilmiş müasir hərbi texnikanın, raket və artilleriya qurğularının, hava hücumundan müdafiə sistemlərinin nümayişi oldu. Paradda, həmçinin Vətən müharibəsi zamanı Azərbaycan Ordusunun darmadağın etdiyi düşməndən ələ keçirdiyi hərbi qənimətlərin bir qismi də nümayiş etdirildi. 29 Zəfər paradında Türkiyə Respublikasının Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanın da iştirakı bir daha bir millət iki dövlət şüarınının parlaq nümunəsi oldu. Türkiyə Azərbaycanın apardığı mübarizəyə ilk günlərdən bütün qurum və təşkilatları ilə dəstək vermiş, bütün imkanları ilə azərbaycanlı qardaşlarının yanında olmuşdur. Göstərilən dəstəyin zirvəsi isə məhz Qarabağının mərkəzi Şuşa şəhərində tərəflər arasında Şuşa bəyannaməsinin imzalanması oldu. Həqiqətən də 2021-ci il iyunun 15-də tariximizdə ilk dəfə olaraq Azərbaycan liderinin xarici dövlətin başçısını Qarabağda qarşılaması diplomatiya tariximizin zirvəsi oldu. Şuşada Azərbaycan Respublikası ilə Türkiyə Respublikası arasında müttəfiqlik münasibətləri haqqında Şuşa Bəyannaməsinin imzalandı. Bu bəyannamə ilə Bakı və Ankara hərbi-siyasi, iqtisadi sahələrdə müttəfiqliklərini rəsmi şəkildə elan etdi. Bəyannamədə diqqəti çəkən ən vacib məqamlardan biri hərbi sahədə əməkdaşlıq və müttəfiqliklə bağlıdır. Bəyannamədə deyilir: “Tərəflərdən hər hansı birinin fikrincə, onun müstəqilliyinə, suverenliyinə, ərazi bütövlüyünə, beynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədlərinin toxunulmazlığına və ya təhlükəsizliyinə qarşı üçüncü dövlət və ya dövlətlər tərəfindən təhdid və ya təcavüz edildiyi təqdirdə, Tərəflər birgə məsləhətləşmələr aparacaq və bu təhdid və ya təcavüzün aradan qaldırılması məqsədilə BMT Nizamnaməsinin məqsəd və prinsiplərinə müvafiq təşəbbüs həyata keçirəcək, bir-birinə BMT Nizamnaməsinə uyğun zəruri yardım göstərəcəklər. Bu yardımın həcmi və forması təxirə salınmadan keçirilən müzakirələr yolu ilə müəyyən edilərək birgə tədbirlər görülməsi üçün müdafiə ehtiyaclarının ödənilməsinə qərar veriləcək və Silahlı Qüvvələrin güc və idarəetmə strukturlarının əlaqələndirilmiş fəaliyyəti təşkil olunacaqdır”. 30 Bu müddəanın Bəyannamədə qeydə alınması bu gün Ermənistandakı revanşist qüvvələrdən tutmuş, ayrı-ayrı qonşu və qeyri-regional dövlətlər üçün çox İnformasiya savaşının sərkərdəsi. 02.04.2021 / azerbaijan-news.az/posts/detail/informasiyasavasinin-serkerdesi-1617309175 29 İlham Əliyev və Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan Vətən müharibəsində Qələbəyə həsr olunmuş Zəfər paradında iştirak ediblər. 10 dekabr, 2020 / president.az/articles/48788 30 Şuşa Bəyannaməsinin TAM MƏTNİ 16 iyun, 2021-ci il //report.az/xarici-siyaset/susabeyannamesinin-tam-metni/ 28 mühüm ismarıcdır. Şuşa Bəyannaməsi ilə Türkiyə açıq şəkildə Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün pozulması, dövlət sərhədlərinə təhdid kimi halların baş verməsi halında, ordu ilə ölkəmizin yanında yer alacağını beynəlxalq ictimaiyyətin diqqətinə çatdırdı. Müqavilədə digər vacib məqamlardan biri iqtisadi-nəqliyyat məsələləri ilə bağlıdır. Azərbaycan və Türkiyə arasında imzalanan Bəyannamədə xüsusilə tarixi türk torpağı Zəngəzur dəhlizinin adının hallanması tarixi gerçəkliyi və hədəfləri göstərən mühüm amildir. 31 ATƏT-in Minsk Qrupunun keçmiş amerikalı həmsədri, ABŞ-ın Azərbaycandakı sabiq səfiri Metyu Brayzanın da ifadə etdiyi kimi Türkiyənin Azərbaycanla Bəyannamə imzalaması NATO-nun Azərbaycanın təhlükəsizliyinə zəmanət verdiyi mənasına gəlməsə də, bu ən azından, NATO-nun ikinci ən böyük ordusuna sahib olan Türkiyənin Azərbaycanla əməkdaşlığa sadiq olduğunu göstərir. Sözsüz ki, bu bəyannamənin ən mühüm tərəflərindən biri də atəşkəsə nəzarət üzrə Rusiya-Türkiyə Birgə Monitorinq Mərkəzi və Rusiya Sülhməramlılarının Qarabağdakı fəaliyyəti ilə bağlıdır. Yanvar ayının 30-dan Ağdamda Türkiyə-Rusiya Monitorinq Mərkəzi fəaliyyətə başlamışdır. Bu bəyannamə ilə Qarabağda sülhməramlı kontigent saxlayan Rusiyanın əl-qolu bağlanırdı. Yəni Ruslar Xankəndidə Azərbaycana qarşı hər-hansı təhdid yaradacaqsa, qarşısında Türkiyəni görəcəkdir. Digər tərəfdən də bu bəyannamə Rusiya sülhməramlılarının bölgədən çıxması və ermənilərin yaşaması üçün ayrılan bölgələrdə Azərbaycan idarəçiliyinin bərpa edilməsinin başlanğıcı da hesab oluna bilər. Azərbaycan-Ermənistan sərhədinin demarkasiyası məsələsində artıq Türkiyə də tərəfdir. Bu o deməkdir ki, erməniləri Rusiya himayə etdiyinə görə sərhəd məsələlərindəki problemlərin həllində Türkiyənin də müzakirələrdə iştirakı qaçılmaz olacaqdır. Son olaraq da bu bəyannamə ilə ermənilərin “status” arzuları birdəfəlik dəfn olundu, hətta “statusu” gələcəyə saxlayan Rusiya belə buna nail ola bilməyəcəkdir. Haqlı savaşımız zamanı Azərbaycan ordusu ilə bərabər dünyanın müxtəlif ölkələrindəki azərbaycanlılar əlbir olaraq mübarizə apardılar. Daxildə düşmənin canlı səddini yaran rəşadətli ordumuz kimi xaricdə diasporumuz dezinformasiya mühasirəsindən məharətlə çıxa bildilər. Vətən müharibəsi dövründə insanlar pandemiyadan da ehtiyat etmədən küçələrə axışaraq Azərbaycana və onun qəhrəman ordusuna dəstəyini nümayiş etdirdi. Təkcə İsraildə sosial şəbəkələrdə Azərbaycan diasporu nümayəndələrinin Azərbaycanın haqlı davasını əks etdirən 200-dən artıq məqaləsi dərc olundu. Sosial şəbəkələrdə çoxsaylı müzakirə və müraciətlər yayımlandı. 32 44 günlük Vətən müharibəsi dövründə Prezidentin xalqa 2020-ci il 27 sentyabr tarixli müraciətindən dərhal sonra noyabrın 10-dək diaspor təşkilatlarımıza və xaricdə yaşayan həmvətənlərimizə Diasporlarla İş Məmmədov Z. Şuşa Bəyannaməsinin tarixi əhəmiyyəti - Təhlil. 16 iyun, 2021-ci il // apa.az/az/xeber/siyasi/susa-beyannamesinin-tarixi-ehemiyyeti-tehlil-648256 32 İsrailli politoloq: “Vətən müharibəsi Azərbaycan diasporunu birləşdirdi”. 22 dekabr, 2020ci il / apa.az/az/xeber/diaspor/Israilli-politoloq-Vtn-muharibsi-Azrbaycan-diasporunubirlsdirdi-620895 31 üzrə Dövlət komitəsi tərəfindən beş dəfə – 27 sentyabr, 4 oktyabr, 21 oktyabr, 7 noyabr və 10 noyabr tarixlərində müraciət ünvanlanmışdır. Mövcud vəziyyətlə əlaqədar olaraq çevik fəaliyyətin təşkil edilməsi məqsədilə həftənin 7 günü 24 saat ərzində fəaliyyət göstərən “Qaynar xətt” istifadəyə verilmiş, növbəlilik prinsipinə əsaslanan işçi qrup yaradılmış və tədbirlər planı hazırlanmışdır. Daha sonra müxtəlif ölkə rəhbərlərinə, nazirlərə, ombudsmanlara, NATO-ya, ATƏTə, Qırmızı Xaç Komitəsinə, digər nəhəng təşkilatlara vaxtaşırı bəyanat, məktub, müraciətlər göndərilirdi. Vətən müharibəsi ərzində 46 ölkədə fəaliyyət göstərən və 26 ölkəni əhatə edən 12 Koordinasiya Şurasında təmsil olunan 126 təşkilat da daxil olmaqla, 265 diaspor təşkilatı, beynəlxalq təşkilatlar və Azərbaycandakı icmalar tərəfindən 23 dildə 383 müraciət qəbul edilib. Bütün bunlar müxtəlif ölkə prezidentlərinə, parlament üzvlərinə, BMT, Avropa Parlamenti, Avropa Şurası və s. təşkilatlara göndərilib. Həmçinin Avropa Parlamentinin üzvlərinə 775 bəyanat, müxtəlif ölkələrin 641 nəfər parlament üzvünə isə bəyanat və müraciətlər birbaşa göndərilib. Eyni zamanda, Ermənistanın təxribatları, işğalçılıq siyasəti, terrorçuluq fəaliyyəti haqqında müxtəlif dillərdə 4700 məktub elektron poçt vasitəsi ilə göndərilib. Yürüş-mitinq xarakterli tədbirlərə gəlincə, 36 xarici ölkədə 198 tədbir keçirilib. Bunlardan 111-i yürüş-mitinq olub. Mütəmadi olaraq aksiyalar, dəyirmi masalar keçirilirdi. Xarici medialarda məqalələr yayımlanırdı. Komitənin rəsmi internet saytında və sosial şəbəkə səhifələrində Qarabağla bağlı yayımlanan xəbərlər yeddi minə yaxın media mənbəyində yer aldı. Komitə və diaspor nümayəndələri tərəfindən 44 gün ərzində haqlı mövqeyimizi əks etdirən 355 məqalə 43 ölkənin müxtəlif qəzet və saytlarında 26 dildə yayımlandı. 55-dən çox qısa video hazırlanaraq sosial şəbəkə üzərindən paylaşıldı. 60 ölkədən minlərlə soydaşımızın qatıldığı 300-dən çox videokonfrans təşkil olundu. Göründüyü kimi, işğalçı Ermənistanın sentyabrın 27-də başladığı müharibənin səbəbləri, qəhrəman ordumuzun haqq işi uğrunda apardığı müharibədə qazandığı tarixi Qələbə ilə əlaqədar dünya ictimaiyyəti diasporumuz tərəfindən mütəmadi olaraq məlumatlandırılmışdır. 33 Bütövlükdə, Vətən müharibəsində xalq qalib gəldi. Xalq bu müharibədə öz başçısına – Prezidentinə, Ordusunun sərkərdəsinə inandı, onun və Vətən torpaqları naminə çarpışan ordunun arxasında durdu, görülən koordinasiyalı və səmərəli iş müharibədən zəfərlə çıxmağımızla nəticələndi. Biz şərəfli tarixi adımızı - qalib xalq adımızı özümüzə qaytardıq! Azərbaycan xalqı bu günü 30 ilə yaxın müddət ərzində gözləyirdi, Ali Baş Komandanın “İrəli” əmrini gözləyirdi. Vaxtında və düzgün atılan addımlar sayəsində xalq və rəhbərin birləşərək yaratdığı dəmir yumruq düşmənin belini qırdı, düşmənin başını əzdi. Azərbaycanın müzəffər Ordusu öz tarixi missiyasını yerinə yetirdi, Ermənistanı məğlub etdi. Ermənistan ordusu demək olar ki, məhv edildi. Artıq Qarabağ üçün quruculuq dövrü başlanır. İnanırıq ki, Qarabağ əzəmətli görünüşünə yenidən Hacıyev, V. Dünya azərbaycanlılarının bir bayraq altında fəaliyyəti prioritet vəzifəmizdir. Xalq qəzeti, 19 yanvar, 2021. № 12, s. 10; 44 gündə diaspor nələr edib? 05.07.2021 / https://axar.az/news/musahibe/570652.html 33 qovuşacaqdır. İndiyə qədər beynəlxalq ictimaiyyətin görməzdən gəldiyi bir həqiqəti artıq bütün dünya görür və görəcəkdir: Qarabağ əbədi və əzəli Azərbaycan torpağıdır! Qarabağ bizimdir! İSTİFAFƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT 1. “Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı” adının verilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamı. Bakı şəhəri, 19.04.2016. №1966 / e-qanun.az/framework/ 33692 2. Ali Baş Komandan İlham Əliyev tariximizə Qarabağın xilaskarı kimi daxil oldu. 24 dekabr, 2020-ci il. xalqqazeti.com/az/news/66752 3. Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin hərbi qulluqçularına “Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı” adının verilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı. Bakı şəhəri, 9 dekabr 2020-ci il. president.az/articles/48680 4. Baş Prokurorluq: Ermənistanın təxribatları nəticəsində 100 mülki şəxs həlak olub, 416 nəfər yaralanıb // xalqqazeti.com/az/news/65613 5. Bayramov, V. Tovuz döyüşləri – qəhrəmanlıq tariximizin şanlı səhifəsi. Xalq qəzeti, 13 iyul, 2021. №144 (29686), s. 7. 6. Bünyatov, Ş.Y. 20 yanvar hadisəsi və aprel döyüşlərinin milli ruhumuzun inkişafındakı rolu. Bakı: “Zərdabi LTD” MMC, 2017, 300 s. 7. Hacıyev, V. Dünya azərbaycanlılarının bir bayraq altında fəaliyyəti prioritet vəzifəmizdir. Xalq qəzeti, 19 yanvar, 2021. № 12, s. 10. 8. İkinci Qarabağ müharibəsi. Vətən müharibəsi və ya "Dəmir Yumruq" əməliyyatı // virtualkarabakh.az/az/post-item/52/2871/ikinci-qarabagmuharibesi.html 9. İlham Əliyev “France 24” televiziya kanalına müsahibə verib. 14 oktyabr, 2020-ci il / president.az/articles/43037 10. İlham Əliyev Azərbaycan Ordusunun aprel qələbələrinin ildönümü ilə əlaqədar bir qrup hərbçilərlə görüş keçirib. 31 mart, 2017 // president.az/articles/23230 11. İlham Əliyev xalqa müraciət edib. 10 noyabr, 2020-ci il // president.az/articles/45924 12. İlham Əliyev və Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan Vətən müharibəsində Qələbəyə həsr olunmuş Zəfər paradında iştirak ediblər. 10 dekabr, 2020 / president.az/articles/48788 13. İlham Əliyev yerli və xarici media nümayəndələri üçün mətbuat konfransı keçirib. 26 fevral, 2021 / president.az/articles/50738 14. İlham Əliyevin ABŞ-ın “Fox News” televiziya kanalına müsahibəsi. 25 oktyabr, 2020-ci il / president.az/articles/44279 15. İlham Əliyevin Fransanın “Figaro” qəzetinə müsahibəsi. 24 oktyabr, 2020-ci il / president.az/articles/44170 16. İlham Əliyevin sədrliyi ilə Təhlükəsizlik Şurasının iclası keçirilib. 27 sentyabr 2020 // president.az/articles/40969 17. İnformasiya savaşının sərkərdəsi. 31.03.2021 / https://www.azerbaijannews.az/posts/ detail/informasiya-savasinin-serkerdesi-1617135993 18. İnformasiya savaşının sərkərdəsi. 01.04.2021 / www.azerbaijan-news.az/ posts/detail/informasiya-savasinin-serkerdesi-1617222888 19. İnformasiya savaşının sərkərdəsi. 02.04.2021 / https://www.azerbaijannews.az/posts/detail/ informasiya-savasinin-serkerdesi-1617309175 20. İsrailli politoloq: “Vətən müharibəsi Azərbaycan diasporunu birləşdirdi”. 22 dekabr, 2020-ci il / apa.az/az/xeber/diaspor/Israilli-politoloq-Vtnmuharibsi-Azrbaycan-diasporunu-birlsdirdi-620895 21. İşğaldan azad olunan şəhər, qəsəbə və kəndlərimiz. 1 dekabr 2020 // mod.gov.az/az/news/isgaldan-azad-olunan-seher-qesebe-ve-kendlerimiz28583.html 22. Məmmədov Z. Şuşa Bəyannaməsinin tarixi əhəmiyyəti - Təhlil. 16 iyun, 2021-ci il // apa.az/az/xeber/siyasi/susa-beyannamesinin-tarixi-ehemiyyeti -tehlil-648256 23. Müdafiə Nazirliyinin Mərkəzi Hərbi Klinik Hospitalında müalicə olunan yaralı hərbçilərlə görüşdə İlham Əliyevin nitqi. 30 sentyabr 2020 // president.az/articles/ 42108 24. Nəcəfov, N. Günnüt zəfəri. Azərbaycan ordusu qəzeti, 30 iyun, 2018, s. 7. 25. Səlimbəyli, Ş. Azərbaycan tarixinin zəfər salnaməsi. Baki: Avropa, 2020, 512 s. 26. Şuşa Bəyannaməsinin TAM MƏTNİ 16 iyun, 2021-ci il // report.az/ xarici-siyaset/susa-beyannamesinin-tam-metni/ 27. Vətən müharibəsində şəhid olmuş hərbi qulluqçuların siyahısı. 14 iyul, 2021 // mod.gov.az/az/news/veten-muharibesinde-sehid-olmus-herbi-qul luqcularin-siyahisi-36783.html 28. İnformasiya savaşının sərkərdəsi. 31.03.2021 / https://www.azerbaijannews.az/posts/ detail/informasiya-savasinin-serkerdesi-1617135993 29. 44 gündə diaspor nələr edib? 05.07.2021 / axar.az/news/musahibe/ 570652.html