Malzeme ve Teknoloji

Editör Selçuk Mülayim T.C. KÜLTÜR VE TURIZM BAKANLlGI YAYıNLARı ©zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA T.C. KÜLTÜR ve TURİzM BAKANLlGI KÜTÜPHANELER 3102 VE YAYıMLAR SANAT ESERLERİ Dizisi GENEL MÜDÜRLÜGÜ 467 ISB 978-975-17-3297-2 www.kulturrurizm.gov.tr e-posta: [email protected] Bir şaheser Süleymaniye Külliyesi / Ed. Selçuk Mülayim; Fotoğraf: Aras Neftçi.- Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2007. 416 s.: rnk. res.; 31 cm.- (Kültür ve Turizm Bakanlığı yayınları; 3 i02. Kütüphaneler dizisi; 467) ve Yayımlar Genel Müdürlüğü sanat eserleri ISBN 978-975-17-3297-2 i. Mülayim, Selçuk. II. Neftçi, Aras. llL. Seriler. 726.209561 Kapak Fotoğrafı Aras Neftçi Fotoğraflar Aras Neftçi Baskı MRK Baskı ve Tanıtım Hizmetleri Uzayçağı Caddesi 355. Sok. No:2 Tel: 0.312 354 54 57 Birinci Baskı 2.000 Adet Basım Yeri ve Tarihi Ankara - 2007 Tic. Ltd. Şti. Ostim - Ankara İ ç in d e k ile r zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA Süleymaniye'de Bayram Sabahı •WVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA Y a h y a K e m a l B e y a t l ı / 12 Süleymaniye'nin Edebiyatımızda Temelden Strüktür Üst Kimliği • Süleymaniye • M ü la y im M urat K oç / Aleme İnşaat Süreci • Çözümü Kubbe ve Örtüde • İh sa n Dolaşım • İlk n u r Taş İşçiliği ve Profiller • A z iz Türbeler • ve Restorasyon A z iz D oğanay Sessizler Bahçesi • A tilla Kütüphane • A li R ız a N evzat K aya / Sinan Çağı Kronolojisi • S e lç u k • K u tg ü n / 103 - S e r p il Ç e lik / / - M in e 265 / S e m ih • R ü s te m Ö zcan K açar / /293 B ozer / / 329 357 383 S e lç u k M ü la y im İr te ş / M ü la y im 408 125 151 E y ü p g ille r B ir - M u s ta fa Ahşapları Yazılar ve İmzalar • K o la y Sürün Kalemişi, Cam ve Revzen • Süleymaniye'nin 57 233 / M u s ta fa Güneş Saati ve Su • 17 75 / D oğanay • / 31 S a a tç i / A r a s N e ftç i • Restitüsyon Suphi M ungan Malzeme ve Teknoloji Kaynaklar S e lç u k / 406 281 Ö z a ltın / 193 Malzeme v e T e k n o lo ji KJIHGFEDCBA Doç. D r . İ lk n u r KOLAY - D r . S e r p il Ç E L İ K WVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA " T a ş ım ış h a r c ın ı gdzileri, s e r d d r iy le , T a ş ı y e n m iş n ic e b in iş ç is i, m im d r iy le ." Yahya Kemal Beyatlı (Süleymaniye'de Bayram O smanlı Sabahı) İmparatorluğu'nun Süleymaniye en edilmiş olan Külliyesi, mimari, kentsel ve sanatsal tasarım açısından oldu- Ö. L. Barkan tarafından ğu gibi, külliyenin anlaşıldığı üzere inşaat organizasyonu lar grubudur. güçlü döneminde yayınlanmış bakımından olan inşaat yerine getirildiği malzemesi ve yapım teknikleri Süleymaniye konulu bu bölümünde, yapı malzemesi ile Külliye İnşaat Defterleri'nde malı olarak taş, pişmiş toprak, cam, çini alt başlıklarında Külliyesi bir yapı- imparatorluğun dikkat çeken bir organizasyon görülmektedir. defterinden! da bu gücü simgeleyen Yapım süreci içinde çeşitli yapı malzemesinin, sınırları içinden farklı yerlerden inşa geniş düzeni içinde yapım inşaatında yapılarda kullanılan yapı yerinde tesbit edilen yer alan yapı malzemesi sıvalar ve harçlar, ahşap, demir, kurşun, karşılaştır- bakır, pirinç, ele alınmıştır. Y a p ı M a lz e m e s i T a § : Tarih boyunca anıtsal yapılarda taş malzeme Süleymaniye Külliyesi'ni Külliyenin odak noktasını oluşturan mının yanı sıra zengin taş kullanımı porfir, breş, pudding kalıcılığından oluşturan yapıların Süleymaniye da ana yapı malzemesidir. Camii'nin ile de vurgularımıştır. tercih edilen anıtsallığı, mekan tasarı- Külliye yapılarında granit, ve kalker yapılı yaklaşık 19 çeşit farklı cins taş kullanılmıştır-. Dönemin mevcut taş ocaklarından çıkarılan lerindeki yapılarda ve harabelerde bulunan saraya bildirmesi, Hassa Mimarlar meleri ve tersanenin ötürü çoğunlukla taşların kullanılabilir Örgütün'den teknik desteği ve donanımı uygarlıklarına ait Marmara, yapı taşlarının mimarların Camii'nde çevre- özelliklerini taşları yerinde katkısıyla Yunan, Anadolu Ege ve Akdeniz kıyısı antik kentlerinden renkli ve değerli yapı taşı derlerımiştir-'. ağırlıklı olarak Süleymaniye yanı sıra, yerel kadıların inceleve Mısır büyük miktarda Belgesel ve yapısal verilere göre bu taşların kullanıldığı Belgelerde yer alan ve Külliye yapılarında kullanımı görülmektedir. tespit edilen taş malzeme, temel Bir Şaheser; Süleymaniye Külliyesi • 125 blokajında kullanılan karataş; temel duvarlarında sövelerinde'i hanenin kullanılan örgüsünde mış olan küfeki sövelerinde, kullanılan olan Marmara merrneri; devlete ait Davutpaşa rından sütun Hereke olarak camide, Mersin, derlenmiş olarak döşeme pudingi; graniti; kemer, İskenderiye'deki eski yeşil porfirv; rında kullanılan kullanılan kullanılan antik yapı kalıntıla- granit avlularında ocaklarından bir sütun da görülen ve devşirrne malzeme bordür kullanılan ve yatakları dışında belge- tespit edilen taş türleri de Gebze - İzmit arasında Tavşanlı köyünün fosilli kalkeri; cami pencere de, ayrıca avlu ve cami ana giriş döşeme kaplama pano düzenlemelerinde içi tabanındaki bordürlerinde (kalınlık: 0.38 m., 0.395m. breşi ve ve levhala- Bu taşlar, cami batı iç sofada sütun ve pencere içi tabanındaki Gebze rüdüst Arrnutlu olarak Selanik, Bu taş malzemenin kullanımı geti- cephe diski getirilmiş Serpantin döşeme kaplaması birlikte Külliye yapılarında böl- ile cephe avlusunda olarak cephe bordürü, breş merrneridir. basa- antik yapı döşeme cami ve Tabhane antik yapı kalıntılarından cami ana ve yan girişlerinde lerde yer almamakla bulunmaktadır. ve III. Medrese duvar kaplaması Muğla tektonik ve Lopadion Baalbek ve Gazze'deki cami avlusu batı girişindeki ile cami avlu döşeme kaplamasında bulunan çıkarıl- ve cami mihrap sütun ve disk şeklinde Çanakkale- Ezine' deki Kestenbol camide sütun, bezemede zemin kaplamasında göre devşirrne malzeme Miletopolis avlusunda Selanik, belgelere kaplamalarında Mihaliç'teki Tabhane İstanbul, kullanılan Mersin-Mud ayaklarda, Küfeki Ocakları'ndan Mısır graniti ve eski kırmızı porfir; rilmiş Kestenbol graniti-; kullanılan derlenen İskenderiye, kullanılan, kemerlerde, sövelerinde kalıntılarından kaplaması minare örgüsünde, kurşun- taşı; sütun, sütun kaidesi, sütun başlığı, kemer, söve, korkuluk, mak, duvar ve döşeme kaplamalarında gesi pencere alt katındaki od taşı; ana yapı taşı olarak duvarlarda, kemer üzengi taşı, pencere-kapı ve hapuşta ve Birnarhane mozaik batısında mozaik bezeme- ve bordürle yapılan 0.43 m. ve 0.51 m.) kullanılan ve ocakları Tavşanlı - Dil İskelesi yakınlarında olan Gebze kırmızı killi kırmızı bej dalga- lı kireç taşı; Cami avlusunun yer alan 5 adet kemerde, ve avlu döşeme kaplama batı köşesinde bordürlerinde ve bordürle (kalınlık: 0.38 m., 0.395 m., 0.43 m. ve 0.51 m.) kullanılan 3 km. güneydoğusunda olarak kullanılan bulunan Bandırma daha batıdaki Tavşan adasında bulunarıf kaplamalarında genelolarak kullanılan tuğla, kiremit, 35 x 35 x 4,5 cm. boyutunda Külliyesi'nde hafifletme, Ocaklar köyünde ve kullanılan aydınlatma, kullanılan pişrniş toprak kubbe, tonoz ve döşeme künkleri kare tuğlalar ve şaşırtmalı yarısı olan 17.5 x 35 x 4,5 cm. boyutundaki külliye genelinde batısındaki duvar, duvar ayağı, kemer, akustik amaçlı sebu (testi) ile su donanımında Külliyede derslik girişinde sütun Kapıdağ granitidir. PişmişKJIHGFEDCBA T o p r a k M a lz e m e : Süleymaniye yapı malzemeleri ve ocakları Bandırma'nın breşi/; III. Medrese ve ocakları Kapıdağ Yarımadasının Cami ana girişi yapılan pano düzenlemelerinde havalandırma kapsamaktadır. örgü için bunun yarım tuğlalar kullanılmıştır. Bu tuğlalar tuğla hatıllı moloz ile bir sıra taş/iki sıra tuğla düzenindeki duvarlarda, i. ve II. Medreseler, Tıp Medresesi, kemerlerde, kemer sırt çizgisinde ve torıozlarda Darüşşifa ve ve dükkan almaşık dizilerindeki (düz, tekne, çapraz, beşik) kullanıl- mıştır". Kubbe örgüsü için özel imal edilmiş kubbe tuğlası "tuğla-i kubbe" kullanıl- • Bir Şaheser. Süleymaniye Külliyesi dığı inşaat ile ilgili belgelerden anlaşılmaktadır. 10 Bu tuğlalar da kare ve yarım kare olarak iki formda üretilmiştir. Belgelerde, "sebu" (testi) nun cami ana kubbesi alındığı görülmektedir. 11 Külliye içinde bu malzemenin odasında, Kanuni Sultan Süleyman Türbesi'nde de ve beşik tonozlu helaların III. ve LV. Medreselerde küfeki kilit taşı çevresin- da kullanıldığı gözlemlenmektedir. Sıbyan Mektebi, altıgen tuğla kaplama dükkan dizileri,I., kullanılmıştır. de derslik ve derslik girişlerinde cami'i-şerif) Cami ana kubbesi yanı sıra is iç kubbede beşik tonozlarında Külliyede döşeme kaplaması olarak, Tabhane, Medreselerde ıçın (be ray-i kubbe-i dörtgen II., ve i. ile II. Darülhadis döşeme tuğlaları kullanıldığı görülmektedir. İnşaat ile ilgili belgelerde alımına rastladığımız ve "kiremid-i puşiş"12 (örtü kiremiti) larında, Dökmeciler Hamarnı depolandığı sundurmada büyük olasılıkla dükkan ve Birnarhane hamarnı pişmiş topraktan (büyük kir em it) dizilerinin külhan giriş saç ak- avlusunda künk boru ve dirsekler odunların Külliye yapılarında kullanılan harçlar ile sıvaların sulu sistemde şantiye alanında ve saman kullanılmıştır. lökün tabakası ile sağlanmıştır.KJIHGFEDCBA Su geçirimsizliği künk boru hattını çevreleyen ince kum, alçı, keten büzürk" kullanılmıştır. Külliyenin su donanımında H a r ç v e S ıv a la r : "kiremid-i örülen hazırlanması yapı elemanlarında için kireç, tuğla kırığı, gibi yapı malzemelerinin satın alındığı belgelerde görülmektedir. Bu malzemelerden kireç, İstanbul Boğazındaki ya da "kireç-i İstanbul" ile Pendik, elde edilen "gee-i Anatolu" samanla- ' ve körnürle-" söndürülmüştür. Harç Gebze, Hereke ya da "kireç-i birlikte ve Karamürsel'deki belgelerde şantiyedeki kullanılan öğütülmesiyle kiralanan bir horasan değirmeninde elde edilen "gee-i İstanbul" Anatolu"olarak satın alınarak ve sıva yapımında piyasadan hazır öğütülmüş ocaklardan l- ocaklardan yer almakta, büyük kireç kuyularında horasan ise tuğla kırıklarının elde edilmiş, çok az miktarda da olarak satın alınmıştır. 16 Ayrıca, harç ve sıva yapımında kullanılmak üzere ince kum (riyg) 17, lif katkı olarak keten IS ve saman 19 alınmıştır. Külliye yapılarında ocak, niş vb. elemanların lanılan alçı, alçı taşının odun ateşinde çevresinde yakılmasıyla sıva ve profil yapımında şarıtiyede imal edilmiştir.sv Su geçirimsiz bir harç ve sıva türü olan lökün, sörımerniş kireç, beziryağı, ketenin yoğrulması ile elde edilen bir yapı malzemesidir donanımı yalıtımında-! Ahşap: kullanılan iskelesi, iksa ve kalıp yapımında tanımlanması gerekmektedir. ve Külliye yapılarının ahşap malzemenin kullanılarak su görülebilse de, yapı strüktürü için inşaat süreci ile ilgili belgelere Bu malzeme, temel kazıkları, büyük bir bölümü yapı söküldüğünden, diğer olmuş kısımlarında strük- inşaat sonrası de, her ne kadar yer yer yapıların tür içinde kullanımı pamuk ve kullanılmıştır. Külliye yapılarında bir bölümünün kul- harap içinde dayanılarak gizli olması, nedeniyle değerlendirme temel ve duvar hatılları, yapmak iskele, iksa, Bir Şaheser; Süleymaniye Külliyesi • 127 kalıp, çatı, saçak altı ve tavan kaplaması, mında kullanılmıştır. Belgelerden, kepenk, Marmara ve Samanlı Dağları22 orman alanlarından Bölgesinin Çeşitleri: Bu elemanların sından dolayı genel tanımlama dir. Yapı topluluğunda bir bölümü şun kaplamalarında demir yapı malzemesi kullanılan Yapılarda ise genelde yapının demir donatısı olarak oluşmaktadır. vb. demir kullanılan demir yapı elemanları Samakov ve Kuziçe kazalarında de ve örtülerin çiviler de demir malzeme sürgüleri, elemanlar Ayrıca iksa, iskele, kalıp, ahşap malzeme çeşitli boyutta halkaları, içinde bulunma- göz önüne almak gerekmekte- ince yapı aksarnı olarak pencere mandalları, ve parmaklığı Ganos ahşap türlerinin yapı strüktürünün için inşaat belgelerini hatıl, çatı, saçak altı ve tavan kaplamalarındaki köşebentleri, Vize, İzmit, Istranca, getirildiği ve kullanılan kenet, zıvana, simit, gergi-? ve kuşaklamadan girmektedir. dolap ve kürsü yapı- gürgerı-> ve ceviz 26 olduğu görülmektedir.KJIHGFEDCBA meşe,23 kavak-", M aden kapı, pencere, kapsamına demiri, kapı ve pencere reze, cami kubbesi balkon korkuluğu da bulunmaktadır. ve yapı malzemeleri, üretilmiştir-b. kur- Süleymaniye demiri Külliyesi'nde Sofya ilinin Ilıca kazasına bağlı Samakov daha sonraki yıllarda da demir kaynağı olmayı sürdürmüştür. Külliye yapılarında kurşun, tiyedeki ocakta eritilerek sabitlenmesini örtü kaplaması olarak kullanıldığı akışkan halde, kiriş, kened ve zıvana elemanlarının ve paslanmaya karşı korunmasını ve süzgeçli musluk medrese (duş), Dökmeciler camlarında Pirinç malzeme su donanımında Camide kandillerin Külliye yapılarından günümüze Belgelere göre külliye yapılarında telli cam kullanılmıştır. Kanuni kırmızı, parrnaklığı-f Dökmeciler pencerelerde sarı, mavi, kırmızımsı petek Hamarnı kalan Cami ve Hürrem Sultan Süleyman ve Medreselerin ve Birnarhane lüle külüngü Hamamında asılması için çeşitli kalınlıklarda belli bir debide akmasını sağlayan su donanımı yapımında bileziklerinde sütunlarda kazan ve bakır tel olarak kullanılmıştır. (sade, toplu, üç-diş, üç ayak) zincir, pencere C am : alem, tüm yapılardaki bilezik, şadırvan Hamarnı taşlara sağlamıştır. Bakır yapı malzemesi cami kubbe ve minarelerinde bilezik, cami şadırvanı gibi külçe kurşun şan- Türbesi'nde cam malzeme genelde Sultan Türbeleri revzen mor ve beyaz renklerde de dairesel kullanılmıştır. oldukça azdır. düz cam 30 ve medreselerde de revzen bulunmaktadır. pencerelerinde ve Birnarhane ile suyun debisini ölçen ve ve havuz lülelerinde özgün ve özelliklerde pencerelerinin cam alınmıştır. Cami, cami avlu su cam kullanılmıştır. Belgelerde hamarnı için üç tip filgözü alındığı belirtilrnek- tedir31 . Ç in i: Külliyede cami kıble duvarında şernse ve gilvi, türbelerde manlar kullanılmıştır. 128 • Bir Şaheser; Süleymaniye Külliyesi kitabe, tae, haşiye, son cemaat yerinde haşiye, ise girişte ve iç mekanda Çiniler İznik ve İstanbul'dan pano ve sırlı tuğla tipi çini elealınmıştır.v- Y a p ı T e k n o lo jis i T e m e l S is te m i: zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA Süleymaniye Külliyesi yapılarından cami ve avlusu temellerinde 1957 ve 1975 yıllarında yapılan inceleme sondajlarında, aşağıda bulunan grovak-killişistler olduğu belirlenerek, üzerinde sondaj yapılamayan, temellerinin olduğu ve bu temellerin larla birbirlerine bağlanmış depremlerde daha fazla yük gelen cami beden duvarları daha az yük alan avlu duvarı temellerinde İnceleme sondajlarından 4-5 m. derinliğe inşaatının yapılabilmesi duvarlarının örülmesi olasılığı üzerinde olduğu için çukurun temel çukurunun etrafındaki büyük yapıların sıkıştırarak temelin menin yapı grubunda oturmayan anpatmanlar geniş, diğer yapılarında zemın seviyesinden Bu çukur kurulmuş içinde temel temel olması gerekmektedir. İnşaat ve çivilerin bir bölümü bu geçici strük- inşa edileceği zeminde veya sağlam olmayan için temel çukuru kazıldıktan oturduğu tespit edilmekle kullanım yeri hakkında dolguya oturan ve zemin toprağının kullanılmış bu tür temellerdeki uygulama olduğuna yapılmış olan temel birlikte (rneşe, çam) kazıklar işaret etmektedir. çakılıp, gerekli i. ve sıkıştırtlması da, temel duvarının "kazık- alınan ahşap malzeKaya zemine oturacağı giren ucu sivriltilrniş ve metal pabuç geçirilmiş, meyen ahşap türünden Süleymaniye bilgi verilmeden olarak 1550, 1552 ve 1557 yıllarında gibi yapılarda kirişleriyle birbirine Üzerine toprağı tutan iksa sisteminin, temeli sağlamlaştırmak kaya zemine lık" ve "çüb-ı kazıklık"35 aralıklarla toprağa duvar- kullanılmıştır. Külliyesi inşaatı ile ilgili belgelerde II. Medreseler önleyecek Külliyenin sonra zemine ahşap kazıklar çakılır.v'' Cami ve avlusu çevresinde sondajlarında da münferit durulmaktadır. anlaşılmaktadır. için gerekli iskelelerin Osmanlı mimarisinde zeminlerde toprağı temeller olmalıdır. ile ilgili belgelerde yer alan ahşap malzemenin türlerin yapımında ayakların ve minare temellerinde cami ve avlusunun ulaşan bir çukur mütemadi yanal hareketleri ise dardır.v-' 4-5 m. bahçe seviyesinden şeklinde kubbeyi destekleyen olabilecekleri da benzer temel sistemi kullanılmış anpatman kazıkların zemine sık rutubetten çürü- üst kısımları taban bağlanır ve bu bağlantı 20-30 cm. kalınlığında tabakası ile kaplandıktan bir horasan sonra üzerine kagir temel duvarı inşa edilir.36 harcı Kabayonu taş bloklardan oluşan bir örgüye sahip olan anpatmanlı Cami ve avlusu çevresinde yapılan sondajlara göre kaya zeminde 20 cm. kalınlığında- ki horasan harcının, toprak zemine oturan diğer kısımlarda ların üstünde yer alan 20-30 cm. kalınlığındaki temel duvarları ise zemine çakılan kazı k- horasan harcının üzerinde oturmakta, ayrıca taş duvar örgüsünde bir kaç seviyede içinde ahşap ızgara yerleştirilmiş cm. yüksekliğinde harcı tabakaları horasan bulunmaktadır.v? Osmanlı 30-40 mimarisinde, zemine gelen yükleri her tarafa eşit olarak yaymak için temel duvarlarının belli sevi- yelerinde, içinde veya üzerinde ızgara şeklinde yerleştirilmiş suya dayanıklı meşe veya çam türünde 38 ahşap hatılların yer aldığı kalın bir horasan tabakası bulunur-i". Ahşap hatılların kesiti duvarın üzerine gelen yüke bağlı olarak 24-15 cm.? arasında duvar yüzeyinin dış cidarlarına kısa boyutta yerleştirilmiş, paralel ve bunların birbirlerine üzerine duvar kalınlığından geçme tekniği ile veya çivilenerek değişir, bir az bağlanmış ahşaplarla ızgara sistemi oluşturulur+Ü. taş bloklar ise birbirlerine, da demir kenetler Temel duvar örgüsünün taş üzerindeki ve düşeyde demir yuvalarına zıvanalarla B eden D u v a r la r ı v e A y a k la r : Süleymaniye Külliyesi küfeki taşındarı, Kanuni Sultan Süleyman Türbesinde metaş duvar örgü tekniği kullanılmıştır. kesme taş, arası moloztaş ve horasan harçsız, taş üzerindeki bağlanmıştır. moloztaş-horasan kurşun demir kenetler ile sabitleştirilmiş, ve düşeyde ahşap hatıllar bulunur. Ahşap hatılların kesmetaşların harcı dolgu kalınlığında duvar yüzeyine niği ile veya çivilenerek bağlanmış Camii'nde ahşaplarla kubbe örgüsünde örgüyü bağlayan lerde demir gergi kullanımı yapıda izlenmekle layıcı hatıl kullanımı F a t . 1: İ m a r e t , d u v a r ile Bimarhane'nin ö r g ü s ü n d e a h ş a p ız g a - örgüsü r a s is te m i (a h ş a b ı y o k yükseldikçe o l m u ş ) KJIHGFEDCBA dik yerleştirilmiş, içinde ahşap üzerine gelen dış cidarlarını moloztaş-horasarı birbirlerine geçme tek- bir ızgara oluşturulur. Süleymaniye demir kiriş çerçeve sistemi ve kemerbirlikte duvar örgüsünde ile ilgili veriler gözlemlenmemektedir. Süleymaniye sağlamlaştır- ızgara şeklinde kesiti duvarın üzerine, yatayda demir zıvanalarla Bu hatıllar duvar yüzeyinin arka yüzüne paralel ve bunların kes- Kesmetaş blok- harcı dolgu içinde de örgüyü yüke bağlı olarak 24-15 cm.s arasındadır. genellikle iç ve dış cidarları örülrnüştür. mak, gelen yükleri her tarafa eşit olarak yaymak için belli seviyelerde oluşturan içi ise mermerinden Taşıyıcı olan bu duvarlar, yuvalarına 3.5 cm. eninde yapılarında ise Marmara harcı dolgu olarak 30 cm. uzunluğunda yerleştirilmiş yatay- Duvar örgüsünün dolgu ile doldurulmuştur.WVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA harçlı moloztaş Aradaki oluşturan kurşun ile sabitleştirilmiş, bağlanır. horasan lar birbirlerine cidarlarını İmareti Sokağı'na hatıl sistemi görülmektedir dükkanlardaki (Fot. ahşap çalışma iskeleleri de kurulmaktadır. demir bağ- Buna karşın Birnarhane kısmen açık duvar 1). Yapılarda duvar örgüsü Külliye yapılarının yollardan ve avlulardan Birnarhane, İmaret, Tabhane), mında, Darülhadis malı örgü için bunun Medreselerin taş/tuğla müderris moloztaş/tuğla almaşık örgü tekniği kullanılmıştır kare tuğlalar yarısı olan 17.5 x 35 x 4,5 cm. boyutundaki ile imaretin kullanılmıştır+l. güneybatı moloz Süleymaniye beden ve şaşırt- yarım tuğlalar Külliyesi'nde duvarlarında 1.26 m., III. ve ıv. Medreselerde duvar boyunca uzanan 7-7.5117.5-19 cm. kesitinde 8.5-9.5114.5 cm. kesitinde ahşap elemanlardan cidarları içerisinde bulunan rnoloztaş horasan ise 53 cm. aralıklarla Hatıl yerleştirilmiş ve duvara dik doğrultuda oluşmaktadır.f- III. ve yüzey kayıpları yardımıyla yüzeyin 10-12 cm. gerisinde ahşap hatıl sistemi olduğu saptanmıştır. sistemi, imarette evleri, almaşık örgü, bu yapıların 35 x 35 x 4,5 cm. boyutunda genelde 1 taş/Z tuğla düzeninde Medreseler arka veya ara bahçelerine tonoz üzengi hizasının üstünde kalan kıs- Hamamında iç cidarında (Fot. 2). Almaşık duvarlarda Medreseler, dükkanıarın ve Dökmeciler dış bahçe duvarlarının ıv. ıv. (I., II., III. ve bakan cephelerinde görünmeyen, uzanan Kesmetaş duvar örgü harcı dolgu içinde bulunan ahşap ızga- ra hatıl sisteminin benzeri taş/tuğla almaşık duvar örgüsü içinde de bulunmaktadır. Cami son cemaat yeri avlu cephesinde üstünde kalan bölümünde kemerlerin duvar yüzeyini kaplayan üzerindeki kurşunların dan duvarın tuğla örgüye sahip olduğu görülmektedir dış sofalarında Büyük olasılıkla Marmara mermeri Külliye yapılarında kaplı olan duvarlarda açılmış olduğu kısım- (Fot. 3). Benzer şekilde Cami ile kaplı olan arkad arkadlar duvarın revak kubbeleri da tuğla örgüye ve revaklarda Marmara sahiptir.f-' mermeri tuğla örgü uygulanmıştır.WVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA ile F o t. 2: E vvel M e d r e s e s i, baş odası kuzey ta ş /tu ğ la c e p h e s i, a lm a ş ık duvar örgüsü F o t. 3: S ü l e y m a n i y e C a m ii, Süleymaniye Camii'nde s o n c e m a a t y e r i k u b b e le r in in ayaklar küfeki kesmetaş ü s t k ıs m ın d a k i taş duvar örgüsünde cam i kuzey ile örülmüşlerdir. kullanılan nedeniyle Ayaklarda, yukarıda örgü tekniği kullanılmış örgüsü içinde ahşap hatıl bulunup d u v a r ı, tu ğ la ö r g ü ayaklar ile i. ve II. Medreselerdeki ana kubbeyi destekleyen bulunmadığı kesin bir yargıya varmak mümkün bahsedilen olmalıdır. konusunda, kesme- Kesmetaş strüktürün duvar kapalı olması değildir. C e p h e K a p la m a s ı: zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA Külliye yapılarından cami son cemaat yeri revağı ile dış ve iç sofa arkadları, İmaret ve Tabhane revaklarının, Hürrem Sultan ve Kanuni Sultan Süleyman Türbesi giriş revağı ve Kanuni Türbesi arkadlarında mermeri, Kanuni Türbesi taş pano şeridi ile kaplarımıştır. üzerinde sütun akslannda yüzeyden ince porfir duvarı iç mekanda diskler yer almaktadır. breşi üstünde eski yeşil porfir, çini panoların İç ve dış sofaların duvar yüzeyi Marmara üzerinde arkadlarında geri çekilmiş 45 cm. çapında Diskler sütunlar Mısır graniti sütun kaplama 1.5 cm. kalınlıkta ile aynı renkte üzerinde bir sıra renkli mermer olup, serpantin ise eski kırmızı porfir kullanılmıştır.H Bimarhanede kemer ayna taşı düşmüş olan bir pencereden, dolgusunda ahşap hatıllı tuğla örgü bulunduğu kalınlığında küfeki ayna taşı kaplandığı Külliye yapılarındaki Külliyesi ve bu örgünün görülmektedir. önüne yaklaşık 10 cm Bu teknik benzer sağır kemerli pencere ve kapılarda lıdır.WVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA ir Şaheser; Süleymaniye pencere üzerindeki kemer büyük olasılıkla da kullanılmış olma- Cami kıble ve son cemaat yeri duvarlarında, Sultan Süleyman Türbelerinde Külliye ve Tabhane strüktürel arkada kemerler ve Kanuni dik kemerler, Sultan revak ile Birnarhane ve Medreselerin cami iç mekanında, revak kemerleri Kanuni ve iç çevrel Sultan Türbesi revak giriş revağı kemerleri doğu ve batı ana boşaltma Türbesi kemerlerinin giriş revağı, dış cephesi Hereke batı köşesinde kesişen 5 kemerde, pudinginin Külliye yapılarından Marmara mermeri de kubbe askı kemeri bir tuğla kalınlığındadır. le hemyüz sırt çizgileri vardır. İmaret Bu kemerlerin yarım tuğladan kemer- olarak yüzeyden tuğla- kemerler avlu arkat duvarı kemerlerden arkat duvarı da kemerlerden taşları birbirine yan yüzlerinde demir önceden kemerin geometrisine bağlanır. Örgü, göre şantiye- göre hazırlanmış başlanarak Tuğla kemerlerde ahşap kalıpörülür. tepeye doğru Kemer ve taşlara eritilmiş kurşun en tepe noktasına de duvar örgüsünde yerleştirilen kullanılan tuğ- kare tuğlalar ve i 7.5 x 35 x 4,5 cm. boyutundaki lalar, 35 x 35 x 4,5 cm. boyutunda kemer geomertrisine üzengi taşının üzerinden 3 cm., Darülhadis 2 cm. çıkıntı yapar. açılan yuvalara yerleştirilen zıvanalarla kemer kilit taşı ile tamamlanır. harcı konularak üzerine Bandırma iki kademeli lar üzerinde, her iki üzengi taşının üstünden yarım tuğlalar, ve ile almaşık örgü oluşturulmuştur. kemer taşları yine kemer geomertrisine ile sabitleştirilerı pudingi avlunun kuzey- yetmemesi avlu kemerleri Örtüden gelen yükleri alan bu kemerler, de hazırlanmış dış çevrel Altta kesme küfeki, üstte geri plandaki-olasılıkla sıvalıdır.d- i. ve II. Medreselerin derslik girişindeki ile I Y ı tuğla, Sıbyan Mektebi açık bölümkemerleriWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA Tıp Medresesi geri çekilmişlerdir. kemerleri arkada dik kemerler, Cami avlu kemerlerinden breşi kemer taşları kullanılarak çevre i iç mekandaki Marmara mermeri almaşık örgüye sahiptir. Hereke Darülhadis, küfeki taşı; Cami dış sofa Sultan Türbesi Süleyman ve taş malzemeden Tabhane, iç sofa, dış sofa alt kat, son cemaat yeri, cami avlu girişlerinde Tabhane avlu kemerleri, duvarlarda cami dış sofa ile cami İmaret, Süleyman ile Kanuni bulunmaktadır.KJIHGFEDCBA genelde avlu revak kemerleri üst kat, hünkar mahfili, doğu mahfili, Hürrem Marmara mermerinden; Türbesi çini kaplama Cami kubbe askı kemerleri, avlu revaklarında Birnarhane, Medreseler farklı ölçülerde yapılarında örülmüştür. sivri kemer olarak Sultan iç mekan ve dışta giriş mekanlarındaki minarelerin külah altı seviyesinde K e m e r le r : Hürrem göre hazırlanmış başlanarak ahşap kalıplar tepeye doğru aralarında örülür ve örgü, kemerin tepe noktasına üzerine her iki bağlayıcı olarak horasan yerleştirilen kilit taşı benzeri işleve sahip bir tuğla ile tamamlanır. Kemerlerin basınç altında açılmaması ler yerleştirilmiştir. İnşaat ile ilgili belgeler arasında alımı bulunmaktadır. örgüsü başlamadan içine, arkadlarda İki ucu yassılaştırılarak üst üste getirilen ise büyük olasılıkla bir kılıç ile hem duvar örgüsüne kubbe tromp baş kemerlerinde LV. medreselerde için kemer üzengi taşının üzerine demir gergisimid oluşturulan bu simidlerin içinden iki gerginin simidieri hem de birbirine Llx l ô da çok sayıda demir kiriş (gergi) sabitlenir üst üste getirilerek duvar tek (Fot. 4). Cami yarım cm.", i. ve II. medreselerde 6xIO cm.? ve Kanuni Sultan Süleyman 5.5x7 cm.? kesitinde demir gergiler kemer geçirilen kılıçlarla Türbesi 6x8.5 cm.", III. ve dış çevre i revakda demir gergiler bulunmaktadır.fv Bir Şaheser. Süleymaniye Külliy S ü tu n , K a id e v e Başlıklar: Külliye yapılarında dan oluşan cami iç sofa Marmara çoğunluğu bir sütun Cami iç sofaları, güneydoğu, kaidesi üzerinde hükar kuzeybatı dış çevre i revağındaki Hamamı sütun sıcaklığındaki kaideleri leştitilmiş sütunları birbirine, döşeme mermeri demir zıvanalarla bağlanmıştır. zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA 4: S ü l e y m a n i y e C a m ii bileziği yer almaktadır. d ış a v lu g ü n e y d o ğ u ta ş ıy a n g e r g ile r in in b ir le ş im müezzin, döşerneye yükselmektedir. kuzey Türbesi oturmaktaDökmeciler tuğla ayaklara oturmaktadır.f/ kaidelerine yuvalarına ve sütun başlıklarına, eritilmiş kurşun Sütunlar, kaideler üzerinde ve sütun-kaide birleşim bölgesinde döşerneye oturan sütunlarda, ile sabit- oluşturulmuş bakır sütun döşeme taşı üzerinde k a p ı y a p ı- sütunun s ı, k u b b e y i Doğrudan olarak sekilere, III. ve IV. Medreselerin üzerinde sütunlar taş içindeki oturmakta başlığı bulunmaktadır. olarak doğrudan kaideleri tanburlar- ve Kanuni Sultan Süleyman döşerneye veya sütunlar, taşlarına dairesel planlı çıkıntılara F o t. ise kaidesiz Marmara kaidesiz ayak mahfilleri, sütunlar, dışında, yekpare sütun olup yer alır ve tümünün derslik girişindeki diğer bütün sütunlar Sütun tanburları ana sütunları mahfili ve avlu sütunları ve kuzeydoğu ve güney revağı, Darülhadis dır. Külliyedeki mermeri kullanılan oturacağı alan kadar bir girinti yapılır ve sütun bu yuvaya yine demir zıvana k e m e r le r in n o k ta s ı ile sabitleştirilir. KJIHGFEDCBA Bu sütunların döşeme birleşirn bölgesinde nan bakır bilezikler bulunmaktadır. Bir Şaheser. Süleymaniye Külliyesi içinde kurşun dolgu bulu- Ö r tü zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA Sistemi: Külliye yapılarında en yaygın kullanılan örtü sistemi kubbedir. avlunun doğu girişindeki tuğla kullanılmıştır. taş kubbe dışında tüm kubbe, yarım kubbe ve tonozlarda Cami ana kubbesi ise, kubbe pencerelerinin taş, geri kalan kısmı tuğla ile örülmüştür. imal edilmiş kubbe tuğlası "tuğla-i anlaşılmaktadır. Kanuni Sultan Süleyman kullanıldığı yeterli kubbe yapım teknolojisi nılarak ele alınacaktır. Kubbe örgüsü, iskele üzerine yerleştirilmiş belerde izleri görüldüğü kubbe kalıbı üzerinde konarak tuğlaların başlanarak, içte sıvalı ve dışta olanağı olmamakla dayaahşap içi sıvalı olmayan aralarına tepe noktasındaki kubahşap horasan harcı bir kilit taşıyla çift cidarlı küçük kubbeler içte ki kubbenin ile küfeki kilit taşı kubbe Kanuni Sultan Süleyman Türbesi iç kubbesindeki küfeki kilit taşı 34 cm. çapında ve örgü üstünden açıklıklar örten kubbeler bir tuğla kalınlığında, olmalıdırlar. cm. boyutunda örgü içine yerleştirilmiş doğu ve batı yan sahınlarındaki kubbesinde üretilmiştir. göre hazırlanmış, üzerindeki (Fot. 5), kubbe eteğinden için özel ve inşaat belgelerine kubbe geometrisine gibi kubbe üzengi hizasında dış yüzeyinden çıkıntı yapmaktadır. yapma ana hatlarıyla veya ağırlık kuleleri Kanuni Sultan Süleyman Türbesi tuğla kalınlığında 5 -5 .6/23-24 gözlem işınsal olarak yerleştirilmesiyle tamamlanır. Caminin iki biçiminde kubbe ve yarım kubbeler yerinde kadar inşaat ile ilgili belgelerden türbesi iç ve dış kubbelerinde kurşun kaplı olması nedeniyle birlikte, dönemin kubbe" Külliye yapılarında üst hizasına Kubbe ve yarım kubbe örgüsü kare ve yarım kare 48 olarak Bu tuğlalar tuğla kullarıılmıştır.ff Dış Tuğlalar 26 cm. çıkıntı yapmaktadır. büyük açıklık örten kubbeler arasındaki Küçük ise 1.5 -2 derz kalınlığı iç yüzeyde bir tuğla kalınlığında, dış yüzde ise ışınsal dizilime bağlı olarak yer yer bir tuğla kalınlığından fazladır. Kubbe örgüsünün iç ve dış yüzeyleri 3-3.5 cm. kalınlığında kireci yoğun horasan harcı ile sıvanır. İç ve dış sıva, kubbe yüzeyine oldukça sık aralıklarla geniş başlıklı çivilerle taşınmaktadır. Kireç yoğun dış sıvanın üzerine yaklaşık 2 cm kalınlığında bol saman katkılı kil harcı sıvanarak kaplanmıştır (Fot. 6). Kurşun kaplama rından çivi ile kubbe üzerindeki çivilerin üzerine bükülerek üzeri kurşun levhalarının birleşim sıvalara çakıldıktan birleşim noktaları kaplama yerleri bindirilip sonra kurşun kapatılmıştır. levhalarıyla Kurşun den 3-4 cm. cepheye taşarak biterSO. Yarım kubbeler mıştır. Son cemaat yeri v.b., kubbeye kaplama kaplama bu kısmın duvar yüzeyinde üzerinden yandaki arasında beden Kubbenin tepe noktasında, duvarı yüzeyine lerımiş altın yaldızlı bakır veya mermer Cami ana kubbesinin rin eteğinde ise duvar yüzeyine yerleştirilmiş doğu yükseltilerek yuvaya bu yuva içine yerleştirilir. alem bulunur. iç hizası, taşıyıcı kemerlerinin camiin kurşun kubbeye demir zıvana ile sabit- iç yüzeyinden örülrnüş ve burada bir kubbe eteği galerisi oluşturulmuştur. Külliye yapılarından doğru 2 cm. derinliğindeki üzerine bükülerek kurşun kaplama üzerinde, kubbe üzerin- bulunduğu kalan az eğimli yerlerde boydan boya açılan 4 cm. genişliğinde ucu çivilenip kalan kısmı çivi bağlantı uçları de benzer bir teknik uygulan- bitişik yüksek bir beden duvarının duvarı uçla- levhaların üzerinden kubbe kasnağı üzerine kadar devam eder, kubbe kasnağı profilinin yerlerde, kubbe kasnağı ile beden çakılan içeriye çekilerek Bu galeri yarım kubbele- konsol taşları üzerinde ve batı yan sahınlarındaki yapılmıştır. küçük kubbeler ile Bir Şaheser; Süleymaniye Külliyesi • 135 F o t. zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA 5: S ü l e y m a n i y e C a m ii a ğ ır lık k u le s i k u z e y b a tı k u b b e s i, ö r g ü iç in d e k a lıb ın ahşap y e r le ş tir ild iğ i d e lik le r KJIHGFEDCBA 6 • B ir Şaheser; S ü le y m a n iy e K ü lliy e si Kanuni Sultan Süleyman Türbesi kubbesi çift cidarlı kubbelerdir. nımız olan türbede 0.25/0.47/3.00 dış kubbenin m. boyutunda çekme bölgesinde tuğla örgülü 1.2 ı m. omurgalarla İçine çalışma imka- aralıklarla yerleştirilmiş içten desteklerımiş olduğu görülmektedir.WVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA S ı İnşaat ile ilgili belgelere göre cami ana kubbesi için 255 adet sebu (desti) pişmiş toprak eleman alınmışS2 ve kubbe basınç bölgesinde kullanılrrııştır.U Cami kubbesinde aynı düzleme yerleştirilmiş, ile iç mekan arasında sıva altından örgü içine yatayda (Fot. 7). Ayrıca cami is odası hava akımını sağlayan iki ucu açık üç adet pişrniş toprak dört adet de Kanuni Sultan Süleyman iç kubbedeki çıkıntılı kilit taşı çevresinde örgüden 5 cm. çıkıntı yapacak 0.13 m. çapında şekilde yer almaktadır. bakan ağızları, Şehzade Camii'nin ana kubbesindeki gibi delikli ince metal levhalarla ağızlı olan elemanlar ve akustik amaçlı olarak izleri farkedilen, 64 adet sebu bulunmaktadır man vardır. Benzer elemanlardan ağızlarındaki hafifletme Kanuni Türbesi'nde rezonatörlerin kapatılmıştır. iki ağızlı boru Türbesinde ve 0.35 m. boyunda Türbede bunların şeklindedir ve iç mekana iç mekana Şehzade ele- bakan camiinde bir ve iki kubbe F a t. s ıv a lı 6: S a lis M e d r e s e s i, to n o z la r , ve kurşun Bir horasan k il s ıv a lı k u b b e le r k a p la m a lı aheser" Süleymaniye kubbe Külliyesi • 1. arasındaki boşluğa açılmaktadır. iç boşluğa alınarak soğrulması Cami ana kubbesi dışında mekle birlikte, Ağızlarındaki inşaat ile ilgili belgelerde diğer kubbelerde kubbe yapımı için kubbe gergisi, "kiriş-i örgü içine yerleştirilip, sadece kubbe pencerelerinin sistemi izlenebilmektedir F o t. bu demir kiriş- oluşan çekme etkisini almak üzere kubbe eteğine demir simit ve bunun demir kılıçlarla sabitlerımiş çekme çemberi olarak kullanılmış kubbesinde gözle tespit edileme- Özellikle kubbe için alındığı belirtilen ler, büyük açıklık örten kubbelerde yakın bir kotta sesin sağlanmaktadır.v" yapı grubundaki kubbe" alımı bulurımaktadır.V' delikli metal objeler yardımıyla ortasına yerleştirilen olmalıdırlar. Cami ana kemer üzengi hizasına yerleştirilmiş bir kiriş (Fot. 8). zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA 7: S ü l e y m a n i y e C a m ii, iç in d e k i kubbe " s e b u 'T a r örgüsü (d e s ti) Cami dış avlu su güneydoğu kapı kütlesini örten kesme küfeki taşı iç cidarı ise tuğla ile ötülmüştür. metrisine göre hazırlanmış, ahşap üzerinde, kubbe başlanarak birbirine • Bir Şaheser; Süleymaniye Külliyesi eteğinden duvar örgüsünde iskele üzerine kubbe kubbe çift cidarlı olup, dış cidarı Dış kubbe örgüsü, yerleştirilmiş geometrisine olduğu gibi taşlar üzerindeki kubbe geo- ahşap kubbe kalıbı göre işlenmiş taşların deliklere eritilmiş kurşun ile sabitleştirilerı, yatayda kenetler, düşeyde zıvanalarla noktasında bir kilit taşıyla tamamlanmasıyla sıvalı olduğundan işınsal olarak yerleştirilip oluşturulur. örgü sistemi görülmemekle birlikte Kubbe örgüsünün tepe iç yüzeyi büyük olasılıkla tuğla örgüye sahiptir. İmaret ve Bimarhane'nin mekanı kubbelerinde maktadır. mutfak mekanları havalandırma Bu kubbelerde kubbe ile Dökmeciler ve aydınlatma örgüsünün oyulmuş çokgen veya çember biçiminde tepe iç mekana yağmur suyunun [ür. bulun- kilit taşı olarak ve bu taşın üzerine taş bir strüktür girmesini engellemek soğukluk kubbe fenerleri noktasında bir taş yerleştirilir yüzeylerinde pencere benzeri açıklıklar bırakılan Hamamı'nın amacıyla yerleştirilerek, içi yan üzeri amacıyla küçük bir kubbe ile örtü- F o t. 8: S ü le y m a n iy e C a m ii k u b b e k a s n a ğ ı p e n c e r e le r i ü ze n g i h iz a s ın d a b u lu n a n d e m ir g e r g i Kubbeye geçiş ögesi dantifdir. sadece yarım kubbelerde Cami dış avlusu güneydoğu pandantifleri ötülmüştür. girişindeki demir kenet ve zıvanalarla Kanuni Sultan Süleyman pandantiflerin dışındaki tromp, örülmüşlerdir. Külliye yapılarında ile derzleri derzlerinde horasan llx16 cm.? kesitinde kullanılan tonoz türleri pan- kubbenin kesme küfeki taşı ile çini ile kaplanmış olan üzeri sıvalıdır ve büyük olasılıkla Cami yarım kubbelerinde tromplar da yine ahşap kalıplar Tromp baş kemerlerinde sabitlerımiş iç kubbesinde diğer tüm pandantiflerin geometrisi verilmiş olan ahşap kalıplar üzerinde, tuğlalarla küfeki taşı ile örülmüş birbirine Türbesi diğer tüm kubbelerde horasan geçiş elemanı harcı bulunan olarak kullanılan harçlı tuğla örgüye sahiptirler. demir gergiler bulunmaktadır. basık aynalı tekne tonoz, çapraz tonoz,WVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA Bir Şaheser. Süleymaniye Külliyesi • 139 aynalı çapraz tonoz, kaburgalı Bütün tonozlar derzlerinde çapraz tonoz, yarım çapraz tonoz ve beşik tonozdur. horasan harcı kullanılarak, 35 x 35 x 4,5 cm. boyutunda kare tuğlalar ve şaşırtmalı örgü için bunun yarısı olan 17.5 x 35 x 4,5 cm. boyutundaki yarım tuğlalarla ahşap kalıplar üzerinde taşınan iki tuğla kalınlığındaki olarak yarım örülrnüştür. üzengi hizasından paralelolarak noktasında Bimarhane'deki başlıyarak ışinsal yerleştirilmesi ise kenarları ların duvara ve tonoz örğüsünü odası beşik tonuzunun yüzeyleri oluşturan tonozun sıvalı, dış yüzeyleri ise kurşun karşılıklı, tepe noktasına tuğlalara tuğlaların kadar örüldüğü, tepe dik olarak kemer kilit taşını andıgörülmektedir (Fot. 9). Cami is demir gergiler kullanılmıştır. kaplıdır. duvara kemer taşı biçimi verilmiş tuğla- tamamlandığı üzengi hizasında sıvası dökül- yapım tekniği açıkça görülmektedir. her iki yandan ile tonoz cepheye kemer sırt çizgisi beşik tonozlardan düzgün bir şekilde kınlarak rır biçimde yerleştirilmesiyle dizilerinde beşik tonoz başlangıç kemerlerinde, tuğla kullanılmıştır. müş ve kısmen yıkılmış olan bir beşik tonozun Tonozun, Dükkan Kurşun kaplama Tonozların iç tekniği kubbeler- dekinin aynıdır. Beşik tonozlu helalarda olarak yerleştirilmiş ışık ve hava geçişini sağlayacak 0.19 m. çapında şekilde beşik tonoza ışınsal ve 0.33 m. boyunda pişmiş toprak elemanlar- dan bulunmaktadır.vv Cami dış avlu giriş kapı yapıları tavanı, kapı kemerlerinin tirilmiş demir kirişlere oturan çatı ise kırma çatı biçiminde yapısındaki büyük boyutta taş örtüdür. kubbe dahil tümünün üzerindeki taş lavhalardan oluşmakta Dış avlu kapı yapılarının, çatısı kurşun kaplanmamış duvara yerleş(Fot. 10), güneydoğu kapı taş örgüsü açık bırakıl- mıştır. F o t . zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA 9: S ü l e y m a n i y e C a m ii d ış a v lu g ü n e y b a tı k a p ıs ı ta v a n ı 40· Bir Şaheser· Süle mani~e Külliyesi---:J--.!.. _ Bugün mevcut olmamakla birlikte, den 57 Külliye'deki dizilerinin dükkan yapı üzerindeki önünde ahşap saçak, III. ve LV. Medreselerin girişinde de tek eğimli ahşap çatı bulunmaktadır. hamamının külhanlarının yakınında bahçeleri izler ve inşaat ile ilgili belgeler- Dökmeciler Hamarnı ve Birnarhane içinde yer alan odun depolarının sun- durmaları da ahşap çatılı olmalıdır.KJIHGFEDCBA M in a r e : Süleymaniye Minare duvarları, Camii'nin minare temelleri de taşların yuvalarına minareleri üzerinde, küfeki kesme taş duvarlardakine teknikle örülrnüş ve sında bir sütun oluşturacak dar kenarı minare boşluğu orta- eritilmiş kurşun duyar örgüsünden demir kenetlerle ile sabitlenerek konsol taşırtılan mimare taşların Minare külahı da, üst kısımda minarenin ortasına siyle duvar kenarları ahşap strüktürün alem yerleştirilir. arasına yerleştirilen kurşun ile kaplanmasıyla bağlantısı Minare düşeyde de demir dar kenarlar bir birine düşeyde demir zıvarıalarla, geniş kenarlar ise minare duvarı örgüsü içine, yatayde ve bunların da üzerinin benzer şekil- şekilde dairesel, geniş kenarı ise minare duvarı eğriliğinde hazırlanır. Minare örgüsünde zıvanalarla yuvalarına sahiptir. kalınlığı yaklaşık 60 ve 90 cm.'dir. Minare basamak taşları şarıtiyede, üstüste geldiğinde noktasına düşeyde taş örgüye eritilmiş kurşurıla yatayda demir kenetlerle, zıvanalarla sabitleştirildiği Minare şerefeleri kesme bir mil ile sağlanan kaidesindeki oluşturulur. seren direğinin üzerinin oluşturulur. Minare görülen tepe- ahşap tahtalar külahının üzeri altın yaldız kaplamalı sonra yapıldığına demir yapımı tamamlanır. üzerinde yerleştirilen kapı profillerinde profillerin minare yapımı gerçekleştirildikten ve düşeyde tepe bakır eksik işlemeler bu işaret etmektedir.WVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA F a t. 1 0 : B im a r h a n e , b e ş ik to n o z ö r g ü s ü F o t. zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA 11: B i m a r h a n e , horasan harcı S ıv a v e H a r c : Külliye yapılarında layıcı olarak kireç, ince kum, tuğla kırıkları horasan harcı kullanılmıştır ve tuğla tozu karışımının hazırlanmıştır. Horasan (Fat. 11). Horasan sahiptir. 60 İnşaat ile ilgili belgelede yeri belirtilerek dığını düşündürmektedir. gerilmelere Löküns-', dayanımını arttırmak yalıtımı sağlanmıştır. dış cephede, nun sağlandığı kullanıldığı KJIHGFEDCBA özellikle de kubbe sıvası için alınan olan ketenin kullanılsağlamak ve sıvanın daha fazladır. su donanımında oluşan su hattı 2 cm. kalınlığında Ayazma Camii İnşaat defterinde 64 Lökünün Süleymaniye pişmiş toprak lökün ile çevrelenerek lökünün kesme taş örgü arasında kullanılarak ile elde edilmiş su kullanılan cami duvarlannın derzlerde Camiinde su üst su izolasyonu- de benzer amaçla düşünülebilir. sağır kemerlerin Külliyesi renge amacıyla kubbe sıvasında bağlayıcı katkı malzemesi P e n c e r e v e K a p ıla r : Külliye yapılarında Bir Şaheser. Süleymaniye daha pembemsi gelen yükün hafiflemesini Külliye yapılarının görülmektedir. lifleri katılarak daha az tuğla kırığı, daha harcından sönmerniş kireç, beziryağı, pamuk ve ketenin yoğrulması bir harçdır. ile elde edilen kubbe sıvası için alınan keten malzeme 62 Kubbeden künk boru ve dirseklerden kısmında, harcından de horasan kubbe sıvasında belirli özellikleri ile kirecin oranı duvar sıvalarından geçirimsiz ve keten-" alınmıştır. 61 Başka inşaat defterlerinde özellikle belirtilmesi, bağ- sıva da kireç, ince kum, tuğla kırıkları içine bağlayıcı olarak saman 58 Bu nedenle bütün örgülerde ve tuğla tozu karışımı sıvanın içinde, horasan fazla tuğla tozu bulunur. ketenin kesme taş örgü dışındaki bulunduğu küfeki taşından genelde sövelere alt sıra pencereler sahip dikdörtgen üzerinde pencereler, üst sıradakiler ise yine küfe ki taşından ise kemerler tuğla ile örülmüştür. olmalıdır. Kemerli duvar örgüsü petek pencereler nu kapatan kalan duvarın bu hatılların ve dış duvar yüzeyinden boşluğu üzerinde uzatılarak üzerinden duvarın içine yerleştirilmiş boşluk kapatılıp devam edilmektedir. 12: pencere B im a r h a n e , y a p ın ı s is te m i kemer içlik ve dışlık dikdörtgen yüksekliğine F o t. boşluklu iç ve dış yüzeylekadar devam eder. ve pencere taş/tuğla boşluğu- almaşık bir Bu bölgede yapının yaklaşık 20 cm. içeride bir duvar oluşturulmaktadır. iç Pencere yer alan sağır kemer ise dişin dışında kalan ana duvar örgüsünün üzerine örülmektedir. Duvar ve pencere kemeri çevresinde kalan yaklaşık 20 cm. derinliğinde içine birbirine üzerindeki boşluğuna bulunan boşluğunda pencere Bazı yapılarda ahşap kalıp kullanılmış bırakılarak pencere sağır kemer birer diş bırakılarak yan yana ahşap hatıllar duvar örgüsüne daha sonra Üzerinde dişin iç tarafında örgüsünde boşluğu ise duvar örgüsü, pencere rinde sö ve kalınlığında Bu noktada, pencere örülüp, yerleştirilir. pencere yapımında Bu kemerlerin pencerelerde, ile eş zamanlı kemerli ve söveli pencerelerdir. demir zıvanalarla nun üzerine de sağır kemerin ----------~-- birleştirilmiş içini oluşturan - örüldüğünde pencere bir girinti kalmaktadır. taş pencere boşluğunun Bu girintinin sövesi ile lentosu taş plaka yerleştitilerek ve lento- pencere ---- WVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA yapımı Bir Şaheser. Süleymaniye Külliyesi • 1 tamamlanmaktadır. Tapım tekniğini inceleme imkanı bulunan rede söve ve kemer karnı taşının demir kenetlerle şim deliklerinin bulunmaması düşündürmektedir pencere yöntemle yerleştirilip milleri yerleştirilerek ve türbede 8 adet pencerede pirinç parmaklıklar konduktan geometrik pencerelerde mermer söveli kapıların taşı söveli kapılarda oluşturur bölümü tekniği, kısımlarda yapılarda kullanılan da değerlendirilmiştir. detayların izlenmesi mil yuvalarının kapı boşluğunun iyi korunmuş yerinde sağır kemerli merıteşeler iki yanındaki durumdadır. duvar örgüsü olamamaktadır. hasarlı bölgelerde yer alan yapım teknikleri pencere- ve bu döneme yapılar grubunda duvar sövelerin ile söveye biti- Küfeki kapı sövelerini yer alır. sahip olduğu gibi, yapılarının Araştırrnarruzra, kullanılan yapı bilgiler doğrultusun- ile ilgili, strüktür Külliyenin büyük temel, duvar örgüsü vb. de inşaat ile ilgili belgelerdeki de mümkün Cami sahiptirler. içine millerle yerleştirilmiştir. Benzer şekilde yapım teknikleri genel bilgiler değerlendirilerek kaplanmıştır. Kapı kemerleri tespit edilmiş, görülemeyen malzemeler sınırlı noktalarındaki zemini çeşitli kemer taşları profilli geçmelerle iç söve üzerindeki Külliyesi geniş bir yapı programına de oldukça malzemeleri lerinde Kapı kanatları 2 oluşturulan da kapı söveleri kapı açıklığında ve kapı kemeri duvar örgüsü üzerinde Süleymaniye bulunan olup, burada yapım ve renkli taş almaşık kemerlerde bulunan boşluklarının ise bir ölçüde özgün renkli camlarına dişleriri üzerine yerleştirilmektcdir. şik, zemin ve tavanda mahfilinde Bu camlar zaman içinde değişmiş olmalıdır. benzeri bağlanmaktadır. 2, hünkar düz cam, bakır telli cam ve dairesel petek örgüsünde birbirine dişe da benzer tavanı ile zeminindeki desenli mozaiklerle lerin yapım tekniğinin üzerine oturmakta açılan deliklere sonra duvardaki ile pencere Cami alt sıra pencere kullanıldığı revzen pencereleri oluşturulan üzerlerine takılır. Cami kıble duvarında anlaşılmaktadır. Külliye yapılarında sıva ile yerleştitildiğini demir içlik üzerine pirinç borular geçirilerek İnşaat ile ilgili belgelerden ve türbelerin merıteşeleri pence- işaret edecek birle- pencere boşluğu içine, pencere kapakları kullanılmıştır. renk ve cinste taş pirincin camı kullanıldığı duvar örgüsüne üzerine de lentosu Pencere doğramaları iç söve üzerine yerleştirilen yuvalara tutturulduğuna (Fot. 12). Pencere dış söveleri önceden parmaklığı yerleştirilir. bu elemanların Bimarhanedeki içinde kalan gözlem yapma olanağı tespit edilen detaylar, özgü yapım teknikleri yapım teknikleri inşaat belgehakkındaki irdelenmiştir. Kaynaklar: 1- BARKAN, Ö. L., Süleymaniye Cami ve İmareti İnşaatı, C 1 ve C 2, Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara, 1972, 1979. 2- ÇELİK, S., Mevcut Belgeler ışığında Süleymaniye Külliyesinin Yapım Süreci, İ.T.ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, 2001, s.93. 3- AKTUG KOLAY - İ., S. ÇELİK, Ottoman Stone Acquisition in the Mid-Sixteenth Century: The Süleymaniye Complex in İstanbul, Muqarnas, Vol. 23, 2006, s. 251-272. 4- ÇELİK, S., a.g.e., s. 27L. 5- SAYAR,M. - K. ERGUVANLI, Türkiye Mermerleri ve İnşaat Taşları, İstanbul, 1955, s. 82, 84. 6- ERGUVANLI, K., Z. AHUNBAY, Mimar Sinan'ın İstanbul'daki Eserlerinde Kullandığı Taşların Mühendislik Jeolojisi ve Mimari Özellikleri, The Building Stones of Sinan's Monuments in İstanbul, Mühendislik Jeolojisi Bülteni, s. 11, 1989, s. 113. 7- SAYAR,M., K. ERGUVANLI, a.g.e. s. 10. 8- SAYAR,M., K. ERGUVANLI, a.g.e., s. 79. 9- ÇELİK, S., a.g.e. s. 119, 276. 10- BARKAN, Ö. L., a.g.e., C 2, s. 157, 158, 161, 165, Belge No 379, 381, 393, 403,404. 11- BARKAN, Ö. L., a.g.e., C 2, s. 171, Belge No 418. 12- BARKAN, Ö. L., a.g.e., C 2, s. 60, 71, 161, Belge No 120, 132,393. 13- BARKAN, Ö. L., a.g.e., C 2, s. 72, Belge No 133. 14- BARKAN, Ö. L., a.g.e., C 2, s. 70, Belge No 130. 15- BARKAN, Ö. L., a.g.e., C 2, s. 171, belge no 417. 16- BARKAN, Ö. L., a.g.e., C 2, s. 162, 168, Belge No 394, 407, 409. 17- BARKAN, Ö. L., a.g.e., C 2, s. 58, 59, 70, Belge No 117, 118, 119, 130. 18- BARKAN, Ö. L., a.g.e., C 2, s. 187, 196, Belge No 483, 505. 19- BARKAN, Ö. L., a.g.e., C 2, s.71, 72, Belge No 132, 133. 20- BARKAN, Ö. L., a.g.e., C 2, s. 59, 76, Belge No 119, 140. 21- BARKAN, Ö. L., a.g.e., C 2, s. 201, Belge No 529. 22- BARKAN, Ö. L., a.g.e., C2, s. 107, 108, 109, 11, Belge No 227, 229, 233, 243. 23- NAYIR, Z., Osmanlı Mimarlık Mimarlığında Sultan Ahmet ve Sonrası (1609-1690), Fakültesi Yayını, İstanbul, İTÜ 1975, s. 105. 24- BARKAN, Ö. L., a.g.e., C 2, s. 43, belge no 87. 25- AKTUG KOLAY, İ., Osmanlı Belgelerinde Üzerine Düşünceler, Yer Alan Bazı Ahşap Yapı Malzemesi Sanat Tarihi Defterleri, S. 10, 2006, s. 38. 26- ÇELİK, S., a.g.e., s. 148. 27- ÇELİK, S., a.g.e., s. 281. 28- BARKAN, Ö. L., a.g.e., C 2, s. 123., Belge No 263. 29- BARKAN, Ö. L., a.g.e., C2, s. 145, 153, Belge No 327, 370, 372; S. ÇELİK, a.g.e., s. 183. 30- BARKAN, Ö. L., a.g.e., C 2, s. 176, Belge No 436. 31- BARKAN, Ö. L., a.g.e., C 2, s. 180, Belge No 445. 32- BARKAN, Ö. L., a.g.e., C2, 33- AKSOY, İ. H., Süleymaniye Bilim Kongresi Bildirileri, s. 188, Belge No 484. Camii ve Temellerinin Kuşadası, Revan Kitapları, No:1304'den Mehmed Ağa - Eserleri, Türk Tarih Osmanlı Kurumu TÜBİTAK VII. 1980, s. 713-721. 34- Safi Mustafa b. İbrahim, Zübdetü'l-Tevarih, Mimar İncelenmesi, Topkapı naklen Ord. Yayını, Ankara, O.Ş. Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Risale-i Mimariye- Prof. İsmail Uzurıçarşılı'ya GÖKYAY, Armağan, 1988, s. 161, 162; İ. AKTUG KOLAY, ... , s. 31. 35- BARKAN, Ö. L., a.g.e., C 2, s. 105, 112, 114, belge no. 221, 246, 254. 36- AKTUG KOLAY, İ., Osmanlı ... , s. 32. 37- AKSOY, İ. H., a.g.e., s. 713-721. 38- AKTUG KOLAY, İ., Osmanlı ... , s. 33. 39-PEYNİRCİOGLU, Döneminde H., E. TOGROL, İnşa Edilen Camilerin ve Teknoloji Tarihi Kongresi İ. H. Temelleri, AKSOY, İstanbul'da i. Uluslararası 14 - 18 Eylül 1981, Türk -İslam Bilim C III, İstanbul, 39; AKTUG, İ., A. ERSEN, Bir 15. Yüzyıl Yapısı Olan Tahtakale Kullanılan Bazı Yapım Teknikleri, 26; Tarihli 1767 Defteri'nden Akademisi Tersane Osmanlı Hamamında Taç Vakfı Yıllığı, C i, İstanbul, Sarayı Has Oda Kasrı (Aynalıkavak 1981, s. 1991, s. Kasrı) Keşif naklen S.H. ELDEM, Köşkler ve KasırlarKJIHGFEDCBA I , Devlet Güzel Sanatlar Yayını, İstanbul, 1969, s. 273; AKTUG KOLAY, İ., Osmanlı ... , s. 33. 40- AKTUG, İ., A. ERSEN, a.g.e., s. 26; AKTUG KOLAY, İ., Osmanlı ... , s. 33, 34. 41- ÇELİK, S., a.g.e. s. 119,276. irŞ eser; Süleymaniye Külliy""es;.;;..i=ı-->... _ 42- ÇELİK, S., a.g.e. s. 144. 43- ÇELİK, S., a.g.e., s. 18. 44- ÇELİK, S., a.g.e., s. 33. 45- ÇELİK, S., a.g.e., s. 78. 46- ÇELİK, S. a.g.e., s. 84, 91. 47- ÇELİK, S., a.g.e., s. 88. 48- BARKAN, Ö. L., a.g.e., C. 2, s. 157- 161, belge no. 379, 393. 49- ÇELİK, S., a.g.e., s. 91. 50- AKTUG KOLAY, i., A, ERSEN, a.g.e., s. 32. 51- ÇELİK, S., a.g.e., s.91. 52- BARKAN, Ö. L., a.g.e., C. 2, s. 171, belge no. 418. 53- ÇELİK, S., a.g.e. s. 277. 54- ÇELİK, S., a.g.e., s. 49. 55- BARKAN, Ö. L., a.g.e., C. 2, s. 129, belge no. 281. 56- ÇELİK, S., a.g.e., s. 49. 57- BARKAN, Ö. L., a.g.e., C. 2, s. 120, belge no. 262. 58- B~, Ö. L., a.g.e., C. 2, s. 72, belge no. 133. 59- BARKAN, Ö. L., a.g.e., C. 2, s. 187, belge no. 483. 60- AKTUG KOLAY, i., A Survey on Mortars and Plasters as Building Materials in the Ottoman Registers, Historic Masonry Structures, Cluj-N, 2001, s. 69-76. 61- BARKAN, Ö. L., a.g.e., C. 2, s. 196, belge no. 483. 62- AKTUG KOLAY, i., A Survey ... , s. 69-76. 63- BARKAN, Ö. L., a.g.e., C. 2, s. 201, belge no. 529. 64- AKTUG, i., Ayazma Camisi İnşaat Defteri, 9. Milletlerarası Türk Sanatlan Kongresi, c. 1, Ankara, 1995, s. 84. Bir Şaheser. Süleymaniye Külliyes