Husserl ve Dilthey’da Bilinç ve Anlam Sorunu

Husserl ve Dilt hey’da Bilinç ve Anlam Sorunu 103 2018/ 30 Kaygı 30/2018: 103-115 Araştırma Makalesi | Research Article Makale Geliş | Received: 19.08.2017 Makale Kabul | Accepted: 21.01.2018 DOI: 10.20981/kaygi.410566 Erdal İSBİR Dr. | Dr. Adnan Menderes Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Felsefe Bölümü, Aydın, TR Adnan Menderes University, Faculty of Arts and Sciences, Department of Philosophy, Aydın, TR [email protected] ORCID: 0000-0002-3100-4456 Husserl ve Dilthey’da Bilinç ve Anlam Sorunu Öz Husserl’in transandantal fenomenolojisi ve Dilthey’ın metodolojik hermeneutiği, bu çalışmada, iki temel sorun bakımından karşılaştırılmaktadır: bilinç ve anlam. Bu iki sorun çerçevesinde, Husserl’in hermeneutik ve Dilthey’ın fenomenolojik çıkmazlara sahip olduğu gösterilmek istenmektedir. Bu bakımdan şu sorulara yanıt aranmaktadır. Transandantal fenomenolojinin hermeneutik çıkmazı ile metodolojik hermeneutiğin fenomenolojik çıkmazı nedir? Hem Husserl’in hem de Dilthey’ın epistemolojik çabalarının gelip dayandıkları sınır neresidir? Bu çabalar, dil ile dünya arasındaki ilişki sorununa tatmin edici bir yanıt verebilmişler midir? İki temel başlığa sahip olan çalışmada, ilkin Husserl’in bilinç ve anlam konusunda, tarihsellik ve tekillik kategorilerinden yoksun olduğu ve anlamın başka bir özne tarafından anlaşılmasının hermeneutik koşullarını açıklayamadığı iddiası temellendirilmek istenmektedir. İkinci olarak Dilthey’ın aynı konularda, bilincin şimdide iş gören yönelimselliğinden yoksun olduğu ve anlamın ifadede görünür olmasının fenomenolojik koşullarını açıklayamadığı gösterilmek istenmektedir. Nihayetinde her iki düşünürün bu çıkmazlarının Gadamer ve Heidegger tarafından aşıldığı iddia edilmekte ve bu bakımdan her iki düşünürün de gündeminde olan kriz düşüncesinin, aslında bilimlerin yöntemine değil yaşamın kendisine ilişkin olduğuna işret edilmektedir. Anahtar Kelimeler Husserl, Dilthey, Hermeneutik, Fenomenoloji, Bilinç, Anlam. Husserl ve Dilt hey’da Bilinç ve Anlam Sorunu 104 2018/ 30 The Problem of Consciousness and Meaning in Husserl and Dilthey Abstract This study compares Husserl’s transcendental phenomenology to Dilthey’s methodological hermeneutics in context of the problems of the consciousness and the meaning. In this context, it's tried to show that Husserl has hermeneutical dilemmas like that Dilthey has phenomenological ones. In this respect, it tries to answer the following problems. What is the hermeneutical and phenomenological dilemma of the transcendental phenomenology and methodological hermeneutics? Where are the limits of Husserl’s and Dilthey’s epistemological attempts? Can these attempts answer the problem of relation between language and world? This study, which has two basic headings, firstly claims that Husserl's notions of the consciousness and the meaning have lack of the categories of the historicity and the individuality. Thus he cannot explain that the understanding has hermeneutical conditions. Secondly, it tries to show that Dilthey’s concepts of the consciousness and the meanings have lack of the phenomenological intentionality. Thus he cannot see that appearing the meaning in expression has the phenomenological conditions. Eventually, this study asserts that Gadamer and Heidegger surpass the both of Husserl’s and Dilthey’s dilemmas. In this regard, it indicates that the crisis, which put on the agenda by two thinkers, is actually belonging to the life not to the scientific methodology. Keywords Husserl, Dilthey, Hermeneutics, Phenomenology, Consciousness, Meaning. Giriş Dilin felsefi bir probleme dönüşmesi, esasında dilin dünyayla ilişkisine odaklıdır. Bilimin önermelerini kurduğu empirik saf dil arayışı, bu odağın sonucudur. Yine de sözcük ile anlam arasında boşluk kabul etmeyen empirik saf dil, bilimin dünyayla ilişkisini sınırlandırmıştır. Bilimlerin, 19. yüzyılın ikinci yarısındaki toplumsal değişimleri, kavrama ve yönlendirme başarısızlığı, bu sınırdan dolayıdır. Hem Husserl (1970c: 3-18; Buckley 1992: 3-10) hem de Dilthey’da (1989: 55-76) “bilimlerini krizi” düşüncesiyle ifade bulan, bu sınırlara karşı çıkış, dilin dünyayla ilişkisini yeniden kurmak niyetindedir. İşte burada, Husserl ve Dilthey, bu amaçlarını gerçekleştirirken, yüzleşmek zorunda kaldıkları iki temel sorun bakımından karşılaştırılmaktadır: bilinç ve anlam. Çünkü hem Husserl’in transandantal fenomenolojiyi kesin bir bilme dönüştürme çabası hem de Dilthey’ın tin bilimlerini metodolojik olarak temellendirme girişimi, dil ile dünya arasındaki ilişkiye odaklansa da iki temel soruna dayanır. Husserl, “bir ifadenin nesnel bağıntısını” gösteren “anlamın ideal birliği” fikriyle (Husserl 1970a: 312), “her şeyin kendi içinde ne ise” öylece bilinebileceğini göstermeye çalışır (1970a: 321). Anlamın ideal birliği, dile ifade edildiğinden, Husserl için “ifade edilmiş olanın nasıl anlaşıldığı” sorunu, fenomenolojik bir problemdir (1983: 296). Çünkü hem bilincin yönelimsel unsurlarını (1983: 213) hem de anlamın ifade de görünür olma biçimlerini (1983: 222-226) içerir. Yine de “çağına hiç de yabancı olmayan” (1997: 12), Husserl’in “fenomenolojiyi kesin bir bilim olarak temellendirme” Husserl ve Dilt hey’da Bilinç ve Anlam Sorunu 2018/ 30 105 girişimi, bilinç ve anlam konusunda hermeneutik bir çıkmaza sahiptir. Aynı şekilde, Dilthey’ın, hermeneutiği, “yaşama yönelik her bilgisel çabanın metodolojisi” olarak temellendirme girişimi, bilinç ile dünya arasında kurulan mantıksal ilişkiye bir başkaldırıdır (Dilthey 1989: 66-76) ve bu başkaldırı zorunlu bir görevdir (1996: 252). Dilthey, anlamı, ifadede görünerek değil de gizlenerek içsel bir yaşam bağlamını dışsallaştıran araç olarak kabul eder (1989: 72). Bu nedenle, Dilthey’ın metodolojik hermeneutiği de gizlenen şeyin açımlanması ve açımlanan şeyin nesnelliği konusunda fenomenolojik bir çıkmaza sahiptir. Belki de bu çıkmazlarından dolayı, hem Husserl’in transandantal fenomenolojisi hem de Dilthey’ın metodolojik hermeneutiği belli bir sınıra kadar gelişme göstermiştir. Peki, transandantal fenomenolojinin hermeneutik çıkmazı ile metodolojik hermeneutiğin fenomenolojik çıkmazı nedir? Hem Husserl’in hem de Dilthey’ın epistemolojik çabalarının gelip dayandıkları sınır neresidir? Bu çabalar, dil ile dünya arasındaki ilişki sorununa tatmin edici bir yanıt verebilmiş midir? Transandantal Fenomenolojinin Hermeneutik Çıkmazı Fenomenolojiyi, bilimsel bir yaklaşıma dönüştüren Husserl (1983: xvıı), nesnellik sorununu, yargıların açıklığı sorunuyla ilişkilendirir. Onun, bir yargının açıklığının psikolojik ve ideal olmak üzere iki koşulu olduğunu öne sürmesi, aslında “kuşkucu görecelik” olarak tanımladığı psikolojizmi (1970a: 137) aşma çabasıdır. Husserl, psikolojizmin, “zihinsel olanın sadece zihinsel bir dayanağı olabilir” biçimindeki en temel önyargısını (1970a: 168), saf mantığı, bütün zihinsel süreçlerin altına yerleştirerek aşmaya çalışır (1970a: 173). Böylece zihinsel olanın ideal bir dayanağı olduğunu gösteren Husserl, ideal olanı saf mantığın nesnesi olarak kabul eder (1970a: 177-182). Saf mantığın görevlerini, “anlamın ve şeylerin saf kategorilerini saptamak”, “bu saptamaları evrenselleştirecek bir teori kurmak” ve “teori oluşturmanın teorisini yapmak” biçiminde sıralayan Husserl (1970a: 236-240), saf mantığın bu görevlerini yerine getirecek olan araştırmayı fenomenolojik olarak kabul eder ve epistemolojik eleştirinin öncüsü olarak vurgular (1970a: 248-249). Böylece bütün bilimleri için temel bir felsefi yaklaşım olarak ortaya çıkan fenomenoloji, “fenomenin” kendisiyle ilgilenmesi bakımından saftır (1983: xvıı). Odak noktası dil olan saf fenomenoloji (1970a: 248-249), hakikatin dile getirildiği sözlerin anlamına ilişkin bir araştırmadır. İşte araştırılan bu anlam, bir yargının psikolojik koşullarıyla değil ideal koşuluyla belirlenir. Başka bir deyişle, aranan şey, yargının öznelliği değil, nesnelliğidir. "Uzak, karmaşık ve sahte sezgilerden esinlenen anlamlar yeterli değildir; 'şeylerin kendisine' geri dönmeliyiz" çağrısı (1970a: 252) tam da buna işaret eder. Husserl’in çağrısı, nesnelliği amaçlasa da “bir yargının anlamı” konusunda hermeneutik çıkmazlara sahiptir. Bunlar, tekillik ve tarihsellik kategorileridir. Nesnellik tutkusuyla psikolojizm eleştirisine girişen Husserl, bu uğurda, anlamın dilsel kuruluşunun tarihsel ve kurulduğu anda da tekil olduğunu unutur. Husserl’in tekil görecelik ve özgün görecelik olarak dile getirdiği bu eleştiri (1970a: 145-146), onun anlam ve bilinç sorunlarına getirdiği çözümleri, hermeneutik olarak sınırlar. Çünkü “saf zihinsel süreçlerin eidetik doktrini” olarak kabul edilen fenomenolojinin (1983: 167) her tür öznelliği paranteze alan indirgeme yöntemi (1983: 60-61), bilinç ile nesnesi Husserl ve Dilt hey’da Bilinç ve Anlam Sorunu 106 2018/ 30 arasındaki ilişkiyi fenomenolojik; anlam ile ifade arasında ilişkiyi de mantıksal olarak kurar ve bu ilişkilerin hermeneutik boyutlarını dışarıda bırakır. Kendi kendimizi, fenomenal dünyanın bir üyesi olarak görüyorsak, fiziksel ve zihinsel şeyler (cisimler ve kişiler), fenomenal benliğimizle fiziksel ve zihinsel bir ilişki içinde görünürler. Fenomenal nesne (bunu aynı zamanda ‘bilişsel içerik’ olarak adlandırıyoruz) ile fenomenal özne (empirik bir kişi, bir şey olarak ben) arasındaki bu ilişki, deneyim anlamında bilişsel içerik ile böylesi bir bilişsel içeriğin birliği (empirik Egonun fenomenolojik varoluşu) anlamında bilinçlilikle ilişkisinden doğal olarak ayrı tutulmalıdır (1970b: 538-539). Husserl, fenomenal özne ile fenomenal nesne arasındaki ilişkiyi, psikolojizmin, bilincin fenomenolojik özüne getirdiği sınırları (1970b: 535) kaldırmak amacıyla ele alır. Bilinç kavramını üç faklı biçimde tartışan Husserl, bunları, “empirik benliğin fenomenolojik varlığı”, “öznenin fiziksel deneyimlerinin içsel farkındalığı” ve “zihinsel faaliyet ya da yönelimsel deneyim” olarak belirler (1970b: 535). Saf fenomenolojik bilinç kavramının “öznenin empirik gerçek varoluşla” bütün ilişkisini kesmesi gerektiğini (1970b: 537) ifade eden Husserl, bunu, öznenin “öznel bir konuşmada duygulanıma”, “nesnel bir konuşmada dışsal bir nesneye” sahip olmasıyla temellendirir (1970b: 538). Her durumda “deneyimleyen bilinç” ile “deneyimlenen içerik” arasındaki ilişkiye dayanan bu temellendirme, “bilincin yönelimsel farkındalığının” kaynağını da belirler. Öznenin kendisini “öncelikli olarak” kavramasını sağlayan “yönelimsel farkındalık” (1970b: 542-543), öznenin “Ben” demesinin koşulu ve kanıtıdır (Uygur 1998: 56-61). “Bilincinde olmak” ile “benlik” arasındaki ilişki gereği, özne, nesneyle ilişkisini “bilincinden olmak” biçiminde kurar. Bu ilişki biçimi, Husserl’in yönelimsel deneyim dediği, bilincin üçüncü biçimidir (Husserl 1970b: 548-551). Kısacası özne, önce fenomenolojik bir varoluşa, sonra “içsel farkındalığa” ve sonunda “yönelimsel deneyime” sahiptir. Dolayısıyla, bilincin yönelimsel deneyimi, “bir şeyin bilincinde olmaktır” ve “o şeyin fenomenal varoluşunu ve verilmişliğini” gerektirir. “Transzendental fenomenolojinin kurulmasında ortaya çıkan nesnel zorunluluk” (Uygur 1998: 76), “bilinç”, “varoluş” ve “verilmişlik” arasındaki bu ilişkidir. Bilincin verili bir nesneyle kurduğu ilişki yaşantıdır ve durağan değildir. Yaşantı kavramına vurgusu, Husserl’i yaşam felsefesi için önemli kılsa da o, bu ilişkinin değişen koşullarına değil değişmeyen ideal koşullarını odaklanır. Bunun için öncelikle, bilicin bir yaşantı olduğunu kabul eden Husserl, bunu “düşüncede bir yaşantı” olarak tanımlar. Bu yaşantı, “mutlak akışta, şimdi olarak ve hemen ‘gözden kaybolarak’” görünür (1997: 36). Husserl, psikolojizmi, psişik yaşantının akışını durağanlaştırdığı konusunda eleştirse de kendisi, bilincin tarihselliğini ve yaşantıların biricikliğini, kendi amacı gereği dışarıda bırakarak aynı tuzağa düşer. Husserl’in girdiği bu hermeneutik çıkmaz, zamansallık düşüncesinde açıkça görülür. Öznenin kendi varlığını kavraması konusunda, fenomenolojik zaman ile bilincin zamanını birbirinden ayıran Husserl, fenomenolojik zamanı, “bütün zihinsel süreçlere has bir özellik olarak” belirler (1983: 192). Bu, zihinsel süreçleri, önce, şimdi ve sonra biçiminde düzene sokan kozmik zamandır ve “somut duyusal içeriklerin açık ve seçik özü üzerine yayılan bir örtüdür”. Husserl’in “örtü” olarak tanımladığı zamansallık, başka bir bakımdan bilişsel yaşantıları, birbirine bağlar ve bu “sonsuz bir devamlılıkta sürer” (1983: 193-194). İşte buradaki tuzak, “birbirine bağlanan ve sonsuzca devam Husserl ve Dilt hey’da Bilinç ve Anlam Sorunu 2018/ 30 107 eden bu yaşantılar arasında, bilincin hareketine olanak sağlan şey nedir?” sorusunda gizlidir. Husserl buna olanak sağlayan şeyin, fenomenolojik zamanı, bilincin zamanına indirgeyen refleksiyon, yani “düşünmenin kendisini düşünmesi” olduğunu söyler (1983: 221). Bilincin zamanı, fenomenolojik zaman gibi bölünmemiştir ve her zaman “şimdinin ufkuna” sahiptir. Diğer bir deyişle, refleksiyonun zamansal ufku, “şimdide” çakılıdır ve geçmiş bir yaşantıyı, “olası yeni bir yaşantıya” bağlayan bir zorunluluktur. Refleksiyonun zamansal ufku, öncenin ufkuna zorunlu bir biçimde sahip olan “yeni bir başlangıçtır” ve aslında “sonranın” zamansal ufkunu oluşturur (1983: 195). Zamansal ufukların birbirine bağlanmasının, anlama yetisinin bir özelliği olmasını pek önemsemeyen Husserl, bu nedenle, refleksiyonu “hermeneutik bir yansıtma” olarak değil, “fenomenolojik bir indirgeme” olarak kabul eder. Böylece bilincin zamansal ufkunu, değişebilir bir şey olarak değil, “saf benin ulaştığı, şimdilik bilinci olarak” kavrar (1983: 196). Zamansal ufukların ardışıklığını ve refleksiyonun şimdide çakılı oluşunu, eidetik bir kural olarak benimseyen Husserl, bilişsel yaşantıların hermeneutik boyutunu bir tarafa bırakıp, ondaki fenomenolojik özü ortaya koyar. Bunu, “bilişsel yaşantının ifadesi” ile “o ifadenin anlamı” arasında saf mantıksal bir ilişki kurarak gerçekleştirmeye çalışan Husserl, başka bir hermeneutik çıkmaza sürüklenir. Verdiğimiz örnekler, bir ifadenin anlamı ile onun kendisini, kurulmuş bu ya da şu nesne bağıntısına bir isim olarak yönlendirme gücü arasındaki ayrımın –elbette anlam ile nesnenin kendisi arasındaki ayrımın- göz önünde bulundurulması konusunda bizi cesaretlendirmektedir. Bunun da ötesinde her bir ifadede tartışılan yönlerin, şununla yakın bir yöne sahip olduğu açıktır: her ifade, bir şeyi kastettiğinden sadece bir nesne bağıntısına gönderimde bulunur. Doğru bir biçimde, anlamı aracılığıyla bir nesneyi adlandırdığı ya da işaret ettiği söylenebilir. Bir anlamlandırma edimi, anlamlı gönderimin bu biçimi aracılığıyla, o anki nesnemizi kast ettiğimiz belirli bir tutumdur ve nesne bağıntısı sabit kalırken, anlamın kendisi değişebilir (1970a: 289). Husserl için ifade her zaman bir nesne bağıntısına ve anlama sahiptir. Bir anlama sahip olmak, “dar bir uygulamadır” ve “bir bildirim ilişkisine bağlıdır” (1970a: 269). Bir bilinç yaşantısının imlenebilme özelliğiyle, yakından ilgili olan bildirim ilişkisi, iletişime olanak veren bir koşuldur. Yine de Husserl’in bütün ilgisi, ifadenin bildirdiği anlama değil, onun sahip olduğu nesne bağıntısına yöneliktir. İfadenin içerdiği nesne bağıntısı, onun anlamından farklıdır. Aynı nesne bağıntısına işaret eden ifadeler, farklı anlamlara gelebilirken, aynı anlama gelen farklı ifadeler, aynı nesne bağıntısına işaret ederler (1970a: 287). Başka bir deyişle, ifade ile anlam arasındaki ilişki, anlamı değiştirebilirken, nesne bağıntısı her zaman aynı kalır. Öyle ki bir ifadeyi de anlamlı kalan, ifadenin bir nesne bağıntısını içermesidir. Buna göre, “bir ifade bir nesneye karşılık geliyorsa anlamlı, gelmiyorsa anlamsızdır” (1970a: 293). Bu durumda bildirim, bir ifade aracılığıyla, anlamın aktarımı değil, “belirli bir nesne ya da olgu durumunun gerçekliğinin” belirlenmesidir (1970a: 270). İşte bunu yönlendirme ilişkisi olarak açıklayan Husserl, iletişimin öncelikle, anlam aktarımına izin veren hermeneutik bir ilişki olduğunu görmez gibidir. Onun, ifade ile nesne bağıntısı ilişkisini mantıksal olarak sınırlaması ve anlamlandırma deneyimini bu ilişkiyle açıklaması (1970b: 533534), bir kimsenin ifadesinin, nasıl oluyor da başkasının bilişsel yaşantısındaki nesne bağıntısın uyduğu sorusuna tatmin edici bir yanıtı vermez. Husserl ve Dilt hey’da Bilinç ve Anlam Sorunu 108 2018/ 30 İfadenin bir yandan fiziksel bir ime, diğer bir yandan nesne bağıntısı içererek bir anlama sahip olması, ona iletişimsel bir özellik kazandırır (1970a: 276-277). Yine de iletişim, sadece bir bildirim ilişkisi değil, aynı zamanda bildirimin kavranması olduğundan, anlamın öznelerarası aktarımına izin veren hermeneutik koşullar göz önünde bulundurulmalıdır. Husserl’in anlamlandırma deneyimini, sadece ifadenin bildirimiyle ilişkilendirmesi, bu hermeneutik koşulları arka plana itmesinin sonucu gibidir. Böylece öznelerarası iletişimin koşullarını sadece fenomenolojik olarak temellendirir. Bu koşullar, ifadenin, öznenin bilişsel yaşantısıyla ilişkisini belirlediğinden, “ifadeyi ifade yapan şeye” zarar vermez (1970b: 278). Başka bir deyişle, öznenin bilişsel yaşantısındaki bir nesne bağıntısını ifade etmek, anlamı görünür kılan fenomenolojik bir deneyimdir ve aslında iletişimin sadece bir yönünü açıklar. Ancak ifadenin, başka bir öznede nasıl bir yaşantı yarattığı ve nasıl bir nesne bağıntısı içererek anlam kazandığı, hermeneutik bir deneyimdir ve iletişimin diğer yönünü açıklar. İşte Husserl, sadece ilkiyle ilgili gibidir. Dolayısıyla onun, yalnızca verili bir fenomene ilişkin bir bilinç yaşantısının ifade edilebileceğini göstermesi, hermeneutik gelenek içinde kabul görse de “bilişsel yaşantının ifadesi” ile “o ifadenin anlamı” arasında kurduğu mantıksal ilişki hermeneutikten uzaktır. Çünkü bu ilişki, anlamı, iletişimde sürdürülen ve her seferinde yeniden kurulan bir yaşantı olarak değil, ifadede görünür olan bir ideal birlik olarak kabul eder. Husserl anlamı üçe ayırır: “imin zihinde uyandırdığı imge”, “bu imgenin empirik deneyimle doldurulması” ve “bu ikisini örtüştüren bilişsel yaşantı” (2003:286-298). Yönelimsel deneyim kavramıyla (1970b: 533-534) üçüncüsüne odaklanan Husserl, bu deneyimi, bir eylem olarak açıklar. Buna göre, anlam, aslında elde hazır değildir, bir eylemle yaratılır. Anlamlandırma deneyimi denilen bu eylem, bir ifadenin taşıdığı anlama, apaçık olmanın koşullarını sağlar. Bu koşullar Husserl için anlamın, psikolojik değil ideal koşullarıdır ve saf mantığın alanındadır. Husserl’in kendi ifadeleriyle dile getirmek gerekirse, “eğer anlamların ideal özünü, onların psikolojik ve gramer bağlantılarından ayırmak için zorlukların üstesinden geliyorsak ve dahası bunların özünde kurulu olan, kastettikleri nesne bağıntılarına uygun apriori ilişkileri açıklığa kavuşturmayı deniyorsak, zaten saf mantığın alanındayızdır” (1970a: 322-323). Anlamın ideal koşullarını, “mantıksal öz” olarak kabul eden Husserl, nesnellik sorununun çözümü konusunda mantıkçı pozitivizme yakın görünür (Cobb-Stevens 1989: 123-152). Böylece saf mantığın alanı içinden, hermeneutik boyutu olan dil sorununa yanıt vermeye çalışan Husserl, “anlamın kuruluşu” konusunda olmasa da “anlamın anlaşılması” konusunda çıkmaza sürüklenir. Çünkü “ya bir bildirim olan ya da altında yatan bir bildirime dayanan” yönelimsel deneyim (Husserl 1970b: 598), bilinçte içsel bir yaşantı uyandırır (1970b: 578). Sadece bu yaşantı, ifadenin anlamının ideal özünü kavrar. Bu, bir sözün, onu dile getirenin varoluşundan bağımsız olarak kavranması demektir ki, yönelimsel bilinç zaten başkasını, varoluşa sahip bir özne olarak değil, “kendiliği bilince kapalı bir fenomen” olarak kavrar. Başkasının benliği, ancak öznenin özdeşlik bilinciyle kavranır (1970b: 563-569) ki bu bilinç yine ifade ile anlam arasındaki mantıksal ilişkiye dayanır. Bu nedenle, Husserl’de öznelerarasılık sorunu, girdiği hermeneutik çıkmazın bir sonucu gibidir. Çünkü “başkasının bilinci olarak bilincin, başkasının mutlak başkalığıyla kurduğu dinamik ilişkiyi yönelimsellik üzerinden okuduğumuzda, benin başkasıyla her temasının başkasının başkalığıyla Husserl ve Dilt hey’da Bilinç ve Anlam Sorunu 2018/ 30 109 başkalaşmasına” neden olur (Kartal 2017: 78). Oysa öznelerarasılık, öz-belirlenimi ve öznelerarası hermeneutik ortaklaşmayı içermek zorundadır. Metodolojik Hermeneutiğin Fenomenolojik Çıkmazı Husserl’in bilinç ve anlam sorununu, yaşamla ilişkilendirmesi, hermeneutik gelenekle önemli bir bağa sahiptir. Her ne kadar birbirlerine çok az referans vermişseler de bu bağ Dilthey’da açıkça görülür. Dilthey da Husserl gibi dil-dünya ilişkisi sorununu nesnellik tutkusuyla ele alır ve yaşama kavramına ulaşır. Dilthey bilinç ve anlam sorununu bu çerçevede çözmeye çalışır. Bilinç yaşantısının ifade edilebilmesi ve ifade edildiği anda o yaşantının görünür olması, Dilthey’ın hermeneutiğinin fenomenolojik kaynağıdır. Dilthey’ın metodolojik hermeneutiği, tarihsellik ve tekillik kategorileri konusunda Husserl’in saplandığı çıkmazları aşmış olsa da fenomenolojik kaynağına rağmen, bilincin yönelimselliği ve anlamın ifadede görünür olması konusunda fenomenolojik çıkmazlara sahiptir. Husserl, Dilthey’ın insan bilimlerini özgün bir temele oturtma çabasını önemser ancak bu çabanın giderdiği ihtiyacı, farklı bir “yeni psikoloji” olarak değerlendirir (Husserl 1989: 181). Yine de Husserl için, Dilthey’ın bu çabası, “doğanın bilimini nesnelliğin; tin bilimini öznelliğin bilimi” olarak gören “köhnemiş değersiz düşünceye” karşı çıkıp, “nesnelliğin, psikolojiye dayalı bir bilimi olabileceğini” göstermiştir (1989: 376). Gerçekten de Dilthey, “tanımlayıcı bir disiplinin sınırları içinde kaldığı sürece”, psikolojinin temel bir tin bilimi olabileceğini iddia eder (Dilthey 1989: 84). Tin bilimlerinin hareket noktası, tarihsel-toplumsal gerçekliğin kurucusu olan “bireylerin içsel yaşantılarının” anlaşılması olduğundan, tanımlayıcı psikoloji temel bir tin bilimi olarak kabul edilebilir. Dilthey, psikolojik iç-deneyimi (1989: 376-379), hermeneutik adıyla tin bilimlerinin yöntemi olarak belirler. Bu, Dilthey’ın hermeneutik gelenek içindeki başarısı olsa da fenomenolojik çıkmazlara sürüklenmesinin de nedenidir. Çünkü Dilthey epistemolojisini hermeneutik iç-deneyime dayandırmıştır ancak klasik epistemolojinin temel varsayımlarını sorgusuz kabul etmiştir. Böylece nesnellik sorunu, Dilthey’ın gelip dayandığı ve aşmadığı bir zorluk olmuştur. Bu zorluğa rağmen Dilthey için tanımlayıcı psikoloji, iç-deneyimin temel ilkelerine dayandığından, ifadelerden hareketle öznenin ruhsal yaşamını tanımlayabilmektedir (1977: 51). Peki, iç-deneyim nedir? Bilinç, böylesi bir deneyimde nasıl bir işleve sahiptir? “Gerçek olana her zaman bir duyusal etki eşlik eder” (1989: 355). Başka bir deyişle, iç-deneyimde, içsel algıya konu olan şey, gerçek olanın duyusal etkisidir. “Gerçekliğin kendisinin askıya alındığı iç-deneyim” Dilthey için, “bilinç olgusunun kendisidir” (1989: 359). Bu noktada “iç-deneyimin kendiliğe”, “dış-deneyimin nesneye” ilişkin olduğunu ama bu “ikisinin birbirine bağılı olduğunu” dile getiren Dilthey (1989: 361), “nesneye” dayalı değil, “kendiliğe” dayalı bir epistemoloji geliştirir. Çünkü klasik özne-nesne epistemolojisi, “kendimizi bilmek” konusunda “kendiliğimizi” nesneleştirerek durağanlaştırmak zorundadır. Bu nedenle, onun yaşamını ya da tarihselliğini açıklayamaz. Tin bilimlerinin yöntemi olan hermeneutik, insanın tarihselliğine uygun bir epistemolojiye dayanmak zorundadır. Ben-özdeşliğine dayanan bu epistemoloji, dış-dünyanın gerçekliğine ilişkin kuşku gibi, “başkasının beni” sorunu konusunda da fenomenolojinin sınırlarını aşar. Husserl ve Dilt hey’da Bilinç ve Anlam Sorunu 110 2018/ 30 Kendi koşullarımın refleksif farkındalığını elde ettiğim içsel deneyim, bireyselliğime ilişkin bir bilinç geliştirmeme, tek başına yeterli değildir. Ben kendi tekilliğimi, öncelikle, başkalarıyla kendimi karşılaştırdığımda tecrübe etmekteyim. Bu noktada, beni başkalarından ayıran şeylerin ne olduğunun farkına varmaktayım ve Goethe, bütün deneyimlerimizin en can alıcısı olan bu deneyimin aynı zamanda en zoru olduğunu söylerken çok haklıydı. Gücümüzün boyutları, doğası ve sınırlarına ilişkin kavrayışımız, nihayetinde bitimsizdir. Fakat başkalarının varlığı, ilkin bize dışarıdan, aslında uygun bir duyuda, yani jestlerde, seslerde ve eylemlerde verilidir. Yalnızca bu duyların yeniden yaratılmasıyla, bu iç-deneyimi tamamlayabiliriz (1996: 236). Buradaki temel sorun, başkasının bize yabancı olan tekil benliğini nasıl bildiğimizdir. Dilthey, bu bilme biçimine, “anlama” der ve “ben-özdeşliğine” dayandırır. “Başkasının kendiliği”, yaşamın birliği bakımından “benim kendiliğimle” özdeş olduğundan, bir duygudaşlık kurabilir ve onun içsel deneyimlerini, yani yaşantılarını kendimde yeniden yaratabilirim. Başkasının yaşantılarının ‘Ben’in kendi bilincinde yeniden yaratılması, öz-bilincin de öncelikli koşuludur (1962: 67). Öz-bilincin, öz-duygunun kökeni, dünyaya ilişkin bilinçle akrabadır. Yine de özbilinci tamamlamak için, deneyimi daha ileri koşullara yükseltmek gerekir. Selfrefleksiyonu, ilk olarak hangi noktada açıkça elde ettiğimiz belirsizdir. Soyut felsefe fikrindeki o ‘ben’ sözcüğünün ilk kullanımının işaret ettiği bu anın, savunulması imkânsızdır. Çocuk, başkaları tarafından kendisine verilen isimle kendisini kastettiğinde, sadece başkalarının dilsel pratiğini sürdürüyordur ve onu içselleştiriyordur. İfadeyi kendisi yaratmasa da, çocuk ‘ben’ dediği anda, sadece, konuşan bir kimse olarak ‘benin’ tasarımladığı bağlamsal dilsel düzene uyum sağlar (1989: 549). Öz-bilinci keşfeden, self-refleksiyonun nasıl ortaya çıktığını yanıtlamak, Dilthey için hem imkânsız hem de gereksizdir. Onu vurgusu, self-refleksiyonun ruhsal yaşama ait olduğu (1989: 363) ve “kendiliği” keşfetmek konusunda iç-deneyimi tamamladığıdır (1996: 236). “Kendilik” öncelikle, öznenin başkasının ifadelerini, kendi yaşantısında yeniden yaratan iç-deneyimle ve daha sonra bu deneyimi, bir öz-farkındalığa yükselten self-refleksiyonla keşfedilebilir. Bu nedenle, “self-refleksiyon dış dünyayla bağlantılıdır ve bir kimse başkası olmadan” kendisini keşfedemez (1989: 359). İç-deneyim, kendimi başkalarıyla özdeşleştirdiğim bir bilince dayanırken, self-refleksiyon kendimi başkalarından ayırdığım bir bilince dayanır. Ruhsal bir yaşantıyı, başkasının yaşantısından ayıran self-refleksiyon, bir bakıma bilincin içeriğini aydınlatır. “Bilinç içeriği olarak keşfedilen şey” ile “ben bilincinin kendisi, birbirinden farklı değildir” (1989: 254). Bilinç içeriği ile bilincin bir ve aynı olması, bilinç sorunu bakımından, Dilthey’ın hermeneutiğini, Husserl’in fenomenolojisinden ayran en temel noktadır. Buna göre, self-refleksiyon, bilinci şimdide durağanlaştıran bilişsel bir eylem değil, ‘Ben’in her yaşantısında, bilincin içeriğini, “kendilik” olarak yeniden keşfettiği tarihsel bir hareketliliktir. Düşünmenin, geçmiş ve gelecek arasında gidip gelmesini ima eden tarihsel hareketlilik, self-refleksiyonun, yaşamın birliği bakımından önemini de açıklar. Husserl gibi Dilthey için de “asıl olan yaşam […] olmasaydı eğer, bir öz-bilince sahip olamazdık ve öz-bilincimiz olmasaydı bizim için bir dünya olmazdı” (Riedel 1996: 70). Gerçekten de yaşama dünyasının artık, sadece bize verili bir şey olarak değil, aynı Husserl ve Dilt hey’da Bilinç ve Anlam Sorunu 2018/ 30 111 zamanda “bizim için” olan bir birlik olarak kabul edilmesi, Dilthey’ı, Husserl’den ayıran önemli bir düşüncedir. Yaşamı “bizim için” kılan şey, self-refleksiyonun sadece, “bilinçteki nesne bağıntılarını çözmesi” değil, aynı zamanda hem düşüncenin hem de eylemin ilkelerini ya da kaynağını ortaya koyabilmesidir (Dilthey 1989: 268, 278). Böylece, düşünme ve eyleme dayanak üreten self-refleksiyon, “şimdide yaşamadır”. Ancak bu yaşama, “geçmiş yaşantılara” ya da “gelecekte yaşanabileceklere” kendisini yansıtmadır. İşte Dilthey’ın bilinç konusunda sıkıştığı fenomenolojik çıkmaz da tam olarak buradadır. Bu çıkmaz, “şimdide işleyen refleksiyonun”, nasıl oluyor da kendisini “artık olmayan geçmiş bir ana” ve “hiç olmamış gelecek bir ana” yansıtabildiği sorusunda ifade bulur. Başka bir deyişle, fenomenolojik olarak “şimdide” yaşayan ve düşünen “ben”, nasıl oluyor da kendisini geçmişte ya da gelecekte keşfedebilir? Özbilinci, tarihsel bilinç olarak kabul eden Dilthey, onu keşfeden eden self-refleksiyonu da tarihsel ve dilsel koşullarla gerçekleştirilen “hermeneutik bir deneyimi” olarak belirler. Bu nedenle, Dilthey’ın “başka bir yaşam bağlamına” ait yaşantının nasıl yorumlandığını göstermek için üzerinde durduğu, yaşantı-ifade-anlam bağlantısı, hermeneutik deneyimin nasıl işlediğine verilen bir yanıttır. Bu yanıt, bilinç sorunundaki fenomenolojik çıkmazı aşamadığı gibi, anlam sorunu konusunda Dilthey’ın metodolojik hermeneutiğini başka bir fenomenolojik çıkmaza sürükler. Anlam sorununu, ifade, yaşantı, duygudaşlık gibi kavramalarla birlikte ele alan Dilthey, anlamı, “ifadede görünen nesne bağıntısı ya da gönderim” olarak değil, “ifadeyi bizim için görünür kılan bir yaşam bağlamı” olarak kabul eder. Anlamın “bir yaşam bağlamı” olarak kabul edilmesi, ifadeyi de “bir yaşantının dışavurumu” olarak belirler. Bu, hem kendimi tanımanın hem de başkasını anlamanın koşuludur. Çünkü başkasının varoluşu, bize dıştan, yani nesnel bir ifade aracılığıyla verilidir. Başkasının mimik, jest ya da dilsel olan ifadelerinin bize gösterdiği yaşam bağlamını, sahip olduğum duygudaşlık sayesinde, “kendi yaşamımdan hareketle oluşturmaktayım”. Bilincin tarihsel hareketini varsayan bu süreç, başkasının içsel yaşantılarının, ifadeler aracılığıyla ‘Ben’in içsel yaşantısında yeniden yaratılmasıdır. İşte “tekil bir bilincin”, “kendisine yabancı bir bilincin yapısına ulaşmasını sağlayan bu tuhaf yöntem, anlamadır” (1996: 236). Öznenin içsel yaşantısı ile öznenin içinde yaşadığı dünya ve dolayısıyla başkasının içsel yaşantısı arasındaki ilişki, ancak ifadelerle dışavurulan “tinsel anlamlar” olabilir (1989: 72). Onun ifadede dışavurulması, gerçekliği aştığını gösterir. “Gerçekliği aşan” anlam (1985: 44), gerçekliğin kendisiyle değil, öznenin “yaşama deneyimi aracılığıyla”, “bireysel ve öznel olarak” kavranır (1985: 170). Dolayısıyla Dilthey için anlamın, ifadeyi, “bizim için görünür” kılan bir yaşam bağlamı olduğu söylenebilir. Ancak ifadeyi “bizim için görünür kılan bu yaşam bağlamı”, aynı zamanda, kendisini ifadede gizler. Onun yoruma ihtiyaç duyması da bundandır. Peki, kendisini ifadede gizleyen bir yaşam bağlamı, yani anlam, nasıl oluyor da ifadeyi bizim için görünür kılabilir? İşte bu soruna, bütünüyle metodolojik yaklaşan Dilthey, ifadeyi görünür kılan fenomenolojik koşulların çok fazla üzerinde durmaz. Çünkü onun için ifade ile yaşam bağlamı, yani anlam arasındaki ilişki, fenomenolojik olmaktan çok epistemolojik bir problemdir ve bu nedenle, onun öncelikli amacı, ifadede gizli duran anlamın, nasıl bir yöntemle anlaşıldığının ya da anlaşılması gerektiğinin araştırılmasıdır. Yazılı eserlerin yorumlanması, yaşamın tümüne yayılan, konuşma ve yazının her türü karşısında anında işlemeye başlayan anlama ediminin sadece ustalıklı bir Husserl ve Dilt hey’da Bilinç ve Anlam Sorunu 112 2018/ 30 şekilde geliştirilmiş halidir. Dolayısıyla, anlama ediminin analizi, yorumlamaya kurallar koymanın temelidir. Bu analiz, ancak, edebi eserlerin üretim sürecinin analiziyle bağlantı içinde tanımlanabilir. Yorumlamanın araçlarını ve sınırlarını belirleyen kuralların bağlantısı, ancak, anlama edimi ve edebi eserlerin yaratılması süreci arasındaki ilişkiyle temellendirilebilir (1996: 248). Tin bilimlerinin yöntemi olarak sunduğu hermeneutiğin kurallarını, anlama ediminin analizinden çıkaran Dilthey, anlama edimini tarihçilerin yorumlama etkinliğine benzetir ve “üç ilgi” seviyesine göre gerçekleştiğini düşünür: “kronik tarihçilerin epik ilgisi; pragmatik tarihçilerin politik ilgisi ve genel tarihçilerin, yaşamın bütününü yeniden yaratma ilgisi” (1996: 234). Dilthey tarafından bilgisel bir etkinlik olarak kabul edilen anlamanın nesnelliğini, “öznenin ilgisi” belirler (1996: 237). Dolayısıyla Dilthey, ifadede gizli duran ama ifadeyi bizim için görünür kılan bir yaşam bağlamının anlaşılmasını, varoluşsal bir durumla çözer. Buradaki çıkmaz, epistemolojik görünen ama aslında fenomenolojik olan bir soruna, varoluşsal bir yanıt vermek istenmesidir. Dilthey’ın öznenin ilgisince yönlendirilen anlama ediminin nesnelliğe ulaşamayacağını itiraf etmesi (1996: 249) bu çıkmazdandır. İfadede gizli duran içsel bir yaşama bağlamının, eksiksiz ve tam olarak yeniden-yaratılmasını ima eden “anlamanın nesnelliği” sorunu, ifade ile yaşam bağlamı, yani anlam arasındaki ilişkinin öznenin kendi yaşam deneyiminden hareketle kurulduğu için büyük bir problemdir. Çünkü kimse kimsenin içsel yaşantılarını doğrudan deneyimleyemez. Bu nedenle, hermeneutik bir açıdan söz konusu olan şey, ifadeden anlamın kendisine gitmektir. Tin bilimleri, eğer nesnellik düzeyine yaklaşmak istiyorsa, böylesi bir yol izlemelidir. Dilthey’ın anlama edimini, ifadenin biçimine göre, “başlangıç” (1977: 125-126) ve “yüksek düzey” (1977: 135) olarak ayırması tam olarak bu yolu gösterir. Tin bilimlerinin temellendirilmesi için, anlama etkinliğinin nesnel bir düzeye ulaşabileceğinin kabul edilmesi gerektiğini düşünen Dilthey için (1996: 235), doğanın, başkasının ve hatta kendimizin bile anlaşılmasında, duyusal bir veri olan ifadeden, içsel bir yaşam bağlamına giden psişik bir süreç söz konusudur (1996: 236). İşte anlama etkinliğinin nesnelliğini belirleyecek olan şey, bu psişik sürecin geri dönülebilir, başka bir deyişle denetlenebilir olmasıdır. İfade ile anlam arasında denetlenebilir bir bağ, ancak yazılı eserler söz konusu olduğunda kurulabilir (1996: 237, 246). Çünkü yazının, dilsel bir ifade biçimi olarak kendisini sabitlediği anda, aslında kendisinde gizli duran yaşam bağlamını da sabitlediği düşünülür. Ancak dil sorunu konusunda bu düşünce, Dilthey’ın tarihselliğe vurgusuyla çelişir. Dili, içsel yaşantıları, ifade etme sürecinde damgalayan kültürel bir yapı olarak kabul eden Dilthey (1989: 449), dilsel olarak damgalanan bir yaşantının, kendisini yaşamın bütünlüğünden ayırdığını düşünür. Bu damgalanma ve ayrılma aslında, ifadenin kendisini tarihin bir noktasında sabitlemesidir. Bu nedenle, bir ifadenin içerdiği anlamın anlaşılmasının yüksek düzeyi, o ifadeyi ortaya koyan kişinin içsel yaşantısının ve o ifadenin dışavurulduğu tarihsel dönemin anlaşılmasına bağlıdır. Çünkü içsel yaşantı, dil aracılığıyla kendisini tarihsel bir dönemde sabitlemiştir. Daha derine bakıldığında, Dilthey’ın anlamın dilde sabitlendiğini ve dolayısıyla dilsel bir ifadenin yegâne bir anlamı olduğunu kabul ettiği görülür. İşte dilsel bir ifadenin tek ve sabit anlamının olması, Dilthey’ı Husserlci bir kabule zorlar. Bu da ifade ile anlam arasında mantıksal bir ilişki olduğudur. Dilthey’a göre tekil bir dilsel işaretin, tümel bir bilme Husserl ve Dilt hey’da Bilinç ve Anlam Sorunu 2018/ 30 113 tarzı olan anlama edimine konu olmasını sağlayan şey, yani “genel doğruları, tekil durumlarda yansıtan” bu mantıksal ilişkidir (1996: 249). Peki, nedir bu genel doğrular? Bunları tip kavramıyla ortaya kayan Dilthey aslında, aşamadığı nesnellik sorununun etrafından dolanır. Ona göre, tin bilimlerinin yapacağı şey, “tekil olanda tipsel olanı görmek” ve gördüğü tiplerle tekillikleri anlamaktır. Bu nedenle, tekillikleri karşılaştırmaya uygun hermeneutik bir yöntem kullanılmalıdır. Böylece Dilthey’ın hermeneutik yöntemle, klasik epistemolojinin nesnelliğe tutkusunu ve Alman tarih okulunun tekil olayları kavrama dürtüsünü uzlaştırma çabası kısmen başarıya ulaşır. Ancak esasında fenomenolojik yönü ağır basan anlam sorununu, epistemolojik olarak yanıtlama girişimi, ifadede gizli duran anlamın nasıl oluyor da ifadeyi bizim için görünür kıldığına tatmin edici bir yanıt vermez. İfadenin sadece bize verili olmadığını, aynı zamanda bizim için orada olduğunu doğru bir biçimde kabul eden Dilthey, anlamı, ifadede dilsel olarak sabitlenen bir yaşam bağlamı olarak kabul eder. Bu bakımdan, her ifadenin tek ve sabit bir anlamı olduğunu vurgulayan Dilthey, anlamın tarihselliğine ve yorumların çokluğuna, klasik epistemolojinin paradigmasıyla bir yanıt arar ancak doğal olarak tatmin edici bir yanıt bulamaz. Sonuç Açık bir karşılaştırma yapmak gerekirse, Husserl ve Dilthey’ın düşüncelerinin, bilinç ve anlam konusunda dayandıkları çıkmazlar şu şekilde özetlenebilir. Bilinç ile nesnesi arasındaki ilişkiyi, fenomenolojik olarak kavrayan Husserl, doğal olarak bilincin refleksiyonunun şimdiki anın ufkunda iş gördüğünü doğru bir biçimde görür, ancak o ufukta çakılı olduğunu düşünür. Bu nedenle, bilincin tarihselliği, Husserl’in bu konudaki çıkmazıdır. Dilthey ise bilincin refleksiyonunu, tarihsel bir hareketlilik olarak kavrayarak, bu çıkmazı aşar ancak şimdiki anın ufkunda iş gören refleksiyonun nasıl oluyor da kendisini geçmişin ufkuna yansıtabildiğine yanıt veremez. Bu hareketlilik, aslında bilincin nenesini nasıl görünür kıldığına ilişkin fenomenolojik bir sorundur ve Dilthey’ın çıkmazıdır. Bu nedenle, Dilthey, geçmişin ufkunda bulunan bir nesnenin, nasıl oluyor da şimdide iş gören refleksiyona konu olduğunu, bilincin hareketliliğiyle yanıtlar. Ancak bilincin kendisini geçmişin ufkuna yansıtarak, geçmişte iş gördüğü imasına sahip bu yanıtın, bizzat tarihsellik ilkesine aykırı olduğunu Gadamer gösterir (Gadamer 1989: xxxi, 300-307). Gadamer’in etki tarihi ilkesi, bilincin kendisini geçmişin ufkuna yansıtmadığını, geçmişin ufkunda bulunan nesnenin şimdiki anın ufkunda bir etkisi olduğunu söyler. İşte bilincin kendisine görünen, o nesnesinin kendisi değil, tarihsel etkisidir. Gadamer, bu yanıtla, hem Husserl’in hermeneutik çıkmazını hem de Dilthey’ın fenomenolojik çıkmazını aşar. Husserl ve Dilthey, dayandıkları epistemolojik varsayımların beraberinde getirdiği bu çıkmazlar nedeniyle, yaşamı kavramak konusunda da geniş bir perspektif sunamamışlardır. Anlam sorununa, daha doğrusu anlam ile ifade arasındaki ilişkiye, her iki düşünürün getirdiği tek yönlü açıklama, iletişim olgusunu tam olarak ortaya koyamamıştır. Bu nedenle, yaşamın öznelerarası oluşu, her iki düşünür tarafından da tek yönlü açıklanır. Husserl, anlamın ifadede görünür olmasının mantıksal koşullarına odaklanırken, iletişimin sadece bildirimde bulunma yönünü açıklar. İletişimin hermeneutik boyutu olan, bir ifadeyi anlamanın koşulları, Husserl’in bu konuda Husserl ve Dilt hey’da Bilinç ve Anlam Sorunu 114 2018/ 30 hermeneutik çıkmazıdır. Dilthey ise Husserl’in aksine iletişimin, hermeneutik yönüne odaklanarak, fenomenolojik yönden çıkmaza sürüklenir. Çünkü Dilthey bir ifadenin anlaşılmasının koşullarına, doğru bir biçimde yoğunlaşırken, anlamın ifadede görünür olma koşullarının pek de üzerinde durmaz. İşte hem Husserl’in hem Dilthey’ın bu konudaki çıkmazlarını aşan, iletişimin öznenin varoluşu ve yaşamı açısından önemini doğru bir biçimde kavrayan Heidegger olmuştur (Heidegger 1967: 188-210). “Yaşam” sadece bilgisel bir çabanın sürdürülmesi değil, aynı zamanda bir varoluşun kuruluşu olduğundan, bilinç ve anlam sorununun ne sadece fenomenolojik ne de sadece hermeneutik bir problem olduğu kabul edilmelidir. Dünyayı “bizim için kesin bir şey” değil de “bizden varlık talep eden bir şey” olarak kabul eden Husserl (2010: 84), doğal olarak yaşamın kendisini ve ötekinin varoluşunu tarihselliğinden soyutlayarak bir varlık fenomenine dönüştürür. Bu fenomenal dünya içerisinde, “insan olarak, başkasının algılanmasında, karşımdakini Ben-[gibi] özneler olarak ve çevreleriyle ilişkisinde bana benzeyen varlıklar olarak anlamaktayım” (Husserl 1983: 105). Husserl için öznelerin birbirini anlamasının, yani iletişimin olanağını gösteren bu durum, Dilthey’ın ben-özdeşliğini çağrıştırsa da, aslında bütünüyle onda farklıdır ve öznelerarasılığın hermeneutik koşullarını açıklamaktan uzaktır. Öznelerarası fenomenal benzerlikten hareket eden Husserl’in aksine Dilthey, öznelerarası tinsel özdeşlikten hareket eder. Bu nedenle anlama, Dilthey için, öznel bir ifadenin içsel olarak yeniden yaratılması olduğundan, aslında öznenin, ötekinin varoluşuna açılan kapısıdır. Dilthey, Husserl gibi, felsefe ve özellikle bilimin, yaşamı kavramak konusunda yetersiz olduğunu düşünse de onun aksine, bu sorunu “aşkın kavramlarla çözümlemez” (Bowie 2003: 200). Ancak Dilthey da anlamın ifadede görünmesini sağlayan koşullar üzerinde durmadığından, dünyanın “bizim için orada duran” bir şey olduğunu fenomenolojik olarak temellendiremez. İşte Heidegger, bu iki ucu, başarıyla birleştirerek, “ötekinin varoluşunun” ne fenomenal bir “nedir?” sorusunun yanıtı (Bollnow 2012: 218) ne de tinsel bir özdeşlik olduğunu gösterir. Varoluşun fenomenolojisini, hermeneutik olarak temellendiren Heidegger (1996: 62), böylece Husserl ve Dilthey’ı uzlaştırmakta başarılı olduğu gibi, kriz düşüncesi konusunda da yeni bir ufuk açmıştır. Buna göre, kriz, bilginin değil varoluşun krizidir ve bu nedenle bilim ve felsefeye, kesin temeller kazandırarak değil, bilim ve felsefenin yaşam karşısındaki tavrını sorgulayarak başarıya ulaşabilir. Bugün de olduğu gibi, bilgi ya da bilimin krizi denilen şey, esasında yöntemsel bir hataya değil, bilgi ya da bilimin yaşam karşısındaki tutumuna ilişkindir. Husserl ve Dilt hey’da Bilinç ve Anlam Sorunu 2018/ 30 115 KAYNAKÇA BOLLNOW, Otto Friedrich. (2012). “IV. Varoluşculuk Kavramı”, çev. Emra Durukan, Özne Dergisi, 16/2012: 228-232. BOWIE, Andrew. (2003). Introduction to German Philosophy, From Kant to Habermas, Cambridge: Polity Press. BUCKLEY, R. Philip. (1992). Husserl, Heidegger and the Crisis of Philosophical Responsibility, Springer-Science+Business Media Dordrecht. COBB-STEVENS, Richard. (1989). Husserl and Analytic Philosophy, Boston: Kluwer Academic Publishers. DILTHEY, Wilhelm. (1962). Pattern and Meaning in History, Thoughts on History and Society, ed. H. P. Rickman, New York: Harper&Brothers. DILTHEY, Wilhelm. (1977). Descriptive Psychology and Historical Understanding, trans. Richard M. Zaner, Kenneth L. Heiges, Netherlands: Martinus Nijhoff, The Hague. DILTHEY, Wilhelm. (1985). Poetry and Experience, Selected Works, Volume V, trans. Louis Agosta, Rudolf A. Makkreel, Michael Neville, Christopher Rodie, Joseph Ross, ed. Rudolf A. Makkreel, Frithjof Rodi, Princeton, New Jersey: Princeton University Press. DILTHEY, Wilhelm. (1989). Introduction to Human Sciences, Selected Works, Volume I, trans. Michael Neville, Jeffrey Barnouw, Franz Schreiner, Rudolf A. Makkreel, ed. Rudolf A. Makkreel, Frithjof Rodi, Princeton, New Jersey: Princeton University Press. DILTHEY, Wilhelm. (1996). Hermeneutics and the Study of History, Selected Works, Volume IV, trans. Theodore Nordenbaug, Frederic R. Jameson, Rudolf A. Makkreel, Ramon J. Betanzos, Epbrahim Fischoff, Patrica van Tuyl, ed. Rudolf A. Makkreel, Frithjof Rodi, Princeton, New Jersey: Princeton University Press. GADAMER, Hans-George. (1989). Truth and Method, trans. Joel Weinsheimer and Donald G. Marshall, New York: The Continuum. HEIDEGGER, Martin. (1967). Being and Time, trans. Joan Macquarrie & Edward Robinson, Oxford: Basil Blackwell. HUSSERL, Edmund (1970a). Logical Investigation, Volume I, Prologomena to Pure Logic, trans. J. N. Findlay, London: Routledge and Kegan Paul Inc. The Humanities Press. HUSSERL, Edmund. (1970b). Logical Investigation, Volume II, On the Theory of Wholes and Parts, trans. J. N. Findlay, London: Routledge and Kegan Paul Inc. The Humanities Press. HUSSERL, Edmund. (1970c). The Crisis of European Sciences and Transcendental Phenomenology, trans. David Carr, Evanston: Northwestern University Press. HUSSERL, Edmund. (1983). Ideas Pertaining to A Pure Phenomenology and to A Phenomenological Philosophy, First Book, General Introduction to A Pure Phenomenology, trans. F. Kersten, The Hague. Boston, Lancaster: Martinus Nijhoff Publishers. HUSSERL, Edmund. (1989). Ideas Pertaining to A Pure Phenomenology and to A Phenomenological Philosophy, Second Book, Studies in the Phenomenology of Constitution, trans. Richard Rojcewicz and Andre Schuwer, Dordrecht, Boston, London: Kluwer Academic Publishers. HUSSERL, Edmund. (1997). Kesin Bilim Olarak Felsefe, çev. Abdullah Kaygı, Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu Yayınları. Husserl ve Dilt hey’da Bilinç ve Anlam Sorunu 116 2018/ 30 HUSSERL, Edmund. (2003). Fenomenoloji Üzerine Beş Ders, çev. Harun Tepe, Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları. HUSSERL, Edmund. (2010). “Kartezyen Meditasyonlar: Fenomenolojiye Bir Giriş”, Baykuş Felsefe Yazıları Dergisi, çev. K. Gödelek ve T. Ketenci, 6/2010: 29-47. KARTAL, Onur. (2017). Başkasının Politikası. Husserl, Heidegger, Levinas, İstanbul: İletişim Yayınları. RIEDEL, Manfred, W. (1996). “Dilthey’da Teorik Bilme ve Yaşama Kesinliği”, Metinlerle Hermeneutik Dersleri, çev. ve ed. Doğan Özlem, İstanbul: İnkılap Yayınları. UYGUR, Nermi. (1998). Edmund Husserl’de Başkasının Ben’i Sorunu, İstanbul: YKY Yayınları.