Epidemia zgonów alkoholowych

zdrowie publiczne Pogorszenie stanu zdrowia Polaków po 2002 r. Fot. istockphoto.com Epidemia zgonów alkoholowych Od 2003 r. w Polsce nastąpiło zahamowanie przyrostu oczekiwanej długości życia, a od lat 2017–2018 długość życia Polaków zaczęła się zmniejszać. Jest to bezpośrednio związane ze wzrostem konsumpcji alkoholu. Jego spożycie niemal się podwoiło – z 6,5 litra czystego alkoholu na osobę w 2002 r. do ponad 10 litrów w 2017 r. W tym okresie liczba zgonów z powodu alkoholowej marskości wątroby u kobiet wzrosła dziesięciokrotnie – ze 120 do 1271. 118 menedżer zdrowia wrzesień/październik 7-8/2020 zdrowie publiczne Epidemia chorób odalkoholowych W naszej publikacji w „The Lancet” opisaliśmy wzrost przedwczesnej umieralności mężczyzn w średnim wieku w latach 2000–200719. W kolejnych publikacjach podjęliśmy bardziej szczegółową analizę wskaźników szkód zdrowotnych spowodowanych przez alkohol (wykaz publikacji dostępny w wydaniu internetowym „Menedżera Zdrowia”). Po 2002 r. obserwuje się gwałtowny wzrost epidemiologicznych wskaźników szkód zdrowotnych spowodowanych przez alkohol w populacji polskiej. Rycina 3 pokazuje dramatyczny wzrost standaryzowanych współczynników umieralności AAC po 2002 r. W latach 2002–2017 udział zgonów z powodu AAC w umieralności ogółem wzrósł pięciokrotnie u kobiet i podwoił wrzesień/październik 7-8/2020 ” W latach 2002–2017 roczne spożycie czystego alkoholu w Polsce wzrosło z 6,5 litra do ponad 10 litrów na mieszkańca ” 4,5 4,0 3,54 Zmiany w latach 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,15 1,0 0,55 0,5 0,33 0 –0,1 –0,5 1990–2002 2003–2009 2010–2013 2014–2016 2017–2018 Rycina 1. Zmiany w trendach długości życia (u obu płci) w wybranych okresach w latach 1990–2017 w Polsce Dane: GUS Źródło: Zatoński WA. The alcohol crisis in Polish public health. J Health Inequal 2019; 5: 122-123. 11 2008 9,6 10 Litry czystego alkoholu Jednym z najlepszych syntetycznych mierników postępu cywilizacyjnego jest wskaźnik rozwoju społecznego (Human Development Index – HDI)1,2,3, a kluczowym składowym wskaźnikiem HDI jest oczekiwana średnia długość życia4. Po transformacji ustrojowej w 1989 r. wzrost średniej długości życia w Polsce w latach 1990–2002 należał do najszybszych w Europie5. Analizę sytuacji zdrowotnej w tym czasie przedstawiliśmy w publikacji „Demokracja jest zdrowsza”6. Po 2003 r. nastąpiło jednak zahamowanie przyrostu oczekiwanej długości życia, a od lat 2017–2018 zaczęła się ona zmniejszać7,8 (ryc. 1). W 2018 r. Polska należała do krajów z najniższą oczekiwaną długością życia w Unii Europejskiej (była na 7. miejscu od końca). W ostatnim dziesięcioleciu spadła w tym rankingu o jedną pozycję. Z naszych analiz wynika, że pogorszenie zdrowia w Polsce jest wynikiem dramatycznego wzrostu konsumpcji alkoholu. W latach 2002–2017 roczne spożycie czystego alkoholu zwiększyło się z 6,5 litra do ponad 10 litrów na mieszkańca9,10,11,12 (ryc. 2). Podobne odwrócenie trendów długości życia wystąpiło w ostatnich latach także w innych krajach, m.in. w USA, gdzie również zostało powiązane z jednym czynnikiem – stosowaniem leków opioidowych13. Pomiar wpływu alkoholu na zdrowie jest złożony. W Polsce wzrostowi spożycia alkoholu towarzyszy stały spadek konsumpcji papierosów. Sprzedaż papierosów w latach 2002–2017 spadła o połowę – z 83 mld do ok. 40 mld14 (ryc. 4). Ponieważ alkohol i tytoń są niezależnymi czynnikami ryzyka wystąpienia wielu przewlekłych chorób niezakaźnych, rozbieżne zmiany w ich konsumpcji mogą prowadzić do błędnego wnioskowania dotyczącego wielkości wpływu alkoholu na umieralność15,16,17,18. By uniknąć możliwych błędów, w analizie zastosowaliśmy wąską definicję przyczyn zgonów alkoholowych, a mianowicie zgony, które są w całości przypisane spożyciu alkoholu (100% alcoholattributable causes – AAC) (tab. 1). 2018 10,2 9 8 7 2002 6,9 6 1980 1990 2000 2010 2020 Rycina 2. Rejestrowane spożycie alkoholu per capita (0+) w Polsce w latach 1985–2018 Dane: GUS Źródło: Zatoński WA, Młoźniak J, Zatoński M, Gruszczyński Ł. Small bottles – huge problem? A new phase of Poland’s ongoing alcohol epidemic. J Health Inequal 2019; 5: 86-88. menedżer zdrowia 119 zdrowie publiczne 14 60 6000 10 8 6 6,9 5,0 4 2,4 2 0,7 0,1 0 1995 2000 2005 20–44 2010 45–64 2015 2020 65+ 50 40 32,2 30 20 10 5667 5000 Liczba zgonów AAC 11,5 23,1 4000 3000 2000 1812 1000 7,9 0 1995 2000 2001 1281 11,3 7,6 2035 360 2005 20–44 2010 2015 45–64 2020 0 1995 2000 65+ 20–44 2005 2010 2015 45–64 Rycina 3. Umieralność na choroby całkowicie związane z alkoholem (AAC) w Polsce Dane: baza umieralności WHO, współczynniki zgonów standaryzowane na standardową populację świata; *w 2002 roku akcyza na wyroby spirytusowe została zmniejszona o 30 proc. Rejestrowana konsumpcja alkoholu na osobę (0+) w Polsce w latach 1959–2018 Rejestrowana konsumpcja papierosów na osobę w Polsce w latach 1923–2015 11 3000 2500 10 Litry czystego alkoholu Liczba papierosów Odsetek zgonów AAC w umieralności ogółem 12 Standaryzowane współczynniki zgonu na AAC/100 000 54,2 2000 1500 9 8 1000 7 500 0 6 1920 1935 1950 1965 1980 1995 2010 2025 2040 1980 1990 2000 2010 2020 Rycina 4. Rejestrowane spożycie papierosów i alkoholu w Polsce Dane: GUS Źródło: Boyle P. Global public health – challenges and leadership. J Health Inequal 2018; 4: 55-61. 120 menedżer zdrowia wrzesień/październik 7-8/2020 2020 65+ zdrowie publiczne Tabela 1. Szkody zdrowotne związane z alkoholem Przyczyna zgonu ICD-10 I. Choroby i stany, które są z definicji w 100 proc. przypisane alkoholowi zespół pseudo-Cushinga u alkoholików zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane używaniem alkoholu E24.4 F10 zwyrodnienie układu nerwowego spowodowane przez alkohol G31.2 polineuropatia alkoholowa G62.1 miopatia alkoholowa G72.1 kardiomiopatia alkoholowa I42.6 alkoholowe zapalenie żołądka K29.2 alkoholowa choroba wątroby K70 alkoholowe ostre zapalenie trzustki K85.2 alkoholowe przewlekłe zapalenie trzustki K86.0 opieka położnicza z powodu (podejrzenia) uszkodzenia płodu przez alkohol O35.4 stan płodu i noworodka spowodowany piciem alkoholu przez matkę P04.3 płodowy zespół alkoholowy (dysmorficzny) Q86.0 stwierdzenie obecności alkoholu we krwi R78.0 toksyczne skutki działania alkoholu T51 przypadkowe zatrucie przez narażenie na alkohol X45 zamierzone zatrucie przez narażenie na alkohol X65 zatrucie przez narażenie na alkohol, o nieokreślonym zamiarze Y15 działanie alkoholu określone na podstawie oznaczenia jego poziomu we krwi Y90 II. Choroby i stany, które są częściowo przypisane do alkoholu gruźlica i jej następstwa A15-A19, B90 HIV/AIDS B20-B24 nowotwory złośliwe wargi, jamy ustnej i gardła C00-C13 nowotwór złośliwy przełyku nowotwór złośliwy żołądka nowotwór złośliwy jelita grubego i odbytnicy C15 C16 C18-C21 nowotwór złośliwy wątroby i przewodów żółciowych wewnątrzwątrobowych C22 nowotwór złośliwy krtani C32 nowotwór złośliwy tchawicy, oskrzela i płuca nowotwór złośliwy piersi epizod depresyjny, zaburzenia depresyjne nawracające, dystymia padaczka C33-C34 C50 F32, F33, F34.1 G40-G41 nadciśnieniowa choroba serca I11-I13 choroba niedokrwienna serca I20-I25 kardiomiopatia częstoskurcz napadowy, migotanie i trzepotanie przedsionków I42 I47-I48 zawał mózgu, udar mózgu, niedrożność i zwężenie naczyń mózgowych, inne patologie naczyniowe mózgu I63-I67, I69.3 krwotok podpajęczynówkowy, krwotok śródczaszkowy, inne krwotoki środczaszkowe nieurazowe i ich następstwa I60-I62, I69.0, I69.1, I69.2 infekcje dolnych dróg oddechowych (grypa i zapalenie płuc, inne ostre zakażenia dolnych dróg oddechowych), ropień płuca i śródpiersia, wrodzone zapalenie płuc marskość wątroby J09-J22, J85, P23 K70, K73-K74 kamica żółciowa, zapalenie pęcherzyka żółciowego, inne choroby pęcherzyka i dróg żółciowych K80-K83 ostre zapalenie i inne choroby trzustki K85-K86 inne choroby układu pokarmowego wrzesień/październik 7-8/2020 K20-K22, K28-K31, K38, K57-K63, K75.2, K75.3, K75.4, K76-K77, K90-K92 (bez K92.0, K92.1, K92.2, K92.9) menedżer zdrowia 121 zdrowie publiczne Tabela 1. Cd. Przyczyna zgonu ICD-10 III. Przyczyny zewnętrzne zgonów częściowo związane z alkoholem a) urazy niezamierzone wypadki komunikacyjne V01-V98, Y85.0 wypadkowe zatrucie przez narażenie na działanie szkodliwych substancji (z wyłączeniem zatrucia przez narażenie na alkohol) X40-X44, X46-X49 upadki W00-W19 narażenie na działanie dymu, ognia i płomieni, kontakt z gorącymi i wrzącymi substancjami X00-X19 wypadkowe zanurzenie i tonięcie W65-W74 narażenie na działanie sił mechanicznych W20-W52 narażenie na siły natury X34-X39 niepożądane skutki opieki medycznej Y40-Y84, Y88 urazy w wyniku ugryzienia zwierząt lub kontaktu ze zwierzętami morskimi W53-W64, X20-X29 inne niezamierzone urazy W75-W99, X30-X33, X50-X58 b) urazy zamierzone urazy własnoręcznie zadane X60-X84, Y87.0 przemoc interpersonalna X85-Y09, Y87.1 przemoc zbiorowa Y36, Y89.1 legalnie usankcjonowane zgony Y35, Y89.0 Źródło: Rehm J, Baliunas D, Borges GLG i wsp. The relation between different dimensions of alcohol consumption and burden of disease – an overview. Addiction 2010; 105: 817-843 50 80 60 40 20 0 50 40 30 20 10 0 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020 100 ALC Standaryzowany współczynnik umieralności na 100 000 150 100 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020 200 0 AAC Standaryzowany współczynnik umieralności na 100 000 200 250 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020 400 0 Rak płuca Standaryzowany współczynnik umieralności na 100 000 600 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020 Standaryzowany współczynnik umieralności na 100 000 CVD 800 Rycina 5. Trendy czasowe współczynników umieralności na choroby układu krążenia (CVD), raka płuca, choroby całkowicie związane z alkoholem (AAC*) i alkoholową marskość wątroby (ALC) u mężczyzn w wieku 45–64 lata w Polsce Dane: Baza umieralności WHO, współczynniki zgonów standaryzowane na populację świata; *Zawiera m.in. alkoholową marskość wątroby (ALC). się u mężczyzn. Zaobserwowano szczególnie szybki wzrost umieralności spowodowanej alkoholową marskością wątroby (alcoholic liver cirrhosis – ALC), która w 2017 r. stanowiła u kobiet przyczynę 70 proc. wszystkich zgonów z powodu AAC. Bezwzględna liczba zgonów na ALC wzrosła ogółem (wszystkie grupy wiekowe) wśród kobiet 10-krotnie, z ok. 120 w 2002 r. do 1271 w 2017 r.20. Ten rozwój sytuacji – epidemia chorób odalkoholowych – dramatycznie kontrastuje z trendami czasowymi zgonów z powodu chorób sercowo-naczyniowych, raka płuca i innych nowotworów, które w tym samym 122 menedżer zdrowia okresie znacząco się zmniejszyły, m.in. dzięki spadającej konsumpcji papierosów w Polsce (ryc. 4, 5). Z naszych badań wynika, że wzrostowi spożycia alkoholu towarzyszyło osłabienie polityki państwa wobec alkoholu w zakresie zdrowia publicznego. Na początku XXI wieku w praktyce porzucone zostały kluczowe założenia przyjętego w 1982 r. z inicjatywy Solidarności ustawodawstwa antyalkoholowego21,22. W 2001 r. reklama piwa powróciła do telewizji, a w 2002 r. akcyza na napoje spirytusowe została obniżona o 30 proc.23,24. W 2010 r. branża alkoholowa rozpoczęła stale trwającą kampanię marketingową prowadzącą wrzesień/październik 7-8/2020 zdrowie publiczne Polsce wzrostowi spożycia alkoholu towarzyszy stały spadek ”Wkonsumpcji papierosów. Sprzedaż papierosów w latach 2002–2017 spadła o połowę – z 83 mld do ok. 40 mld ” do dramatycznego wzrostu sprzedaży małych butelek wódki, tzw. małpek25,26. Polska musi wznowić wstrzymany na początku XXI wieku program nadzoru i kontroli alkoholowych szkód zdrowotnych. Powinien on obejmować antypromocyjną politykę cenową, zakaz reklamy alkoholu, środki mające na celu ograniczenie dostępności alkoholu, dobrze finansowane kampanie edukacyjne, ciągły i znaczący wzrost podatków na alkohol oraz system monitorowania zgonów związanych z alkoholem27. Biorąc pod uwagę, że kryzys związany z COVID-19 może jeszcze bardziej zaostrzyć szkodliwe skutki spożywania alkoholu 28, najwyższy czas, aby polski rząd zabezpieczył interes publiczny i podjął natychmiastowe działania wobec epidemii zgonów alkoholowych w Polsce. Witold A. Zatoński Instytut Europejskie Obserwatorium Nierówności Zdrowotnych, Akademia Kaliska im. Prezydenta Stanisława Wojciechowskiego, Kalisz Fundacja „Promocja Zdrowia”, Nadarzyn Kinga Janik-Koncewicz Instytut Europejskie Obserwatorium Nierówności Zdrowotnych, Akademia Kaliska im. Prezydenta Stanisława Wojciechowskiego, Kalisz Fundacja „Promocja Zdrowia”, Nadarzyn Mateusz Zatoński Instytut Europejskie Obserwatorium Nierówności Zdrowotnych, Akademia Kaliska im. Prezydenta Stanisława Wojciechowskiego, Kalisz Uniwersytet w Bath, UK IX KONGRES POLSKIEGO TOWARZYSTWA MEDYCYNY RODZINNEJ ONLINE | 16–23 października 2020 r. Andrzej Wojtyła Rektor Akademii Kaliskiej im. Prezydenta Stanisława Wojciechowskiego, Kalisz zdrowie publiczne Przypisy HDI – syntetyczny miernik opisujący stopień rozwoju społeczno-ekonomicznego poszczególnych krajów, obliczany na podstawie: dochodu narodowego per capita w USD, liczonego według parytetu siły nabywczej danej waluty, średniej liczby lat edukacji otrzymanej przez mieszkańców w wieku 25 lat i starszych, oczekiwanej liczby lat edukacji dla dzieci rozpoczynających proces kształcenia oraz oczekiwanej długości życia. 2 Zatoński WA. One hundred years of health in Poland. J Health Inequal 2019; 5: 11-19. 3 Młoźniak I, Zatoński M. On ageing, economization of health, and media ethics: how much is a month of life worth? J Health Inequal 2018; 4: 9-12. 4 Oczekiwana długość życia – wielkość statystyczna stosowana w epidemiologii i demografii. Dla noworodka oczekiwana dalsza długość trwania życia jest równa średniej długości życia w danej populacji. 5 Zatoński WA. One hundred years of health in Poland. J Health Inequal 2019; 5: 11-19. 6 Zatoński WA, Zatoński M. Democracy is healthier – health in Poland in the late 1980s and 1990s. J Health Inequal 2016; 2: 17-24. 7 Zatoński WA. One hundred years of health in Poland. J Health Inequal 2019; 5: 11-19. 8 Zatoński WA. The alcohol crisis in Polish public health. J Health Inequal 2019; 5: 122-123. 9 Dane o konsumpcji alkoholu w ostatnich latach są fragmentaryczne. Inaczej niż statystyka konsumpcji alkoholu, biologiczne wskaźniki szkód zdrowotnych wywołanych konsumpcją alkoholu także po 2010 r. wskazują na dalszy gwałtowny przyrost szkód zdrowotnych (ryc. 3). 10 Zatoński WA. One hundred years of health in Poland. J Health Inequal 2019; 5: 11-19. 11 Zatoński WA, Młoźniak I, Zatoński M, Gruszczyński Ł. Small bottles – huge problem? A new phase of Poland’s ongoing alcohol epidemic. J Health Inequal 2019; 5: 86-88. 12 Zatoński WA. The alcohol crisis in Polish public health. J Health Inequal 2019; 5: 122-123. 13 Rehm J, Probst C. Decreases of life expectancy despite decreases in non-communicable disease mortality: The role of substance use and socioeconomic status. Eur Addict Res 2018; 24: 53-59. 14 Zatoński WA, Zatoński M, Janik-Koncewicz K i wsp. Hundred years of cigarette smoking in Poland: three phases of the tobacco epidemic. J Health Inequal 2017; 3: 118-122. 15 Przykładem niewłaściwego stosowania szacunków alkoholowych szkód zdrowotnych dla Polski i wschodniej Europy jest używanie modelu opisanego w raporcie Światowej Organizacji Zdrowia z 2019 r. opartym na frakcji przypisanej alkoholowi (Alcohol Attributable Fraction – AAF), który wskazał, że umieralność spowodowana alkoholem w Polsce w ostatnich dziesięcioleciach spadła (przypis poniżej). 16 World Health Organization. Global status report on alcohol and health 2018. Available from: https://www.who.int/substance_abuse/publications/global_alcohol_report/en/ (accessed: 14 April 2020). 17 Wojtyniak B, Goryński P (red.). Raport „Sytuacja zdrowotna ludności Polski i jej uwarunkowania”, 2018. Dostępny na: https://www.pzh.gov. pl/najnowszy-raport-nizp-pzh-sytuacja-zdrowotna-ludnosci-polski-i-jejuwarunkowania/. 18 Gańczak M, Miazgowski T, Kożybska M i wsp. Changes in disease burden in Poland between 1990-2017 in comparison with other Central European countries: A systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2017. PLoS One 2020; 15: e0226766. 19 Zatoński WA, Sulkowska U, Zatoński MZ i wsp. Alcohol taxation and premature mortality in Europe. Lancet 2015; 385: 1181. 20 W przygotowaniu do druku. 21 Ustawa z 26 października 1982 roku o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi. Available from: http://prawo.sejm.gov.pl/isap. nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19820350230 (accessed: 17 March 2020). 22 Zatoński WA, Sulkowska U, Zatoński MZ i wsp. Alcohol taxation and premature mortality in Europe. Lancet 2015; 385: 1181. 23 Ordinance of the Minister of Finance of 01.08.2002, no. 1065. Available from: http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20021251065 (accessed: 18 June 2019). 24 Zatoński WA. One hundred years of health in Poland. J Health Inequal 2019; 5: 11-19. 25 Zatoński WA, Młoźniak I, Zatoński M, Gruszczyński Ł. Small bottles – huge problem? A new phase of Poland’s ongoing alcohol epidemic. J Health Inequal 2019; 5: 86-88. 26 Synergion. Where is the little vodka flowing? Report on the ‘little vodka’ market and the changes it causes in consumer behaviour. Available from: https://www.slideshare.net/synergion/synergion-raport-dokad-plynie-mala-wodka-2019 (accessed: 18 June 2019). 27 Aarø LE, Zatoński WA, Zatoński M, Wojtyła A and advisory board. Declaration from the World Conference on Family Health, Calisia, 2019. J Health Inequal 2019; 5: 129-136. 28 Finlay I, Gilmore I. Covid-19 and alcohol – a dangerous cocktail. BMJ 2020; 369: m1987. 1 Wykaz wybranych publikacji z ostatnich lat przygotowanych przez zespół Instytutu – Europejskiego Obserwatorium Nierówności Zdrowotnych i zaproszonych ekspertów 1. Zatoński W. Alcohol and health: what is good for the French may not be for the Russians. J Epidemiol Community Health 1998; 52: 766-767. 2. Bosetti C, Levi F, Lucchini F i wsp. Worldwide mortality from cirrhosis: an update to 2002. J Hepatol 2007; 46: 827-839. 3. Rehm J, Sulkowska U, Mańczuk M i wsp. Alcohol accounts for a high proportion of premature mortality in central and eastern Europe. Int J Epidemiol 2007; 36: 458-467. 4. Popova S, Rehm J, Patra J, Zatonski W. Comparing alcohol consumption in central and eastern Europe to other European countries. Alcohol Alcohol 2007; 42: 465-473. 5. Zatoński W, Mańczuk M, Sulkowska U and the HEM project team. Closing the health gap in European Union. Cancer Epidemiology and Prevention Division: The Maria Skłodowska-Curie Memorial Cancer Center and Institute of Oncology. Warszawa 2008. 6. Bagnardi V, Zatonski W, Scotti L i wsp. Does drinking pattern modify the effect of alcohol on the risk of coronary heart disease? Evidence from a meta-analysis. J Epidemiol Community Health 2008; 62: 615-619. 7. Lachenmeier DW, Ganss S, Rychlak B i wsp. Association between quality of cheap and unrecorded alcohol products and public health consequences in Poland. Alcohol Clin Exp Res 2009; 33: 1757-1769. 8. Zatoński WA, Sulkowska U, Mańczuk M i wsp. Liver cirrhosis mortality in Europe, with special attention to Central and Eastern Europe. Eur Addict Res 2010; 16: 193-201. 9. Rehm J, Zatoński W, Taylor B, Anderson P. Epidemiology and alcohol policy in Europe. Addiction 2011; 106 (Suppl 1): 11-19. 10. Przewoźniak K, Łobaszewski J, Wojtyła A i wsp. Alcohol drinking patterns and habits among a sample of PONS study subjects: preliminary assessment. Ann Agric Environ Med 2011; 18: 221-228. 11. Zatoński W, Sulkowska U, Zatoński M i wsp. Alcohol taxation and premature mortality in Europe. Lancet 2015; 385: 1181. 12. Praud D, Rota M, Rehm J i wsp. Cancer incidence and mortality attributable to alcohol consumption. Int J Cancer 2016; 138: 1380-1387. 13. Zatoński M, Zatoński WA, Wojtyła A. Premature mortality: Europe’s persisting Iron Curtain? J Health Inequal 2016; 2: 3-6. 14. Zatoński WA, Zatoński M. Health in the Polish People’s Republic. J Health Inequal 2016; 2: 7-16. 15. Zatoński WA, Zatoński M. Democracy is healthier – health in Poland in the late 1980s and 1990s. J Health Inequal 2016; 2: 17-24. 16. Zatoński M, Herbeć A. Are mass media campaigns effective in reducing drinking and driving? Systematic review – an update. J Health Inequal 2016; 2: 52-60. 17. Stokłosa M, Drope J, Zatoński M, Zatoński WA. Towards improved public health: Affecting alcohol and tobacco affordability and consumption in Poland through taxation. J Health Inequal 2016; 2: 101-104. 18. Wojtyła C, Wojtyła A. Alcohol consumption by pregnant women in Poland. J Health Inequal 2017; 3: 51-57. 19. Młoźniak I, Zatoński M. On ageing, economization of health, and media ethics: how much is a month of life worth? J Health Inequal 2018; 4: 9-12. 20. Zatoński WA. One hundred years of health in Poland. J Health Inequal 2019; 5: 11-19. 21. Gaciong Z. Alcohol and the heart. J Health Inequal 2019; 5: 40. 22. Moskalewicz J. Evolution of alcohol policy in Poland during the transition period. J Health Inequal 2019; 5: 41. . 23. Štelemekas M. Alcohol, policy, and public health in Lithuania: what was done and what might the effects be? J Health Inequal 2019; 5: 44. 24. Zatoński WA, Młoźniak I, Zatoński M, Gruszczyński Ł. Small bottles – huge problem? A new phase of Poland’s ongoing alcohol epidemic. J Health Inequal 2019; 5: 86-88. 25. Zatoński WA. The alcohol crisis in Polish public health. J Health Inequal 2019; 5: 122-123. 26. Aarø LE, Zatoński WA, Zatoński M, Wojtyła A, and advisory board. Declaration from the World Conference on Family Health, Calisia, 2019. J Health Inequal 2019; 5: 129-136. 27. Silczuk A, Zatoński WA. Assessment of the current drinking pattern in Poland. A study among people hospitalised at the Institute of Psychiatry and Neurology in Warsaw. J Health Inequal 2020; 6: 7-10.