İZMİR YAHUDİ BASINI

İZMİR YAHUDİ BASINI Yazar: Siren Bora Görsel İletişim Tasarımı: Ecenur Şafak Baskı ve Cilt: Teknofset Matbaacılık Sanayi ve Ticaret Limited Şirketi Adres: 5632 Sokak No:26 35090 Çamdibi Bornova / İzmir Basım Tarihi: 2023 Büyük Dedem Ali Ulvi Baba ’ya Dedem Ahmet Hilmi Gerçek’e Babam Yusuf Bora ’ya… © 2023 İzmir Musevi Cemaati Vakfı. Tüm telif hakları sakldır. © 2023 The Jewish Community Foundation of İzmir. All rights reserved. 1 2 İÇİNDEKİLER KISALTMALAR........................................................................................................................................................... 5 BELGELER, FOTOĞRAFLAR VE TABLOLAR LİSTESİ ............................................................................................... 6 ÖNSÖZ..................................................................................................................................................................... 9 GİRİŞ........................................................................................................................................................................ 13 BÖLÜM 1 - İZMİR’DE YAHUDİ MATBAALARI ...............................................................................................29 A-Kâğıdın ve Matbaanın Keşfi ..............................................................................................................................30 B- Basım Yayın Sektöründe Katalonya ve Livorno Yahudileri ............................................................................. 32 C- İzmir’de Yahudi Matbaalarının Kuruluşu ve Gelişme Aşamaları ................................................................... 41 BÖLÜM 2 - İZMİR YAHUDİ BASINI .................................................................................................................49 A-Islahat Fermanı’nın İlânına kadar geçen Zaman Süreci .................................................................................. 51 B- Islahat Fermanı ile İkinci Meşrutiyet’in ilânı arasındaki dönem ......................................................................56 C-II. Meşrutiyet Dönemi ........................................................................................................................................60 D-Mütareke Dönemi ............................................................................................................................................... 70 E-İşgal ve Kurtuluş Dönemleri ................................................................................................................................ 76 BÖLÜM 3 - YAHUDİ BASININDA İBRANİCE, LADİNO, FRANSIZCA VE TÜRKÇE’NİN ROLÜ ........83 BÖLÜM 4 -YAHUDİ BASININDA YAZINSAL VE GÖRSEL SANATLARIN YERİ ...................................... 91 A- Belles-lettres (Edebiyat)....................................................................................................................................93 B-Musar Edebiyat (Etik Edebiyat) .........................................................................................................................95 C- Coplas (Maniler) ...............................................................................................................................................96 D-Tarih ....................................................................................................................................................................97 E-Tiyatro ................................................................................................................................................................100 1-Halk Tiyatrosu....................................................................................................................................................100 2-Modern Tiyatro .................................................................................................................................................104 BÖLÜM 5 - İLÂNLAR VE REKLÂMLAR ..........................................................................................................107 BÖLÜM 6 - İZMİR YAHUDİLERİNE AİT SÜRELİ YAYIN ENVANTERİ ........................................................113 A- Gazeteler ve Dergiler .......................................................................................................................................114 1- Ladino ................................................................................................................................................................114 a- La Buena Esperansa (1842) .............................................................................................................................114 b- Şaare Mizrah/Las Puertas del Oriente(29 Aralık 1845-1846) ...................................................................116 c- Esperansa /La Buena Esperansa (1871-1918) ...............................................................................................121 d- La Verdad (1884) ............................................................................................................................................ 124 e- Le Nouvelliste/El Nuvalista (1889-1922) ..................................................................................................... 125 f- El Meserret (1897-1922).................................................................................................................................. 128 g- El Progreso (1890) ...........................................................................................................................................131 h- El Komersiyal (1906-1911) ...............................................................................................................................131 ı- La Guerta de Flores (1908) .............................................................................................................................. 133 3 j- La Boz del Pueblo (1908-1915) ....................................................................................................................... 133 k- El Pregonero (1908-1917) ...............................................................................................................................140 l- El Cilveli (1909-?) ............................................................................................................................................. 141 m- El Mazalozo/ Kısmet (Ocak 1909-?) ...........................................................................................................143 n- El Sorsilyo /Zarcillo (1910-?)..........................................................................................................................144 o- Bayram (1910-?) ..............................................................................................................................................144 p- La Boz de İzmir (1911-1922) ..........................................................................................................................145 r- El Lavorador (14/15 Ekim 1913-1913) ...........................................................................................................148 s- Şalom (1919-?) .................................................................................................................................................148 t- El Mundo (1922-1924) ....................................................................................................................................149 2- Türkçe ...............................................................................................................................................................149 a- Üstad (1889-1891) ..........................................................................................................................................149 b- Neden Niçin (Aralık 1908-?) ......................................................................................................................... 152 3- İbranice ............................................................................................................................................................. 152 Haverenu(1921-1922) ......................................................................................................................................... 152 4- Fransızca...........................................................................................................................................................154 a- Revue d’Orient (1908-?) .................................................................................................................................154 b- El Guion / - Le Trait d’Union (1910-1913) .....................................................................................................155 c- Les Annales(1914-?) .........................................................................................................................................156 d- Hukuk (1908-1908) .......................................................................................................................................156 B- Gazete Ekleri .................................................................................................................................................... 157 a- El Meserret Poeta (1908-?)............................................................................................................................. 157 b- El Kısmet Poeta (2 Ekim 1908-1914) ..............................................................................................................158 c- El Kısmet de Martes (1908-?) .........................................................................................................................158 d- El Soytarı (Ocak 1909-1912) .........................................................................................................................158 BÖLÜM 7 - HATIRA NİTELİKLİ YAYINLAR VE BİLDİRİLER .........................................................................159 A- Hatıra Nitelikli Yayınlar ...................................................................................................................................160 La Buena Esperansa- 1896 Tarihli Özel Sayı .....................................................................................................160 B- Risaleler ............................................................................................................................................................165 Şaavat Aniim ........................................................................................................................................................165 BÖLÜM 8 - YAHUDİ GAZETE SAHİPLERİ VE GAZETECİLER ..................................................................... 171 A- Yaakov Algranti ............................................................................................................................................... 174 B- Behor Alexandre Benghiat ............................................................................................................................. 174 C- Gad Franko ...................................................................................................................................................... 178 D- Hizkiya M. Franko ........................................................................................................................................... 181 E- Aron de Yosef Hazan ...................................................................................................................................... 182 F- Nissim de Yehuda Pardo..................................................................................................................................183 G- Yosef Romano ..................................................................................................................................................183 H- Rafael Uziel .....................................................................................................................................................184 SONUÇ................................................................................................................................................................. 187 DİZİN ..................................................................................................................................................................... 271 KAYNAKÇA ..........................................................................................................................................................277 4 KISALTMALAR BELGELER, FOTOĞRAFLAR VE TABLOLAR LİSTESİ AKDTYK Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu BELGELER .............................................................................................................................................................197 APİKAM Ahmet Piriştina Kent Arşivi ve Müzesi BSUY Belge 2: BSUY, No 88. El Kuento del nes de Hanuka (Hanuka Mucizesinin Öyküsü), İzmirna 5673 (1913). İzmir Efraim Melamed Matbaası’nda basılmıştır. ..............................................................................................198 Beit HaSefarim HaUniversita Yeruşalayim (Kudüs Üniversitesi Kütüphanesi). H. Belge 1: Yosef Eskapa, Sefer Roş Yosef, İzmir 1658/1659. Avraham Yedidya Gabay Matbaası’nda basılmıştır. .197 Hicri İBB İzmir Büyükşehir Belediyesi İÜAUEF İstanbul Üniversitesi Açık ve Uzaktan Eğitim Fakültesi İSAM İslam Araştırmaları Merkezi GCY Gazeteciler Cemiyeti Yayını M. Miladi R. Rumi SBA Siren Bora Özel Arşivi TMMA 500. Yıl Vakfı Türkiye Musevileri Müzesi Arşivi Belge 3: BOA, A.) MKT. MVL. 1/96, 2. H. 7 Cemaziyelevvel 1262 (M. 3 Mayıs 1846) tarihli Meclis-i Ahkâm-ı Adliye tarafından Şaare Mizrah hakkında kaleme alınan belge. .....................................................199 Belge 4: BOA, Y. A. RES. 134/58. M. 20 Aralık 1905 (H. 23 Şevval sene 1323/ R. 7 Kanun-ı evvel 1321) tarihli Gad Franko’nun Lanor adlı gazetenin yayın iznini almak amacıyla yaptığı başvuru hakkında belge. ..200 Belge 5: BSUY, No. 990012376120205171. Şaare Mizrah, 30 Kislev 5606 (29 Aralık 1845). ...............201 Belge 6: BSUY, No. 990012376120205171. Şaare Mizrah , 17 Tevet 5606 (15 Ocak 1846). ............... 202 Belge 7: BSUY, No. 990019171070205171. La Verdad, 15 Junyo 1884. ................................................. 203 Belge 8: BOA, Y. PRK. GZT. 5/31. La Buena Esperansa, 5 Şevat 5654 (M. 12 Ocak 1894). .................204 Belge 9: YBZA, El Nuvelista, 14 Nisan 5661 (3 Nisan 1901). .................................................................... 205 Belge 10: BSUY, No. 990018176260205171. El Nuvelista, 18 Adar 5679 (18 Şubat 1919), numara 33. ..206 Belge 11: AAIU, TURQUIE II C 8-14 Smyrne. A. Tarica’nın, 24 Haziran 1921 tarihinde, Bahribaba Yahudi Mezarlığı’nın Yunan İşgal Komiserliği tarafından alınan taşınma kararını protesto amacıyla Paris’e çektiği telgraf. ....................................................................................................................................................................207 Belge 12: BOA, DH. MKT. 996/50. El Komersiyal, M. 5 Ocak 1906’dır (H. 9 Zilkade 1323/R. 23 Kanunuevvel 1321), gazetenin ruhsatı. ............................................................................................................ 208 Belge 13: BSUY, No. 990023301420205171. El Komersiyal, 28 Tevet 5668 (1 Ocak 1908), numara 46. ....209 Belge 14: BOA, DH. MKT. 2678/58. M. 6 Aralık 1908 (H. 12 Zilkade 1326). La Guerta de Flores ruhsatı, M. 6 Aralık 1908 (H. 12 Zilkade 1326). ............................................................................................................ 210 Belge 15: BOA. DH. MKT. 02623 00056 001 001. La Boz del Pueblo’ya verilen izin belgesi. ................211 Belge 16: BSUY, No. 990018205060205171. La Boz del Pueblo, 13 Elul 5674 (4 Eylül 1914). ..............212 t.y. Tarih yok Yay. Yayını Belge 18: TMMA (500. Yıl Vakfı Türkiye Musevileri Müzesi Arşivi), El Pregonero, 1 Şevat 5674 (13 Şubat YBAD Yönetim Bilimleri Ana Bilim Dalı Belge 19: BOA, DH. MKT. 2829/68. El Cilveli ruhsatı. ..................................................................................215 YBZA Yad Ben Zvi Archive Belge 17: BOA, DH. MKT. 2653/84. El Pregonero ruhsatı. ..........................................................................213 1914), numara 16. .............................................................................................................................................214 Belge 20: BSUY, No 990021227040205171. El Cilveli , t.y., numara 3. .................................................... 216 Belge 21: BSUY, No. 990022928670205171. El Sarsilyo, 16 Elul 5670 (20 Eylül 1910), numara 5..... 217 Belge 22: BSUY, No. 99001880867025171. Bayram, 13 Sivan 5670 (20 Haziran 1910), numara 27. ..218 Belge 23: BSUY, No. 990018966500205171. La Boz de İzmir, 4 Tamuz 5672 (R. 6 Haziran 1328/ H. 4 Recep 1330/ M. 19 Haziran 1912).................................................................................................................... 219 Belge 24: BSUY, No. 990018966500205171. La Boz de İzmir, 26 Tişri 5672 (R. 5 Teşrinievvel 1327/H. 24 Şevval 1329/M.18 Ekim 1911). ...................................................................................................................220 Belge 25: BSUY, No. 990018966500205171. La Boz de İzmir, 27 Sivan 5672 (R. 30 Mayıs 1328/ H. 26 Cemaziyelahir 1330/ /M. 12 Haziran 1912). .......................................................................................... 221 Belge 26: BSUY, No. 990018966500205171. La Boz de İzmir, 2 Tevet 5679 ( R. 5 Kanunuevvel 1334/H. 1 Rebiülevvel 1337/M. 5 Aralık 1918). ............................................................................................................222 Belge 27: BSUY, No. 990018966500205171. La Boz de İzmir, 29 Tevet 5679 (R. 1 Kanunusani 1335/ H. 28 Rebiülevvel 1337/ /M. 1 Ocak 1919). .......................................................................................................223 5 6 Belge 28: BSUY, No. 990018966500205171. La Boz de İzmir, 7 Tişri 5676 (H. 2 Eylül 1331/M. 15 Eylül Belge 54: AAIU TURQUIE I B 2.8. Dardanelles. Rafael Uziel’in ölüm ilânı. ............................................. 250 1915). ....................................................................................................................................................................224 Belge 55: Bunis 2021, 368. 1919 yılının Mart ayında El Meserret gazetesinin eki olarak verilen, Alexandre Belge 29: BSUY, No. 990018966500205171. La Boz de İzmir 29 İyar 5679 (R. 29 Mayıs 1335/ H. 28 Benghiat’ın Livro-djornal de la gerra djeneral (Gazete Kitabı- Dünya Savaşı) başlıklı günlüğünün kapak sayfası... 251 Şaban 1337/ M. 29 Mayıs 1919). ....................................................................................................................225 Belge 56: BSUY, Rare Collection (2= PV 2171), El Meserret, 10 Kanunu sani 1312 (5657/1897) numara 2. 252 Belge 30: BSUY, No. 990021227040205171. El Lavorador, 15 Kislev 5674 (14 Aralık 1913)...............226 Belge 31: BSUY, No. 990023827860205171. Şalom, 5 Adar Bet 5679 (7 Mart 1919). ........................227 FOTOĞRAFLAR.................................................................................................................................................. 253 Belge 32: BSUY, No. 990022676190205171. El Mundo, 14 Tişri 5683 (6 Ekim 1922). ........................228 Fotoğraf 1: Kordondaki İzmir Tiyatrosu’nun, 1900’lü yılların başına ait fotoğrafı (Kaynak: Anonim). .... 253 Belge 33: BSUY, Üstad, 16 Sivan 5650 (M. 4 Haziran 1890/H. 25 Şevval 1307) Numara 65.............229 Fotoğraf 2: Avram Galante’nin fotoğrafı (Kaynak: Fernandez 1905, 475). ............................................254 Belge 34: BSUY, Üstad, 14 Av 5650 (31 Temmuz 1890), Numara 73. ..................................................... 230 Fotoğraf 3: El Meserret yazarlarından Rafael Kohen’in fotoğrafı (Kaynak: Fernandez 1905, 452). ...... 255 Belge 35: BSUY, No. 990019129030205171. Haverenu, 2 Kislev 5682 (3 Aralık 1921) tarihli ve yıl 1, Fotoğraf 4: Gad Franko’nun fotoğrafı (Kaynak: Fernandez 1905, 109). ................................................. 256 yaprak 1. .............................................................................................................................................................. 231 Fotoğraf 5: Yosef Romano’nun fotoğrafı (Kaynak: Fernandez 1905, 204). ................................................257 Belge 36: BSUY, No. 990019129030205171. Haverenu, yaprak 16. .......................................................232 Fotoğraf 6: Hizkiya Franko’nun fotoğrafı (Kaynak: Fernandez 1905, 431). .............................................. 258 Belge 37: BOA, DH. MKT. 2634/82. Revue d’Orient ruhsatı, M. 13 Ekim 1908 (H. 17 Ramazan 1326)..233 Belge 38: BSUY, No. 990018657880205171. El Guion / - Le Trait d’Union, Marso 1912. .....................234 TABLOLAR........................................................................................................................................................... 259 Belge 39: BSUY, No. 990022292580205171. Kısmet/El Mazalozo, 29 Tevet 5669 (22 Ocak 1909). .235 Tablo - 1 İzmir Yahudi Matbaaları.............................................................................................................. 259 Belge 40: BSUY, Stacks N. 2002 F (259 (1)). El Kısmet Poeta/El Meserret Poeta, 7 Tişri 5669 (2 Ekim Tablo - 2 İzmir Yahudi Basını .......................................................................................................................261 1908). ................................................................................................................................................................... 236 Gazete ve Gazete Ekleri ..................................................................................................................................261 Belge 41: BSUY, Stacks N. (2003 F 243 (12)). El Soytarı, 5 Adar 5669 (26 Şubat 1909). .....................237 Hatıra ve Risaleler ............................................................................................................................................ 269 Belge 42: SBA, La Buena Esperansa, Es la Okazion del Ventesinken Aniversario de su Fondasion (Kuruluşunun Yirmibeşinci Yıldönümü Nedeniyle), Özel Sayı, 5656 (1896). Gazetenin kapak sayfası. .. 238 Belge 43: SBA, La Buena Esperansa, Es la Okazion del Ventisinkon Aniversario de so Fondasion (Kuruluşunun Yirmibeşinci Yıldönümü Nedeniyle), Özel Sayı, 5656 (1896), Aron de Yosef Hazan tarafından kaleme alınan şiir. .................................................................................................................................................239 Belge 44: SBA, La Buena Esperansa, Es la Okazion del Ventisinken Aniversario de so Fondasion (Kuruluşunun Yirmibeşinci Yıldönümü Nedeniyle), Özel Sayı, 5656 (1896), Aron de Yosef Hazan için özel olarak düzenlenmiş İbranice bir övgü belgesi. ..................................................................................................240 Belge 45: YBZA, Şaavat Aniim, 1847. ............................................................................................................241 Belge 46: TMMA (500. Yıl Vakfı Türkiye Musevileri Müzesi Arşivi), El Pregonero, 17 Şevat 5674 (13 Şubat 1914) tarihli sayının Ketuba de la Rey ekidir. Ketuba de la Rey, Şavuot Bayramı’nda hep birlikte söylenen bir şarkı........................................................................................................................................................................242 Belge 47: BSUY, No. 990018966500205171. La Boz de İzmir, 11 Tamuz 5672 (M. 26 Haziran 1912) tarihli sayının baş makalesi, Deklerasyon de Mahmut Şevket Paşa (Mahmut Şevket Paşa’nın Deklerasyonu). .........243 Belge 48: BSUY, No. 990018657880205171. El Guion / Le Trait d’Union, Marso 1912. Gazetenin kapağı arkasında yer alan ilânlar. .....................................................................................................................244 Belge 49: BSUY, No. 990018966500205171. La Boz de İzmir, 2 Tevet 5679 ( R. 5 Kanunuevvel 1334/H. 1 Rebiülevvel 1337/M. 5 Aralık 1918), 9. Tiyatro de İzmirna ilânı. ...............................................................245 Belge 50: BSUY, No. 990018176260205171. El Nuvelista, 10 Adar 5679 (10 Şubat 1919), numara 27, 3. Habif Eczanesi’nde hasta kabul eden Doktor Mizrahi’ye ait ilân. ..............................................................246 Belge 51: BSUY, No. 990018966500205171. La Boz de İzmir, 2 Tevet 5679 ( R. 5 Kanunuevvel 1334/H. 1 Rebiülevvel 1337/M. 5 Aralık 1918), 9. Banque D’Orient ve Wiener Bank Verein ilânları. ....................247 Belge 52: BSUY, No. 990018205060205171. La Boz del Pueblo, 13 Elul 5674 (4 Eylül 1914), 4. Singer Dikiş Makinesi’ne ait ilân. ...................................................................................................................................248 Belge 53: Gallica, Revue du Monde Musulman, Publiée Par La Mision Scientifique du Maroc, Tome Huitiéme Paris 1909 (1 Mayıs 1909), 136. .......................................................................................................249 7 8 ÖNSÖZ Bugüne değin, Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemi Türk Yahudi Basın Tarihi’ne ilişkin yazılan makalelerin ve kitapların pek azı Türkçedir. Bu eserlerin büyük bir bölümü, İbranice, Ladino, İngilizce ve Fransızca dillerinde kaleme alınmıştır. Mevcut iki Türkçe kitaptan biri, Nesim Benbanaste’nin Örneklerle Türk Musevi Basınının Tarihçesi (1988); diğeri ise, Naim Güleryüz’ün Türk Yahudi Basın Tarihi’dir (2015). Fakat ne yazık ki, her ikisi de kapsamlı bir envanter çalışmasından öteye gitmemiştir. Osmanlı Yahudi basınından örnekler vererek Osmanlı Ladino Edebiyatı hakkında ayrıntılı bir değerlendirme yapan Olga Borovaya’nın Modern Ladino Cultura (2012) başlıklı eseri ise akademiktir. Osmanlı Ladino Edebiyatı üzerine odaklanarak yazılan bu eser, aynı zamanda, Osmanlı Ladino basınına ilişkin sağlıklı bir perspektif sunmaktadır. Fakat doğal olarak, Fransızca, İbranice, Türkçe yayımlanan Yahudi gazetelerinin sadece adlarından söz etmektedir. Öte yandan, İstanbul, İzmir, Edirne ve Selanik Yahudi basınına dahil gazetelerden birini ya da ikisini ele alarak değerlendiren İbranice, Fransızca ve Ladino makaleler mevcuttur. Fakat ne makaleler ne de kitaplar, Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemi Yahudi basını hakkındaki devasa akademik araştırma açığını kapatmaya muktedirdir. Çünkü, hem İstanbul, İzmir, Selanik ve Edirne’de yayımlanan Yahudi gazetelerinin büyük bir bölümüne yıllarca ulaşılamamıştır hem de Raşi Alfabesi ile Türkçe ve Ladino basılan gazeteleri okuma ve anlama becerisine sahip akademisyenlerin sayısı sınırlıdır. Ayrıca pek çok gazete, ailelerin uhdesinde yıllarca saklı kalmış; büyük bir bölümü, yangın, savaş ve kitlesel göçler sebebiyle ortadan kaybolmuştur. Dolayısıyla araştırmacılar, yıllarca bu konuda derli toplu bir çalışma yapma olanağı bulamamıştır. Nihayet son yıllarda, Kudüs İbrani Üniversitesi Kütüphanesi tarafından, Osmanlı ve Türk Yahudi basınına ilişkin kapsamlı ve düzenli bir arşiv ve katalog oluşturulmuştur. Buna rağmen günümüze ulaşan gazetelerin pek çoğunun tipografik kalitesi zayıftır. Hatta bazı makaleler, okuyucular tarafından kesildiği için kimi sayılarda maddi bir bütünlük de yoktur. Ayrıca, süreli yayınların kendine özgü özellikleri sebebiyle bilgi kıtlığı baskındır. Bu yüzden, araştırmacılar çoğunlukla belirsizliği ifade eden sözcükler, tamlamalar, sıfatlar kullanma zorunluluğuyla karşı karşıyadır. Tüm olumsuzluklara rağmen, son yıllarda İspanya, İsrail, İngiltere ve Amerika Birleşik Devletleri üniversitelerinde, Solitreo, Raşi ve Ladino eğitimi veren bölümler açılmıştır. Zamanla, konuyla ilgili akademisyen açığı hızla kapanacaktır. Fakat hala akademisyenler ve araştırmacılar arasında, Yahudilerin kullandığı İspanyolcanın adına ve tanımına ilişkin bir fikir birliği mevcut değildir. “Dil midir? Yoksa, lehçe midir?” “Hangi adla tanımlanacaktır? Judaismo mu? Judeoİspanyol mu? Ladino mu?”. Halen, bu soruların kesin bir yanıtı mevcut değildir. Konunun uzmanı olan akademisyenlerin görüşlerini okudum, değerlendirdim ve kitabımda, İzmir Yahudileri tarafından kullanılan Yahudi İspanyolcasını, Ladino olarak tanımlamayı uygun buldum. 9 Bugüne değin, İzmir Yahudi gazeteleri hakkında pek çok makale kaleme alınmıştır. Ancak spesifik olarak, İzmir Yahudi basınını ele alan ve anlatan bir kitap mevcut değildir. Sadece, Rachel Saba Wolfe tarafından hazırlanan Eighty Years of JudeoSpanish Press in Izmir: Trends and Directions (2019) adlı basılmamış İbranice bir doktora tezi mevcuttur. İzmir Yahudi basınına dahil bazı gazeteler, gazete ekleri ve gazeteciler hakkında Henri Nahum, David Bunis, Elena Romero, Julia Phillips Cohen, Sarah Abrevaya Stein, Elyezer Papo ve Dov Cohen tarafından kaleme alınan İbranice, İngilizce, Ladino ve Fransızca makaleler son derece değerlidir. Fakat bu araştırmalar, İzmir Yahudi gazetelerinden sadece birinin ya da ikisinin ya da yayınlanan eklerinden birinin kısa bir tanıtımını yapmaktan öteye gitmemektedir. Ayrıca, Israel Science Foundation tarafından desteklenen ve David Bunis tarafından yürütülen Alexandre Benghiat ve edebi faaliyetleri hakkında bir proje mevcuttur. Proje, halen devam etmektedir. Bütün bunlara rağmen, İbranice, Türkçe, Fransızca ya da Ladino basılan İzmir Yahudi gazetelerinden herhangi birini ele alarak, başlangıç tarihinden kapanış tarihine dek yayımlanan tüm sayılarını inceleyen ve tek tek değerlendiren bir çalışma hala yapılmamıştır. Halbuki, Osmanlı Devleti’nin geçirdiği siyasi, ekonomik ve sosyal değişimlerin İzmir kenti ve İzmir Yahudi Cemaati üzerindeki yansımalarını konu alan tüm makalelerin ve haberlerin tasnifi son derece önemlidir. Bu makalelerin ve haberlerin çevirileriyle birlikte birer listesi verilmeli; editörlerinin ve yazarlarının tümünün tanıtımı yapılmalıdır. Etik eserler, macera ve aşk hikayeleri; dini literatüre dahil yazılar ve maniler tercüme edilmeli ve tanıtılmalıdır. Her gazetenin genel yayın politikası, kapsamlı olarak değerlendirilmelidir. Elinizdeki kitap, İzmir Yahudi basını hakkında ileride yapacağım araştırmaların bir başlangıcı niteliğindedir. Bu sebepten ötürü, önce süreli yayınların ortaya çıkış hikayesini araştırdım ve Antik Dönem’den itibaren geçirdiği evreleri ele alıp periyodik bir anlatım planı uygulamayı tercih ettim. İÖ 586 tarihinden itibaren, Akdeniz Havzası’ndaki coğrafyalara göç edip yerleşen Yahudi toplulukları, ilk süreli yayınlardan kağıdın keşfine; kağıdın keşfinden ciltleme faaliyetine; matbaanın keşfinden basım yayına değin, dünya kültürel faaliyetlerinin her evresine bizzat şahit olmuştur. Bir bölümüne de katkıda bulunmuştur. Hatta şu saptamayı dahi yapabilirim: Yahudi diasporasının kültür tarihi ile dünya kültür tarihi arasında karşılıklı etkileşime dayanan bir ilişki mevcuttur. Sözgelimi, İS 9. yüzyılda elle yapılan ciltçilik mesleği Gerona Yahudilerinin tekelindedir. Gerona’da gelişen ciltçilik faaliyeti, Geronalı Yahudi ciltçiler vasıtasıyla, İtalya, Almanya ve Balkanlar’a taşınmıştır. İS 13. ve 14. yüzyıllarda, Akdeniz Havzası’ndaki kağıt ticareti Katalonya ve Mayorka Yahudilerinin tekelindedir. İzmir’de kurulan ilk matbaa, İber Yarımadası’ndan Livorno’ya giden, orada bir matbaa kuran, sonra bu matbaayı İzmir’e taşıyan Gabay ailesinin eseridir. İzmir’de yayımlanan Yahudi gazetelerinin hemen tümü, İber Yarımadısı’ndan ayrıldıktan sonra Livorno’ya yerleşen; buradan dolaylı yolla ya da doğrudan İzmir’e gelen Livorno Yahudileri tarafından çıkarılmıştır. Kısacası, 10 beşeri kaynak Yahudi diasporasıdır. İber Yarımadası kökenli ve İtalya kökenli Yahudilerdir. O halde, İzmir Yahudilerinin kültürel ve ekonomik faaliyeti, tüm Akdeniz limanları ve diasporanın göç güzergâhları dikkate alınmadan değerlendirilemez. Öte yandan, Yahudi cemaatinin kültürel faaliyeti, bir tarihçi perspektifiyle, özellikle de bir Yahudi tarihçisi perspektifiyle ele alınmadan izah edilemez. “Peki, nedir bu tarihçi pespektifi?”. Öncelikle, Osmanlı Devleti’nin, İzmir kentinin, Osmanlı Yahudi Cemaati’nin ve İzmir Yahudi Cemaati’nin tarihi çok iyi bilinmelidir. Sonra bu cemaatlerin, 19. yüzyıl boyunca geçirdiği siyasi, ekonomik, sosyal ve kültürel evrelerin ayrıntılarından; kentte, ülkede ve dünyada meydana gelen felâketlerden ve yol açtığı değişimlerden haberdar olunmalıdır. En son, İzmir Yahudi gazetelerinde yayınlanan makaleler ve haberler, bu bilgiler ışığında ele alınmalı, karşılaştırılmalı, yorumlanmalı ve değerlendirilmelidir. İzmir’de yayımlanan Yahudi gazetelerinin ve dergilerinin yayın hakkına sahip gazetecilerin büyük bir bölümü matbaa sahibidir. Esasen, bir süreli yayının basılabilmesi için de bir matbaaya ihtiyaç vardır. Ben de kitapta, İzmir’de kurulan Yahudi matbaalarının tarihçesine ilişkin ayrı bir bölüm ayırdım. Ayrıca, İzmir’de yayımlanan Yahudi gazetelerinde kullanılan diller hakkında kısa bir değerlendirme yaptım. Çünkü öznemiz, çok dilli bir cemaattir. Dolayısıyla, ona ait gazete ve dergilerde, ağırlıklı olarak, dört farklı dil ve dört farklı alfabe kullanılmıştır: Ladino, İbranice, Fransızca ve Osmanlıca dilleri; Raşi, İbrani, Latin ve Arap alfabeleri… Kitabımı ailemin erkeklerine armağan ettim. Büyük dedem Ali Ulvi (Gerçek) Baba, İzmir Balpınar Dergâhı Postnişiniydi. Bektaşiliğe ilişkin kaleme aldığı kitaplar, Ali Ulvi Baba Divânı hariç, İzmir’de basılmıştır. Büyük dedem Ali Ulvi Baba, dedem Ahmet Hilmi Gerçek ve babam Yusuf Bora, küçük yaşta şahsi bir kütüphane edinmeme vesile olan büyüklerimdir. Kütüphanemin ilk kitapları; annemin, babamın, dedemin ve büyük dedemin kitaplarıdır. Ruhları şad olsun… İzmir, 10.07.2023 Siren Bora Kitabımın araştırma aşaması sırasında, arşivimde eksik olan Ladino, Fransızca ve İbranice gazetelere ulaşmam konusunda yardımını esirgemeyen Kudüs İbrani Üniversitesi Milli Kütüphane mensuplarına, özellikle Zmira Reuveni, Olga Zemnukha ve Yael Franklin’e yardım ve desteklerinden dolayı çok teşekkür ederim. Değerli dost Mimar Noar da bu gazetelere ulaşmama yardım etti. Ona da desteğinden dolayı müteşekkirim. Sevgili Selim Bonfil, basın arşivini benimle paylaştı. Çok teşekkür ederim. Yazım aşamasında, her kitabımda olduğu gibi bu kez de dostum Avram Ventura’nın büyük desteğini aldım. Minnettarım. Türkiye Hahambaşılığı Genel Sekreteri değerli ağabeyim ve öğretmenim Yusuf Altıntaş bilimsel ve yazınsal editörümdür. O olmasa, kitabıma son noktayı koyamazdım. Her zaman minnet, sevgi ve saygıyla anıyorum. Sevgili Yasin Özdemir ise, basın ve matbaa hakkında hazırladığım iki tablonun yapımına yardım etti. Kendisine teşekkür ederim. Değerli Nesim Bencoya ve Tilda Koenka’ya da yardımlarından dolayı müteşekkirim. Bu kitap, Avrupa Birliği tarafından finanse edilen Cultural Wealth of İzmir-Sustaining Jewish Heritage projesi kapsamında hazırlanmıştır. İzmir Yahudi Cemaati Vakfı, İzmir Yahudi Kültür Mirası Projesi Koordinatörü Nesim Bencoya, , Kentimiz İzmir Derneği ve ve benim ortak çabamızın eseridir. Türk Yahudi Basın Tarihi, derin ve uçsuz bucaksız bir okyanustur. Vira dedim… 11 12 GİRİŞ Basın yayın tarihine ilişkin yapılan araştırmalarda karşımıza çıkan ilk kitlesel haberleşme aracı, elle kaleme alınan ve duvara asılan bildirilerdir1. Josephus, Babil’de, kamu ile ilgili olayları günü gününe yazan vakanüvislerden ve bunları duyuru halinde kentin çeşitli yerlerine asan görevlilerden söz etmektedir. Bu duyurular, sonradan fırınlanmış çamur tabletler üzerine yazılmaktadır. Duyuruların büyük bir bölümü, krala ait, yasaklamalar içeren emirlerden oluşmaktadır2. Hemen tüm araştırmacılar, Roma Dönemi’nde yayımlanan Acta adı verilen dokümanların, bugünkü gazetelerin atası olduğu ortak kanısına sahiptir3. Senato oturumlarına ait tutanaklar, Sezar döneminden itibaren Acta Senatus4 adıyla yayımlanmaya başlanmıştır. Amaç, siyasal olayların ve haberlerin halka duyurulması yoluyla kamuoyu oluşturmaktır. Bir süre sonra, günümüz resmi gazetesinin ilk şekli olan, Acta Publica5 adlı tek sayfalık bültenler ortaya çıkmıştır. Ayrıca, aynı dönemde, halkı ilgilendiren günlük önemli olayları kapsayan Acta Diurna6 yayımlanmaya başlamıştır. Antik Dönem’e özgü yazılı haber bültenleri uygulamasının, Orta Çağ Avrupası’nda da devam etmesi, doğal bir beklentidir. Fakat derebeylikler ve krallıklar gibi otokrasilerin, kamuoyu oluşturma ihtiyacı yoktur. Bu yüzden, Orta Çağ Avrupası’nda haber iletmenin amacı ve yöntemi de farklılaşmıştır. Surlarla çevrili kentlerde, derebeyliklerde ve şatolarda haberci ve sözlü haber geleneği yerleşmiştir7. Antik Dönem’de, haberlerin topluma iletildiği agoralar ve forumlar, 1 İlk kitlesel haberleşme aracı olarak, Babil, Mısır ve Çin’de yayımlanan yazılı haber duyurularından söz edilmektedir. Enver Behnan Şapolyo’ya göre, Mısır’da, Nil boylarında bulunan, bundan 3400 yıl önceye ait bir tablet dünyanın ilk gazetesi adını almaktadır. Bu ilk tuğla gazeteden kırk sayı bulunmuştur. Üzerlerinde günlük haberler yer almaktadır: Mısır Kraliçesi Tija için yapılmış olan havuz bitmiştir. Ya da Kral aslan avında muvaffakiyetler kazandı. Bkz. Şapolyo 1969, 11. Nalcıoğlu’na göre, Louvre Müzesi’nde sergilenen Mısır papirüslerinden, Mısır’da gazetenin var olduğu sonucu çıkarılmaktadır. Firavun Amarsis’in bazı gazetelerin taşlamalarına dayanamayıp kahrından öldüğü papirüslerde kayıtlıdır. Bkz. Nalcıoğlu 2010, 7. Çinliler, yaklaşık olarak İÖ 2000’den itibaren geliştirdikleri yazı biçimlerini, sözcükleri ve sözcük parçalarını kemikler üzerinde kullanmışlardır. Yazıyı bulan Sümer Uygarlığı, ülke Sami komşuları tarafından fethedildiği zaman, halefleri olan Akadlar, Babilliler, Asurlular ve Keldaniler tarafından sürdürülmüştür. Bkz. https://www.britannica.com/ place/Babylonia 2 .Josephus 1995, 226. 3 Nalcıoğlu, her ne kadar eski Yunan sitelerindeki tarihi olayların yazıldığı Ori(ορη) ve günlük olayların yazıldığı Efimerit (εφημηρι)adı verilen dokümanların, ilkel gazeteler olarak tanımlandığını iddia etmektedir. Nalcıoğlu 2010, 7. Ancak, Ori ve Efimerit sözcükleri Grekçe değil; Yunancadır. Ori, orijinal; Efimeri ise, gazete anlamında kullanılmaktadır. Üstelik, her ikisi hakkında, somut bir bilgi ve veri de mevcut değildir. Buna karşın, bu sitelerdeki agoralarda, haberleri halka bağırarak duyuran ve bunların tartışmaya açılmasını sağlayan görevlilerin varlığı hakkında bilgi mevcuttur. egemen şahsın egemenliğini kamuoyu oluşturarak sürdürmesine hizmet etmiştir. Orta Çağ’da ise, egemenin duyurularının halka bildirildiği köy ve kent meydanları, agoraların ve forumların yerini almıştır8. Ayrıca Osmanlı kentlerinde, padişahlara ve yerel yetkililere ait duyuruların kamuya iletildiği mekânlar olan meydanlara, ibadethaneler de ilave olmuştur. Süreli yayınların yaygınlaştığı 19. yüzyılda ise, İngiltere’de gazetelerin yayın hayatına başladığı ilk dönemlerden itibaren kahvehaneler (Coffee-Houses), haberlerin kamuya ulaştırıldığı aktif merkezler olarak ön plana çıkmıştır. Özellikle Londra bu konuda ilk sıradadır9. Ayrıca, Osmanlı kahvehanelerinin de 19. yüzyılda bu alanda önemli bir merkez niteliğine sahip olduğunu ilave etmek yerinde olacaktır. Dünya Basın Tarihi’ndeki10 ilk gazete uygulaması olarak nitelendirilen Acta’nın (Publica ve Diurna), İÖ 59’dan itibaren resmi haberlerin belgelendiği kayıt sistemi olarak hayata geçirildiği bilgisi, araştırmacılar tarafından benimsenmiştir. Roma İmparatorluğu’nun sınırlarının genişlemesi, bu erken dönem gazete biçiminin gelişimini gerekli ve mümkün kılmış olmalıdır. Acta benzeri bir kitlesel bilgilendirme ve yönlendirme aracının, sınırları batıda İspanya’dan doğuda Küçük Asya’ya, kuzeyde İngiltere ve Güney Rusya’dan güneyde Kuzey Afrika’ya kadar uzanan büyük bir imparatorluğun yönetilmesini kolaylaştıracağı aşikârdır. Sezar’ın ilk konsüllüğünden itibaren iki yüzyıldan fazla bir süre boyunca, Acta, imparatorluk kararnamelerini, senato kararlarını, hükümetin halkın bilmesini istediği genel bilgileri ve çeşitli güncel haberler dahil önemli ve önemsiz olayları kaydetmiştir. Acta, okuma yazma bilen Romalıların okuması veya okuma yazma bilmeyenlere okunması için halka açık bir yere güncel asılmıştır. El yazısı ile kopyalanıp, muhtemel, hevesle inceleyenlerin olacağı uzak taşra ileri karakollara dahi gönderilmiştir. İmparatorluk, aslen merkezi bir yapıya sahiptir. Kontrol ise tüm önemli siyasi, ekonomik ve askeri kararların aktığı Roma kentinde toplanmıştır. Romalılar, kamu işlerine tutkulu bir ilgi göstermektedir. Kanunların, davaların, seçimlerin forumda, çarşıda ve özel yemekli davetlerde tartışılması adeta gelenekselleşmiştir. Dış olaylara olan ilgi de artarak devam etmektedir. Lejyonlarda görev yapan akrabaları veya arkadaşları olmayan Romalılar bile, savaş sonuçlarının ne zaman tehdit oluşturacağına veya çıkar sağlayacağına ilişkin bilgi sahibi olmak istemektedir. Sömürgelerdeki illerde bilgiye olan ihtiyaç daha da fazladır. Yurt dışında ikâmet eden ayrıcalıklı özel kişiler ve yetkililer de başkentte neler olup bittiğini bilme ihtiyacını duymaktadır. 8 4 Latincedir. Anlamı, Senato Kayıtları. Kars 2013, 2-4. https://earlychurchhistory.org/communication/acta-diurna-romes-daily-newspaper/ 9 5 6 Latincedir. Anlamı, Kamu Kayıtları. Latincedir. Anlamı, Günlük Kayıtlar. Bkz. İnuğur 1982, 61. Kahvehaneler, aynı zamanda, dedikodunun yapıldığı, sorunların tartışıldığı merkezlerdir. Halk, farklı haberlerin peşinde, kahvehaneleri dolaşmaktadır. Kahvehanelerde, siyaset, ahlaki kurallar ve değişik sorunlara ilişkin tartışmalar da yapılmaktadır. 10 7 Önceleri, haber taşıma işi, Trubadur (Orta Çağ Avrupası’nda, 11. ile 13. yüzyıllar arasında faaliyet gösteren, gezgin ozanlara ya da halk şairlerine verilen addır) ve gezgin satıcılar tarafından yapılmıştır. Bkz. Kars 13 2013, 2. Resmi gazete uygulamasının dünya tarihinde ve ülkemiz tarihinde geçirdiği aşamalar hakkında kısa ve derli toplu bilgi almak için bkz. Dik 2009, 2-12. 14 “Acta’nın yayımı ve bu yayımın gelenekselleştirilmesi kararı, genel talebin doğal bir sonucu mu, yoksa, merkezi otoritenin, siyasi ve ekonomik hegemonyasının yanı sıra sosyal ve kültürel alanlarda imparatorluğun gidişatını belirleme arzusunun dışa vurumu mudur, bilinmez. Fakat kuşku bırakmayacak biçimde, otoriteyi ve toplumu bilgilendirme misyonunu başarıyla tamamladığı açıktır. Acta’nın, Roma tarihinin en önemli olaylarının meydana geldiği süreçte en yüksek gelişim aşamasına ulaşmış izlenimi uyandırması, kanımızca tesadüf değildir11. hakimiyeti altındaki kentlerde bizzat tanışmış olmalıdır14. Günümüzde, varlığını sürdürmeyi başaran dünyanın en eski ve nadir topluluklarından biri niteliğine sahip Yahudi toplumunun üyeleri, yüzyıllar içinde dünyada meydana gelen her türlü gelişmeye şahit olmuş; hatta bir bölümüne katkıda bulunmuştur. Bu yüzden, basının tarihçesinden kısaca söz ederken, farklı coğrafyalarda yaşama tutunan Yahudi diasporasıyla süreli yayın organları arasındaki ilişkileri bir arada ele alma ihtiyacını hissettik. Gerçi Acta hakkında çok az şey bilinmektedir. Çünkü, tek bir kopyası günümüze ulaşmamıştır. Papirüs üzerine yazılmış olan bu süreli yayın, yangınların, savaşların ve zamanın verdiği zarara kurban gitmiş olmalıdır. Eskileri parçalandıkça, yeni kopyalar çıkaran keşişlerin sabırlı emeği sayesinde Karanlık Çağlar’dan sağ kurtulan dönemin kitaplarının aksine, Acta’nın muhafaza edilmeye değmeyecek nitelikte olduğu düşünülmüş olabilir. Bununla birlikte, korunmuş olan çağdaş edebiyattaki referanslardan, neye benzediğine ilişkin bir fikir edinmek mümkündür. En önemli referans kaynağı, bilgi için genellikle Acta’dan alıntı yapan Romalı tarihçilerin eserleridir. Ayrıca özel mektuplarda (özellikle Cicero’nun mektuplarında) Acta’ya atıflar mevcuttur. Bu alıntılar, yetersiz sayıda olsa da Acta’nın, modern basınımızla oldukça dikkate değer benzerlikler taşıdığı düşünülmektedir12. O halde, referanslardan hareketle, kısaca şu yorumu yapabiliriz: Basın, ilk kez, sözlü bilgi akışının egemen olduğu eski Roma uygarlığında, siyasal erkin ve yönetimin resmi gazetesi görünümündeki Acta ile karşımıza çıkmaktadır. Acta’nın yayınlanma gerekçeleri ise, 17. yüzyıldan beri gelişimini sürdüren süreli yayınların (basın), misyonuna ve amacına ilişkin kaba bir çerçeve çizerek bizi aydınlatmaktadır: Okuma yazma bilenlere hitap eden süreli yayınların, okuma yazma bilmeyenlere de okunarak bilgilendirme geleneği oluşturulması; bu şekilde herkesin bilgiye ulaşması ve okuma yazmaya özendirilmesi. Süreli yayına herkesin ulaşabilme olanağının tanınması; süreli yayının milli dillerin gelişimine katkı sunması; süreli yayının, senato kararlarından güncel olaylara değin her türlü bilgiyi içerdiği için tarihe kayıt düşme misyonunu üstlenmesi ve egemenin, halkını yönetme ve yönlendirme aracı olarak süreli yayını kullanması. 1350 yılından itibaren, Katalonya Generalitat’ı (Katalan Yasama Meclisi) ilgilendiren olaylar vakanüvislerce kaydedilmeye başlanmış, kronikler oluşturulmuştur15. Kronik sözcüğü ve içerdiği anlam oldukça önemlidir. Çünkü bu sözcük, ileride yayınlanacak pek çok süreli yayın tarafından adlarının bir parçası olarak benimsenecektir. Şu soru akla gelebilir: “Katalonya kroniklerinin, Yahudi diasporasıyla ya da İspanya’daki Yahudi toplumuyla ilişkisi nedir?”. Mademki, Katalan Yasama Meclisi’ne ait kararları kayda geçirip halka duyuran 1350 tarihli kroniklerden söz ediyoruz; o halde, tıpkı Acta’dan söz ederken Yahudi diasporasının Roma İmparatorluk kentlerindeki varlığına değindiğimiz gibi, Yahudilerin İber Yarımadası’ndaki ve Katalonya’daki varlığını da zikretmemiz kaçınılmazdır. Yahudi diasporasının, İber Yarımadası’na yerleşimi oldukça eskidir. İber Yahudiliğinin, 15. yüzyıldaki ileri gelen bilim insanlarından biri olan Rabbi Don Isak Abarbanel16, Babil Kralı Nebukadnezzar’ın, Birinci Tapınak’ın yıkılmasından sonra Yahudileri köle olarak İspanya’ya götürdüğünü yazmıştır17. İspanyol Yahudiliğinin en eski belgelenmiş tarihi ise Romalıların Kudüs’teki İkinci Tapınak’ı yıkıp on binlerce Yahudi’yi yanlarında köle olarak Avrupa’ya götürdüğü ve bunlardan bazılarının İspanya’ya yerleştiği zamana uzanmaktadır18. Her ne kadar, bu erken dönem 14 Süleyman’ın ölümünün hemen ardından ikiye bölünen İsrail Krallığı, 10 kabilenin kuzeyde kurduğu İsrail ve 2 kabilenin güneyde kurduğu Yehuda krallıkları vasıtasıyla varlığını bir süre daha devam ettirmiştir. Adlarını zikrettiğimiz iki krallığın, İÖ 722 ve İÖ 586 tarihlerinde, ard arda Asurlular ve Babilliler tarafından yıkılmasıyla birlikte, Yahudi Diasporası, başta Akdeniz havzası olmak üzere dünya coğrafyasına dağılmıştır. Ayrıntılı bilgi için bkz. Bora 2022, 64-75. 15 İÖ 8. yüzyıldan itibaren kısmen, İÖ 6. yüzyıldan itibaren ise vatansız kalan Yahudi toplumu13, ilk resmi gazete olarak kabul gören Acta ile muhtemelen göç edip sığındığı başta Roma, Konstantinopolis (İstanbul) ve Kudüs olmak üzere Roma 11 Gıffard 2019, 106. 12 Gıffard 2019, 106. 13 İS 70 tarihi, Roma İmparatorluğu tarafından İkinci Tapınak’ın yıkıldığı tarihtir. Dolayısıyla, Birinci Tapınak’ın yıkıldığı İÖ 586 tarihinde değil; İkinci Tapınak’ın yıkıldığı İS 70 tarihinde Yahudilerin tamamen vatansız kaldığı yorumu da yapılmaktadır. Çünkü son Yahudi devleti, İS 1. yüzyılda yıkılmıştır. 15 Bkz. Pons 2017. 16 Rabbi Don Isak ben Yuda Abravanel (Abarbanel), haham, filozof ve devlet adamıdır. 1437 yılında Lizbon’da doğmuştur. Talmud ve felsefe eğitimi almıştır. Ayrıca, Rönesans yazarlarından etkilenen ilk Yahudi bilim insanlarından biridir. Abrabanel, iyi bir finansçı ve parlak bir diplomat olmasını sağlayan keskin zekasıyla da tanınmaktadır. Bkz. Kayserling&Meyer, https://www.jewishencyclopedia.com/articles/631-abravanel-abarbanel.ve Jewish Virtual Library, “Rabbi Don İsaac Abravanel (Abarbanel) (1437-1508)”, https://www. jewishvirtuallibrary.org/rabbi-don-isaac-abravanel-abarbanel , Meisels 1889, 37-52. 17 Ayrıca Abarbanel, Toledo şehrinin adının (Arapça: Tuleytula) İbranice taltala (çöküş) fiilinden türediğini belirtmektedir. Bkz. Rozenberg, https://lawoffice.org.il/en/the-jewish-history-of-spain/. 18 İspanya’nın güneyindeki Adra şehrinde, 1783 yılında, antik bir mezar taşı bulunmuştur. Mezar taşı üzerindeki kitabede, bir bebeğin adı geçmektedir (adın büyük bir bölümü, silinmiş): Süleyman’ın kızı, bir yıl dört aylıkken öldü, bir Yahudi. Mezar taşı, İS 2. yüzyıla aittir. Bkz. Bkz. Rozenberg, https://lawoffice.org.il/en/ 16 Yahudi yerleşimleri hakkında bilinen az olsa da Tàrraco19 nekropolünün lâhitleri, Roma İspanyası’nda İS 200’lerden itibaren yaşayan bir Yahudi topluluğu olduğunu ortaya koymaktadır. Pek çok arkeolojik bulgu, Tàrraco (Tarragona), Emporion (Empúries)20 ve Dertosa’nın (Tortosa)21 büyük Yahudi topluluğuna sahip olduğunu doğrulamaktadır22. Katalonya sınırları dahilindeki Barselona, Girona ve Lérida kentlerinde de yoğun bir Yahudi yerleşimi mevcuttur23. Batı’da, çağdaş gazetenin öncüsü olarak değerlendirilen haber mektuplarının ilk görüldüğü dönem, İS 13. yüzyıldır24. Nouvelle a la Main (Elde Haber) adını alan bu mektuplar, 12. ve 13. yüzyıllarda önemli bir ticaret merkezi olan Venedik’te, Venedik Cumhuriyeti’nin yabancı ülke elçilerine, Fogli D’avvisi (Haber Sayfaları) adı verilen elde yazılı mektuplar göndermesi suretiyle başlamıştır. Haber Sayfaları’nın (Haber Mektupları), İspanya, Almanya, İtalya, hatta Osmanlı Devleti’ne değin ulaştığı ve ilgi gördüğü anlaşılmaktadır25. 15. yüzyılda, matbaanın Avrupa’ya getirilip geliştirilmesiyle birlikte26 matbaada basılarak dağıtılmaya başlanan haber sayfalarına olan ilgi artarken; kitle iletişim aracı niteliğine sahip bu mektuplar da içerik olarak geliştirilmeye başlanmıştır. Venedik’te, Avvisi adı verilen haber mektuplarının alınıp satılması ticarete dönüşmüş; Avvisiler, Gazzetta adı verilen bakırdan, en küçük Venedik parası karşılığında satılmıştır27. Herhangi bir düzene the-jewish-history-of-spain/. 19 Katalonya bölgesindedir. 20 Katalonya bölgesinde, Akdeniz kıyısında yer alan antik kenttir. 21 Katalonya bölgesinde yer alan Baix Ebre komarkasının başkentidir. Komarka, İber Yarımadası’nın bazı bölgelerinde bulunan, geleneksel nitelik taşıyan bir yerel idari bölümdür. 22 Pons 2017. 23 Pons 2017. tabi olmadan yazılan, basit, yorumdan yoksun haberleri içeren gelişigüzel zamanlarda yayımlanan bu mektuplar, gazete olarak nitelendirilemez. Evet, basılı haber mektuplarının gelişmesi ya da geliştirilmesi sonucu gazete doğmuştur. Ancak bu doğum, aynı zamanda uzun ve meşakkatli bir evrimin sonucudur. Koloğlu, Francis Bacon’dan bir alıntı yaparak şöyle der: Modern çağları açan üç öğe, matbaa, barut ve pusuladır28 . Evet, insanlık tarihinin dönüm noktalarından ilkini yazı teşkil eder. İkinci dönüm noktası ise matbaanın keşfi ve Avrupa’ya getirilmesidir. Nitekim, 16. yüzyıldan itibaren dünyada meydana gelen siyasal, sosyal, kültürel ve bilimsel alanlardaki değişimin odağında matbaa yer almaktadır. Sonraki yüzyıllarda da bilimsel düşüncenin gelişmesi başta olmak üzere, sanayileşme, yeni keşifler, reform hareketleri dahil pek çok alanda elde edilen başarıların temel taşlarından biri, basım ve yayın sanatındaki gelişmeler olarak kayda geçecektir. Gelişen sanat dallarından biri, yazılı basın organları şeklinde ifade edilen gazetelerdir. Yazılı basın organlarının ortaya çıkıp gelişmesi ile basım teknolojisindeki gelişmeler arasında yakın bir ilişki mevcuttur. Önceleri, kitle iletişim ihtiyacını karşılayan haber sayfalarının matbaalarda basılması bu araçları geliştirmiş; matbaanın gelişmesine paralel olarak, Avrupa’da siyasal, sosyal, kültürel ve ekonomik yapı etkilenerek değişime uğramıştır. Bilim ve teknolojideki gelişmelerin, yeni keşiflerin, sanayileşmenin, eğitim seviyesinin yükselmesinin, dinde yaşanan reformların kaynağı olarak iki faktörden söz edilmektedir. Biri matbaanın yaygınlaşması, diğeri ise 17. yüzyıldan itibaren matbaalar tarafından basılan gazetelerin mevcudiyetidir. Aynı yüzyılın başında, ilk gazeteler yayımlanmıştır. Yüzyılın ortalarında ise Avrupa’nın birçok ülkesindeki yazılı basın organlarının sayısı hızlı bir artış göstermiştir. Bu dönemde yaşanan din savaşları, ülkelerin kendi içlerinde yaşadıkları kargaşalar, deniz aşırı keşiflerin de katkısıyla zenginleşme, eğitim seviyesindeki yükselme gazete ve dergilerin sayısal artışına katkıda bulunan temel faktörler olarak literatüre geçmiştir. Ne de olsa gazete ve dergiler, haber ve bilgi alma amacına yönelik olarak periyodik biçimde yayınlan kitlesel iletişim araçlarıdır29. 24 Çin’de İS 911 yılından itibaren T’ang Hanedanı tarafından görevlendirilen kişiler tarafından hazırlanan ve 17. yüzyıla değin elle yazilân Pao (Rapor) adlı bir gazete mevcuttur. Sung Hanedanı döneminde adı Ti-Pao (Saray Raporu) olmuştur. Bkz. Kars 2013, 4-9. Gazetecilik, Basının Doğuşu ve Gelişimi 2011, 6. Bu gazete, muhtemelen iktidardaki hanedanın denetimi ve emri altında, onun sözcüsü niteliğini taşıdığı için çağdaş gazetenin öncüsü olarak kabul edilmemiştir. 25 Kanuni Sultan Süleyman döneminde, Osmanlı-Venedik Savaşları sırasında yazılan ve savaş haberlerini veren Venedik Mektupları(1536), önemli bir Haber Sayfası niteliği taşımaktadır. Bkz. Kars 2013, 4-9. Gazetecilik, Basının Doğuşu ve Gelişimi 2011, 7. başlanmıştır. Fakat matbaanın resmi makamlar tarafından kolaylıkla denetlenebiliyor olması ortaya ‘sansür’ denilen unsuru çıkarmıştır. Sansürün kolu, elle yazılan haber sayfalarına uzanamadığından bunlar değer kazanmıştır ve pahalıya satılmaktadır. Özellikle Venedik’te Avvisi adı verilen haber sayfaları, bir ticari metaya dönüşmüştür. Avvisiler Venedik’in ‘gazzetta’ denilen bakırdan üretilmiş en küçük parası karşılığında satıldığından, sonraları haber toplayan ve bu haberleri yayan basın ürünlerine ‘gazzetta’ denilmiştir. Haber sayfaları, gelişigüzel zamanlarda yayınlanmakta ve herhangi bir tertip ve düzene tabi olmadan yazılmaktadır. Bunlar sadece basit, yorumdan yoksun haberler oldukları için gazete olarak kabul edilmemiş, sadece gazeteye giden yolu açmışlardır. Ayrıntılı bilgi için bkz. İnuğur 1982, 43-44. 26 Matbaanın Gutenberg tarafından düzgün ve sürekli olarak çalıştırılmaya başlandığı dönem, 15. yüzyılın ortalarıdır. Kabacalı 2000, 4. Değişebilir harfli ilk matbaaların kullanılmaya başlanmasıyla birlikte Avrupa’nın siyasal, sosyal ve kültürel yapısında, önceleri önemli bir değişim meydana gelmemiştir. Fakat matbaa, kuşkusuz, ileride meydana gelecek değişimlere kaynaklık edecektir. Ayrıntılı bilgi için bkz. Koloğlu 1987, 9. Ertuğ 1969,10. 27 Venedik’te doğan ve arkasından İtalya ve İngiltere’de yayılmış haber sayfalarına asiller ve zenginler yüksek ücret ödemektedir. Bu ilgi nedeniyle matbaanın icadından sonra haber sayfaları matbaada çoğaltılmaya 17 28 Koloğlu 1985, 68. 29 Orta Çağ Avrupası’nda, bireysel ve toplumsal hayata yön veren din, dini kurumlar aynı zamanda siyasal güç elde etme mücadelesinin içerisindedir. Geçiş sürecinde yaşanan mezhepler mücadelesinin, Avrupa geneline yayılması sonucu oluşan ve Otuz Yıl Savaşları olarak anılan (1618-1648) dönemde, mezhep/hanedan savaşları nedeniyle, katliamlar mevcuttur. Savaşın ölümcül sonuçlarına rağmen, olağanüstü dönemlerde kitle iletişim araçlarına olan ilgi yoğunluğu burada da yaşanmış, henüz gelişme aşamasında olan yazılı basın, haber alma ihtiyacı ile gösterilen ilgiden olumlu şekilde etkilenmiştir. Baskı teknolojisindeki gelişmelerin etkilediği 18 Gazete ve dergilerin öncülüğünü yıllıklar oluşturmuştur. Yıllıkların yaygınlaşarak kamunun haber ve bilgi ihtiyacını karşılaması, süreli yayınlara doğru giden süreci hızlandırmıştır. Yıllıklardan ve bültenlerden gazete ve dergilere geçişte ara formatlar kullanılmıştır. Bu sebeple ilk gazete ve dergileri, günümüz gazete ve dergileriyle karşılaştırmak hatalı bir yaklaşım olacaktır. Aralarında tek bir ortak nitelik mevcuttur. O da periyodik olmalarıdır. Gazete ve dergilerin yayınlandığı ve yaygınlaştığı dönem, 17. yüzyıldır. İlk gazete, 1605 tarihinde, Hollanda’nın Anvers şehrinde yayımlanmış; aynı dönemde Basel, Strasbourg, Frankfurt, Berlin, Hamburg, Stuttgart, Prag, Köln ve Amsterdam’da düzenli çıkan yazılı basın organları, Anvers gazetesinin yolunu izlemiştir30. Gazetelerin gerçek anlamda kabul gördüğü ve geliştiği dönem, 18. yüzyıldır. Hatta, matbaa ile birlikte başlayan değişim ve dönüşümün sonuçları, bu yüzyılda görülmüştür denilebilir. Bilimsel alanda önemli gelişmelere imza atılması yanında, insan aklının ve akılcılığın ön plâna çıkmasıyla birlikte, insan hakları, hukuk devleti ve demokrasi gibi kavramlar, Avrupa kültürü içerisine girmiştir. Düşünsel alanda meydana gelen gelişmeler, basının gelişmesine katkı sağlamış; süreli yayın organlarının içeriği zenginleşmiş ve tirajı artmıştır. Gelişen sosyal ve siyasal şartlar, haberleşmeye kitlesel anlamda ihtiyaç doğurmuş, bunun sonucu olarak basın kurumsallaşmaya başlamıştır. Avrupa’da olduğu gibi Amerika’da da, 18. yüzyılın ilk yarısı, gazetenin toplumsal gündeme girdiği ve haberleşmenin kitlesel talep gördüğü bir dönem olarak tarihe geçmiştir. Bu yüzyıl, aynı zamanda düşünsel, edebî ve magazinsel alanlarda, gazetelerin farklı içeriklerle yayınlandığı bir zaman sürecidir31. Habere, bilgiye, düşünceye en yoğun ihtiyaç duyan merkezler, büyük yerleşim birimleridir. Hemen her dönemde yoğun nüfus barındıran kentler, bir yandan basın organlarının merkezi olma niteliğini üstlenirken, öte yandan yıllarca bu niteliğini korumayı başarmıştır. Avrupa’daki sanayileşme süreci ile sürecin oluşumuna, büyümesine katkı koyan kentler, basın üzerinde çift yönlü bir etkileşime sahiptir. diğer bir alan, kitap basımı alanıdır. Matbaada basım yoluyla daha ucuza fazlaca çoğaltılan kitapların, daha geniş kitlelere yayılması bilim ve teknoloji alanında çalışmaların yoğunlaşmasını sağlamıştır. Aydınlanma çağının başlamasının temel dinamiğini basım teknolojisindeki gelişmeye paralel olarak geniş kitlelere ulaşan ve çok basilân bilimsel içerikli kitaplar oluşturmuştur. Aydınlanma çağı ile birlikte dogmaların yerini bilimsel düşünce almıştır. Bilimin gelişmesinin de etkisiyle yeni keşifler yapılmış; fen ve teknikteki gelişmelere paralel olarak sanayileşme ve buna bağlı olarak kentleşme ortaya çıkmıştır. Kentlerde nüfus yoğunluğunun artması, yazılı basın organlarının sayısal olarak artmasını sağlarken, gazete ve dergilerin tirajlarını da arttırmıştır. Matbaanın yaygınlaşması sonucunda yaşanan diğer bir değişmeyi millî dillerin gelişmesi oluşturmaktadır. Basılan eser sayısının çoğalmasına paralel olarak önce İngiltere’de, daha sonra diğer ülkelerde milli dillerde kaleme alınan eserler yaygınlaşmıştır. Daha sonra çıkarılacak olan gazete ve dergilerle birlikte millî diller gelişecek ve Latince terk edilecektir. Bkz. İnuğur 1982, 57-59. 19 Büyük kentlerde, bir yandan, süreli yayını satın alabilecek ekonomik koşullara sahip nüfus artarken; öte yandan artan talep, yayın sayısına ve tiraja yansımaktadır. Kısacası, yoğun nüfus yapısına sahip büyük kentlerde, basına olan ihtiyacın artışına paralel olarak, gazete ve dergi tirajları da yükselmektedir. Öte yandan, seçtiği içerikler aracılığıyla kitlelere seslenen ve bu yöntemi ilke edinen yayın organlarının mevcudiyeti de, çift yönlü bir etkileşime sahiptir. Uzman yorumculara ve eleştirmenlere sahip süreli yayınlar, okuyucu patlaması yaşamaktadır. Farklı sosyal ve siyasal görüşleri savunan yorumcu ve eleştirmenlerin fikirlerini öğrenmek isteyenler yazılı bu yayınlara başvurmakta; talep artışı nedeniyle gazete tirajları yükselmektedir. Yeni dönemde, haberlerin düzenli iletilmesi kadar, haber kaynaklarına ulaşma ve bunların kısa zamanda derlenip okuyucuya ulaştırılması da büyük önem taşımaktadır. Telgrafın, telefonun, hızlı kuruyan mürekkebin keşfi, demiryolları ve kara yolları yapımının yaygınlaşması gibi teknolojik gelişmelerle birlikte, basın organları, haberleri daha hızlı derleyip hedef kitlelere ulaştırma imkânına sahip olmuşlardır. Osmanlı devleti sınırları içinde yayımlanan ve Osmanlının gazete olgusuyla tanışmasını sağlayan ilk yayınlar, Le Bulletin de Nouvelles32, La Gazette Français de Constantinople33 ve Mercure Oriental’dir34. Bu üç gazete, İstanbul’daki Fransız Elçiliği’nde, Fransa’dan gönderilen araç gereçler ve işçiler aracılığıyla elçilikte oluşturulan matbaada, 1795 ile 1797 tarihleri arasında yayınlanmıştır. Fransız Devrim Yasaları’nı tanıtma amacını misyon edinmiş olan bu gazeteler, her ne kadar Osmanlı basınına ilişkin olmasa da genel olarak basına dair bir tanım oluşturması açısından, önemli bir faaliyet olarak değerlendirilebilir35. Basının belirli bir toplumsal gelişmenin ürünü olmasının kanıtları, ilk kez, İzmir’de görülmüştür. 17. yüzyılda, Doğu Akdeniz’in önemli liman kentlerinden ve ticaret merkezlerinden biri olarak tanınmaya başlayan İzmir, 19. yüzyılda, ticari gelişmeye paralel olarak siyasal ve kültürel yaşamın da hareketlenmeye başladığı bellibaşlı merkezlerden biridir. Müslümanlar, Rumlar, Ermeniler, Yahudiler, Levantenler, Batılı tüccarlar ve konsoloslukları, bir yandan İzmir’in çok kültürlülüğüne katkıda bulunurken, öte yandan ona Avrupai bir kent kimliği kazandırmışlardır. Dolayısıyla Osmanlı devleti sınırları içinde, ilk kez İzmir’de, Türkçenin dışında basın doğup gelişmiştir36. Önce Fransızca, sonra sırasıyla Rumca ve Ermenice gazeteler 32 Haber Bülteni. 33 Konstantinopolis Fransız Gazetesi. 34 Merkür Oryantal. 30 Koloğlu1987,12-13. 35 Sevinçli 2019, 21. Öztay 2020, 237. 31 İnuğur 1982, 66-68. 36 Arıkan 1985, 103. 20 yayınlanmıştır. Gazete yayını ve yönetimi anlamında, İzmir’in ve Osmanlı’nın ilk gazetecisinin, Alexandre Blacque olduğu kabul edilmektedir. Osmanlı tarihinde, Blak Bey /Bulak Bey olarak tanınan bu zat, Osmanlının ilk resmi gazetesi olan Takvim-i Vakâyi’nin (1831) Fransızca basımı olan Le Moniteur Ottoman’ı37 (1831) yayınlamıştır. İzmir’deki Fransız tüccarların temsilciliğini üstlenen Fransız yurttaşı bir avukat olan A. Blacque, İzmir’de ikâmet etmektedir. Blacque’ın ileride devralacağı gazete, aynı zamanda Osmanlı devletinin kamuya yönelik ilk gazetesi, Le Spectateur Oriental38, İzmir’de, 21 Mart 1821 tarihinde yayımlanmaya başlamıştır. Gazetenin 21 Nisan sayısından alıntı yapan Revue Ancyclopédique, Le Spectateur Oriental’in yayımına ilişkin haberi şu şekilde vermiştir: Bir süredir bu şehirde (Smyrna), Spectateur Oriental adlı bir Fransız gazetesi yayımlanıyor39. 21 Mart’ta yayını başlayan Spectateur Oriental’in editörü ve yazarı, Claude Denis Raffenel’dir40. Raffenel, 1821 sonbaharında, mali zorluklarla karşı karşıya kaldığı zaman, İzmir’deki Fransız Konsolosluğu, Spectateur Oriental’i finanse etmeye devam etmek yerine, editöründe değişiklik yapmayı tercih etmiştir. Raffenel, muhtemelen, konsolosluk yetkilileri tarafından İzmir’den çıkarılmış ya da kovulmuş olmalıdır41. Gazete editörü olarak yerine seçilen kişi, Charles Tricon’dur42. Adı, Spectateur Oriental ile birlikte anılan Alexandre Blacque ise 1792 tarihinde Paris’te doğmuştur. Mesleği avukatlıktır. Muhtemelen siyasi faaliyetlerinden dolayı endişeye kapılarak, Paris’ten Marsilya’ya gitmiş; Marsilya’da kendini güvensiz hissedince, yaklaşık olarak 1820 tarihinde, İzmir’e yerleşmiştir. Kentte ikâmet etmeye başladıktan bir süre sonra, Spectateur Oriental’e yatırım 37 Fransızca bir sözcük olan Moniteur, yol gösterici, işaret edici, gösterge anlamına gelir. Ancak Le Moniteur Ottoman ‘ın Türkçe karşılığı, genellikle, Osmanlı’dan Haberler şeklinde kullanılmaktadır. Bu gazete hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Tresay 2022, 157-214. yapmaya başlamış ve zaman içinde gazetenin kontrolünü ele geçirmiştir43. 22 Mart 1827 tarihine kadar, toplam 300 sayı yayımlanan bu gazetenin yayın süreci, Osmanlı sınırları dahilindeki Fransa haklarını koruma misyonunu üstlenen Hollanda İzmir Konsolosu’nun, Blacque Bey’in İzmir’deki matbaasına zorla girerek baskı makinelerine el koyup onları Hollanda konsolosluğuna taşıtmasıyla son bulmuştur44. Bu arada, İzmir’de ilk Yahudi gazetesi yayınlanıncaya dek, adları Le Smyréen45(1824), Le Courrier de Smyrne46(1828-1831), La Journal de Smyrne47(1832-1842-1846), L’Echo de L’Orient48(1838-1846-1866), L’Impartial de Smyrne/L’Observateur Impartial49(1827-?-1841-1922-?) olan beş Fransızca gazete daha yayınlanacaktır50. İzmir’de 1831 tarihinde ilk Rumca gazete; 1839 tarihinde ise, ilk Ermenice gazete yayınlanmıştır. Zamanla, Ermenilere ve Rumlara ait gazetelerin sayısı hızla artarken, İzmir basın hayatı da canlanmıştır51. İzmir’de, ilk Yahudi gazetesinin yayın tarihi, 1842’dir. Önceki paragrafta adlarını zikrettiğimiz Fransızca gazetelerin ilk basım ve yayın yılları, 1821 ile 1838 tarihleri arasındaki zaman sürecidir. Hemen akla şu sorular gelmektedir: “Avrupa’da ilk süreli gazete, 1605 tarihinde yayınlanmışken; neden Osmanlı’nın ilk resmi gazetesi, ancak 1831 tarihinde ve ilk süreli gazetesi 1821 tarihinde yayınlanabilmiştir?”. “Osmanlı’nın ilk resmi gazetesinin Fransızca basımını hazırlayan A. Blacque, İzmir’de çalışmakta ve ikamet etmektedir. Osmanlı’nın ilk süreli gazetesi (Fransızca) İzmir’de yayımlanmıştır. Osmanlı Yahudilerinin ilk gazetesinin yayın yeri de İzmir’dir. Bu gazeteler, neden İstanbul’da ya da Selanik’te değil; İzmir’de yayınlanmıştır?”… Araştırmacılar, Osmanlı devletinin 1789 Fransız İhtilâli vesilesiyle, Avrupa basınıyla tanıştığı genel kanısına sahiptir. Avrupa basını, 1605 tarihinden beri varlığını sürdürdüğüne göre, 185 yıllık bir gecikme söz konusudur. Tanzimat’ın ilânından önceki dönemde, Avrupa’da çıkan gazetelerin Osmanlı devletiyle ilgili haberlerinin takip edildiğine; özellikle Avrupa ülkelerinde daimî elçiliklerin kurulmasınınhemen 38 Doğulu Tanık ya da Doğunun Gözlemcisi. Ayrıntılı bilgi için bkz. Kontente 2021, 49-76. 121-129. 43 Kontente 2021, 105. Ayrıca, Blacque hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Kontente 2021, 104-128. 39 Kontente 2021, 31. 44 Sevinçli 2019, 25-27. Ayrıca ayrıntılı bilgi için bkz. Kontente 2021, 121-128. . 45 İzmirli. Bu gazete hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Kontente 2021, 76-85. 40 Kontente 2021, 31. Öztur, Le Spectateur Oriental hakkında şu bilgiyi vermektedir: Fransız bir tüccar olan Charles Tricon’un yayımladığı Le Spectateur Oriental (Doğulu Seyirci) isimli gazetenin ana amacı ticaret ve kültürün gelişmesi iken, aynı zamanlarda başlayan Yunan isyanı ile siyasal bir kimlik kazanmıştır. Avrupa ülkeleri ve Fransa’nın etkisiyle Yunanların lehine haberler yayımlayan gazete, Babıali’nin tepkisini çekmiştir. Bu nedenle yönetim değişikliğine gitmiştir. Gazetenin ortağı olan Fransız Alexandre Blacque ile gazetenin yayım politikası değişmiştir. Ayrıntılı bilgi için bkz. Öztur 2020, 237. Gazetenin editörü ve yazarı olan Claude Denis Raffenel, 1818 yılında İzmir’e gelmiştir. O tarihte sadece 21 yaşında olan Raffenel, yazılarında kendisini, Fransa’nın İzmir’deki Levant Konsolosluklarından birine bağlı olarak tanıtmaktadır. Hellen hayranı, arkeoloji meraklısı olan ve Antik Çağ tutkusuna sahip Raffenel, Yunan davasına duyduğu sempatiyi gizlememiştir. Onun gözünde Le Spectateur Oriental, bu dava lehine bir propaganda aracıdır. Bkz. Kontente 2021, 32. 46 İzmir Postası. Bu gazete hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Kontente 2021, 129-153. Blacque tarafından 28 Şubat 1828 tarihinde kurulan bu dergi, İngiliz gezgin Charles Mac Farlene'e göre, La Spectateur Oriental'in bir Anka Kuşu gibi Küllerinden yeniden doğuşudur. Bkz. Hitzel 2022, 123-124. 47 İzmir Gazetesi. 48 Doğunun Sesi. 49 İzmir’in Tarafsızı/Tarafsız Gözlemci. 50 Bu gazeteler hakkında daha fazla bilgi için bkz. Sevinçli 2021, 27-34. 51 Ayrıntılı bilgi için bkz. Arıkan 1985, 104. 41 Yunanistan Bağımsızlık Savaşına aktif bir şekilde dahil olan Raffenel, 1827 yılında, henüz 30 yaşındayken, top güllesinin isabet etmesi sonucu ölmüştür. Ayrıntılı bilgi için bkz. Kontente 2021, 48. Hitzel 2022, 121. 42 21 Tricon hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Kontente 2021, 49-50. Ayrıca bkz. Hitzel 2022, 122. 22 ardından52, bu takibin yoğunlaştığına; gerçek dışı haberler dolayısıyla ilgili ülkelerin makamları nezdinde harekete geçildiğine ve tekzip için girişimlerde bulunulduğuna ilişkin bir örnek, İstanbul Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde mevcuttur53. Ancak, sadece tek bir örnek, araştırmacıların edindiği genel kanının değişmesi için kâfi değildir. Zikrettiğimiz 185 yıllık gecikmeyle, Doğulu toplumlara özgü kronikleşmiş gecikme olgusu arasında büyük bir benzerlik mevcuttur. Öte yandan, Doğu’da keşfedilen matbaayı ve barutu ilk kullanan, Batılı toplumlardır. Doğu, kendi buluşlarından yararlanma konusunda dahi, Batı’nın gerisinde kalmayı adeta gelenekselleştirmiştir. Üstelik, toplumsal gelişmeye katkı sunacak imkânlardan yararlanma noktasında ortaya çıkan, atalet, değişime direnç ve gecikme, konuyu sorgulama ihtiyacını da beraberinde getirmektedir. Edinilen ilk izlenim, gecikme ya da geride kalma olgusunun, Doğu toplumlarına özgü bir yapısal olduğu sonucudur. Pek çok araştırmacı, özellikle İslâm toplumlarındaki gecikme sebeplerini, dinsel önyargılara bağlamaktadır. Koloğlu ise, konuya farklı bir yaklaşım getirmiştir. Ona göre bu iddia, güçlü bir dayanağa sahip değildir. Çünkü, Osmanlı devleti sınırları içinde ilk matbaa, İstanbul’da, 1492 tarihinde kurulmuştur54. Üstelik 1493 tarihinde, Osmanlı sınırları içinde basilan ilk kitap unvanı taşıyan Yakob ben Aşer’in Arbaa Turim adlı eseri yayınlanmıştır55. O halde, gecikmenin sebebi, toplumsal yapının engelleyici tavrı değil; ekonomik gerekçeler olmalıdır56. Koloğlu’nun değerlendirmesinde, özellikle ekonomik gerekçelerin işaret edilmesi önemlidir. Fakat bu değerlendirmede, önemli bir eksik mevcuttur. 15. yüzyıldan itibaren Osmanlı devleti sınırları dahilindeki kentlere yerleşen zengin bir kültürün maliki Sefarad Yahudileri, köklü ciltçilik deneyimine sahip Katalonya Yahudileri ve kâğıt ticaretine ve matbaaya aşina Yahudi faktörü göz ardı edilmiştir. Osmanlı sınırları içindeki ilk süreli yayının, 1821 tarihinde İzmir’de, Fransızca yayınlanma sebebinin, ekonomik ve siyasi gerekçeler vasıtasıyla açıklanabileceği 52 Osmanlı Beyliği, diplomatik açıdan uzmanlaşmış bir birime sahip değildir. Diplomatik görevlerin nişancı tarafından yürütüldüğü bir ortamda, diplomasi de kurumsallaşmamıştır. 1453 tarihinde İstanbul’un fethi ile, durum değişmeye başlamıştır. 1453 yılından itibaren, tüm Akdeniz havzası ile düzenli bir diplomatik ilişkinin ilk adımları atılmıştır. Osmanlı Devleti sınırları içinde, ilk elçilik açan, Venedik’tir.1789 Fransız İhtilâli sonrasında ise, Osmanlı Devleti, Londra, Paris, Berlin ve Viyana’da kalıcı elçilikler açmıştır. II. Mahmut, 11 Mart 1836’da yayınladığı Tanzimat Fermanı ile, Sadaret Kethüdalığı’nı Umur-u Mülkiye (daha sonra Dâhiliye) Nezâreti’ne, Reisülküttaplığı da Hariciye Nezâreti’ne dönüştürmüştür. Ayrıntılı bilgi için bkz. Erdem 2008, 1-10.Şakiroğlu 1988, 44-48. 53 Ceylan 2006, 143. Ceylan, BOA’de yer alan belgelerden birini örnek vermektedir. Hakkında bilgi için bkz. Ceylan 2006, 143, dipnot 12. Arşivde, başka örnekler de mevcut olabilir. Araştırılması yararlı olacaktır. 23 54 Koloğlu 1985, 68. 55 Serçe 2002, 2. 56 Koloğlu 1985, 68. görüşündeyiz57. Önceki paragraflarda vurguladığımız gibi, 19. yüzyılda İzmir’in sahip olduğu ticaret merkezi vasfı, ticari gelişmeye paralel olarak, siyasal ve kültürel yaşamın da hareketlenmesine aracı olmuştur. Ayrıca, ticari emtia akışını sağlayan kara ve deniz ticaret yolu ağının, gazetelerin uzak mesafelere dağıtımını kolaylaştıracağı aşikârdır. Öte yandan 1821 tarihi, Yunan Bağımsızlık Savaşı’nın başladığı tarihtir. Avrupa basınına, çok güçlü bir Osmanlı-Türk düşmanlığı eşliğinde yansıyan bağımsızlık savaşı, İzmir’de Fransız asıllı tüccarlar tarafından çıkarılan Fransızca gazeteler aracılığıyla kınanmıştır. Ege Denizi’nde korsanlık yaparak, Avrupalı, özellikle Fransız tüccar gemilerini soyan Yunanlıların, İzmirli Fransız tüccarlar tarafından basın aracılığıyla hedef alınması şaşırtıcı değildir. Ne de olsa İzmir, Osmanlı devletinin dışa açılan ticaret kapısıdır. Üstelik, Akdeniz’in en parlak liman kentlerinden biri unvanına sahiptir. Fransız tüccarların basın faaliyeti, hem Avrupa ülkelerindeki aleyhte propagandalar nedeniyle zor durumda kalan Osmanlı otoritesine destek sağlamış hem de aynı otoritenin, basınla ve basının kamu üzerindeki gücüyle tanışmasına aracı olmuştur58. Buna rağmen, Osmanlı otoritesinin bir süre daha, basın rejimi oluşturma fikrini taşımayacağını vurgulamak gerekir. 1831 tarihinde, ilk resmi gazete yayınlanmış; bu gazetenin savunduğu fikirlerin tanıtımı amacıyla, Arapça, Farsça, Fransızca, Ermenice, Rumca ve Bulgarca nüshaları çıkarılmıştır59. Tanzimat Fermanı’nın ilânından sonraki yıllarda, Avrupa’nın basım ve yayın faaliyetleri, Osmanlı otoriteleri tarafından yakından izlenmiş; hatta, Avrupa’da olumlu bir kamuoyu oluşturmak amacıyla, bazı gazetelere bağış adı altında parasal destek verilmiştir60. O halde, Osmanlı otoritesi, Tanzimat sürecinde, basım yayın organlarının kamuoyu oluşturma noktasındaki gücünün bilincinde olmalıdır. Eğer bu konuda bilinçli ise, 1839 tarihinde Gülhane Hattı’nın ve 1856 tarihinde Islahat Fermanı’nın ilânı sırasında, basım ve yayına ilişkin bir düzenleme yapmaması da şaşırtıcıdır. Gerçi, resmi nitelikli olan Türkçe basının bir kamuoyu oluşturma girişiminde bulunması zordur. Fakat, Türkçe dışı basın, hemen her konuya değinerek dinamik bir kamuoyu oluşturma imkânına sahiptir. Ayrıca, kapitülasyonları bu yeni alana yayarak çıkar sağlamayı umanlar mevcuttur. Bu yüzden, nihayet, 1841 tarihinde yayınlanan bir 57 Öztay, bu konuda şu şekilde bir yorum yapmaktadır: Osmanlı devletinde ilk gazete çıkaranların yabancılar olmasının başlıca sebebleri, hem ticari hem de siyasaldı; amaç, bir yandan zayıflamakta olan Osmanlı devleti üzerinde egemenlik kurmak öte yandan var olan ticari ilişkileri geliştirmeyi sağlamaktı. Bu sebeplerden ötürü, Türkiye’de ilk gazeteyi Fransız İhtilâlini takip eden süreçte 1795’de Fransızlar çıkarmışlardır. Bkz. Öztay 2020, 237. 58 Koloğlu 1985, 69. 59 Bu gazetenin yayın sebebi, Mısır Valisi Kavalalı Mehmed Ali Paşa ve onun yayımına ön ayak olduğu Vakâyi-i Mısriyye adlı gazeteyle rekabetti. 1840 yılından sonra, bir gazete daha yayımlanmaya başladı: Ceride-i Havadis. Ayrıntılı bilgi için bkz. Koloğlu 1985, 69-71. Ceylan 2006, 143. 60 Ceylan 2006, 146. 24 İrade ile tüm yayınlar izne ve ön denetime tabi tutulmuştur. 1849 tarihinde ise elçiliklere gönderilen bir bildiri ile gazete yayını için resmi bir iznin gerekliliği hatırlatılmıştır. Anlaşıldığına göre merkezi otorite, sansür uygulamasıyla da basım yayını kontrol altında tutmayı arzu etmektedir. Matbaa açılması, kitapların, evrakın basılması, İrade-i Seniyye ile verilecek izinlerin (ruhsat) varlığına bağlı kılınmaktadır. İzinler ise belli bir süreyle sınırlandırılmıştır. Üstelik süre, bitiminde yenilenmek zorundadır. Ayrıca, her türlü yayında, dine ve devlete zarar verecek konuların işlenemeyeceği koşulu dayatılmıştır61. Kısacası, basım yayındaki izin sistemi vasıtasıyla, basılı eserlerin idarî makamlarca sansüre tâbi tutulması ve yayınların içeriğine ilişkin kısıtlamalar öngörülmesi uygulaması yerleştirilmiştir62. Buna rağmen uygulamada ikili bir yapının oluşmasının önlenemediği anlaşılmaktadır. Bu kez, Türkçe dışı basın üzerinde ekonomik öğelere dayanan bir kontrol ağı oluşturulmaya çalışılmış; Takvim-i Vakâyi dışındaki bütün yayınların sadece birkaç yüz adet basılması ve yaşayabilmek için devletin maddi desteğine ihtiyaç duyması sağlanmıştır63. Fakat hâlâ, gazetelerin çalışmasını düzenleyen, belirgin yasal koşullar mevcut değildir. Yalnız, matbaaların çalışmalarıyla ilgili bir takım düzenlemeler bulunmaktadır. Sadece 1857 tarihli Matbaa Nizâmnâmesi’nin yayınına dek geçen süreci değil, aynı zamanda Tanzimat döneminin her safhasını, liberalleşme ve hoşgörü politikasının uygulandığı bir dönem olarak nitelendiren Koloğlu’nun görüşlerine rağmen64; yukarıdaki paragrafta kısaca değindiğimiz, izin ve sansüre tabi olma olgusunu dikkate alacak olursak; Türkçe dışı basının, İstanbul’daki merkezi otoriteden kilometrelerce uzakta, İzmir’de doğup gelişmesinin bir diğer sebebi açığa çıkmaktadır: Merkezi otoritenin güçlü sansür uygulamasının uzağında olma avantajı ve uzak mesafe avantajından yararlanarak yayımlarına süreklilik kazandırma arzusu. 1850 tarihinde, İstanbul’da ve İzmir’de, 2 Türkçe’ye karşılık 16 Türkçe olmayan gazete ve dergi mevcuttur. İstanbul ve taşrada (İzmir’den ve Selanik’ten söz ediliyor olmalıdır), keyfi kitap ve gazete basım ve yayınını engellemek ve matbaalara bir düzen vermek amacıyla, 20 Cemâziyelâhır 1273 (15 Şubat 1857) tarihinde, Meclis-i Âlî-i Tanzimat tarafından bir Matbaa Nizâmnâmesi hazırlanmıştır. Bu nizâmnâme, Osmanlı basım tarihinin ilk genel düzenleyici yasal metni niteliğindedir. Biri özel olmak üzere 10 maddeden oluşmaktadır65. Nizâmnâmenin 6. maddesine göre, gazete çıkarmak isteyen yabancı uyrukluların, Hariciye Nezâreti’nden izin almaları gereğinin ve izin almadıkça matbaa açamayacaklarının altı İkinci Abdülhamit döneminde, bir yandan, iç basının tam kontrolünü ve dışarıdan yayın gelmesinin engellenmesini hedefleyen önlemler alınmıştır. Öte yandan, basının yaygınlaşmasının desteklendiği izlenimi uyandıran uygulamalara başlanmıştır. Avrupa’dan en son sistem dizgi makinelerinin getirilmesi ve gazetelerde, daha fazla fotoğraf basılarak, okuyucunun dikkatinin çekilmeye çalışılması başlıca örnekler arasındadır. Bu yüzden İkinci Abdülhamit’in Osmanlı basınına ilişkin aldığı kararların, birbiriyle çelişir nitelikte olduğunun altı çizilmektedir. Nitekim, padişahın arzu ettiği basının, özde, tek sesli ve Yıldız Sarayı’nın mutlak kontrolü altındaki basın olduğu aşikârdır72. İkinci Meşrutiyet’in ilânı, adeta bir fikir patlaması şeklinde Osmanlı toplumuna yansımıştır. Basındaki özgürlük ve çok çeşitlilik, artık yeni dönemin baskın özelliklerinden biri olarak dikkati çekmektedir. Dolayısıyla, Türkçe ve yabancı dilde yayımlanan gazetelerin sayısı da hızla artmıştır73. İkinci Meşrutiyet döneminde, Osmanlı basınının aldığı ilk darbe, 16 Temmuz 1909 tarihinde yayınlanan Matbuat ve Matbaalar Kanunu’dur. Kanunla, herhangi bir gazetenin istenildiğinde kapatılabilmesi için gerekçe hazırlanmıştır. Basın ve matbaalar üzerine Dahiliye ve Maarif Nezareti’nin denetimi getirilmiştir74. Buna rağmen, İkinci Meşrutiyet döneminin gazeteleri ve dergileri, Birinci Dünya Savaşı’na dek canlılığını ve hareketliliğini korumuştur. Osmanlı devletinin, Birinci Dünya Savaşı’na dahil olmasıyla birlikte, çıkarılan geçici bir yasayla basım ve yayına sansür getirilmesi 66 Bkz. Düstûr sene 1289, 227. 67 Ceylan 2006, 148. 68 Ceylan 2006, 148-149. 69 Nizâmnamenin maddeleri için bkz. Düstûr sene 1289, 220-226. 61 Koloğlu 1985, 72. Bora 1995a, 173-174. 70 Ceylan 2006, 140. 62 Ceylan 2006, 147. 71 Koloğlu, 1985, 79. 63 Koloğlu 1985, 72. Bora 1995a, 173-174. 72 Koloğlu 1985, 87-88. 64 Koloğlu 1985, 71-72. 73 Bora 1995a, 176. 74 Bora 1995a, 176-177. 65 25 çizilmiştir 66. 1857 tarihli nizâmnâmeyi, 1857 Te’lif Nizâmnâmesi67, 1858 Cezâ Kanunnâmesi’ndeki düzenlemeler68,1864 Matbûât Nizâmnâmesi69 ve 1867 tarihli Kararnâme-i Âlî izleyecektir70. 1864 tarihli Matbûât Nizâmnâmesi, ön sansürü kaldırmıştır. Basın suçlarının yargilanması için, Meclis-i Ahkâm-ı Adliye adında özel bir mahkeme kurularak, Osmanlı otoritesinin re’sen cezalandırma yetkisi kaldırılmıştır. 3. maddede, yabancıların Osmanlı tebaası gibi muamele göreceği vurgulanırken; amaç, kapitülasyonların basın alanına yayılmasını önlemektir. Nizâmnâme, kısa süreli bir kesinti haricinde, 1909 yılına dek yürürlükte kalmıştır71. Nizâmnamenin maddeleri için bkz. Düstûr sene 1289, 227-228. 26 sonucu, mütareke dönemine dek basında suskunluk dönemi başlayacaktır75. İzmir’in, 15 Mayıs 1919 tarihinde Yunanlılar tarafından işgal edilmesinden sonraki süreçte ise sansür kurumu görevine devam edecektir. Ayrıca, Yunanlılar tarafından kurulan bir Matbuat Kalemi, Türkçe basını denetlemeye başlayacaktır76. Sıkı bir sansürün uygulanması sebebiyle, mektuplaşmanın dahi imkânsız hale geldiği bu süreç, İzmir’in Yunan işgalinden kurtarılmasıyla birlikte sona erecektir. 27 75 Koloğlu 1985b, 91. 76 Arıkan 1989, 12. 28 BÖLÜM 1 İZMİR’DE YAHUDİ MATBAALARI İZMİR’DE YAHUDİ MATBAALARI A-Kâğıdın ve Matbaanın Keşfi Yazılı basın organlarıyla ile basım teknolojisindeki gelişmeler arasında yakın bir ilişki mevcuttur. Önceleri kitle iletişim ihtiyacını karşılayan haber mektuplarının matbaalarda basılması bu basım organlarının gelişmesine katkıda bulunmuş; matbaanın gelişmesine paralel olarak Avrupa’daki siyasal, sosyal, kültürel ve ekonomik yapı da değişime uğramıştır. Bilim ve teknolojideki gelişmelerin, yeni keşiflerin, sanayileşmenin, toplumun eğitim seviyesindeki yükselmenin, dinde yaşanan reformların kaynağı olarak matbaa gösterilmektedir. Öte yandan matbaanın yaygınlaşmasına ve gazetelerin, dergilerin sayıca artmasına katkıda bulunan temel faktörler olarak sözünü ettiğimiz gelişmelerin adları zikredilmektedir. Sert bir basma kalıbının izini daha yumuşak bir maddenin üzerine baskıyla çıkarma esasına dayanan basım sanatının tarihi oldukça eskilere dayanır. Kâğıt üzerine ilk baskı örnekleri Çin’de ortaya çıkmıştır. Burada, 600 yılına doğru, blok kitap basımı yapılmaya başlanmış; daha sonra, Japonya ve Kore baskıyla tanışmıştır. Uygur Türklerinin 9. yüzyıldan itibaren, ağaç harflerle baskı yaptıkları bilgisi yaygındır. Kâğıt imâli işinin Doğu’dan Batı’ya yayılması sonucunda, Avrupa’da ağaç kalıplarla basım yapma teknikleri benimsenmiş, tek tek sayfalar basılmıştır. Blok kitaplar da bunlardan türemiştir. Matbaanın ilk olarak Almanya’da Mainz şehrinde Johann Gutenberg tarafından 1440 (ya da 1443) tarihinde kurulduğu kabul edilir. 14541455 tarihlerinde, Mainz’de madenî harflerle baskı yapan matbaada basılan ilk kitaplara ait örnekler bugüne ulaşmıştır77. 16. yüzyıldan itibaren dünyada meydana gelen siyasal, sosyal, kültürel ve bilimsel alanlardaki değişimin odağında matbaa yer almaktadır. Bu yüzden, matbaanın keşfi ve Avrupa’ya getirilmesi, yazının bulunmasından sonra, dünya tarihinin ikinci dönüm noktası olarak kayda geçmiştir. Matbaanın gelişimi ise kâğıt talebini arttırmıştır. Geleneksel yöntemlerle elde edilen kâğıt miktarı, talebi karşılayamaz duruma gelmiş ve bu durum kâğıt üretiminin makineleşmesine yol açmıştır. Fransa’da Léger Didot’nun Kâğıthanesi’nde çalışan Nicolas Louis Robert, istenilen uzunlukta kâğıt yapabilen sonsuz süzgeçli bir makine yaparak 1798’de patentini almıştır78. “Peki matbaa keşfedilmeden ve Avrupa’ya getirilmeden önce, yazı hangi materyal üzerine yazılmaktadır?”. Bu konuyla ilgili olarak, tarihsel süreç içinde, bölgeden bölgeye değişen yöntemlerin uygulandığını söyleyebiliriz. Başlangıçta, yazı yazmak için kemik, ağaç kabuğu, ipekli kumaş gibi çeşitli malzemeler kullanılmıştır. Sonunda bu iş için en uygun araç olarak, kil 77 78 29 Bkz. Beydilli, https://islamansiklopedisi.org.tr/matbaa. Dölen 2021, 29. 30 tabletlerde79, papirüste80 ve parşömende81 karar kılınmıştır. En sonunda da kâğıt ortaya çıkmıştır. Selülozik bitkisel liflerden yola çıkılarak, ilk kâğıdın 105 tarihinde Çin’de Leiyang kentinde Ts’ai Lun tarafından üretildiği fikri kabul görmektedir. Kâğıt yapımı uzun süre Çinliler tarafından bir sır olarak saklanmıştır. Zamanla kâğıt ve ardından da yapım tekniği, önce Japonya’ya ve İpek Yolu boyunca Batıya doğru yayılmaya başlamıştır82. Şu soru aklınıza gelebilir: “Neden Yahudi matbaalarının tarihçesi bölümünde, önce kâğıdın tarihçesinden söz ediliyor?”. Kâğıdın tarihçesinden söz etmemizin iki sebebi var: Bunlardan biri, Avrupa’daki matbaanın gelişim aşamaları sırasında gitgide katlanarak artan bir kâğıt talebinin mevcudiyetidir. Diğeri ise, 11. yüzyılda Araplar ve ardından Yahudiler vasıtasıyla kâğıdın Avrupa’ya getirilmesidir83. 13. yüzyıldan itibaren, Hristiyan Avrupa krallıklarına ve onların yazıcılarına düzgün kâğıt sağlayan ilk kâğıt tacirlerinin, özellikle Mayorka ve Katalonya Yahudileri olmasıdır84. 79 Eski Mezopotamya uygarlıklarında yazı malzemesi olarak kil tabletler (levhalar) kullanılmıştır. Çiviyazısı olarak adlandırilân yazı, üçgen kesitli tahta veya metal bir çubuk yardımıyla yüzeyi düzleştirilmiş ince bir yaş kil levha üzerine bastırılarak yazılır ve ardından tablet güneşte kurutulur veya pişirilirdi. Çok sayıda kil tabletten oluşan kitap niteliğinde tablet dizileri de oluşturulmuştur. Kullanılan yazı malzemesi pişmiş toprak olduğundan binlerce yıl bozulmadan kalmış ve eski Mezopotamya uygarlıklarına ilişkin çok sayıda tablet günümüze kadar ulaşmıştır. Dölen 2021, 26. B- Basım Yayın Sektöründe Katalonya ve Livorno Yahudileri İspanyol Yahudiliğinin en eski belgelenmiş tarihinin, yaklaşık 2000 yıl önceye, Romalıların Kudüs’teki İkinci Tapınağı yıkıp on binlerce Yahudi’yi yanlarında Avrupa’ya götürdüğü ve bunlardan bazılarının İspanya’ya yerleştiği zamana uzandığına, giriş bölümünde değinmiştik. Batı Akdeniz çevresindeki diğer Yahudi topluluklarının kökeni gibi, Orta Çağ Katalan Yahudi cemaatinin kökeni de, Roma egemenliği dönemine kadar uzanmaktadır85. Bu bölgede yer alan Barselona, Girona, Lérida ve Tarragona kentlerinde, yoğun bir Yahudi yerleşimi mevcuttur. Öte yandan, Kuzeydoğu Katalonya’daki Girona (Gerona) kenti, Dünya basım yayın tarihinde önemli bir yere sahiptir. Çünkü ciltçilik86 mesleği, 9. yüzyılda Girona’da Yahudilerin tekelindedir. Hatta bu konuda, diğer 3 Katalonya kentini geride bırakmıştır. Her ne kadar, 13. ile 15. yüzyıllar arasındaki döneme ait Rabbi el yazmalarına ait ciltleme işleminin, Hristiyanlar tarafından yapıldığı, bazı araştırmacılar tarafından iddia edilmekteyse de; elde edilen tarihi veriler, ciltçiliğin, bölgede bir Yahudi mesleği olarak sivrildiğini işaret etmektedir87. 9. yüzyılın ikinci yarısında, sadece Barselona’da, 6 Yahudi mücellit88 mevcuttur89. Girona’daki ciltlerin çoğu ise, iki Yahudi mücellit tarafından yapılmaktadır: Isaac Maymo ve Abraham Vives90. Kağıt, 14. yüzyılın başında, Hristiyan Avrupa’da henüz yaygın olarak kullanılan bir yazı malzemesi haline gelmemiştir. Parşömen hâlâ baskındır. İlk paragrafta, özellikle Yahudilerin, Hristiyan Avrupa krallıklarına ve onların yazıcılarına yeni kağıdı sağlayan ilk kâğıt tacirleri olduğunu belirtmiştik. Katalonya ve Mayorka Yahudileri 80 Eski Mısır uygarlıklarında yazı malzemesi üretmek için Nil Nehri kenarında yetişen bir kamış türü olan papirüs (Cyperus papyrus) bitkisi kullanılmıştır. Bu bitkinin gövdesinin dış kabuğu soyulduktan sonra iç kısımdan kesilen ince şeritler düzgün bir yüzey üzerine yan yana ve bitişik bir biçimde dizildikten sonra bunun üzerine dik yönde ikinci bir sıra eklenir. Daha sonra üzerine basınç uygulanır ve bitkinin yapışkan özsuyu iki katmanı birbirine yapıştırır. Elde edilen papirüs yüzey pürüzler gidermek için tokmakla dövülür, gerektiğinde birkaç kez zamk çözeltisine batırılarak tutkallanır ve sürtme ile cilalandıktan sonra yazı malzemesi olarak kullanılır. Papirüs yüzeyler istenilen ende ve boyda üretilebildiği gibi yan yana yapıştırılarak elde edilen uzun papirüs şeritleri üzerine yazılan kitaplar rulo haline getirilerek saklanırdı. Ünlü İskenderiye Kütüphanesi papirüs üzerine yazılmış kitap rulolarından oluşmuştu. Papirüsler organik kökenli olduğundan zaman içinde çürüyerek bozulmuş ve erken Mısır dönemine ilişkin örneklerin büyük bir çoğunluğu günümüze ulaşamamıştır. Dölen 2021, 26. 81 Roma döneminde ve Orta Çağ’da yazı malzemesi olarak pergamen (parşömen) adı altında işlenmiş hayvan derileri kullanılmıştır. Parşömen bir yazı malzemesi olarak Bergama Kralı II. Eumene (İÖ 197–159) döneminde geliştirilmiş ve kent, Bergama adını, Pergamum’dan almıştır. Buna Yunanlar, pergamene, Romalılar charta-pergamena adını vermişlerdir. Türkçede kullanılan parşömen sözcüğü Fransızcadaki karşılığı olan parchemin sözcüğünden gelmektedir. Parşömen, dana, keçi, koyun ve kuzu derilerinden elde edilmektedir ve bildiğimiz deriden farkı, tabaklanmamış olmasıdır. Pahalı bir yazı malzemesi olduğundan kullanımı yaygınlık kazanmasa da parşömen, kâğıdın yaygınlaştığı 12. yüzyıla kadar önemini korumuştur. Parşömen üzerine yazılmış kitaplar eğimli bir masa üzerinde okunur ve çalınmalarını engellemek için bu masaya zincirle bağlanırdı. Dölen 2021, 26. 82 Dölen 2021, 26-27. 83 Meral, Edwin Wolf ve Elizabeth Morgan’a ait 1940 yılında yayımlanan, “The First Printers and Their Books” adlı makaleden alıntı yaparak, kağıdın, 11. yüzyılda Araplar tarafından Avrupa’ya getirildiğini yazmıştır. Bkz. Meral 2020, 560. 84 31 Pons 2017. 85 Arap istilasının temsil ettiği büyük tarihsel kırılmaya, nasıl direndikleri, çok net değildir. Roma İmparatorluğu dağıldığında, ekonomik gücü kendilerine saklayan eyalet oligarşilerinin, siyasi ve askeri gücü ele geçiren Visigotik oligarşilerin Yahudi topluluklarına karşı, kısıtlayıcı, neredeyse zulmedici yasalar dikte ettiği bilinmektedir. Arapların, Yahudilerin İspanyol toplumundaki önemli rolünü yeniden canlandırdığı da bilinmektedir. Doğal olarak Müslümanların hakim olduğu bölgelerde. Böylece Turtusha’da (Tortosa) veya Lareda’da (Lleida) kazandıkları önem, anlaşılabilir. Ancak İslam döneminde terk edilmiş olan Tàrraco’dakilere (Tarragona) veya Emporion’dakilere ne olduğu bilinmemektedir. 1000’li yılların başlarında, Girona’da ve Barselona’da yaşayan Yahudiler, o dönemin diğer birçok proto-Katalan’ı gibi, Frank İmparatorluğu’nun güney bölgelerinden gelmiş olmalıdır. Ayrıntılı bilgi için bkz. Pons 2017. 86 Ciltçilik bir meslek dalı olarak ortaya çıkmadan önce de, kitaplar mevcuttur. Rulo kitap (papirüs rulosu), asırlar boyunca bilinen ilk ve tek kitap biçimi olmuştur. Rulo kitabın, memleketi Mısır’dan Yunanistan’a ne zaman geldiği ise, güvenilir kaynak eksikliği nedeniyle tam olarak bilinmemektedir. Latince codex, Geç Antik Dönem’deki dil kullanımına uygun olarak, bugün halen geçerli olan kitap biçimini ifade etmektedir. Eski çağlarda, codex adı altında, blok halinde birleştirilen birkaç ahşap yazı tahtası anlatılmaktadır. İlk yıllarda sayfalar papirüslerden, sonraki yıllarda ise, parşömenlerden oluşturulmuştur. Blanck 2021, 30-32. 87 Jacobi 2015-2016, 341. 88 Basılı, yazılı ya da yazma, tabaka veya sayfa halindeki eseri, bir blok durumuna getirdikten sonra, buna bir kap geçiren ve ticari bir görünüş veren uzmandır. 89 Ciltçilerden biri, Astruch Salvat’tır. Aynı aileye mensup olan, Manuel Salvat, 1869 yılında hala faaliyetini sürdüren bir yayınevini, Editorial Salvat’ı kuracaktır. 90 Jacobi 2015-2016, 342, dipnot 8. 32 de, bu metanın ticaretinde oldukça başarılıdır. Yeni kâğıt, din adamları tarafından, Müslümanların ve Yahudilerin öteki dünyalarıyla ilişkilendirilmiş; böylece Kilise, geleneksel parşömenin kâğıtla değiştirilmesine karşı direnmiştir91. Direnişe rağmen, Yahudi tüccarlar, krallıklara, rahiplere, katiplere ve noterlere kâğıt sağlamaya devam etmiştir. Girona’daki Piskoposluk Arşivi’nde, Hristiyan kutsal kitaplarının ciltleri arasında İbranice el yazmaları bulunmuştur92. İki soru akla gelmektedir: “Gironalı Yahudi mücellitler, Geniza’ya gömülmesi gereken eski İbranice el yazmalarını, Hristiyan kutsal kitaplarının ciltlenmesi sırasında kapak arasına takviye malzemesi olarak kullanmaktan kaçınmışlar mıdır? Yoksa, eski İbranice el yazmalarını ciltleme işlemi sırasında çekinmeden kullanmışlar mıdır?”. Esasen, Katalonya’da Yahudi ciltçilerin varlığının tartışma konusu olmasının başlıca nedeni, Yahudilikteki Geniza geleneğinin mevcudiyetidir. Yıpranan ya da eski niteliğe bürünen İbranice kutsal yazılara sahip parşömenler, evraklar, dini bir tören eşliğinde Geniza adı verilen özel bir yere gömülmektedir. Aslında bu tören, kutsal bir gömme ritüelidir93. “O halde, Girona’daki Piskoposluk Arşivi’ndeki Hristiyan kutsal kitaplarının ciltlerinde bulunan İbranice el yazması metinlerin mevcudiyetinin açıklaması ne olabilir?”. Bu soruyu yanıtlamak oldukça güçtür. 16. yüzyılda Selanik’te ikamet eden Yahudi mücellitlere ilişkin gelişmeler, belki bir fikir verebilir. 1492 tarihli Kovma Fermanı94 nedeniyle, yarımadadan ayrılan Sefarad Yahudilerinin bir kısmı, Selanik’e yerleşmiştir. Selanik’e yerleşen ilim insanları arasında yer alan ve kentte bir Yeşiva kuran Rabbi Samuel de Medina (Maharshdam)95, aynı zamanda, sahip olduğu posek96yetki ve misyonuyla, Balkanlar ve İtalya’da bulunan İber kökenli Yahudi 91 Matbaa Avrupa’da kurulduğu zaman, Kilise’nin de matbaaya karşı çıktığı görülmektedir. Kilise ve çevresi, matbaanın insan ruhu için bir savaş topunun insan bedenine verdiği zarardan daha fazla zarar verdiğini, zira bir topun sadece bedene, matbaanın ise zihinlere ve beyinlere zarar verdiğini; basılı kitap çokluğunun kaliteyi düşürdüğünü, kütüphanelerin lüzumsuz kitaplarla dolduğunu iddia etmiştir Bununla birlikte gerek Kilise adamları arasından gerekse entelektüeller arasından matbaayla ilgili övgü dolu sözleri işitmek de mümkündür. Bunlar arasında, “kutsal sanat”, “semadan inen bir zenaat”, “yeni ve yazmanın ilahî çeşidi”, “çağları aşan görülmemiş mucize”, “semavî nimet”, “daha iyisi yapılmamış icat” gibi tanımlamalara rastlanmaktadır. Bkz. Meral 2020, 566. 92 12. yüzyılda Fransız Cluny manastırının başında olan Rahip Pedro bu yeni meta ile alay etmekteydi: Göklerde, Tanrı Talmud’u okur. Yahudiler öyle derler ama o nasıl bir kitaptır? Her gün okuduğumuz türden kitaplara benziyor… ama bunlar eskimiş paçavralardan ya da daha kötüsünden yapılmış, nemli tüy ya da bataklık sazları gibi kokan mürekkeple yazılmış. Bkz. Jacobi 2015-2016, 343. 93 Geniza hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Besalel Mayıs 2001, 187-188. 94 Kovma Fermanı, metinden alınan şu cümle ile özetlenebilir: Olgun bir müzakereden sonra, tüm Yahudileri krallıklarımızdan göndermelerini ve oraya bir daha geri dönmemelerini emrediyoruz.Bkz. SBA,El Tiempo, Kuerten Sentenaryo de la vinida en Turkiya de los Judeos de Espanya (İspanya Yahudilerinin Türkiye’ye gelişinin Dört Yüzüncü YıLdönümü), “En 5252 El Egzilo” (1492 Sürgünü), Özel Sayı, Nisan 1308- Nisan5652 (1892), 3-5. 95 Medina hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. https://www.jewishvirtuallibrary.org/medina-samuel-ben-moses-de . 96 33 Müçtehid. topluluklarından gelen yüzlerce soruyu yanıtlamıştır. Yazılı yorumlarından birinde, ciltleme işleminde, kutsal kitapların basılı sayfalarını kullanan Selanik’teki Yahudi mücellitleri kınayan satırlar mevcuttur97. Selanik’te uygulanan ciltleme işlemine ilişkin yapacağımız betimleme, kanımızca, Maharshdam’ın kınama sebeplerinin, daha iyi anlaşılmasını sağlayacaktır. Ciltleme işleminin aşamaları şu şekildedir: İlk olarak, sayfa parçalarından ve baskı sürecinin yan ürünlerinden arta kalan şeritlerden karton bir tabla yapılmaktadır. Kullanılan sayfa parçaları, Midraşim98, Tora’nın ilk 5 kitabı (Pentateuch), Eski Ahit’in üçüncü bölümünü oluşturan 11 kitap ve Peygamberler bölümünden alınan sayfalardır. Kalın bir tahta oluşturana kadar, bu sayfalar, üst üste engrudo99 adı verilen yapıştırıcıyla yapıştırılmaktadır. Amaç, oluşturulan tabla vasıtasıyla, kitapların korunmasını sağlamaktır. Ayrıca, küçük kitapların üzerini kapatmak için sayfaların üst üste yapıştırılmasıyla oluşturulan tahta pano tablaların bir bölümü, daha küçük kısımlara bölünmektedir. Tahtalar, kitaplara uyacak şekilde kesildikten sonra, kalan ince tahta şeritler, atık olarak atılmaktadır. Hatta, üzerlerine ayakla basılmakta, çiğnenmektedir. Üstelik, dini otoriteden izin alındığına dair bir iddia da mevcuttur100. Bu uygulama, Rabbi Samuel de Medina’yı adeta şoke etmiştir: ....Matbaacılar büyük bir yasal otoriteden izin aldıklarını iddia etmeselerdi, bu uygulamaya karşı açıkça konuşma ihtiyacı hissetmezdim. Bunu kabullenmek o kadar zorlaştı ki, kendimi tutamadım ve hala artık onlara inanamadığım için kalbim kırık. Elimden geldiğince bu görüşe destek bulmaya çalıştım. Ancak gördüğüm kadarıyla bu çok büyük bir gaf… Uyguladıkları işlemlerin herhangi bir büyük haham otoritesinin ağzından çıktığına inanmayı reddediyorum…101. Katalonya’dan Selanik’e getirilen ciltleme yönteminin bu kente geliş tarihinin, 1492 tarihinden önceki yıllara uzanma olasılığı dikkate alınmalıdır. Hatta, Katalonya ciltleme tekniklerine göre modellenen ve 14. yüzyılda onunla rekabet eden İtalya üzerinden de Selanik’e ulaşma olasılığı vardır102. 1497 ile 1540 tarihleri arasında, Portekiz’den ayrılmak zorunda kalan Portekiz 97 Jacobi 2015-2016, 344. 98 İbranice dini metinlere Yahudi din âlimleri tarafından yapılan yorumlara verilen addır. Haftalık sinagog toplantılarında okunmaktadır. 99 Un ve sudan imal edilen bir yapıştırıcıdır. Engrudo, İspanyolca kökenli bir sözcüktür. Zamk, yapıştırıcı anlamına gelmektedir. 100 Jacobi 2015-2016, 343-344. Konuya ilişkin ayrıntılı bilgi için bkz. Jacobi 2015-2016, 345-348. 101 Jacobi 2015-2016, 344. 102 Bu konuda daha ayrıntılı bilgi için bkz. Jacobi 2015-2016, 345. Muhtemelen 1492 tarihli kovulma fermanından 150 yıl kadar önce, 14. yüzyılda, ciltçilik mesleğinin, Katalonya’dan Selanik’e getirildiğini açıklayan Jacobi’nin, ayrıca verdiği örneklerden de anlaşıldığına göre, İspanya kökenli Yahudi ciltçiler geleneklerini İtalya’ya da götürmüşlerdir. Hatta sadece İtalya’ya değil; Orta Çağ Almanyası’na da götürerek; bu coğrafyada, faal mücellitler olarak iz bırakmışlardır. 34 Yahudileri, Kuzey Afrika kıyılarından Orta Doğu’ya, Kuzey Batı Avrupa’dan Akdeniz Havzasına ve Anadolu’ya kadar uzanan geniş bir coğrafi alanda yerleşmişlerdir103. Başta Hollanda olmak üzere104, Marsilya, Kuzey ve Orta İtalya’nın şehir devletleri ile Napoli105, Roma ve Papalık prenslikleri, vergileri ödemek ve ülkenin genel huzurunu bozmamak koşullarıyla Yahudilere, nispeten dostane davranmıştır. Ayrıca, 1547 tarihinde Portekiz’de Engizisyon’un kurulmasından sonra başlayan ve 17. yüzyıla değin devam eden küçük bir converso göç dalgası da mevcuttur106. Bu göç dalgasının ulaştığı en uç coğrafya, Osmanlı topraklarıdır. 16. yüzyılın sonunda, Akdeniz Havzası’nda meydana gelen en önemli gelişmelerden biri, Toskana’yı yöneten Medici Hanedanı’nın Toskana Eyaleti’ni genişletme ve ekonomik kalkınmasını destekleme çabalarının bir parçası olarak, Yahudilerin Livorno’ya yerleşmesini özendirme kararı almasıdır. Toskana Büyük Dükü Ferdinand, 10 Temmuz 1593 tarihinde, Livorno kentini ve Livorno limanını serbest bölge ilân etmiştir. Ayrıca, Diaspora Yahudilerine önemli haklar vadetmiştir: Her türlü zulümden (özellikle Engizisyondan) koruma; önceden Hristiyan kimliğe sahip olma koşuluyla107, bu kimlikle başka ülkelerde işlediği iddia edilen suçlar için af; vergiden muafiyet; oy kullanma hakkı ve en önemlisi, Yahudilik inancını, saldırı korkusu olmadan toplum içinde serbestçe yaşama hakkı. Engizisyon’dan dolayı zulüm korkusu yaşayan pek çok Yahudi, Livorno’ya göç etmeyi yeğlemiştir. Portekiz Yahudileri için Kuzey Avrupa’daki merkez Amsterdam’dır. Livorno ise, Avrupa’nın güney kesiminin merkezi olacaktır108. Hatta Livorno Yahudi Cemaati, 103 1492-97 sürecinde yarımadayı terk etmeyip kalan ve sonra Yahudiliğe dönmeyi umarak Hristiyan olan İspanya›daki ve Portekiz’deki Yahudiler (yeni Hristiyanlar/conversolar), 1536 yılından sonra onları gizli Yahudi olmakla suçlayan Engizisyon’un hedefi haline gelmiştir. Böylece conversolar (dönmeler), İtalya, Kuzey Afrika, Hollanda ve Osmanlı İmparatorluğu’na giden ilk mültecilere dahil olmayı tercih edecektir. Göçmen sayısına ilişkin, güvenilir istatistik mevcut değildir. Akademisyenler, İber Yarımadası’ndan ayrılan toplam mülteci sayısını, 100.000 ile 150.000 arasında vermektedir. Bkz. Borovaya 2012, 6. 104 Ayrıntılı bilgi için bkz. Israel 1989: 45. 105 Ayrıntılı bilgi için bkz. Levi 2009, 875. 106 Benbassa 1992, 80. 107 Bu kimliğe sahip olanlar, Conversos ve Francos’tur. 108 Livorno’nun Santa Esnoga Sinagogu, Portekiz ve İtalyan Yahudilerinin bir karışımı olan Nazione Ebrea’nın (Yahudi Milleti) kutsal evi ilân edilmiştir. Levi 2009, 876. Aslında, Livorno Büyük Dükü Ferdinand, o zamana değin yakındaki şehir devletlerinde, prensliklerde ve Papalık Devletinin mülklerinde ikamet etmekte olan Portekiz ve İspanya kökenli Yahudileri, kendi topraklarına bilinçli olarak davet etmiştir. Davete icabet edenlerin arasında, o tarihe kadar Osmanlı kentlerinde ikamet eden ve bu arada Yahudiliğe geri dönen Portekizli Yahudiler (converso) ile eski Portekizli Yahudi/Yeni Hristiyan da vardır. Bkz. Kuru 2017, 153. Livorno, kısa zamanda, Kuzey ve Batı Avrupa ile Levant arasındaki bağlantıyı sağlayan Akdeniz’in en büyük ticaret merkezlerinden birine dönüşecektir. Artık baharatlar, mercanlar, sabun, ipek ve yünlü giysiler, Livornolu Yahudi tüccarlar vasıtasıyla dünyanın geri kalanına taşınmaktadır. Portekizce ise, Tiran ve Adriyatik denizlerinden, Yunanistan ve Ege’ye kadar tüm Akdeniz havzasının ve Kuzey Avrupa’nın ticaret merkezlerinin ortak dil haline dönüşmüştür. Bkz. Levi 2009, 886-887. 35 yani Nazione Ebrea109, 1750’li yıllarda, Amsterdam’dan sonra Batı Avrupa’nın en büyük ikinci cemaati haline dönüşecektir. Sefarad topluluklarının ticari ve kültürel ağının bir parçası olarak Atlantik kıyılarından Hindistan’a ticaret yapan Sefarad tüccarlar, limanın gelişimine önemli katkılarda bulunmuşlardır110. Medici’lerin izlediği ekonomi politikası sayesinde Livorno, Otuz Yıl Savaşları’nın (1618-1648)111 sonunda, Akdeniz bölgesinin en önemli ticaret merkezi haline gelmiştir. Kuşkusuz bu konumu elde etmesinin başlıca sebeplerinden biri, savaş ortamında kendine güvenli bir yaşam alanı arayan Yahudi ailelerin, sığındığı başlıca yerleşim merkezlerinden biri olmasıdır. Nitekim, bu dönemde, kentin Yahudi nüfusunda büyük bir artış meydana gelmiştir. Diğer sebepler ise, Livorno limanının ticari faaliyetine ilişkin alınan kararlardır. Bu kararlar, 1646 tarihli limanın tarafsızlığının ilânı ve 1676 tarihli serbest liman statüsünün elde edilmesidir112. Toskana Büyük Dükü Ferdinand’ın davet ilânı olan 1593 tarihinden önce, 500 olan kentin toplam nüfusu, 1646 tarihinde 12.000’e ulaşmıştır. Livorno’nun Yahudi nüfusu da elli yıldan kısa bir süre içinde daha önce görülmemiş bir biçimde artmıştır113. Livorno, sadece Kuzey ve Batı Avrupa ile Levant arasındaki bağlantıyı sağlayan Akdeniz’in büyük ticaret merkezlerinden birine dönüşmekle kalmamış; aynı zamanda Yahudi matbaacılığının başka kentlere göçmenler vasıtasıyla transfer edildiği bir merkez niteliğine sahip olmuştur114. Aslında Avrupa kentlerinde mevcut Sefarad Yahudi cemaatleri, kültürel alışveriş ağlarıyla birbirine bağlıdır. Livorno Yahudi Cemaati, Yahudilik ve Kabala çalışmalarının merkezi konumuna evrildiği zaman, Sefarad Diasporası içinde büyük bir prestij elde etmiştir. Gerçi matbaa, Livorno’ya biraz geç ulaşmıştır. Ancak 1640’lı yıllardan itibaren kentte kurulan Yahudi matbaaları vasıtasıyla, Livorno, Doğu Akdeniz ve Kuzey Afrika kökenli ilim insanlarına ait halakha115 yazılarının basım merkezidir. Bu eserler, Tunus, İzmir ve Selanik gibi, Livorno kökenli Yahudi tüccarların ticari işletmeler kurdukları kentlerde dağıtılmaktadır. İbranice kitap basan matbaa sayısının artması sonucu, yayıncılar ve kitapçılar Osmanlı topraklarına uzanan 109 Yahudi Milleti. 110 Bregoli 552. 111 Avrupa’da 1618 ile 1648 tarihleri arasında devam eden ve pek çok insan kaybına neden olan, din-mezhep ve Habsburg-Bourbon Hanedanları savaşıdır. Ayrıntılı bilgi için bkz. https://www.britannica.com/topic/ history-of-Europe/The-Thirty-Years-War 112 Bregoli 552. 113 Kuru 2017, 153. 114 Francesca Bregoli’ye göre. Livorno Yahudi matbaacılığının tarihi, henüz yeterince araştırılmamıştır. Konuyla ilgili bugün mevcut olan tek kapsamlı araştırma, Livornolu tarihçisi Guido Sonnino’nun yaklaşık 50 yıl önce yayınlanan bir kitabıdır. Sonnino’nun matbaa monografisi, mükemmel bir başlangıç noktası olsa da, Yahudi tarihçiliğindeki ve Yahudi kökenli olsun olmasın kitabın tarihindeki en son gelişmelerle bir bağlantı oluşturmak ve yorum yapabilmek için yeni bir Livorno Yahudi matbaacılık tarihine ihtiyaç vardır. Bkz. Bregoli 2011, 171. 115 Halaha, Yahudi Din Hukukudur. Ayrıntılı bilgi için bkz. Besalel Mayıs 2001, 52-54. Alaha Maddesi. 36 seyahatlere çıkmışlardır. Livorno ile bu coğrafyalar arasında, seyahatler vasıtasıyla kültürel bir köprü kurulmuştur. Artık Livorno Yahudilerinin Tunus, Cezayir gibi Kuzey Afrika Yahudi merkezlerinde ve Osmanlı liman kentlerinde yaşayan Yahudi cemaatleriyle sürekli gelişen ve büyüyen bir ilişkisi mevcuttur. Ayrıca, Amsterdam ve Londra Sefarad topluluklarıyla da bağlantı kurmuşlardır116. Öte yandan Yahudilere matbaa işletme izninin verilmediği Avrupa kentlerinde, Yahudiler Hristiyanlara ait matbaalarda İbranice kitap basımı esnasında editör olarak çalışmaktadır. Nitekim Hristiyan matbaalarında basılan Tora dahil, Yahudiliğe ilişkin metinlerin kutsallık içerip içermediği hakkında çıkan tartışmaların sebebi de matbaaların Yahudi olmayanlar tarafından işletilmesidir117. Avrupa’daki Yahudi matbaacılık tarihi incelendiğinde, İtalya’nın merkezî bir konumda olduğu görülmektedir. Matbaanın icadını takip eden ilk yıllarda (14691472), ilk Yahudi matbaalarının, İtalya’da, Roma’da kurulduğu söylenir118. Ancak bu matbaalar, muhtemelen Hristiyanlara ait matbaalar olmalıdır. Sadece editörleri Yahudi’dir. Dolayısıyla Yahudi matbaaları olarak ifade edilmeleri hatalıdır. Öte yandan, matbaanın Avrupa’ya getirilmesi Yahudiler tarafından sevinçle karşılanmıştır. Çünkü el yazmalarının muhafazası güçtür. Halbuki matbaa, Tora’nın kutsal emirlerinin süratle çoğaltılmasını ve dünyanın dört bir yanındaki Yahudi Diasporasına iletilmesini sağlayacaktır. Bu yüzden matbaa, kutsal bir zanaat olarak betimlenmiştir119. Avraham Conat, 1476 tarihinde, İtalya Mantua’da basılan Yaakov ben Aşer’in Arbaa Turim adlı eserinin Oreh Hayim bölümünün kolofonunda120, matbaayı, herhangi bir mucize olmaksızın birçok kalem kullanarak aynı anda yazı yazmaya benzetmektedir121: 116 Bregoli 554-555. Livorno Yahudilerinin göreceli yasal özgürlüğü, Yahudilerin ticari başarısı koşuluna endeksliydi; Alsas ve Alman Yahudilerinin aksine, Livorno Yahudileri, toplumun ekonomik gelişimi için vazgeçilmez bir unsurdu…...Muhtemelen, Livorno Yahudi Cemaati’nin kurumsal, ayrıcalıklı statüsünün yanı sıra - yerel Hristiyan çoğunluk tarafından bir tehdit olarak algilânan - sözde zenginliği ve nüfuzu, ayrıcalığı sürdüren ancak yurttaşlık/özgürleşme sürecini geciktiren muhafazakar algılanan bir etkiye sahipti. Toskana’nın geri kalanındaki Yahudi cemaatlerinin üyelerinden farklı olarak, Livorno Yahudileri tam yasal eşitliği ancak 1860’ta İtalyan birliğinin oluşturulma çabaları sırasında elde etiler. Bkz. Bregoli 555. 117 Meral 2020,561. 118 Roma ve Regio Calabria kentleri matbaanın ilk kurulduğu İtalyan kentleridir. Meral 2020, 565. Meral, İtalya’nın ardından 1480’li yıllarda İspanya’da, 1490’lı yıllarda da Portekiz’de Yahudi matbaaları çalışmaya başlamıştır bilgisini veriyor. Meral 2020, 565. Fakat 1390’lı yıllardan itibaren Yahudilerin Portekiz’de din değiştirmek için baskı altına alınması, 1492-1497 sürecinde, Hristiyan olmayı reddeden Yahudilerin İber Yarımadası’ndan ayrılmak zorunda kalması ve Yahudiler üzerindeki ağır Engizisyon baskısı dikkate alındığında, 15. yüzyıl sonunda kurulduğuna ilişkin bilgi verilen matbaaların ne kadar Yahudi kimliği taşıdığı tartışmaya açıktır. ‫( כותב כמה קולמוסים בלו מעש ניסים‬Mucize eseri olmadan birkaç tüy kalemle yazıyor hissi)122. Gerçi matbaa aleyhinde beyanlara dair, sınırlı sayıda kayıt mevcuttur. Fakat, İbranice kitapların başında ya da sonunda, aleyhte konuşmayı yasaklayan ifadelerin yer alması, bir muhalefetin varlığını kanıtlamaktadır: Matbaanın aleyhine konuşanlar, bunun günahını çekeceklerdir123. Matbaanın Livorno’ya geç gitmesinin sebepleri, Avrupa’da Engizisyon’un edebi ve bilimsel metinlerin yayım ve satışına koyduğu sınırlamalar, kâğıdın yüksek satış fiyatı, ihracat vergileri ve nakliye giderlerinden kaynaklanan yüksek üretim maliyetleri şeklinde açıklanmaktaysa da124; bu açıklamalar yeterli ve tatmin edici değildir. Livorno’da bir yayın kuruluşu faaliyete başlar başlamaz, Yahudi matbaacılığı da onu takip etmiştir. Bu, İtalyan Yahudi yayın tarihinin çok iyi bilinen bir eğilimidir. Yedidya Gabay125, Levant kökenli bir Yahudi (muhtemelen OsmanlıYahudisi) olan Moşe ben Yuda Kassuto’ya karşı kendisini tercih eden Toskana Büyük Dükü II. Ferdinand ile yardımcılarının verdiği destek sayesinde, Livorno’nun ilk Yahudi matbaasını açmıştır. Yedidya Gabay, 16 Ocak 1645 tarihinde 25 ducati ödedikten sonra, Yahudiliğe ilişkin tüm İbranice kitapların ve Latince kitaplarla yerel metinlerin (tutti i libri)126 basımını ve satışını kapsayan onbeş yıllık bir tekel elde etmiştir. Verilen ayrıcalığın tek koşulu, basılan kitapların yasaklanmış herhangi bir özellik içermemesidir. Gabay, bir izin sahibi olmasına rağmen, ilk kitabını basabilmek için tam beş yıl beklemek zorunda kalmıştır. Matbaasının aktif faaliyete geçtiği tarihten itibaren yedi yıl sonra, 1657 tarihinde, çalışmalarına son vermiştir127. Gutenberg 1440 yılı civarında Mainz’de matbaayı kurduktan kısa bir süre sonra, basılmaya başlanan İbranice kitaplar 1470’lerde İspanya’ya ve Portekiz’e kadar ulaşmıştır. Yahudiler, 1492-97 sürecinde İspanya›dan ve Portekiz’den sürüldükten sonra, sürgünlerin büyük bir bölümü, Osmanlı devletinin sınırları dahilindeki 122 İbranice sözcükler, tarafımızdan yazılmış ve ayrıca transliterasyonu yapılmıştır. 123 1490 tarihinde Napoli’de basılan Nahmanides’e ait Tora tefsirinin sonundan alınmıştır. Bkz. Meral 2020, 566. 124 Bregoli 2011, 173-174. 125 Solomon Gabay oğlu Isak Gabay’ın oğludur. 126 Anlamı, bütün kitaplar’dır. 119 Öte yandan matbaanın koşer bir faaliyet olmadığına ilişkin görüşler hakkında bilgi için bkz. Meral 2020, 571-581. 120 Yazmaların ya da ilk basım kitapların sonunda yer alan ve yazar, kitap adı, kitap yazarı, basan, basım yeri gibi bilgilerin verildiği bölümdür. 121 37 Meral 2020, 567. 127 Bregoli 2011, 173-175. Gabay’ın kentten ayrılmasından sonra Livorno limanındaki Yahudi matbaacılık faaliyeti, 83 yıl kesintiye uğramıştır. Toskana’da başka bir Yahudi matbaası kurulmadığına göre, İbranice kitaplar, neredeyse bir yüzyıl boyunca, Toskana dışından getirilmiş olmalıdır. 18. yüzyıl Toskana’sındaki Yahudi matbaacılığı, Livorno’da değil, Floransa’da başlamıştır. Ayrıntılı bilgi için bkz. Bregoli 2011, 175. Livorno’nun, Sefarad Diaspora tarihinde, pek çok açıdan önder bir kent niteliği taşıdığı dahi söylenebilir. Muhtemelen Ladino basılan ilk laik kitap, La Guerta de Oro (Altın Bahçesi), 1778 tarihinde Livorno’da basılmıştır. Bkz. Karkason 2022, 328. 38 bölgelere göç edecektir128. Esasen, pek çok Avrupa kentinde ve denizaşırı İspanyol kolonilerinde Hristiyanlıktan Yahudiliğe geri dönmek, büyük bir risk oluşturmaktadır. Üstelik çok da tehlikelidir. Bu yüzden İber Yarımadası’ndan Osmanlı kentlerine yönelen Sefarad göçleri sayıca artarak, 16. ve 17. yüzyıllar boyunca devam etmiştir. Hatta, 18. yüzyılın ilk çeyreğinde dahi, hala göçler mevcuttur129. Osmanlı sınırları dahilindeki ilk matbaa, İstanbul’da, 1492 tarihinde Sefarad Yahudisi David ve Samuel Ben Nahmiyas tarafından kurulmuştur130. 1493 tarihinde ise Osmanlı sınırları içinde basılan ilk kitap unvanı taşıyan Yaakov ben Aşer’in Arbaa Turim131 adlı eseri yayınlanmıştır132. 1512’de Selanik’te133, 1554’te Edirne’de ve 1605’te Şam’da Yahudiler tarafından birer matbaa açılmıştır. Ayrıca II. Bayezid’in, matbaalarda Türkçe kitap ve risale basımını yasaklaması, İbranice ve Ladino kitap ve risale basımını da teşvik etmiştir134. seçilmiştir135. Gerçi 1728 tarihinde, mürettiplik görevini icra edebilecek düzeyde bilgi sahibi olanlar, ya Hristiyan ya da Yahudi kökenlidir. Hatta ilk Türk matbaasının makineleri ve kalıpları dahi Yahudilerden ve Hristiyanlardan satın alınmıştır136. Buna rağmen, Türk matbaasında baş mürettiplik görevinin bir Yahudi tarafından üstlenilmesi, Osmanlı Yahudilerinin, hem basın ve yayın konusundaki bilgisini, donanımını ve tecrübesini işaret etmekte; hem de Osmanlı otoritesinin güvenine mazhar bir topluluk olduklarını düşündürmektedir. 1728 tarihinde kurulan ilk Türk matbaasının baş mürettipliğine Lehli bir Yahudi 128 Aslında 1492 tarihli kovulma fermanı, 13. ve 14. yüzyıllarda Yahudilerin Avrupa’dan sürülmesinin ve 1391 tarihinde doruk noktaya ulaşan bir zulüm dalgasının uzantısıdır. Süreç, Yahudilerin, 1492 tarihinde İspanya’dan sürülmesi ve 1497 tarihinde Portekiz’de Hristiyanlığa geçmesiyle tamamlanmıştır. Benbassa 1992, 79. 129 Akademisyenler, 1492’den sonra Osmanlı İmparatorluğu’na göç eden Sefarad Yahudilerinin toplam sayısına ilişkin fikir birliğine sahip değildir. Osmanlı nüfus sayımlarına dayanan en gerçekçi tahmin, 60.000 civarıdır. Ayrıntılı bilgi için bkz. Borovaya 2012, 6. Benbassa ise, şu yorumu yapıyor: İber Yarımadası›ndan kaç kişi ayrıldı? Bu konuda da 400.000 ile 40.000-50.000 arasında değişen çılgın tahminler ileri sürülmektedir. Güvenilir olan, 1492 ile 16. yüzyılın ortaları arasında 12.000 aile, yani 60.000 kişiye eşdeğer, sürgündür. Benbassa 1992, 80. Bu arada, 1391 ile 1492 tarihleri arasında, İspanya’da 100.000 Yahudi Hristiyanlığa geçmiştir. Benbassa 1992, 81. 130 Borovaya 2012 7. Galante ise, İstanbul’daki ilk matbaanın kuruluş tarihini, 1494 olarak vermektedir. Bkz. .Galante 1947, 148. Bora 1995a, 181. Daha sonra, Ermeniler (1507) ve Rumlar (1627) tarafından da, İstanbul’da birer matbaa kurulacaktır. Ben Naeh 2001, 75. Meral’den edinilen bilgiye göre, Avrupa’da ilk İbranice eserler, 1469-1472 yılları arasında Roma’da basılmıştır. Basılan ilk kitaplar; David Kimhi’nin Sefer HaŞoraşim adlı İbranice sözlüğü, Tevrat tefsiri, İbn Meymun’un Delâletü’l-Hâirin adlı eserinin İbranice çevirisi, Natanyel ben Yehiel’in Sefer HaAruh isimli İbranice sözlüğü ve Şlomo ibn Aderet’in fetvaları olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu eserlerde, basım tarihi mevcut değildir. Baskı tarihi belli olan ilk İbranice kitaplar ise Rabbi Şlomo Yitshaki’nin (Raşi) Tevrat tefsiri ve Yaakov ben Aşer’in Arbaa Turim adlı eseridir. Bkz. Meral 2020, 564. 131 Dört Sütun. 132 Conversolar İbranice bilmemektedir. Bu yüzden, Yahudi matbaaları tarafından 16. yüzyılda çok sayıda İbranice gramer kitabı basılmıştır. Bilinen ilk Ladino kitabı, 1510 yılında İstanbul’da yayımlanan Dinim de Şehita i Bedika’dır (Hayvanların Ritüel Kesimi ve Denetlenmesi Kuralları). Kitabın yayınlanma sebebi, İbranice okuma yazma bilmeyen ritüel kesimcilerin yasalara uygun- koşer- kesim yapmalarını sağlamaktır. 1540 ile 1547 yılları arasında, Gershom Sonsino’nun oğlu Elyezer Sonsino, İbranice harfleri de kullanarak İbranice, Yunanca ve Ladino dillerindeki Mezmurlar Kitabını (İstanbul, 1540) ve ünlü Konstantinople Pentateuch’ı yayınlamıştır. Borovaya 2012, 7. 133 Selanik’teki 1512’de matbaayı kuran Yehuda Gedalia’dır. 1520’lerde İtalya’dan Selanik’e göç ederek orada İbranice kitaplar basan Sonsino Ailesi’nden Gerşom Sonsino ve oğlu Eliezer Sonsino, 1529 yılında İstanbul’da bir matbaa kurdular. Borovaya 2012, 7. 134 39 Lewis 1984, 42-43. Bora 1995a, 181. 135 Galante 1947, 148. Bora 1995a, 181. 136 Ben Naeh 2001, 75. 40 C- İzmir’de Yahudi Matbaalarının Kuruluşu ve Gelişme Aşamaları İzmir’de ilk matbaa, Livorno’daki matbaasını 1657 tarihinde kapatan Yedidya Gabay’ın oğlu, Avraham Gabay tarafından 1657 tarihinde kurulmuştur137. Bu matbaada 1658 tarihinde basılan ilk kitap, Rav Yosef Eskapa’nın Roş Yosef adlı eseridir 138 (Bkz. Belge 1). Gabay Matbaası, 18 yıl faaliyet gösterdikten sonra, 1675 tarihinde kapanmıştır. 18. yüzyılın ilk yarısında, Polonya’dan göç eden ve İstanbul’da Orta Doğu’nun en büyük matbaasını kuran Yona Ben Yaakov Aşkenazi139 tarafından, İzmir’de bir şube açılmıştır. Matbaada, İbranice Tora ve onun Ladino tercümeleri basılmaktadır140. Esasen, Yahudi matbaalarında basılan eserlerin tümü İbranice ve Ladino olup, bu eserler, Tora’dan alıntıları içermektedir. Bu matbaa şubesinin ne zaman çalışmalarına son verdiğine ilişkin bilgi sahibi değiliz. Fakat kapanma nedeninin ekonomik sorunlar olduğu öngörüsünde bulunabiliyoruz. Genellikle, bir kitabın ortalama baskı adeti, yüz elli ile üç yüz arasındadır. Maliyet ise çok yüksektir. Bu yüzden matbaacılar, özel bir satış sistemi geliştirmişlerdir. İstanbul’da, Selanik’te ve muhtemelen İzmir’de, bir ödeme vaadi karşılığında Şabat günü sinagoglarda, risale halinde basılan kitapların satışı yapılmaya başlanmıştır. Aslında bu yöntem, satışı kolaylaştırmak adına uygulanan eski bir yöntemdir. Talmud’un 1583 tarihli İstanbul baskısının giriş bölümü şu sözcüklerle başlamaktadır: Her Şabat›ta Talmud’dan bölümler yayınlayacağız. Onları satın almak isteyenler arasında dağıtacağız. Bu kitapçıkları, her Şabat günü alıp bedelini ödeyenler; kısa bir süre içinde, Talmud’un tamamına sahip olacaklardır. Allah’ın yardımıyla, ödeme yükünü daha kolay taşıyacak bir şekilde kademeli olarak ödeme yöntemiyle Talmud’un herkesin eline ulaşması sağlanacaktır. Talmud, yaklaşık yirmi beş florin karşılığında, tamamen kendisine ait olacaktır. O yüzden artık dileyen gelip kitapçık üstüne kitapçık alıp parasını ödeyebilir...141. Ancak, alıcıların büyük bir bölümü vaatlerini yerine getirmeyecektir. Böylece, 15. yüzyıl ile 17. yüzyıllar arasındaki zaman sürecinde, kitap satış fiyatları çok yüksek rakamlarda sabit kalmıştır. Aynı dönemde çok az kişi bir kütüphane oluşturabilmekte; hatta kitapların ihtiyaç duyduğu bakımı 137 BabaYedidya Gabay’ın Livorno’daki matbaasını 1657 tarihinde kapatma sebebi, ailenin İzmir’e göç etme kararı alması olabilir. 138 Serçe 2002, 2. 139 Yona Aşkenazi’nin,1728 yılında İstanbul’da kurulan ilk Türk matbaasının baş mürettibi olma olasılığı dikkate alınmalıdır. 140 Sharon 1981, 90. Bora 1995a,181. 141 Ben Naeh 2001, 78. yaptırarak kütüphanesini koruyabilmektedir142. Öte yandan, İstanbul ve Selanik matbaalarının bastığı parşömen üzerine pahalı baskılar mevcuttur143. Bu pahalı baskılar yapılabildiğine göre, talep de olmalıdır. 19. yüzyıla kadar Osmanlı devleti sınırları içinde, sadece birkaç Yahudi matbaası bulunmaktadır. Bu matbaaların yeri, İstanbul, Selanik ve İzmir’dedir. Kitaplarının yayınlanmasını arzu eden yazarların ya bu üç kentteki ya da Avrupa’daki, özellikle İtalya’daki (muhtemelen Floransa) matbaalara bizzat gitmesi zorunludur. Seyahatlerin olumlu bir yönü mevcuttur. O da farklı coğrafya ve kentlerde yaşayan farklı Yahudi toplulukları arasında manevi ve kültürel bağların kurulması ve bu bağların güçlenmesine vesile olmasıdır144. Yaron Ben Naeh, İzmir Yahudi matbaacılığını üç döneme ayırmıştır. Bu periyodik ayrılık, İzmir matbaaları hakkında vereceğimiz bilgileri sistemli ve anlaşılır kılacağı için, biz de Ben Naeh gibi, İzmir Yahudi matbaalarını ve matbaacılığını, üç ayrı alt başlık altında toplayarak vermeyi uygun bulduk. Birinci dönem, 1657 ile 1675 tarihleri; ikinci dönem, 1728 ile 1767 tarihleri, üçüncü dönem ise 1838 ile1920 tarihleri arasındaki zaman süreçlerdir. 1657-1675 Dönemi: Bu bölümün başında sözünü ettiğimiz gibi, İzmir’de ilk matbaanın kuruluş tarihi 1657’dir. Avraham Gabay, Venedik ve Livorno kökenli ünlü bir matbaacı ailenin torunudur. 1657 tarihinde faaliyetine son veren Livorno’daki babasının matbaasında yer alan ekipmanları ve yetenekli işçileri İzmir’e getirtmiştir. Kendi matbaasında, babasının bir zamanlar kullandığı kalıpları ve süslemeleri kullanmıştır. 1659 tarihinde İzmir Gabay Matbaası tarafından Ladino iki kitap basılmıştır. Bunlar, Menaşe Ben İsrael’in kitaplarının ikinci baskılarıdır145: Esperansa de İsrael146 ve Apologia para la noble Nacion de los Judeos147. Gabay Matbaası, 1662 ile 1670 tarihleri arasında bir faaliyet göstermemiştir. 1675 tarihine kadar on altı kitap daha bastıktan sonra kapanmıştır. Bunun sebebi, Avraham Gabay’ın Ceneviz temsilcisine tercüman olarak atanması ve bu vesilesiyle İzmir’den ayrılmasıdır. Gabay, önce İstanbul’a yerleşmiş, ardından 1683 tarihinde Selanik’e taşınmıştır. O İzmir’den ayrıldıktan sonra, yaklaşık elli yıl, İzmir’de herhangi bir matbaacılık faaliyetinin olmadığı tespit edilmiştir148. 142 Ben Naeh 2001, 77. 143 Ben Naeh 2001, 78. 144 Ben Naeh 2001, 78. 145 Ben Naeh 2001, 93. 146 İbranice, Mikve İsrael; Türkçe, İsrail’in Umudu. 147 148 41 Asil Yahudi Milleti için Özür. Ben Naeh 2001, 93. 42 1728-1767 Dönemi: 18. yüzyılın ilk yarısında, Polonya Zalazitz’den göç eden ve İstanbul›da 1710 tarihinde Orta Doğu’nun en büyük matbaasını kuran Yona Ben Yaakov Aşkenazi149, 1728 tarihinde İzmir’de, Rabbi David Hazan ile ortaklaşa bir kurmuştur150. Bu matbaa, İstanbul’daki matbaanın bir şubesidir ve her iki kentte baskıda, aynı harf bloklarını kullanmaktadır. Bu şubede de tıpkı İstanbul’daki matbaa gibi, İbranice Tora ve onun Ladino tercümelerine ilişkin risaleler basılmaktadır151. İzmir matbaası, 1739 tarihine değin faaliyetini sürdürmüş; David Hazan’ın Filistin’e göç etmesi sebebiyle, bu tarihte matbaa kapanmıştır. Matbaa, on bir yıl süren faaliyeti sürecinde, otuzdan fazla kitap basmıştır. İzmir Yahudi matbaacılığı, on beş yıl süren bir suskunluk dönemine girmiş; 1754 tarihinde, Rabbi David Hazan’ın oğlu Yehuda Hazan ile Yaakov Valensi tarafından yeni bir matbaa kurulmuştur. Ortaklar, matbaada ortak ekipman ve ortak işçi istihdam etmektedir. Ancak bir kitabı kim basıyorsa, o kitapta matbaacı olarak kendi adını kaydetmektedir. Nitekim, 1754 ile 1767 tarihleri arasında Yehuda Hazan tarafından on iki kitap; 1754 ile 1766 tarihleri arasında Valensi tarafından on kitap basılmıştır. 1768 tarihinde bu matbaanın tüm ekipmanları Tunus’a transfer edildiğine göre, sözünü ettiğimiz tarihte, matbaa kapanmış olmalıdır. Aynı dönemde İzmir’de bir matbaa daha mevcuttur. Bir Ruma ait olan Kosta Maragos Matbaası. Bu matbaa da 1755 ile 1758 tarihleri arasında Halakha, Deraş152 ve Kabala’ya ilişkin beş kitap bastıktan sonra kapanmıştır. 1768 tarihinden itibaren tam altmış yıl, İzmir’de herhangi bir Yahudi matbaacılık faaliyeti ya da Rum, Ermeni ve Müslümanlara ait bir matbaa tespit edilmemiştir. Uzun suskunluk dönemine ve sebeplerine ilişkin bir bilgi ve bulgu ise mevcut değildir153. Öte yandan, dönemin İzmir panoramasından yararlanarak bir öngörüde bulunmak mümkündür. İzmir’de, 1707 ile 1800 tarihleri arasında sekizi şiddetli (1709, 1728, 1735, 1741, 1759, 1762, 1771 ve 1788) ve beşi çok şiddetli (1740, 1758, 1760, 1765 ve 1784) olmak üzere, 54 veba salgını meydana gelmiştir154. İç Limanla ve onun rıhtımıyla doğrudan ilişki kurmasını sağlayan iki ana arter’e (Birinci ve ikinci Havra sokakları) sahip Birinci Juderia, denizden ve karadan gelebilecek her türlü tehlikeye karşı tamamen savunmasızdır. Doğal olarak, 1784 tarihine değin 149 Yona Aşkenazi’nin,1728 yılında İstanbul’da kurulan ilk Türk matbaasının baş mürettibi olma olasılığı dikkate alınmalıdır. 150 Ben Naeh 2001, 94. 151 Sharon 1981, 90. Bora 1995a,181. Deruş (veya Deraş) (‫ ְּּד ָָרש‬veya ‫)ְּדָרּוש‬ ּ , anlamı, yorumlamaktır. Kutsal metinlerdeki ayetleri açıklama yöntemidir. https://www.jewishvirtuallibrary.org/derash meydana gelen veba salgınlarından ilk etkilenen topluluk, Yahudilerdir. Öte yandan 18. yüzyılda, salgınlardan korunmak için benimsenen yegâne yöntem, salgın sona erinceye dek çevre yerleşim birimlerinde ve adalarda kalmaktır. 1735, 1758, 1760, 1765 ve 1784 veba salgınlarında, kimileri kırlara, kimileri Ege adalarına ve yakın kasabalara kaçmış; hatta, 1784 salgınında, gayrimüslim nüfusun toplam 20 binden fazlası, yakın çevreye ve adalara çekilmeyi uygun bulmuştur155. O halde, hem İzmir matbaacılığının hem Yahudi matbaacılığının altmış yıl süreyle suskun kalmasına yol açan sebep, şiddetli veba salgınları olmalıdır. 1838-1920 Dönemi: 1838 tarihinden itibaren İzmir’de matbaalar kurulmaya başlanmıştır. Uzun bir süre hareketsiz kaldıktan sonra, 19. yüzyılın ilk çeyreğinde yeniden başlayan matbaacılık faaliyeti, kesintisiz devam edecektir. 1838 tarihinde Griffith tarafından kurulan İngiliz matbaası, Anglikan Misyonu’na hizmet amacıyla kurulmuştur. Ancak, Şaare Mizrah ve La Buena Esperansa adlı Yahudi gazetelerini de basmıştır156. 19. yüzyılda kurulan ya da kısa bir süre çalışıp kapanan ve tekrar kurulan matbaaların sayısı o kadar fazladır ki; maddeler halinde açıklama yapmak, dönemin anlaşılmasını kolaylaştırabilir. Bu yüzden, 1841 tarihinden itibaren İzmir’de faaliyette olan Yahudi matbaalarının adlarını saptadık. Her birine ilişkin bilgiyi madde madde vermeyi uygun bulduk157: 1-1841 ile 1857 yılları arasında Şimuel Hakim’in matbaası faaliyettedir. İki ortağı vardır: Hayim İtzhak Şaul ve matbaada bizzat çalışarak katkıda bulunan İtzhak Ben Simantov. Bu matbaa, 1841-44 yılları arasında dört; 1850-57 yılları arasında yedi kitap basmıştır. 2-1840’larda Livorno’da matbaacılık yapan Yehuda Şimuel Aşkenazi’nin iki oğlunun (Yaakov ve Avraham Aşkenazi) kurduğu matbaa, 1852 ile 1863 yılları arasında faaliyettedir. Bu matbaa, 1852-55 yılları arasında, çoğunluğu halakha derlemeleri olmak üzere altı kitap basmıştır. Matbaanın bastığı, Likutey Haamarim158, Hristiyanlıkla ilgili tartışmaları ele almıştır.1861 tarihine dek faaliyetine ara veren matbaa, altı yıl sonra, Rabbi Nesim Hayim Modai ile ortak çalışmaya başlamıştır. 1861-63 yılları arasında beş kitap daha basmıştır. Bu kitapların tümü, halakha ve midraş konulu eserlerdir. Küçük kardeş Avraham Aşkenazi İskenderiye’deki Ottolenghi Press’te çalışmak üzere ayrılınca, matbaa kapanmıştır. 155 Panzac 1997, 165. Bora 2015, 144-145. 156 Ben Naeh 2001, 95. 157 Ben Naeh 2001, 95-96. 158 Sözcükler Koleksiyonu. 152 153 154 43 Ben Naeh 2001, 94. Panzac 1997, 165. Bora 2015, 139. 44 3- Rabbi Yeşua Moşe Roditi’nin oğlu Bension Binyamin Roditi, 1855 tarihinden itibaren altı yıl faaliyetine ara veren Yaakov Aşkenazi Matbaacılığın ekipmanlarını kullanarak 1857 yılında kitap basmaya başlamıştır. Ancak bu faaliyetin uzun sürmemesi muhtemeldir. Çünkü Aşkenazi Matbaacılık, 1861 tarihinde ara verdiği faaliyetini tekrar başlatmıştır. 4-1862 tarihinde, İzmir Hevra Kadişa şel Kabarim’in (Mezarlar Kurumu) mali desteğini alan Bension Binyamin Roditi, kendi matbaasını kurmuştur. 1870 ile 1884 yılları arasında, aralarında pek çok önemli dini eser bulunan yetmiş bir kitap basmıştır. İlk yayınlarından biri, Me’am Lo’ez159 baskısıdır. Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde yer alan kayıtlara göre, Bensiyon Benyamin Roditi’ye ait matbaa, 1882 tarihinde, ruhsatsız olduğu gerekçesiyle Dahiliye Nezareti tarafından kapatılmıştır. Roditi, kapatılan matbaası için ruhsat talebinde bulunmuş ve aynı yıl bir ruhsat almıştır160. 5-1862 tarihinde faaliyete geçen bir diğer matbaa, De Segura kardeşlerin matbaasıdır. Bu matbaa, 1906 yılına dek faaliyetini sürdürmüştür. Matbaanın yüzden fazla kitap ve risale bastığı bilinmektedir. Bu kitapların arasında, Rabbi Hayim Palaçi’nin eserleri ve Zohar’ın yeni bir baskısı yer almaktadır. 6-1876 tarihinde, Avraham Pontrimoli ve Yaakov Poli tarafından yeni bir matbaa kurulmuştur. Sekiz yıl birlikte çalışan iki ortak, 1884 tarihinde, ortaklığı bozmuşlardır. Avraham Pontrimoli, 1884-89 yılları arasında tek başına çalışmıştır. Matbaa, on üç yıllık toplam faaliyeti sırasında, çoğunluğu dini eser olmak üzere otuz beş kitap basmıştır. Kitaplar arasında, Palaçi’nin eserleri de mevcuttur161. 9-20. yüzyıl başlarında, İzmir’de kurulan en ünlü matbaa, 1901 ile 1924 yılları arasında kesintisiz faaliyetini sürdüren Efraim Melamed Matbaası’dır. Melamed, Ladino ders kitabı ve aralarında birçok tarihi romanın yer aldığı kurgusal eser basımında uzmanlaşmıştır: Buketo de Istorias162(1904), Libro de Pasatiempo i Instruksyon 159 Yabancı bir halktan İbranice olmayan bir dilde yazılmış anlamındadır. İlk kez, Rav Yaakov Huli (16891732) tarafından İstanbul’da, Ladino dilinde yazilân Tora antolojisidir. Borovaya’nın Matthias Lehmann’ın Ladino Rabbinic Literature and Ottoman Sephardic Culture (Bloomington, 2005) kitabından aktardığına göre, Me’am Lo’ez, kapsamlı bir Mukaddes Kitap yorumunun muazzam bir projesidir. . . Doğu Sefarad diasporasında gelişen bir yerel edebiyatın başlangıcı olmuştur. . . ve sonraki iki yüzyıl boyunca Ladino dini literatürünün kayda değer çıktısı için bir referans çerçevesi sağlamıştır. Huli’nin Yaratılış üzerine yorumuyla (İstanbul, 1730) başlatılan Me’am Lo’ez serisi, on yazar tarafından, daha sonraki iki yüzyıl boyunca devam ettirilmiştir. Son cilt 1899’da çıkmıştır. Bkz. Borovaya 2012, 9. Ayrıca bkz. Karkason 2022, 324-326. 160 BOA, ŞD. 2455/9.25 Cemaziyel evvel 1299 (14 Nisan 1882). 161 Birinci Meşrutiyet döneminde, Tatikyan Matbaası tarafından da, bazı İbranice kitaplar basılmıştır. Bkz. Ben Naeh 2001, 95. 162 45 Öyküler Demeti. 163 (1913), Una Vengansa Salvaje164(1913), Libro de Instruksion Religiosa 165(1916, 1924). Elimizde, Melamed Matbaası tarafından basılan bir kitap mevcuttur. Kitabın iç kapağında verilen bilgi şöyledir: El Kuento del nes de Hanuka - Cuntos La İstorya de la bula Cueka, Presyo doz metelikes. İstampado en la Emprimerya en la del Sen. Efraim Melamed), 5673 İzmirna (Hanuka Mucizesinin Öyküsü - Bula Cueka’nın Öyküsüyle Birlikte. Fiyatı 2 meteliktir. Senyor Efraim Melamed Matbaası’nda basılmıştır. 1913 İzmir) 166 (Bkz. Belge 2). Bu matbaada basılan bazı kitapların basım yerinin tahrif edilerek, Viyana’da basılmış gibi gösterildiği iddia edilmektedir. 10-Ayrıca İzmir’de kısa süreli faaliyet gösteren, beş küçük matbaa daha mevcuttur: Sadece bir yıl çalışan Şevet Ahim Matbaası(1876), İtzhak Barki’nin oğlu Mordehay Barki Matbaası (1896-1897), aynı zamanda Haverenu ve El Mundo adlı süreli yayımları basan167Ben Senyor Matbaası (1921-1922) ve Franko Matbaası(19041922)168. 1890 ve 1891 tarihli Aydın Vilayet Salnamelerinde, İzmir’de mevcut matbaaların toplam sayısı, 1890 yılında 17, 1891 yılında 21 olarak verilmiştir. Aralarında üç Yahudi matbaası vardır: Ladino Üstad Gazetesi’ni basan Çukur Han’daki Üstad Matbaası. Ladino Esperansa Gazetesi’ni basan Arap Han’daki Esperansa Matbaası. Ladino baskı yapan Acem Han’daki Hayim Sigura Matbaası169. 1908 tarihinde İkinci Meşrutiyet ilân edildiği zaman, bazı açıkgöz iş adamları, İstanbul’dan taşraya (muhtemelen İzmir ve Selanik) Türkçe, Ermenice ve Rumca baskı yapabilen matbaaları taşımışlardır. Fakat taşınan matbaaların faaliyetleri, artan talebi karşılayamamıştır. Çünkü basında büyük bir hareketlenme söz konusudur. Böylece, 1908 yılı sonunda, Anadolu’nun hemen her kentinde, Türk girişimcilerine ait özel Türk matbaaları kurulmuştur170. Bu tarihte, İzmir’de, 39 matbaa faaliyet göstermektedir. 1908 tarihli Aydın Vilayet Salnamesi, Yahudi matbaalarının 163 Eğitim ve Öğretim Kitabı. 164 Bir Vahşi İntikam. 165 Dini Eğitim Kitabı. 166 BSUY, no 88. 167 Schuuelevitz 1985, 113. Galante 1935, 13. Bora 1995a, 183. 168 Ben Naeh 2001, 95. Bu matbaa, 1908 tarihli Aydın Vilayet Salnamesi’nde adı kayıtlı, Gad Franko Matbaası olmalıdır. Maarif Salnamesi’ne göre, 1905 yılında İzmir’de, çeşitli unsurlara ait 33 matbaa mevcut olup bunun 3’ü Yahudilere aittir. (Esperansa, Novelista ve Sigura matbaaları). Bkz. Maarif Salnamesi 1321, 389-390. Bora 1995, 182. Nevsal-i İktisad’a göre ise, 1905 yılında İzmir’de bulunan toplam matbaa sayısı 36 olup, bunun sadece 4’ü Yahudilere aittir(Novelista, Gad Franko, Hayim Sigura ve Hizkiyo Franko matbaaları). Bkz. Nevsal-i İktisad 1321, 237-238. Bora 1995, 182. 169 Aydın Vilayet Salnamesi 1306(1890), 85. Aydın Vilayet Salnamesi 1308 (1891), 377. 170 Koloğlu 1985, 90. 46 sayısını altı olarak vermektedir: Maltızlar içinde171 yer alan Gad Franko Matbaası, İsponti Ferhanesi’nde172 yer alan Hizkiya Franko Matbaası, Keşiş Sokağı’ndaki 20 numaralı hanede bulunan Nesim Segura Matbaası, Kuzuoğlu Hanı’nda173 bulunan Algrante Efendi Matbaası, Alyoti Ferhanesi’nde174 bulunan Rafael Amado Matbaası ve Arap Hanı’nda bulunan Aron Hazan Matbaası175. 1909 tarihinde, Yahudi matbaalarının sayısı 7’ye yükselmiştir. Kurulan yedinci matbaa, Leblebici Han’da çalışmaya başlayan Salamon Aşkenazi Matbaası’dır176. Bu matbaanın kuruluş iznine ait ruhsatın veriliş tarihi, M. 6 Şubat 1909’dur (H. 15 Muharrem 1327): Türkçe, Musevice, İspanyolca, İbranice, Fransızca, Rumca ve Ermenice lisanlarıyla ve litograf ve tipograf makineleriyle her nevi gazete, kitap, risale ve muhtelif evrakı basmak için…. İzmir’de Musevi mahalleleri ikinci muhtarı taba-yı Osmaniyeden Salamon Eşkenazi adına tanzim edilen ruhsatname…177. Bu arada, İkinci Meşrutiyet döneminde İzmir›de, İsrail ve İsmail adıyla ilk Türkçe risale basılmıştır. Bu risaleyi yazan ve basan kişinin adı, Pertev Levi’dir178. Eğer adı zikredilen Pertev Levi, 1911 yılında Ufuk adlı gazeteyi yayınlamak için başvuruda bulunan Pertev Levi ise onun tarafından bir matbaa açılmış, ilk Türkçe risale yayınlanmış ve bir Yahudi gazetesinin yayımı için resmi başvuruda bulunulmuştur. Matbaalara ilişkin bir diğer faaliyet, gazete basmak için kurulan Yahudi matbaalarıdır. El Nuvelista (18891922), El Messeret (1897-1924), La Esperansa (1871-1910), La Boz del Pueblo ve El Progreso gazetelerinin matbaaları, Ladino kitaplar da (romanlar ve diğer edebi eserler) basarak, Ladino edebiyatına katkıda bulunmuşlardır. Bu eserlerin bir bölümü Raşi harfli bir bölümü ise Latin harfli baskıdır. Ben Naeh’e göre, İzmir›de Yahudi matbaacılığı, 1950’lere kadar varlığını sürdürmüştür179. 171 Maltızlar Sokaktır. 172 Sponti Sokaktır. Ferhane, içinde pek çok dükkan barındıran avlulu geniş yapıdır. Büyük han benzeridir. Haziran 1905 tarihli Goad Şirketi İzmir Sigorta Planı’nda, ferhanelerin büyük bir bölümü sokaklar başlığı altında listelenmiştir. Bkz. Atay 1998, 48. 47 173 Hisar Camisinin arkasındadır. 174 Alyoti Sokaktır. 175 Aydın Vilayet Salnamesi 1326 (1908), 211. Bora 1995a, 182. 176 Hizmet, 16 Şubat 1324 (1 Mart 1909). Bora 1995a, 183. 177 BOA, DH. MKT. 2741/17. 178 Galante 1953, 21. Bora 1995a, 183. 179 Ben Naeh 2001, 96. 48 BÖLÜM 2 İZMİR YAHUDİ BASINI İZMİR YAHUDİ BASINI Diaspora Yahudilerinin Avrupa’da yaşadığı kentler arasında Amsterdam’ın Yahudi basınının beşiği olarak tanımlanması tesadüf değildir. Bunun tarihi verilerle ortaya konan gerekçeleri mevcuttur. Öncelikle, Yahudi basınının oluşumuna zemin hazırlayan matbaa, 1670’li yılların başında Amsterdam’da, genç girişimci Manasse ben Israel tarafından kurulmuştur. Ardından, Baruh Spinoza’nın ölümünden bir yıl sonra, 1678 yılında, Amsterdam’da ilk Ladino Yahudi gazetesi Gazeta de Amsterdam yayımlanmıştır. Bu gazete, Latin alfabeli ve Kastilya İspanyolcasıdır180.Ardından, Avrupa’da yayımlanan ilk Yidiş181Yahudi gazetesi olan Gische Courant182, haftada iki kez Salı ve Cuma günleri, Amsterdam’da yayımlanmaya başlamıştır. 1880 tarihine gelindiğinde, tüm dünyada yayımlanmakta olan Yahudi gazete ve dergilerinin sayısı, 108’e ulaşmıştır183. İber, Polonya ve Almanya kökenli Yahudilerin yerleşmeyi tercih ettiği kentlerden biri olan Amsterdam’ın, hızla büyüyen Yahudi nüfusuyla ön plana çıktığı; Livorno kenti ve Livorno Yahudileriyle, Avrupa’nın ticaret ve kültür merkezi olma yolunda yarıştığı dahi söylenebilir. Fraenkel’in, basında kullanılan dile göre tasnif ettiği, 108 yayının içinde, 19 İbranice184 ve 6 Ladino gazete ve dergi yer almaktadır185. İbranice ve Ladino olan toplam 25 gazete ve derginin büyük bir bölümü, kuşkusuz, Osmanlı sınırları içindeki kentlerde yayımlanıyor olmalıdır. 1590’lı yıllardan itibaren İzmir’e yerleşen ve 17. yüzyılın başlarında bir sinagoga ve Rabbiye sahip olarak cemaatleşen İzmir Yahudilerinin kökleri farklı coğrafyalardır. Anadolu’nun ve adaların eski Romaniot; Ortadoğu’nun Mizrahi, Orta Avrupa’nın Aşkenaz, Kuzey Afrika’nın Maarav, İber Yarımadasının Sefarad kökenlileri ve 17. Yüzyılda, İzmir’deki varlıklarından sadece bir kaynakta söz edilen Karaim bu kentte bir araya gelmiştir. Zamanla zengin Sefarad maddi ve manevi kültürünün etkisi altına giren tüm gruplar Sefaradlaşmıştır. Bu yüzden, İzmir Yahudilerine ait basın, edebiyat ve tiyatrodan söz edeceğimiz tüm bölümlerde, Sefarad Basınını, Sefarad edebiyatını ve Sefarad tiyatrosunu izah edeceğimizi özellikle belirtmek isteriz. 180 Karkason 2022, 334. 181 Gische Courant adlı gazetenin Yidişçe olduğu belirtilmiştir. Fakat adı, Felemenkçedir. 182 Gische, Felemenkçedir ve Türkçe karşılığı, gişedir. Courant ise, periyodik anlamına gelmektedir. 183 Fraenkel’in, Isidore Singer’ın, 1882 Viyana basımı Press and Jewry adlı eserinden alıntı yaparak derlediği, gazete ve dergilerin 30’u Almanca, 19’u İbranice (16’sı Diaspora’da ve 3’ü Kudüs’te), 15’i İngilizce, 14’ü Yidiş, 6’sı Ladino, 5’i Fransızca ve geri kalan 8 dilde yapılan yayımlardır. Birkaç yıl sonra sayı iki katına çıkmıştır: 66’sı İngilizce, 38’i Almanca, 37’si Yidiş, 22’si İbranice, 9’u Rusça, 8’i Macarca, 6’sı Fransızca, 5’i İtalyanca. Ayrıntılı bilgi için bkz. Fraenkel 1964, 215. 184 16’sı Diaspora’da ve 3’ü Kudüs’te yayımlanıyor şeklinde tasnif edilmiştir. Diaspora olarak tanımlanan alan, çoğunlukla, Osmanlı İmparatorluğu’nun sınırları dahilindedir. 185 49 Fraenkel 1964, 215. 50 A-Islahat Fermanı’nın İlânına kadar geçen Zaman Süreci Giriş bölümünde kısaca değindiğimiz gibi, Osmanlı devletinin ilk kez gazete olgusu ile tanıştığı yıl, 1795 yılıdır. Fransız İhtilâli’nin ardından, ihtilâlin prensiplerini tanıtmak amacıyla Fransa’nın İstanbul’daki elçiliğinde basılan üç Fransızca gazete, iki yıl süreyle yayınlanmıştır. Ancak bu gazeteler kamuya açık değildir. Osmanlı devleti sınırları içinde, kamuya yönelik ilk süreli yayın (gazete) ise İzmir’de 21 Mart 1821 tarihinden itibaren yayımlanmaya başlayan Le Spectateur Oriental’dir. Bu gazete, her ne kadar 1827 tarihinde kapatılsa da; Osmanlı basın hayatını başlatan ilk yayın olarak tarihe geçmiştir. Onun ardından, İzmir’de yayımlanan Fransızca, Rumca ve Ermenice gazetelerin varlığı, İzmir basınındaki hareketlenmenin renkli yansımalarıdır186. Gerçi Osmanlı otoritesi, kapitülasyonları basın alanında yaymak suretiyle çıkar sağlamayı umanların umutlarını kırmak için, 1841 yılında bir irade yayınlamıştır. Bu iradeye göre, tüm süreli yayınlar, izne ve ön denetime tabi tutulacaktır. 1849 yılında ise elçiliklere gönderilen bir bildiri ile gazete yayını için iznin gerekliliği hatırlatılmıştır. Ancak, otoritenin sansür girişiminin arzu edilen etkiyi göstermediği, İstanbul’da ve İzmir’de, 1850 yılında iki Türkçe’ye karşılık, on altı Türkçe olmayan süreli yayının mevcudiyetinden anlaşılmaktadır. Avner Levy, Osmanlı ve Cumhuriyet dönemleri Türk Yahudi basınını, dönemsel özelliklerine göre kronolojik bölümlere ayırarak incelemeyi tercih etmiştir. Dönemlere ilişkin seçtiği adların bir bölümü, oldukça esprilidir: Erken Deney Dönemi: 1842-1871. Kuruluş Dönemi: 1871-1908. Çiçeklenme Dönemi: 1909-1914. Düşüş Dönemi: 1914-1922. Sessizlik Dönemi: 1922-1948 ve Son Filizlenme: 1948187. Türk Yahudi Basınının kuruluş döneminin başlangıcında, lider kent İzmir ve İstanbul iken; kısa bir süre sonra önderlik Selanik’in eline geçmiş ve bu kent Yahudi gazeteciliğinin önemli bir merkezine dönüşmüştür. Çiçeklenme döneminin, iki önemli özelliği vardır. Bunlardan ilki, İkinci Meşrutiyet’in getirdiği Anayasalı Rejimin basında sansürü ortadan kaldırmasıdır. Yahudi gazeteciliğinin daha önce hiç olmadığı kadar gelişmesine izin veren bu ortamda, bir yıl içinde, İzmir’de çıkan Yahudi gazetelerinin sayısı beşten on bire yükselmiştir. Öte yandan, 1908 ile 1910 tarihleri arasında Selanik, İzmir, İstanbul ve Edirne kentlerinde toplam 34 yeni gazete ve dergi yayına başlamıştır. Ancak bu süreli yayınların çoğu, kısa bir süre hayatta kalacaktır. İkinci Meşrutiyet döneminin Yahudi basını açısından en önemli gelişmesi, ülkenin siyasi, ekonomik, kültürel konjonktürünü ve sosyal eşitsizlikleri eleştirmek için mizahı kullanan hiciv gazeteciliğinin ortaya çıkışıdır. Hiciv gazeteciliğinde, nesir, şiir ve günlük hayattan 186 İzmir’de 1831 yılında yayımlanan ilk Rumca gazetenin adı, Filos ton Neon’dur (Gençlik Arkadaşı). Ayrıca 1845 yılından itibaren Grek harfli ve Türkçe basılan Anatolikos Monitor (Anadolu Monitorü), iki yıl sonra İstanbul’a taşınacaktır. İzmir’de 1839 yılında yayımlanan ilk Ermenice gazete ise, Protestan Ermeniler tarafından çıkarılmıştır. Zamanla, Rumca ve Ermenice gazetelerin sayısı artmıştır. Ayrıntılı bilgi için bkz. Arıkan 1985, 104. 187 51 Levy 2001, 15-18. kısa öyküler kullanılmıştır188. Meşrutiyet döneminin ikinci önemli özelliği, Trablusgarp, Balkanlar ve Birinci Dünya Savaşlarıdır. Osmanlı devletinin savaşlardaki toprak kayıpları, devlet sınırları içindeki büyük Sefarad Yahudi topluluğunu, nispeten daha küçük topluluklara bölmüştür: Bulgaristan, Yunanistan, Sırbistan ve Türkiye (Anadolu). Yeni siyasi sınırlar nedeniyle Yahudi gazeteleri daha yerel hale gelmiş; özellikle Selanik ve İstanbul’un ana merkezlerinden kopan Bulgaristan ve Sırbistan’da birçok yeni gazetecilik merkezleri kurulmuştur. Düşüş dönemi, savaş durumunun süreklilik kazandığı zaman sürecini kapsamaktadır. Bu dönemde, savaş koşulları ve sansür nedeniyle gazete ve dergi sayıları azalırken; yayını devam edenler, sayfa sayılarını ve yayın sıklığını azaltmışlardır. Sessizlik dönemi ise Yahudi gazetelerinin yavaş yavaş ortadan kalktığı dönem olarak tanımlanabilir. İzmir’deki ve Edirne’deki tüm Yahudi gazeteleri yayınlarını durdurarak; İstanbul’u sınırlı gazetecilik faaliyetiyle yegâne merkeze dönüştürmüşlerdir. Bu dönem, Türk Yahudi Topluluğunun, kültürel entegrasyon dönemidir. Entegrasyon, Yahudi basınına da yansımıştır189. İzmir’in ilk Yahudi gazetesi, 13 Sivan 5602 (22 Mayıs 1842) Pazar günü İzmir’de yayımlanacağı ilân edilen La Buena Esperansa’dır190. Bir sayı yayımlandıktan sonra, bu gazetenin kapandığına ilişkin araştırmacılar arasında yaygın bir kanı mevcuttur. Cohen ve Borovaya ise gazetenin asla yayımlanmadığı bilgisini vermektedir191. La Buena Esperansa192 gazetesinin yayıncısı olan Rafael Uziel193, 1845 yılında, bu kez, Las Puertas del Oriente (Şaare Mizrah)194 adlı gazeteyi yayımlamaya başlamıştır. Gazete, 6 ay yayımlanmış ve sonra kapanmıştır195. Bu gazetenin yayınına son verme sebebine ilişkin, akademisyenler tarafından öne sürülen iki gerekçe mevcuttur: İzmir Yahudilerinin ekonomik koşullarının yetersizliği ve İzmir’de yayımlanan tüm 188 Karkason 2022, 336. 189 Levy 2001, 17-18. Levy’nin Son Çiçeklenme dönemi olarak tanımladığı, 1948 yılı, Türkiye’de çok partili döneme geçildiği dönemi içine almaktadır. Çok partili yönetime geçişle birlikte Yahudi gazeteciliği yeniden canlanmıştır. Önce Şabat, hemen ardından Şalom, Or Yehuda, Hatikva ve L’Étoile du Levant gazeteleri yayıma başlamıştır. Fakat bu dönem çok uzun sürmemiş; Türk Yahudilerinin İsrail’e kitlesel göçünden sonra, Yahudi okuyucu kitlesinin sayısı da büyük ölçüde azalmıştır. Ayrıntılı bilgi için bkz. Levy, 2001, 18. 190 Güleryüz 2015, 28. 191 Cohen 2014, 234. Borovaya 2010. Bu bilgi için ayrıca bkz. Güleryüz 2015, 28. Dipnot 30. Bu gazeteye ilişkin daha ayrıntılı bilgi ilgili bölümde mevcuttur. 192 İyi Umut. 193 Rafael Uziel hakkında bilgi ilgili bölümde mevcuttur. 194 Doğunun Kapıları. 195 Koloğlu 1985, 97. Galante 1935, 1-4. Benbanaste 1988, 61. Sadece Galante, İzmir’de yayınlanan ilk Yahudi gazetesinin adını, La Puertas del Oriente (Şaare Mizrah/Doğunun Kapıları) olarak vermektedir. 52 gazete ve dergilerin, İstanbul’a taşınmayı tercih etmesi196. 18. yüzyıldan beri, büyük ekonomik sorunlarla karşı karşıya olan İzmir Yahudi Cemaati’nin gazetenin yaşaması için maddi katkı koyamaması şaşırtıcı değildir. Üstelik gazete parayla satılmaktadır. Şaare Mizrah, talep olmayınca yayınına son vermiş olmalıdır. Öte yandan, İstanbul, bir kültür merkezi olma yolunda emin adımlarla ilerlemektedir. Bu yüzden İzmir basınının top yekûn, İstanbul’a taşınma kararı alması olağan karşılanabilir. Ancak İzmir’deki son Yahudi gazetesinin kapanma sebeplerini bu iki gerekçe ile sınırlandırmak; 19. yüzyılın başından itibaren, İzmir kentinde ardı ardına meydana gelen yangınların, salgın hastalıkların ve yaklaşık yüz yıl sürecek vergi adaletsizliğinin yol açtığı gabela197sorununun, toplum üzerindeki olumsuz yansımalarının, göz ardı edilmesi anlamına gelecektir. 18. ve 19. yüzyıllarda, önemli bir ticaret merkezi ve aktif bir liman kent olan İzmir, aynı zamanda, emtia ve insan aracılığıyla taşınabilen salgın hastalıkların boy hedefidir. İç bölgelerden kervanlarla gelen tarım ürünlerinin depolandığı geniş tahıl ambarları ya da ticaret gemilerinin ambarları, göçmenler, askerler, askeri kışla ve kamusal binalar salgın hastalıkların oluşması için elverişli bir ortam hazırlamaktadır. Kent, sık sık deprem ve yangın felaketleri ile yüz yüze gelmekte; çoğunlukla bu felaketleri salgın hastalıklar takip etmektedir. İzmir, 1834 ile 1855 yılları arasındaki zaman sürecinde, ciddi kolera ve veba salgınlarıyla karşı karşıya kalmıştır. 1834 tarihli kolera salgını Birinci Juderia’da başlamış; 1835 tarihli veba salgınının ilk etkili olduğu bölge, yine Birinci Juderia olmuştur. İlk hastalananlar, mahallede mevcut kurtijolarda ve yahudihanelerde yaşayan Yahudi ailelerdir. 1837 yılı ise tam bir felakettir. Kente incelemeler yapmak üzere gelen Doktor M.A.F. Bulard de Meru’nun hazırladığı rapora göre, 8000 nüfusa sahip İzmir Yahudilerinden 457 kişi hastalığa yakalanmış, 160 kişi iyileşmiş ve 297 kişi ölmüştür198. 1848 ve 1854 tarihli kolera salgınlarının sonuçları, 1837 salgınının yol açtığı kötü tablodan farklı değildir. Kentte yaşayan nüfusun, dini ve etnik kökene göre hastalıklardan etkilenme oranı, İzmir Yahudileri açısından vahimdir. Sıralamada Yahudiler, ya birinci ya da ikinci sırada yer almaktadır. 1841 tarihli yangın ise Birinci Juderia’yı tamamen yakıp yok eden ciddi bir felakettir. Yahudiler, öylesine dehşete düşüp, öylesine etkilenmişlerdir ki; Ağustos 1841 yangınının, koşer199 et yemeyen yoksullar için Tanrısal bir ceza olduğu inancına kapılmışlardır. Yangının kentte verdiği hasara ilişkin hazırlanan bir rapor mevcuttur. Raporun Yahudi mahallesiyle ilgili bölümünde, 20 sinagog ve onlara bağlı okullarla birlikte 1.400 Yahudi’nin bir arada ikamet ettiği Yahudi odalarının (yahudihaneler ve kurtijolar) yandığı kaydedilmiştir. Yangının verdiği zarar o kadar büyüktür ki, evsiz ve işsiz kaldığı için kışlaklar, St. Rocha Hastanesi, Rum Karantina evleri ve Yağhane’ye yerleştirilen Yahudilerin sayısı 2.940’tır200 . Art arda yazdığımız felaketlere, 1865 - 1866 tarihli kolera salgınını da ilave edeceğiz. Böylece, Las Puertas del Oriente (Şaare Mizrah) adlı gazetenin 1846 tarihinde yayımına son vermesinden sonra, İzmir’de yeni bir Yahudi gazetesinin yayımı için, neden 25 yıl beklendiğinin önemli sebeplerinden birini, dile getirdiğimiz görüşündeyiz201. İkinci Mahmut, 1835 tarihinde, Osmanlı Hahambaşılığı mevkiini resmen tanıyarak, Osmanlı Yahudilerinin tek bir merkezden yönetimine ilişkin önemli bir adım atmıştır. Ferman, Müslüman gayrimüslim eşitliği esasına dayanan ilkeler getirmesine rağmen, kuramsal düzeyde kalarak etkili olmamıştır. Ama Kehalim Sistemi’ni de sona erdirmiştir. Alınan karara göre, Osmanlı Hahambaşısı, Osmanlı Yahudileri tarafından seçildikten sonra padişah onayının ardından görevine başlayacaktır202. Karar uygulanmaya başlanmış; ancak, bu yeni mevki ve ona bağlı kurumlar, yüzyıl boyunca Yahudi cemaatini derinden sarsacak mücadelelerin odak noktasını oluşturmuştur. 18. yüzyılda, skolastik eğitim sistemiyle dış etkilere kapılarını kapatan Osmanlı Yahudileri, ne Fransız İhtilali’nin fikir akımlarından ne Rum ve Ermeni cemaatlerinin büyük ölçüde canlanmasına neden olan Avrupa’nın entellektüel gelişiminden etkilenmişlerdir. Aynı ölçüde, Avrupa Yahudi tarihinin önemli bir bölümünü oluşturan Hasidizm 203, Haskala204, İbraniceyi yeniden canlandırma çabaları, dini reform ve Siyonizm’e de yabancı kalmışlardır205. Çünkü bu fikir akımlarını öğrenmelerine aracı olacak eğitim kurumları, otoritelerinin sarsılmasından korkan dini otoritenin denetimindedir. Nitekim, 19. yüzyıl Osmanlı Batılılaşma hareketi de, varolan düzenin bozulmasını arzu etmeyen Rabbileri muhtemelen tedirgin etmiş olmalıdır. Krize giren cemaat ekonomisinden dolayı en fazla zarar gören yoksul Yahudi sınıfı, vergi adaletsizliğinin düzeltilmesini umarak reformları destekliyor gibi görünmektedir. 19. yüzyılın ilk çeyreğinde İzmir Yahudi Cemaati’nin gündemine giren ve yaklaşık yüzyıl boyunca onu meşgul eden vergi adaletsizliği, gabela sorunudur. Gabela, bir cemaat vergisidir. Et, şarap, peynirden alınmaktadır. Toplanan vergi, hastane, mezarlık, 200 Bora 2021, 84-88. 201 196 Koloğlu 1985, 71. 197 Cemaat vergisidir. Et ve şaraptan alınmaktadır. Konuya ilişkin ayrıntılı bilgi için bkz. Bora 2023, 57-60. 1865 tarihli kolera salgınına ilişkin ayrıntılı bilgi, ileride, La Buena Esperansa gazetesi başlığı altında yer almaktadır. 202 203 198 Kente gelen, Fransız Doktor M.A.F. Bulard de Meru, 8000 nüfusa sahip İzmir Yahudilerinden 457 kişinin hastalığa yakalandığı ve 297’sinin öldüğü bilgisini vermektedir. Bkz Beyru 2005, 41-43. Bora 2015, 147. 199 53 Helâl. 204 205 Braude 1987, 229. Bora 1995a, 16. Hasid, dindar kişi, insanlara saygı ve sevgi gösteren inançlı kişi anlamındadır. Aydınlanma. Lewis 1984, 176. Bora 1995a, 16. 54 yoksulların ihtiyaçları, dini mahkemenin giderleri Talmide Hahamim 206 ve Asara Batlanim207için kullanılmaktadır. Yoksulların isyan etmesine yol açan adaletsizlik, gabelanın tahakkukundadır. Sözgelimi, şarap gabeli, 25.000 arayot’tur (lions)208. 25.000 arayot’un 20.000’i yoksullarca 5000’i zenginlerce ödenmektedir. Aynı durum et gabelası için de geçerlidir. Ayrıca şohetim’e209 ödenen ücret 40.000 arayot olup bunun tamamı yoksullardan tahsil edilmektedir. Böylece yoksul Yahudi, hem et vergisi hem de şohet ücreti ile birlikte çift vergi ödeme yükümlülüğüyle karşı karşıyadır. Buna karşın, cemaat yönetiminde de söz sahibi olan zengin sınıf, şohet için tek bir kuruş ödeme yapmamaktadır. Halbuki hem cemaat yönetimi, hem de yoksul sınıf, 1841Yangını’nın verdiği zarardan eşit ölçüde etkilenmiş ve yıkımın etkisini atlatamamıştır. 1848 tarihinde, cemaat borcu 500.000 arayot’tur. Rakam, 1841Yangını’nın yol açtığı zararın bilânçosunu da kapsıyor olmalıdır210. Kısacası 19. yüzyıl, son çeyreğine kadar geçen zaman süreci, İzmir Yahudileri açısından adeta bir felaket dönemi olarak tarihe geçmiştir denilebilir. B- Islahat Fermanı ile İkinci Meşrutiyet’in ilânı arasındaki dönem Tanzimat Fermanı’nın ilânını, 1856 tarihli Islahat Fermanı ve 1865 tarihli Hahamhane Nizâmnâmesi211izlemiştir. Bir süre önce, Ermeni cemaati için düzenlenen cemaat nizâmnâmesi örnek alınarak hazırlanan bu nizâmnâme, bir türlü uygulanamamıştır. 1869 tarihinde yayınlanan Tabiiyet-i Osmaniye Kanunnamesi ise tüm Osmanlı tebaasının kanun önünde eşitliğini öngörmektedir. Ancak eşitlik hukukunun getirdiği sorumluluklar ve yükümlülükler, dini cemaatlerin hukuki özerkliklerini kaybetmeleri anlamına gelmektedir. Dini liderler, ücretli devlet memuruna dönüşmektedir. O zamana dek, millet sistemi dahilinde kendi mahkemelerinde cezai ve ticari davalara bakma ayrıcalığına sahip dini cemaat liderlerinin bu gelişmeden hoşnut olmaması muhtemeldir. Kısacası, Osmanlı Yahudi Cemaati sekülerleşmeye doğru adım adım ilerlemeye başlamıştır. Gelişmelerin, Yahudi cemaatinin entelektüel yaşamı üzerinde büyük bir etki bırakacağı aşikârdır. Haham otoritesinin ve dolayısıyla Herem Kurumu’nun212 etkisizleşmesi sonucu, itaatsiz entelektüellerin tecrit edilmesi engellenmiştir. Böylece, modern Ladino baskı kültürünün yaratılması ve gelişmesi için müsait bir ortam oluşmuştur213. Tanzimat döneminde, diğer Türkçe dışı basın gibi Osmanlı Yahudi basını da, yorumdan çok bilgi aktarımı üzerinde yoğunlaşmıştır. Osmanlı devleti sınırları içinde elde ettikleri avantajları kaybetme korkusuyla, Padişah ve vezirlere yönelik aşırı bağlılık ve sevgi ifadesi, Türkçe dışı gazete ve dergilerin, ana çizgisini oluşturmaktadır. Bunun dışında, aynı basın, cemaat içi tartışmalara ve ruhani yönetime ilişkin görüşlerini yansıtan makaleler yayınlamaktadır. Avrupa edebiyatı, etnisite ve din ekseninde oluşan edebiyat, sık işlenen konular arasındadır. Çok rastlanan bir diğer eğilim ise her gayrimüslim cemaate ait yayın organında olduğu gibi, Yahudi basınında da dinin öncekinden daha aşırı bir oranda gündeme getirilmesi hatta savunulmasıdır. Tanzimatçılar, tüm yayınları izne ve ön denetime tabi tutmuşlar; ancak basında Türkçe ve Türkçe dışı basın şeklinde iki farklı yapının oluşmasını önleyememişlerdir214.1857 tarihli Matbuat Nizamnâmesi’nin mevcudiyeti, 1850 ile 1872 yılları arasında, İzmir Yahudi basınının canlanmasını ve Yahudi gazetelerinin sayısının artmasını engellememiştir215. 206 Haham eğitimi alan öğrenciler. 207 Asara Batlanim, On İşsiz; Batlanim ise işsizler, işsiz güçsüz başıboş takımı, kuru kalabalık anlamına gelmektedir. Osmanlı İmparatorluğu sınırları içindeki yerleşim birimlerinde yer alan hemen her sinagog ya da yeşiva çevresinde gerektiğinde çağrılmayı bekleyen Batlanim’e rastlanılmaktadır. Tören esnasında Minyan’ı (10 kişiyi) tamamlamak gerektiğinde, çoğunlukla kulaktan dolma dinsel bilgiye sahip olan bu kişiler bir ücret karşılığında eksiği tamamlamak üzere ibadethaneye çağrılmaktadır. 208 55 Lions ya da arayot, Osmanlı altın kuruşudur. 209 İbranice, Şohet’in çoğuludur. Şohet, koşer kesim yapan kişinin adıdır. 210 Gabela sorunu hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Bora 2023, 57-61. 211 BOA, İrade.Şûrâ-yı Devlet 507. 212 Herem, toplum dışına atılma cezasıdır. Ceza süresi bitince ya da ceza gerekçesi ortadan kalkınca, Herem, kaldırılmaktadır. 213 Borovaya 2012, 13. 214 Resmi nitelikli olan Türkçe basının bir kamuoyu oluşturma girişiminde bulunması söz konusu değilken; Türkçe dışı basın her konuya değinerek dinamik bir kamuoyu oluşturabilmektedir. Ayrkntılı bilgi için bkz. Koloğlu 1985, 72-76. 215 Bora 1995a, 174. Koloğlu 1985, 75. Bkz. Ebüzziya 1985, 42. 56 Doğudaki Yahudilerin, çağdaş ve modern eğitim kurumlarına kavuşmasını sağlayan kuruluş, 1860’ların başında Paris’te kurulan Alliance Israélite Universelle’dir. Faaliyetlerinde de oldukça başarılı olmuştur. Nitekim, Birinci Dünya Savaşı’nın arifesinde, Alliance, Batıda Fas’tan Doğu’da İran’a kadar uzanan bir coğrafyada, her iki cinsiyetten 43.700 öğrencisi olan 183 okula sahiptir. Hatta, neredeyse, her Türk Yahudi cemaatinin bir Alliance okulu mevcuttur216. Ayrıca, Yahudi cemaati yönetimleri tarafından kurulan Talmud Tora okulları ile bu okulların eğitim programları üzerinde de nüfuz elde etmiştir. Alliance okulu öğrencilerine dağıtılan ilk kitap, Le Petit Français şu sözcüklerle başlamaktadır: Fransa, anavatanımız güzel bir ülkedir. Sonra öğrencilere, İnsan Hakları, Hugo, Lamartine, ansiklopediler ve klasikler ülkesi olan bu ülkeye, yani Fransa’ya, saygı göstermeleri öğretilmektedir217. Ancak naklettiklerimiz, ne Yahudi geleneğinden ne de Osmanlı vatanseverliğinden kopuşu ifade etmez. Tam tersine, Alliance eğitim programı, Yahudiliğin öğrenilmesi üzerinde ısrarla durmaktadır. Hatta, Alliance’ın çizdiği Alliance okulu mezunu profili şöyledir: Yahudi tarihi ve geleneği hakkında kapsamlı bilgi sahibi olan, Türkçenin yanı sıra Fransızcayı da akıcı bir şekilde konuşan, sadık bir Osmanlı vatandaşı olması beklenen modern Sefarad Yahudisi218. Okullarda verilen eğitim Fransızcadır. Buna rağmen Osmanlıca derslerine ve Ladinonun kullanımına devam edilmiştir. Gerçi Osmanlıca eğitimi de verimli değildir. Fakat sonuçta, bu okullar vasıtasıyla gazete ve kurgu öykü okumaya istekli bir izleyici kitlesi oluşmuştur. Dolayısıyla Alliance Israélite Universelle, modern Ladino baskı kültürünün ve gazete yayınının gelişmesine katkı sağlayan son derece önemli bir kurumdur219. İzmir’de 1871 ile 1907 tarihleri arasında, yayımlanan gazete ve dergiler, Esperansa, La Verdad, Üstad, Le Nouvelliste / El Nuvalista, Meserret ve El Komersayal’dir. Adlarını zikrettiğimiz gazetelerde kullanılan diller, Ladino, Osmanlıca/Türkçe ve Fransızcadır220. 1887 tarihinde, İsak Kohen, İzmir’de Raşi harfleriyle Türkçe basılacak bir gazete yayınlamak için başvuruda bulunmuştur221. Bu gazetenin, yayımlanıp yayımlanmadığına ilişkin somut bir veri mevcut değildir. İsak Kohen, ya Abdülhamit’in sansür politikasıyla engellenmiş ya da, mali olanaksızlıklar yüzünden girişiminden vazgeçmiştir222. Kohen’in Türkçe gazete yayınlama girişiminin, Alliance’ın yaşanılan coğrafyanın dilinin öğrenilmesine ilişkin izlediği politika sonucu gerçekleşmesi muhtemeldir. Öte yandan Osmanlı otoritesi tarafından, 1886 tarihinde Milel-i Gayrimüslime ve Ecnebiye Okulları Müfettişliğini oluşturulmuştur223. Türkçenin yaygınlaştırılması konusunda, otorite tarafından sürdürülen çalışmalara, 1887 yılından itibaren İzmir Yahudilerinin de katkıda bulunmaya başladığı düşünülebilir. Çünkü 1889 tarihinde yayımlanmaya başlayan Üstad gazetesi, Raşi alfabesiyle Türkçe basılmıştır. Bir eserde ise 1871 yılında İzmir’de yayımlanan La Revue d’Orient gazetesinden söz edilmektedir224. Eserin adı, Hülya Baykal, Türk Basın Tarihi’dir225. Diğer taraftan, Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde yer alan iki belgede, Rafael Amado’nun İzmir’de aynı ada sahip bir gazete yayımlama girişiminden söz edilmektedir226. Temmuz 1908 ile Mayıs 1909 tarihleri arasında, Fransızca ve İbranice dilinde yayımlandığını tahmin ettiğimiz bu süreli yayın hakkında herhangi bir somut veri mevcut değildir. Ziyad Ebüzziya, Ali Nihad Öz’den aktararak, İzmir’de İbrani harflerle Türkçe yayımlanan Zeman (1872) ve Eride-i Erceke (1876) gazetelerinin adlarını vermektedir227. Öte yandan, Moise Franco, İstanbul’da, anonim bir yayıncı tarafından İbranice alfabe kullanılarak Türkçe basılan Zaman adlı bir gazeteden söz etmiştir. Zaman konusunda başka bir kaynağa rastlanmamış olması, aynı yıl, 1872’de İstanbul’da yayımlanmaya başlanan ve Türkçe adının karşılığı zaman olan El Tiempo gazetesini akla getirmektedir. Eride-i Erceke adlı gazeteye ilişkin herhangi bir bilgiye ve veriye ulaşılamaması ise aktaran yazarın okuma hatası ya da kitabın baskı hatası seçeneklerini akla getirmektedir. Ayrıca, 1876 tarihinde yayımlanmaya başlayan Ceride-i Tercüme adlı gazetenin kastedilme ihtimali de dikkate alınmalıdır228. 16 Şubat 1887 (R. 4 Şubat 1302/H. 22 Cemaziyelevvel 1304) tarihinde İtalyan vatandaşı olan Aron Hazan Maarif Nezaretine bir dilekçe yazarak Fransızca La Nover Ottoman (?) adlı bir gazete yayımı için ruhsat talebinde bulunmuştur229. Bu gazetenin yayın iznini alabilmesi için, eksik teslim edilen başvuru dosyasının tamamlanması gerekmektedir. 17 Eylül 1888 tarihinde eksik belgeler 222 216 Borovaya 2012, 12. 217 Borovaya 2012, 12. 218 Borovaya 2012, 12. 219 Borovaya 2012, 12. 223 Polat 2021 35-36. Rodrigue 1986, 18-19. Kodaman 1980, 66-67. 224 Ayrıntılı bilgi için bkz. Güleryüz 2015, 36. 225 Hülya Baykal, Türk Basın Tarihi, Tanzimat, Meşrutiyet, Milli Mücadele Dönemleri, İstanbul 1990. 226 BOA, DH. MKT. 2634/82. M. 13 Ekim 1908 (H. 17 Ramazan 1326). 227 Ebüzziya 1984, 42. Bora 1995a, 174. 228 Bora 1995a, 174. Güleryüz 2015, 35-36. 220 Bora 1995a, 175. Güleryüz, 1850 tarihli Annuaire des Deux Mondes’te, o yıl İstanbul’da ve İzmir’de, birer Ladino gazetenin varlığından söz edildiği bilgisini vermektedir. Güleryüz 2015, 31. 221 57 Hizmet, 2 Kasım 1887. Bora 1995a, 174-175. Bora 1995a, 175. 229 BOA, DH.MKT.1522/38. 58 Aron Hazan’dan talep edilmiştir230. Bu belgelerin tamamlanıp tamamlanmadığına ve söz konusu gazetenin yayımlanıp yayımlanmadığına ilişkin somut bir veri ve bilgi mevcut değildir. 1890 tarihinde ise Yomtov Abulafya ve Salamon Eskenazi tarafından yayımlanan El Progreso231 gazetesinin mevcudiyetinden söz edilmektedir232. Ancak, gazetenin varlığını kanıtlayan somut bir bulguya henüz ulaşılmamıştır. Aydın Vilayet Salnamesinin Hicri 1296 (1879) ile Miladi 1927/28 tarihleri arasında İzmir süreli basınının sayılarına ilişkin tarama yaptık233. 1879 tarihli salnameye göre, İzmir’deki gazetelerin sayısı on iki; Yahudi gazetesinin sayısı ise birdir. Bu gazetenin adı, La Buena Esperansa’dır234. Salnamenin Hicri 1297 (1880) tarihli sayısında da, İzmir’deki tek Yahudi gazetesi olarak La Buena Esperansa’nın adı verilmektedir235. Salnamenin Hicri 1319 (1901) tarihli sayısında kentteki gazetelerin sayısı on yediye; Yahudi gazetelerinin sayısı üçe yükselmiştir: Esperansa, Meserret ve Nuvelista236. 1905 tarihli Maarif Salnamesi, İzmir’de bulunan Yahudilere ait gazetelerin adlarını verirken, sadece El Nuvelista ve Esperansa’nın varlığından bahsetmektedir. Öte yandan aynı tarihe ait Aydın Vilayet Salnamesine göre, İzmir’de 3 Yahudi gazetesi yayımlanmaktadır: Esperansa, La Nuvelista ve Meserret237. İzmir’de Maltızlar içinde matbaa sahibi olan Gad Franko tarafından, 20 Aralık 1905 tarihinde, günlük, Ladino, ticaret, sanayi ve havadisten bahsedecek olan Lanor gazetesinin yayımı için başvuruda bulunulduğu ve M. 20 Aralık 1905 tarihinde yayımına ilişkin ruhsat verildiği hakkında arşiv kaydı mevcuttur238(Bkz. Belge 4). Ne yazık ki, bu gazeteye de ulaşma imkanımız olmamıştır239. 230 BOA, DH.MKT.1544/19. 231 İlerleme ya da Terakki. 232 Güleryüz 2015, 54. 233 İSAM’a ait dijital site aracılığıyla Aydın Vilayet Salnamelerinin külliyatına ulaşmak mümkündür. 234 Aydın Vilayet Salnamesi 1296(1879), 67. 235 Aydın Vilayet Salnamesi 1297 (1880), 80. 236 Aydın Vilayet Salnamesi1319 (1901), 93. 237 Aydın Vilayet Salnamesi1323 (1905), 90. 238 BOA, Y. A. RES. 134/58. Rumi 7 Kanunuevvel 1321 (Miladi 20 Aralık 1905) ve Rumi 26 Kanunuevvel 1321(Miladi 8 Ocak 1906) tarihli iki adet belge mevcuttur. 239 1902 ile 1906 tarihleri arasında, El Nuvelista gazetesinin Frankolar tarafından kiralanarak yayımlandığını biliyoruz. Öte yandan, 1906 tarihinde Frankolar tarafından yayımlanmaya başlayan El Komersiyal gazetesinin mevcudiyeti hakkında da bilgimiz var. Lanor gazetesi ya farklı bir gazete olmalıdır. Ancak yayınlanan sayılarına ulaşamadık. Ya kira süresi sona eren El Nuvelista gazetesiyle ilgilidir. Belki yepyeni bir formatta çıkarmak üzere satın almak istemişlerdir. Ya da, El Komersiyal gazetesi Lanor adıyla yayımlanacakken; sonradan fikir değiştirilmiş ve El Komersiyal adı seçilmiştir. 59 C-II. Meşrutiyet Dönemi Yahudilerin Osmanlı vatanseverliği, yıllardan beri ifade edilir. İkinci Abdülhamit döneminde de, hem sansür altındaki Yahudi gazetelerinde, hem Alliance öğretmenlerinin yazışmalarında, Sultan Abdülhamit’in liberalizminden ve özellikle Yahudilere gösterdiği korumacı tavrından övgüyle bahsedilmiştir. Sultan’ın doğal afetlerde zarar gören Yahudi cemaatine sübvansiyonlarla yardım ettiği doğrudur. Rus pogromlarından zarar gören Yahudilerin Osmanlı topraklarında misafir edilmesi de engellenmemiştir240. Misafir edilenler, özellikle 1881 yılında Çar II. Aleksander suikastının ardından Ukrayna’dan ve 1903’de Kişinev’deki olaylardan kaçan Rus Yahudileridir. Osmanlı yetkililerinin, kan iftirasına uğrayan Yahudileri koruduğu ve Yahudi okullarını ziyaret ettiğinde, çalışanlara övgüler yağdırdığı da doğrudur. Yahudiler ise muhafazakâr ve tutucu bir hükümete rağmen, Osmanlı İmparatorluğu’nda birçok Hristiyan ülkesinde olmadığı kadar mutlu olduklarını düşünmektedir. Onlara göre Yahudi cemaatinin mevcudiyeti, Osmanlı Devleti’nin mevcudiyetine bağlı ve bağımlıdır. 1897 yılındaki Türk-Yunan Savaşı sırasında, sinagoglarda bürolar tesis edilmiş; Yahudi gönüllüler askere yazılmış ve fon oluşturmak için bağış toplamışlardır. Öte yandan, her ülkede olan politik arenaya özgü nitelikleri de göz ardı etmemek gerekir. Abdülhamit ve Jön Türk taraftarı olan, kısacası iki farklı görüşe sahip Yahudiler de mevcuttur. 1908 yılının Temmuz ayında Jön-Türkler iktidarı ele geçirdiği zaman, Osmanlının diğer kentlerinde olduğu gibi İzmir’de de bir coşku patlaması yaşanmıştır. Yahudilerin büyük bir bölümü, sevince dahildir. Çünkü İttihatçı ideoloji, Yahudi cemaati yöneticilerinin ideolojisiyle büyük ölçüde örtüşmektedir: Tüm Osmanlı tebaası eşit vatandaş konumuna gelmeliydi. Batı Avrupa demokrasilerine benzer biçimde Osmanlı İmparatorluğu anayasal bir monarşiye dönüşmeliydi241. Nitekim İzmir’de kurulan İttihat Terakki Cemiyeti Şubesine de, İzmirli pek çok Yahudinin üye olduğu tahmin edilmektedir. Düzenli olarak bu şubeye giden, her gidişinde bağışta bulunan ve İttihat Terakki tüm faaliyetlerine bizzat dahil olan Yahudilerin büyük bir bölümü, bazı İttihat Teraki yöneticilerinin, özellikle 1913 tarihinde başlayan sert ve çelişkili tutumlarından dolayı, cemiyetten uzaklaşmaya başlamıştır242. Büyük bir hayal kırıklığının oluştuğu aşikârdır. Osmanlı Yahudi Cemaati’nin, 1908 yılından itibaren İttihat ve Terakki tarafından yönlendirilen ekonomik, kültürel ve siyasal politikaları; diğer gayrimüslim 240 Bu konuda Osmanlı Yahudi Cemaati’nin girişimleri, özellikle 400. Yıldönümü etkinliklerinin düzenlenmesi ile ilgili 1892 tarihli girişimleri de göz ardı edilmemelidir. Konuya ilişkin ayrıntılı bilgi bu kitapta, ilgili bölümde mevcuttur. 241 Nahum 2022, 38. 242 Bunis, 2021, 373. Ayrıca bu konuda kitabımızın sonuç bölümüde bilgi mevcuttur. 60 cemaatlerden fazla desteklediği bilinmektedir. Yahudi Cemaati’nin tutumunu, İzmir’in Türkçe basınında yazan Yahudi gazetecilerin makalelerinden veya Yahudi basınının yayınlarından izlemek mümkündür243. Mebusan Meclisinde Rum, Ermeni ve Slav mebusların İttihad ve Terakki’ye muhalif gruplar oluşturduğu; Rum basınının ikiye bölündüğü ve bir kısmının Yunan çıkarlarına hizmet ederken, bir kısmının Meşrutiyeti yıkmaya çalışanları hainlikle itham ettiği; 1911 yılında Rum, Ermeni ve Arapların İttihat ve Terakki’yi yenilgiye uğratmak amacıyla Hürriyet ve İtilaf Fırkası’nı desteklediği bir dönemde gerek Yahudi gazetecilerin gerek Yahudi basınının ılımlı ve destekçi tutumunun İttihat ve Terakki’yi memnun edeceği aşikârdır. 1910 yılında Şinasi, İttihat ve Terakki’nin Yahudi cemaati ve diğer gayrimüslim cemaatlerin tutumuna ilişkin görüşlerini şöyle dile getirmektedir: Musevilerin bu mühimme-i lisaniyeye, Osmanlıca tahsiline gereği gibi ehemmiyet vermekte oldukları böyle birçok delail ile sabitdir, bunlar bütün Osmanlılık namına şayan-ı takdir ve teşekkürdür. Ne olurdu, bu gibi vatanperverine arzular, gayretler diğer gayrimüslim vatandaşlarımızda, tahsisen Rumlarda da olsaydı!.. 244. Durum böyle olunca, İttihat ve Terakki’nin Balkan savaşları yenilgisinden sonra Anadolu’da milli burjuvaziyi, başlangıçta Türklerden ve Yahudilerden oluşturmaya çalışması; Anadolu’ya bir Yunan çıkarması tehdidinin bulunduğu 1913 yılında, bölgedeki Yahudileri de silahlandırması kararı gayet makul bir karar olarak değerlendirilebilir. Bu örnekler, görünüşte de olsa, İttihat ve Terakki’nin Yahudi cemaatine duyduğu güveni gözler önüne sermektedir. Konuya açıklık getirmek amacıyla, aşağıda, İstanbul El Tiempo gazetesinde Türkiye Musevilerinin Osmanlılaşması başlığı ile yayınlanan makalenin bir bölümünü veriyoruz: Dinimiz, vicdanımız ve her türlü esbabın fevkinde fermandar olan ihtiyâc-ı bekamız şu büyük millet-i Osmaniyyeye bütün samimiyetimizle rabtve kalb eylememizi, yani bizi bize birleşdirmemizi emrederler. Vatan, üzerinde doğduğumuz zemin-i mukaddestir; hâb-ı ebedimize dalacağımız sine-i müşfiktir. Aynı zemin üzere büyümüş olan evlâd-ı vatan da bizim hakiki kardeşlerimizdirler. Vatan-ı müşterekin umum-u evladı şu hakikati, şu hak ve adaleti layıkıyla takdir edecekleri vakittir ki şüphesiz kendilerini aynı aile efradından ad ederek birbirlerine muavenet edecekler, elemlerine meserretlerine iştirak eyleyeceklerdir. Vatan-ı müşterek evladının şu kanaati kesb edüp teavün ve muhabbet-ı mütekabile gibi hissiyat-ı ulviyye ile mütehassıs olmaları ancak onların münasebat-ı daimede bulunmalarına, birbirleriyle dertleşip 243 İkinci Meşrutiyet döneminde Hizmet ve Ahenk gazetelerinde yazan Gad Franko, Hizmet, İttihad ve Köylü gazetelerinde yazan Selim Mizrahi, Ahenk gazetesinde yazan Hizkiya Franko’nun makalelerinin içeriğini, Osmanlı Birliği ve Yahudilerin Osmanlılaşması, Türkleşmesi fikri oluşturmaktadır. Bkz. Bora 1995a, 178. 244 61 kalplerini açmalarına, efkâr ve tahassüsatını yekdiğerine ifade ve tebliğ edebilmelerine vabestedir. Bu netice-i mesudeye vasıl olabilmek için ise ve-sait-i mevcude meyânında başlıcası lisandır. Zannederiz ki lisanın derece-i te ‘siri hatta dinimizin te’şirinden balalardır. Muhtelif lisanlarla mütekellim oldukları içün anlaşmaktan mahrum kalan iki kardeş; dertlerini birbirlerine anlatıp tefekkür ve teessüratını, meserret ve elemlerini, hatta sırlarını yekdiğerine bildirmeğe muvaffak olmuş iki yabancıdan daha az müttehit daha az müşfik olurlar. Millet-i Muazzama-yi Osmaniyi teşkil eden anasır-ı muhtelifenin hakiki, samimi, tabi’i ittihadı ise ancak umumi tarafından bellenmiş lisan-ı müşterek sayesinde münasebat-ı hususiyye ve daimede bulunmalarıyla mümkün’ül husŭldür. Şu büyük Heyet-i Osmaniyeye mensubiyetle müftehir olan Musevi efradı ise Osmanlı lisanını elde etmek için herkesten ziyade ibraz-ı himmet ve sür›at etmeleri lazımdır. Herkesten ziyade diyoruz; çünkü onların şimdiye kadar beyinlerinde olsun birbirleriyle anlaşmağa vasıta olacak bir dilleri yokdu. Bu fikre karşı ısrar etmek hata-yı mahzdır; çünkü zannederiz ki fikrimiz musib, ulum ve fünŭn-u hazıraya her cihetle muvafıktır. Bu hakâyik-i bedihiyedendir. O derecede ki bu babda birfikr-i sahih peyda edebilmek içün milel-i medeniyyeye bir kerecik atf-ı nigâh-ı ibret eylemek kifayet eder. Zira bilhassa lisan sayesindedir ki, insanlar birleşip siyasi heyetler, yani milletler teşkiline muvaffak olmuşlardır. Birleşmiş bulundukları memleketin dilini lisan-ı maderzad olmak üzere kabul etmiş bulunan Museviler hallerinden daima memnun kalmışlar ve ırk-ı millilerine bahşı şeref eden şu nokta-i hakikatin iradesine vesile olmuşlardır: Herhangi bir memlekete muhaceret eden Museviler oradaki hükümetten gördükleri derece-i hürriyet ve müsaedat nisbetinde o memleket insanını öğrenmeğe sarf-ı nakdine-i himmet ve gayret ederler. Calib-i dikkattir ki Musevilerin İngilizleşip Amerikanlaşması akvâm-ı saire efrâdına nispetle daha büyük bir süratle vuku’a geliyor. İşte mensup oldukları memleketlerin lisanlarını kabul ile terakkilerine hizmet etmiş olan Fransa, İngiltere, Almanya ve İtalya Musevileri ne kadar sağlam, ne derece parlak bir mevki’-i mümtaz işgal eylemekte oldukları meydandadır. Mülk-ü vasi’-i Osmani, yalnız Müslimlerin, yalnız Hristiyanların değil Musevilerin de vatanı, vatan-ı muazzezidir. Fakat bu, bir şarta muallak: Osmanlı sıfatını bilıakkın iktisab eylemekle! O sıfatı ihraz ise, ancak Ahenk, 13 Eylül 1326. Bora 1995a, 178. 62 lisan sayesinde mümkündür. Ey Türkiye Musevileri! Artık Osmanlılaşalım, Osmanlı lisanını öğrenmek suretiyle Osmanlılaşalım...245. La Boz del Pueblo ise şöyle yazmaktadır: Vatan aşkı, yüreğinde bir kimse için taşıdığın aşktan da anne ve babana duyduğun sevgiden de daha güçlü olmalı246. Uluslararası krizlerden biri olan 1911-1912 Türk-İtalyan Savaşı sırasında, Yahudi gazetelerinde, Osmanlı Devleti’nin gücünü ve büyüklüğünü vurgulayan; Tripoli’deki (Trablusgarp) Türk Ordusu’nu yücelten makaleler yayınlanmıştır. Hatta bu makalelerin bir bölümündeki ifadeler, okuyucuların kendilerini vatan için feda etmesi talebini yansıtmaktadır, Ünlü bir Ladino şarkıdaki dizeler, oldukça hararetli bir vatan sevgisini dile getirmektedir: Kılıcımızı çekip Tripoli’ye gideceğiz. Türkiye aşkıyla, düşmanla çarpışmak üzere, savaşa gidiyoruz247. Ancak, her şeyin değişeceğini ve artık her şeyin iyiye gideceğini uman İzmir Yahudilerinin hayal kırıklığına uğraması için, birkaç ayın geçmesi yetmiştir: Belediye politikaları gevşektir; kanalizasyonlar taşmaktadır, çöplerin alınması düzenli olarak yapılmamaktadır; eğitim sistemi adaletsizdir, reformlar yeterince hızlı yapılmamaktadır ve toplumlararası birlik, bir mite dönüşmüştür. En önemli problem ise zorunlu askerlik hizmeti meselesidir248. Ayrıca, eski Yahudi mezarlığı (Maşatlık) arazisinin mülkiyetine ilişkin Vali Rahmi Bey ile İzmir Yahudi Cemaati arasında uzun yıllar devam eden sürtüşme başta olmak üzere bazı İttihat Terakki yöneticilerinin çifte standartlı haksız ve hukuksuz uygulamalarının sonucu hayal kırıklığıdır. Bu büyük hayal kırıklığının Siyonizm propagandası yapanların etkinliğine ve başarısına ortam hazırlaması muhtemeldir. Nitekim, Alexandre Benghiat’ın anılarından, sadık bir Osmanlıcı ve Türkçü olan Yahudilerin bir bölümünün Siyonizme olan eğilimin sebeplerini takip etmek mümkündür249. Benghiat’ın da sadık bir Osmanlıcı ve Türkçü iken; Siyonizm taraftarına dönüşümünün safhaları, anılarında mevcuttur. O tarihten itibaren Benghiat, Yahudi cemaatinin üyelerini Siyonist davayla özdeşleşmeye teşvik etmeye başlamıştır: Vandiera (G. Vandiera) djudía (Yahudi Bayrağı) renkli olarak El Meseret’in sayılarından birine girmiş, altına İsrail Devleti’nin milli marşı olacak olan Hatikvah’nın İbranice metninin tamamının Ladino çevirisi verilmiştir250. Siyonizm 245 63 Aktaran Ahenk, 31 Temmuz 1325. 246 Nahum 2022, 49. 247 Nahum 2022, 49. 248 Nahum 2022, 49. 249 Bunis 2021, 355-384. 250 Bunis 2021, 376. propagandasının öncüleri, önce, İzmir’de, Birinci Juderia’da meskŭn, Rusya, Romanya ve Polonya göçmeni Aşkenaz Yahudileri ile Alman kökenli Aşkenaz Yahudileri arasında faaliyet göstermeye başlamıştır. Ayrıca, yetenekli konuşmacılar tarafından, tüm İzmirli Yahudilere hitaben, aşina olunan dil, Ladino dilinde söylevler verilmiştir251. Bunis ve Karkason, Meşrutiyet döneminde Osmanlı Yahudi Cemaati’ni meşgul eden tartışmaların taraflarını üç gruba ayırmaktadır: Asimilasyoncular, Siyonistler ve Sosyalistler. Alliance Israélite Universelle okullarından mezun olanlar, her üç grupta da ön plana çıkmaktadır. Yahudi basını ise, tartışma ve mücadelenin arenasına dönüşmüştür. Mütareke ve işgal dönemlerinde de basın, arena rolünü üstlenmeye devam edecektir252. Siyonizm propagandasına karşı çıkan cemaat yöneticileri, önce, propaganda yapanları aşağılamışlardır. Onlara, binlerce naif bilinci hipnotize eden beyinsizler diye hitap etmişlerdir. Bir ütopya, tehlikeli bir illüzyon olarak niteledikleri Siyonizm’in yerleşim için öngördüğü Filistin’i, sadece birkaç on bin kişilik Yahudi nüfusun barınabileceği, verimsiz, kumların ve kayalık arazilerin bölgesi olarak nitelemişlerdir. Herhangi bir toprak talebinde bulunmadıkları halde; bu faaliyetlerin, bir Yahudi sorunu olarak algılanması ihtimali onları endişeye sevketmiştir. Siyonizm propagandasının, Osmanlı topraklarında yeni bir etnik azınlığın ortaya çıkmasına yol açması ve bu sonucun, otorite tarafından tehlikeli olarak nitelendirilmesi ihtimalinden dolayı tedirgindirler. Bu yüzden, Yahudiler, İmparatorluğun sadık fertleridir algı ve yargısının değişmemesi için, her fırsatta, Yahudi olmaktan öte biz önce Osmanlıyız diyerek Osmanlılığı vurgulamışlardır. İzmir’de yayımlanan Yahudi gazeteleri ise adeta ortak bir yayın politikası izlemiştir: Filistin, her an patlamaya hazır bir bölgedir. Burada, Avrupalı güçlerin ekonomik ve politik menfaatleri vardır. Üstelik, Araplar arasında, milliyetçilik cereyanları yayılmaya başlamıştır. Gelecekte bu bölgede, çatışmaların yaşanması kaçınılmazdır. İzmir’de yayımlanan Yunan basını ise sevinçle şunu yazmaktadır: Yahudiler, İmparatorluğun gözdesiydiler. Şimdi ise, ayrılıkçı düşüncelerin olağan şüphelileri ilân edildiler253. Bu yüzden Osmanlı Yahudi Cemaati yöneticileri, Siyonizm propagandasına muhalif bir tutum izleyerek, bu tutumlarını merkezi otoriteye yansıtacak formül geliştirmiştir. Eğer propaganda amaçlı bir halk gösterisine, yüzlerce kişi katılırsa; vatanseverliklerini vurgulayan ve Siyonizm’i lanetleyen telgraflar çekmektedirler. Araştırmacılar tarafından Siyonizm yanlısı olarak nitelendirilen El Nuvelista, cemaat yönetiminin tepkisine adeta ateş püskürmektedir. Anti Siyonist olarak tanınan La Boz del Pueblo ise en son Kahrolsun 251 Nahum 2022, 50. 252 Karkason 2022, 336.Siyonizm’e ilişkin 1901 tarihinden itibaren İstanbul’da meydana gelen gelişmeler ve Alman Aydınlanma hareketi olarak tanınan, Siyonistleri ve B’nai Brit’i destekleyen Hilfsverein der Deutschen Juden hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Benbassa 1992, 88-89. 253 Nahum 2022, 51. 64 Siyonizm manşeti atarak, propagandaya karşı son noktayı koymuştur. Gazeteler arasındaki polemikler, zaman zaman hakaret seviyesine ulaşmaktadır. Bu durumda, cemaat yöneticileri devreye girmektedir. Yönetim, cemaatimiz bünyesinde sükûn ve ahengin hüküm sürmesini arzuladığımızdan ve bazı gazete müdürleri arasında gözlenen polemik ve tartışmaların yarattığı ayrılıkların cemaatimize zarar verebileceğini düşünerek bu kavgayı sona erdirecek önlemleri almak üzere… araya girme gereksinimi duymuştur. Aron de Yosef Hazan, Şlomo Sarfati, Rafael Levi, Selim Mizrahi, Jozef Estrugo ve Rafael Arditi’den oluşan, Rabbi Hayim Albağli ile Rabbi Bensiyon Habif’in de katıldığı ve tüm Yahudi basını ile yazı işleri müdürlerinin davet edildiği bir toplantıda konular açıkça tartışılmış ve kendilerini hakarete uğramış addeden tüm taraflar barıştırılmıştır. Tarafların, İzmir cemaatinin iyiliği ve gelişmesi için tam bir fikir birliğine vardıklarını belirten tutanak, yukarıda anılan kişilere ek olarak Yakov Algrante, Aleksandre Benghiat, Moiz Benghiat, Jozef Benghiat ve Rabeno Kuriel tarafından da imzalanarak La Buena Esperansa, El Nuvelista, El Meserret, La Boz del Pueblo, El Pregonero ve El Soytarı gazetelerinde yayımlanmıştır254. 1911 tarihinden itibaren Osmanlı devletinin kesintisiz bir savaş sürecinin (Türk-İtalyan Savaşı, Balkan Savaşları ve Birinci Dünya Savaşı) içine girmesi dolayısıyla, Siyonizm meselesi, bir süreliğine ikinci plana itilecektir255. İkinci Abdülhamit döneminde, iç basının tam kontrolü ve dışarıdan yayın gelmesinin engellenmesi sağlanarak, basında Karantina Uygulaması başlatılmıştır. Bir benzetme yaparsak, mikroplardan arındırılırsa hastanın yeni rahatsızlıklara uğramayacağı ya da öldürücü komplikasyonlar çıkmayacağı varsayılmıştır. ‘Bitkisel’ de olsa, yaşamının aynen sürüp gitmesinin yeğ tutulduğu256 anlaşılmaktadır. Bu süreç, toplumsal çelişkileri ortadan kaldırmamıştır. Tam tersine şiddetlendirmiş; biriktirerek, patlamaya gebe bırakmıştır. Aslında İkinci Abdülhamit, basının yaygınlaşmasına muhalif değildir. Fakat onun arzu ettiği basın, tek sesli ve Yıldız Sarayı’nın mutlak kontrolü altında bir basındır. Bu standartlaşma girişimlerine karşılık, basının, kendi yapısının doğal niteliklerinden faydalanarak, işlevlerine bir dinamizm vermeye çabaladığı görülmektedir. Avrupa’dan en son sistem dizgi makinelerinin getirilmesi ve daha fazla fotoğraf basarak, okuyucuların dikkatinin çekilmeye çalışılması, 254 Mizrahi 24 Aralık 1953. Güleryüz 2015, 71. dinamizm çabasına ilişkin örnekler arasında sayılabilir 257. İkinci Meşrutiyet’in ilânı, Osmanlı toplumunda adeta bir fikir patlaması şeklinde kendini göstermiştir.Yeni dönem, kısa ve öz şu sözcüklerle ifade edilebilir: …her aklından geçenin, her canı çekenin, sokak başına çıkıp nutuk çekmesi gibi, gazete ve dergi de çıkarılmaya başlanmıştır258. 25 Temmuz 1908 tarihinde günün gazetelerini sansürün ön kontrolüne sunmadan piyasaya süren İstanbul basını, bu eylemiyle basın rejimini değiştirmiştir. Osmanlı basınındaki özgürlük ve çok çeşitlilik, artık yeni dönemin baskın özelliklerinden biri olacaktır. Bu dönemde, Türkçe ve yabancı dilde yayınlanan gazetelerin sayısı hızla artacaktır259. Ancak, aralarında, bir ya da birkaç sayı yayınlanıp kapanan yayınlar da mevcuttur. Bu yüzden döneme, basın patlaması değil; basın çılgınlığı adını yakıştırmak, çok daha isabetli bir tanım olacaktır. Bu dönemde, sadece İstanbul’un basım yayın faaliyetine ilişkin verilen rakamlara göz atalım: 1908 ile 1909 yılları arasında, 353 gazete ve dergi yayınlanmıştır. İzmir’de ise 1908 tarihinde yayınlanan gazetelerin toplam sayısı 21’dir260. İkinci Meşrutiyet ilân edildikten sonra, Ağustos ve Eylül aylarında ülke çapında imtiyaz verilen gazetelerin toplam sayısı ise 200’dür. Bu sayılara, ülkenin dört bir yanında yayına giren gazete ve dergilerin de ilave edilmesi gerektiği göz ardı edilmemelidir. Demek ki, yüzlerce yayının mevcudiyeti söz konusudur261. İkinci Abdülhamit Rejimi’ne son veren II. Meşrutiyet’in ilânı, uyumuş gibi görünen Osmanlı toplumunda birikmiş dinamizmin ani bir patlamasından başka bir şey değildir. Dinamizm, süreli yayınların sayılarının ani ve yüksek artışında da gözlemlenmiştir. 25 Temmuz 1908 tarihinde, gazetelerini sansürün ön kontrolüne sunmadan piyasaya süren İstanbul basını, bu eylemiyle basın rejimini değiştirmiştir. Yeni dönemin özelliklerinden biri, Osmanlı basınında özgürlük ve çok çeşitlilik olacaktır. Bu dönemde, Türkçe ve yabancı dilde yayınlanan gazetelerin sayısı hızla artmıştır. Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde, yayın başvurusu yaptığı için adları saptanan ancak yayınlanıp yayınlanmadığına ilişkin herhangi bir veriye ulaşılmayan gazete ve dergiler mevcuttur. Arşiv belgelerinin büyük bir bölümü, sadece yayın başvurusunu ve yayın başvurusunda bulunan kişi hakkında yapılan araştırma sonuçlarını içeren bilgiyi arz etmektedir. Öte yandan Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde ve İzmir Osmanlıca basınında başvuru kayıtlarına ulaştığımız yayınlar, Yosef Romano tarafından çıkarılmak istenen Sada-yı Alem; Alber Tarika’nin hukuk konulu 257 Koloğlu 1985, 87-88. 258 Koloğlu 1985 89. 259 Bora 1995a, 176. 255 1917 tarihli Balfour Deklerasyonu’nun etkileri için bkz. Nahum 2022, 51.Mondros Mütarekesi imzalandıktan sonra, İstanbul ve İzmir kentlerinde kurulan dernekler ve süreli yayınlar vasıtasıyla gündeme getirilen Siyonizm konusuna, ileride değineceğiz. 256 84. 65 Koloğlu 1985, 82. Ayrıca, kontrollü basın rejiminin ülkedeki olumsuz etkileri için bkz. Koloğlu 1985, 82- 260 Aydın Vilayet Salnamesi 1326 (1909), 208-209. 261 Koloğlu 1985, 90. 66 ve Türkçe, Fransızca olarak iki dilli basılan Hukuk adlı dergisi262(Bkz. Belge 53); Ladino basılan El Pregonero; Rabeno Kuryel ile İsak Kohen’in Türkçe yayımlanacak Corci adlı dergisidir263. Sada-yı Alem, La Boz del Pueblo adıyla; El Pregonero ise aynı adla, 1908 yılından itibaren yayımlanmaya başlamıştır264. Öte yandan, yayın isteğine red cevabı alan bir gazete mevcuttur: 2 Şubat 1902 tarihinde Dahiliye Nezareti’ne baş vurarak Osmanlı Musevileri adıyla Türkçe, Rumca ve Yahudice dillerinde bir gazete basmak ve yayınlamak talebinde bulunan, Rodos’ta Fransızca öğretmeni Avram Galante’ye izin verilmemiştir. 27 Mart 1902 tarihinde yazılan yanıtta gerekçe şöyle açıklanmıştır: İzmir’de yeterince gazete neşredildiği, yeniden gazete neşretmenin sansür muamelatında karışıklığa neden olacağı265. Aydın Vilayet Salnamesi verilerine göre, 1909 tarihinde İzmir’de Meserret, Esperansa, El Nuvelista ve El Komersiyal gazetelerinin yayını devam etmektedir266. İkinci Meşrutiyet döneminde, Osmanlı basınının aldığı ilk darbe, 16 Temmuz 1909 tarihinde yayınlanan Matbuat ve Matbaalar Kanunu’dur267. 13 maddeden oluşan ve 1931 yılına kadar yürürlükte kalan bu yasada önceki yıllarda uygulanan sıkı sansürü anımsatacak bir kısıtlama mevcut değildir. Buna karşın, devletin temelini sarsmaya yönelik yayının yasaklama ayrıcalığının verilmesi sayesinde, herhangi bir gazetenin istenildiğinde kapatılabilmesi için gerekçe hazırlanmıştır. Ayrıca, basın ve matbaalar üzerine, Dahiliye ve Maarif Nezareti’nin denetimi getirilmiştir268. Yasanın çıkarılması gündeme geldiği dakikadan itibaren, gazeteler ve çeşitli cemiyetler, yayınladıkları beyannameler, kaleme aldıkları makaleler vasıtasıyla, yasanın çıkarılmasına muhalefet ettiklerini ilân etmişlerdir. Ayrıca, İstanbul ve İzmir›de, yasayı protesto etmek amacıyla mitingler düzenlenmiştir269. 262 Bora 1995a, 176. Gallica, Revue du Monde Musulman 1909, 116. Güleryüz 2015, 71. Matbuat namına Hüseyin Rıfat bey, nutuk iradına başladığı bir sırada asker tarafından halk dağıtılmak istenmiş ise de, Kumandan Paşa’ya müracaat eden Komisyon-u Mahsus vasıtasıyla şu haksızlığın önü alınarak mitinge devam olunmuştur. Müteakkıben Doktor Mösyö Zervos, Taşnaksagan Fırkası namına bir zat, Yosef Ostrugo Efendi, Mösyö Emil Moret, Arsagang gazetesi sermuharriri ve zevat-ı saire tarafından Türkçe, Ermenice, Rumca, Musevice, Fransızca nutuklar irad ve hürriyetin ikamesi, Hürriyet-i Matbuatın vücuduyla kabil olduğunca izah edilerek Matbuat Kanunu şiddetle protesto edilmiş ve bu babda gerek Meclis-i Mabusan Reisi’ne ve gerek vilayetimiz mebuslarına aynı mealde telgraflar keşide olunmuştur270. Matbuat Kanunu, tüm Osmanlı basınını tedirgin etmiştir. Ancak buna rağmen, İkinci Meşrutiyet döneminin gazeteleri ve dergileri, Birinci Dünya Savaşı’na dek canlılığını ve hareketliliğini muhafaza edecektir. İkinci Meşrutiyet döneminde İzmir’de yayımlandığına ilişkin kesin verilere sahip olduğumuz Yahudi gazetelerinin ve dergilerinin adları, La Boz del Pueblo, El Progonero, El Cilveli, El Sorsilyon, Bayram, El Guion / Le Trait d’Union, La Boz de İzmir ve El Lavorador’dur. 1911 yılında Ufuk ve 1914 yılında ise Les Annales adlı gazetelerin yayımının başlamış olması gerekir271. Ancak gazetelerin mevcudiyetini gösteren somut bir veri henüz mevcut değildir. 25 Ağustos 1914 tarihinde, geçici bir yasayla, askeri sansürün izni olmadan ordu hareketleriyle ilgili haberlerin yazılması yasaklandığı zaman, mütareke dönemine dek sürecek olan, basında sakin ve suskun olarak nitelendirilebilecek bir dönem başlayacaktır272. The Sentinel273; 1915 tarihinde, İzmir’i ve İzmir Yahudi Cemaati’ni şöyle tasvir etmektedir: Smyrna’nın on iki mahallesinde, hatırı sayılır sayıda kardeşimiz yaşamaktadır... Nüfus, Rumlardan, Ermenilerden, Türklerden ve Yahudilerden oluşur.. Mevcut en son rakamlar, 201.000 olarak verilen toplam nüfusta, Yahudileri 25.500 olarak gösteren 1905 rakamlarıdır. En iyi bilinen gazete La Buena Esperanza olmak üzere düzenli olarak üç süreli yayın çıkmaktadır. Smyrna’nın İbrani matbaalarından Rabbinik 263 Ahenk, 6 Temmuz 1324. Hizmet 24 Teşrin-i evvel 1324. Hizmet 27 Teşrin-i evvel 1324. Hizmet 6 Teşrin-i evvel 1324. Bora 1995a, 176. 264 Benbanaste 1988, 62. Galante 1935, 13. Bora 1995a, 177. 265 BOA, DH. MKT. 485/41.2 Şubat 1902 266 Aydın Vilayet Salnamesi 1326 (1909), 208-209. 267 Osmanlı Basını, 1909 tarihinden itibaren, giderek şiddetini arttıran sansür uygulamalarından dolayı mağduriyet yaşayacaktır. Basında sansür uygulamasına ilişkin çarpıcı bir örnek, İstanbul’da hiciv gazeteciliği yapan ve şakacı, eğlenceli bir üsluba sahip olan gazeteci ve yazar Eliya Karmona’ya aittir. Bir Alliance okulunda birkaç yıl geçirdikten sonra, annesinin teşvikiyle yazar olmaya karar veren Karmona(1870–1931), sansürünün ona cinayet, soymak ve aşk sözcüklerini kullanmasını yasaklamasından dolayı, İstanbul’da bir yazar olarak yapabileceği hiçbir şey olmadığını hissettiğini açıklamaktadır. Bu yüzden, İskenderiye’ye gitmeye karar vermiştir. Bkz. Borovaya 2012, 143. 67 268 Bora 1995a, 176-177. 269 Bora 1995a, 177. 270 Hizmet, 1 Şubat 1324 (14 Şubat 1909). Bora 1995a, 177. 271 İttihad 9 Mart 1327 (22 Mart 1911). Benbanaste 1988, 62. Bora 1995a, 177. 272 Koloğlu 1985, 91. 273 Kısaca The Sentinel olarak adlandırilân ve 1911 tarihinden 1996 tarihine dek kadar The Sentinel Publishing Company of Chicago (Sentinel Pub. Co.) tarafından her Perşembe yayınlanan, haftalık,24 sayfadan oluşan bir gazetedir. Göçmen, Chicago Yahudi Cemaatinin gazetesidir. Chicago Yahudiliğinin geniş yelpazesine hitap etmiştir. Yerel konulara ek olarak, ulusal ve uluslararası Yahudi haberlerini de kapsayan yayınlar yapmıştır. 68 konular üzerine üç yüzden fazla eser basılmıştır. Hayırseverlerimizin büyük bir bölümü, bu cemaatin ihtiyaçlarını fark etmiştir. Moses Montefiore ve eşi oraya özel bir ziyarette bulunmuş; Baron Edmond de Rothschild, Baron de Hirsch ve eşi, cemaatle yakından ilgilenmişlerdir. Kentin bombardıman tehdidi altında olması, sanıldığı kadar korkunç değildir. Çünkü Smyrna, ilk günlerinden beri, en azından Yahudilerin orada yaşadığından beri, doğal afetler tarafından ziyaret edilmiştir ve bu afetlerin yanında bombardımanlar ılımlı görünmelidir. Depremler, yangınlar ve vebalar güzel, zengin ve tarihi kenti cesaret kırıcı sıklıkta ziyaret etmektedir274. D-Mütareke Dönemi Mondros Mütarekesi’nin imzasından bir gün sonra, İstanbul’un Müttefikler tarafından işgal edilmesinin, İstanbul’un gayrimüslim ve yabancı basınını aktifleştirdiğini vurgulamak gerekir. Öncelikle, 1911 ile 1918 tarihleri arasında devam eden savaşların yol açtığı sansür ve mali baskı, artık sona ermiştir. Üstelik, gayrimüslimlere ait süreli yayınların bir bölümü, işgal güçleri tarafından sübvanse edilmeye başlanmıştır. Ayrıca, kenti işgal eden müttefikler tarafından yepyeni süreli yayınların temeli de atılmıştır. Müttefikler tarafından bizzat temeli atılan ya da bizzat desteklenen gazetelerde yayınlanan makalelerin ortak niteliği, şiddetli Türk karşıtı duygulardır. Haçlı zihniyetinin dışa vurumu olarak değerlendirilebilecek275 , doğrudan Türkiye’nin parçalanmasını hedefleyen makaleler, bazı Rum ve Ermeni 276 gazeteleri tarafından yayınlanmaktadır. Onların sahip olduğu müttefik koruması; yalnızca taleplerini sunmalarına değil; aynı zamanda Osmanlı makamlarına ve hatta Anadolu direnişine çok sayıda hakaret ve tehditle saldırmalarına izin verecektir277. Öte yandan, İstanbul’da, Siyonist propagandanın tekrar alevlendiği görülmektedir. Bir Fransız İstihbarat Servisi mensubunun kaleminden yapılan, Moda Siyonizm’dir yorumu, hareketin yaygınlaştığını deşifre etmektedir278 . Kentin Yahudi cemaati mensuplarının bir bölümü, alışılmış ihtiyatlılığını ve sadakat tezahürlerini bir kenara bırakmıştır. Balfour Deklarasyonu’nda, Milli Yurt vaadi resmen tanınmış ve bu vaad barış anlaşmasına dahil edilmiştir. Ayrıca, bu ana hedefe paralel olarak, Osmanlı hükümetinden Türkiye’deki Yahudi topluluğunun millet statüsünün tam bir revizyona tabi tutulması talep edilmiştir. Mütareke döneminde, İstanbul’da, Siyonistlerin taleplerini duyurmak ve propagandalarını yürütmek için kullandıkları organlar mevcuttur: Fransızca haftalık bir gazete olan Aurore279, Ladino bir gazete olan El Julo, Fransızca yayımlanan La Nation280. İstanbul’daki Siyonist hareket, Yahudi aleyhtarı pogromlardan kaçan Romanya, Polonya ve Rusya göçmenleriyle, Bolşevik Devrimi’nden kaçarak kente yerleşen Rusya göçmenleri tarafından desteklenmektedir. Osmanlı başkenti, göçmenlerin Siyonist coşku dalgası ile adeta vurulmuştur281. 275 Dumont 1985, 191. 276 Ermenilerin bir bölümü, Karadeniz’den Kilikya’ya kadar uzanan ve Anadolu’nun tüm doğusunu kapsayan bir Büyük Ermenistan’ın yaratılmasını savunurken; Megali İdea›nın gerçekleşmesinin zamanının geldiğine inanan bazı Rumlar, İzmir ve hinterlandı, Doğu Trakya ve Pontus bölgesi ve İstanbul üzerinde «haklarının» tanınması için çalışmaktadırlar. 274 69 The Sentinel 19 Mart 1915, 2. 277 Dumont 1985, 191. 278 Dumont 1985, 196. 279 Bilgi için bkz. Dumont 1985, 193. 280 Dumont 1985, 192-193. 281 1920 tarihinde İstanbul’da, yaklaşık 10.000 Yahudi hanesi mevcuttur. Harekete destek verenlerin sayısı 70 İstanbul’daki Maccabi’nin altı şubesi, İzmir›den iki grup, Edirne›den iki grup, Kırk Kilise’den bir grup ve Tekirdağ’dan (Rodosto) bir grup, bu harekete etkili destek vermektedir282. 11 Temmuz 1920 tarihinde, Beyoğlu’nda bulunan genel merkezde, İstanbul, İzmir ve Edirne Siyonist dernekleri tarafından belirlenen 52 delegenin bir araya gelmesi kararlaştırılmıştır283. Enerjisini ve kaynaklarının tümünü, Filistin’e göçün örgütlenmesine adayan hareket; Hahambaşı Hayim Nahum Efendi’ye muhaliftir. Hükümet-i Osmaniye müthiş anlar içindedir. Mütareke imzalanmasının arefesinde bulunuyoruz. Yani Almanya ile katti münasebet etmek üzereyiz. Muteliflerle mevcud münasebatımzdan dolayı size resmi surette Amerika ile münasabat-ı siyasiyemizin yeniden tesisi akabinde İstanbula avdeti tahmil edeceksiniz... Artık benim burada yapacak işim muvafakattan başka birşey olamazdı. Sadrazam Paşa Hazretlerinden müsaade alarak Hahamhaneye döndüm ve aynı zamanda Meclis-i Millinin de katibi olan Türkçe katibime Adliye Nezaretine ahval-i sıhiyyemden dolayı müsaade ita edilmesi hususunda bir mektub yazdırdım. Ertesi gün öğleden evvel Sadrazam Paşayla vuku’bulan mülakatımdan sonra Veliaht Hazretlerinin huzuruna kabul olundum. Bu mülakat pek mühimdi. .... Sonra zat-ı şahane tarafından kabul edildim. Bütün kudretimi sarfetmekliğimi beyan buyurdular ve vazifemi te’kid eylediler...285. Mütarekeden sonra, Aydın Vilayeti’nin Yunanlılara verileceği konusunda yoğun bir propoganda başlamıştır. 18 Ocak 1919 tarihinde Paris’te toplanan Barış Konferansı’nda, Yunanlılar, İzmir ve çevresi üzerinde tarih ve nüfus yoğunluğu gerekçeleri ile hak iddiasında bulunmuşlardır. Batı Anadolu’da toprak vaadleriyle Yunanistan’ın kendi taraflarında savaşa girmesini sağlayan İngiltere ve Fransa, sözkonusu iddialarında Yunanistanı desteklemektedir. Amerika Birleşik Devletleri’nin de onayı alındıktan sonra, İzmir’in Yunanistan’a verilmesi kesinleşmiştir. Paris Barış Konferansı toplanmadan önce, Hahambaşı Hayim Nahum Efendi ve İzmir Mebusu Nesim Mazliyah, Osmanlı hükümeti tarafından Avrupa’ya gönderilmişlerdir. Alemdar gazetesi bu olayı şöyle duyurmaktadır: ‘Türkiye Hahambaşısının Memuriyeti’ Paris’te münteşir Jurnal gazetesinin verdiği malumata göre, Hükümet-i Osmaniye Türkiye Hahambaşısı Nahum Efendi ile İzmir mebusu Nesim Mazliyah Efendiyi memuriyet-i mahsusa ile Lahey’e göndermişdir. Nahum Efendi İtilaf mehafel-i siyasiyesi ile temas ve münasebetde bulunmak ve İtilaf murahhaslanyla Amerikanın Türkiyeye karşı hüsn-ü teveccühlerini kazanmak vazifesi ile memurdur...284. Hahambaşı, Osmanlı hükümeti tarafından, gayrı resmi olarak hatta, gizlilik içinde Lahey’e gönderilmiştir. Nitekim, Yahudi Meclis-i Millisi, söz konusu seyahat kararını büyük bir şaşkınlıkla karşılayacak ve basına, Hahambaşının seyahatinden haberdar olmadığını ve Nahum Efendinin meclisin iznini almaksızın alelacele seyahata çıktığını açıklayacaktır. 1919 yılının Mart ayında, İstanbul’a geri dönen Nahum Efendi, Lahey’e kim tarafından ve ne amaçla gönderildiğini şöyle izah etmiştir: Hahambaşının habersiz gidişi, kısa bir zaman içinde eleştiri ve imaların hedefi haline gelmiştir. Ardından, cemaat içinde, Siyonistlerle Siyonistlere karşı olan Muhafazakârlar, cemaat yönetimini ele geçirmek amacıyla birbiriyle zıtlaşıp çekişmeye başlamıştır. Hahambaşı da muhafazakâr gruba dahildir286. Bu çekişmeler o kadar hararetli bir hale gelmiştir ki; Hayim Nahum Efendi, Nisan 1920 tarihinde istifa etmiştir. Yerine, ılımlı kabul edilen ve oldukça yaşlı olan eski Edirne Hahambaşısı Hayim Becarano Efendi, Hahambaşı seçilmiştir287. İstanbul’da, Yahudilerin milli özlemlerinin gerçekleşmesi için mücadeleyi üstlenecek bir federasyonun -Siyonist Organizasyonu Federasyonunun- kurulması aşamalarını kısaca izah eden Dumont, federasyonun faaliyetlerini, şu şekilde değerlendirmektedir: Organizasyon, önce, Osmanlı yetkilileriyle iletişim kurmaya çalıştı. Çünkü, Yahudi cemaatinin millet statüsünün revizyonuna ilişkin taleplerine yanıt verecek kurum, hükümet yetkilileriydi. Seslerini duyuramayınca; Balfour Deklarasyonu’ndan bu yana Siyonist harekete destek veren İngiltere’ye güvenebileceklerini düşündüler. Bu arada, azınlıkların ortak cephe fikri filizlendi. Birleşirlerse, hem uluslararası konferanslarda hem de Türk bürokrasisiyle yapılan toplantılarda seslerini duyurabilme ihtimali yükselirdi. Siyonistler, Rumlarla ve Ermenilerle ittifak yapmayı düşündüler. Gerçi geçmişte, her iki toplulukla sorunlar yaşamışlardı. Nahum Efendi - İşte vakayi size tarihleriyle veriyorum. Teşrin-i evvelin yirmiüçüncü Çarşamba günü Sadrazam Paşa beni çağırdı ve dedi ki: 4000 olduğuna göre, bu hanelerin üçte birinden fazlasının, muhtemelen Siyonizm’den etkilendiği yorumu yapılabilir. Ayrıntılı bilgi için bkz. Dumont 1985, 197. 282 Dumont 1985, 198. 285 Hukuk-Beşer, 9 Mart 1335. Bora 1995a, 243. 286 Dumont 1985, 209-210. 287 Dumont 1985, 208. 283 La Nation’un Temmuz ve Ağustos 1920 tarihlerine ait sayıları, İstanbul’daki Siyonist hareketin ikinci kongresine önemli bir yer ayırmıştır. Ayrıntılı bilgi için bkz. Dumont 1985, 201. 284 71 Alemdar, 25 Kanunu evvel 1334. Bora 1995a, 242. 72 Özellikle Rumlarla rekabet, karşılıklı nefret, iftira ve kanlı çatışmalarla dolu uzun bir geçmişi paylaşıyorlardı. Ancak Osmanlı devletinin bölünme aşamalarına birlikte iştirak ihtimali, onları yakınlaştırdı288. Rumlar ve Ermeniler, Yahudileri, milli haklar mücadelesine katılmaya davet ederken; Siyonistler de bazı Yahudi gazetelerinde, gitgide artan oranlarda, azınlıkların dayanışmasını konu alan yazılar yayınlamaya başlamışlardır. İstanbul’da yayımlanan La Nation gazetesinde, azınlıklar için ortak cephe kurulması hakkında yapılan ilk çağrı, 7 Kasım 1919 tarihlidir: Geçmişte acı çeken kardeşler…. Ermeniler ve Yahudiler, Rumlarla birlikte Batı medeniyetinin meşalesini Ortadoğu’ya taşıma yazgısına sahip. Asya ülkelerinin karanlık yollarında hala cehalet ve fanatizm var. Sadece birlik içinde kalarak başarılı olabiliriz. Birliğimiz gücümüz olacaktır289. Selanik Basın Bürosu Müdürü S. Protonotarios’un Yunan kamuoyunun müstakbel İsrail Devleti’ne olan başarı dileklerinin tercüme edildiği mektup, gazetenin Genel Yayın Yönetmeni Jak Loria tarafından paylaşılmıştır. Ayrıca gazete, Yahudileri, Rumları ve Ermenileri birbirine bağlayan çıkar birliği temasını devam ettirmiştir: Yarın Ermenistan özgürleşecek. Filistin, Yahudi Milletinin yuvasına dönüşecek. Hellen, kendi payına muhteşem bir yükselişe geçiyor, kendisiyle şiddetle çekişen ama haklı olarak ona ait olan toprakları medeniyetine çekiyor290Rum azınlık etnik kimliğinin farkına vararak özerklik talep ediyor. Rumlar, Ermeniler ve Yahudiler, milli özlemlerini görmenin arifesinde, ortak köleliğin üzücü zamanlarını unutamazlar… .291. La Nation, bir süre daha, Yahudileri, Rumları ve Ermenileri kardeş milletler ilân eden klişe yazılara devam etmiştir. Ayrıca, 1919 yılının Mart ayında, İstanbul’daki Siyonistlerle Rum Ortodoks Patrikhanesi delegeleri arasında, gelecekteki umutlarının gerçekleşmesi temennisiyle sonuçlanan bir görüşme yapılmıştır. Ancak 1919 yılının nihayetinden itibaren gazetenin uyguladığı propaganda, adeta bir bıçakla kesilmiş, aniden sona ermiştir. Üstelik, izlediği politika da tamamen değişmiştir. La Nation, 1919 yılının Aralık ayının son haftasında Samimi Bir Açıklama başlıklı bir başyazı yayınlamıştır292: ...İşte, dört yüzyıldan fazla oldu; İspanyol zulmünden kaçan atalarımızı misafir eden Osmanlı İmparatorluğu’nda, Yahudiler ve Türkler yan 288 Dumont 1985, 210. Aralık 1917 tarihinde, Londra’da toplanan Dünya Siyonist Federasyonu toplantısında, Yahudiler, soylu Ermeni ulusuna en samimi dileklerini dile getirirken; toplantıya iştirak eden Mostditchian, Ermenilerin, Yahudi kardeşlerine en içten selamlarını ve ülkenin mutlu vadilerinin yer aldığı atalarının toprağının tanınması konusundaki tebrik ve iyi dileklerini iletmiştir. Bkz. Dumont 1985, 211. 289 Dumont 1985, 212. 290 Sözü edilen coğrafya, 15 Mayıs 1919 tarihinde işgal edilen İzmir ve Ege Bölgesidir. 291 Dumont 1985, 213. yana, büyük bir ahenk içinde yaşadılar…. Artık yayınlanan makalelerde, örnek bir sadakatin yansımaları mevcuttur. Osmanlı Yahudilerinin, savaş sırasında anavatan için kanlarını dökmekten çekinmedikleri vurgulanmaktadır: Yahudi azınlık ve Hristiyan azınlıklar, bu köklü imparatorluğu yeniden canlandırmak için gösterilen çabaları memnuniyetle izlemektedir ve bu çabalara iyi dileklerimiz eşlik etmektedir ve bu dileklerin bir an önce gerçekleşmesini diliyoruz. ( ... ) (Türk halkının) yeniden doğuşunu ilk dileyen biziz ve onların uygarlaşma yoluna girişini ilk alkışlayan biz olacağız…..La Nation gazetesinin politikasındaki köklü değişiklik, Ermenilere ilişkin yayınlarına da yansımıştır. Gazete, ülkeyi Turancılık serüvenine bulaştıran ‘Ermeni katliamcıları’ ve ‘suçluları’ eleştiriden çekinmemektedir293.Şu sorular da akla gelmektedir: “Yedi ay sonra, meydana gelen bu büyük değişim ve dönüşümün sebebi ne olabilir? Acaba, Yunan, İtalyan ve Fransız işgali altında bulunan kentlerde yaşayan Yahudi cemaatleri, Hristiyan topluluklarla görüşmeler esnasında kötü bir deneyim yaşamış olabilir mi? Ya da, La Nation, işbirliği çabalarının sonuçsuzluğa mahkum olduğu kanaatine varmış olabilir mi?”. Nitekim, Barış Konferansı’na sunulması düşünülen ortak muhtıranın asla hazırlanmaması, düşüncemizi teyit eder niteliktedir. Öte yandan, Anadolu’da meydana gelen gelişmelerin, gazetenin politikasını değiştirmesinde etkin olduğu aşikârdır. Ancak, İstanbul’daki Siyonist Organizasyonu Federasyonu’nun resmi organı olan gazete, Atatürk ve arkadaşlarının Anadolu’da başlattıkları Milli Mücadele hakkında hala sessizdir. Ne Ankara’da ulusal bir hükümetin kurulmasına; ne İstanbul Hükümeti’nin peş peşe yaşadığı krizlere; ne de Sevr Antlaşması’nın gündeme getirdiği tartışmalara yer vermiştir294. Aslında, tüm bu gelişmelerin son derece yalın bir açıklaması mevcuttur. Osmanlı Yahudileri de, Rumlar, Ermeniler ve Müslüman Türkler gibi, farklı siyasi görüş ve eğilimlere sahip gruplardan oluşmaktadır. Bir kısmı, çağdışı saydıkları bir devletin sonunu çabuklaştırmak için her yolu kullanma konusunda kararlıyken; bir kısmı, geçmişin formüllerine sarsılmaz bir sadakatle bağlıdır. Son olarak, kalabalık bir grup da, geleceğe ilişkin fikir sahibi oluncaya dek, temkinli olmayı tercih etmektedir. Topluluk ve şahıslardaki görüş ve tutum çeşitliliği son derece doğal bir eğilimdir. 1918 tarihinde, savaşlar sona erdiği zaman, toplumsal bir memnuniyet oluşmuş; bu memnuniyet, İzmir basınına da yansımıştır. Bu ifadeyi yansıtan haberler, tüm gazetelerde yayınlanmaya başlamıştır. Mondros Mütarekesi imzalandıktan sonra ise Aydın Vilayeti’nin geleceğine ilişkin farklı söylentiler ortaya atılmıştır. Ayrıca, İzmirli Rumların bir bölümü tarafından sergilenen taşkınlıkların ve mütarekenin uygulanması esnasında yapılan haksızlıkların mevcudiyeti, İzmir halkını karamsarlığa itmiştir. Toplumsal bir ayna işlevi üstlenen İzmir 293 Dumont 1985, 217-218. 294 Dumont 1985, 222-223. 292 Anadolu’da Amasya Genelgesi yayınlanmış; Erzurum ve Sivas kongreleri düzenlenmiştir. Mustafa Kemal Atatürk, 27 Aralık 1919 tarihinde Ankara’ya gelmiştir. 73 74 basınında, bu kez, karamsarlık ve kaygı ifadeleri taşıyan yayınların sayısının arttığı gözlenmektedir. Mütareke süreci dahilinde kurulan İkinci Tevfik Paşa Hükümeti (13 Ocak-3 Mart 1919), basın üzerine aldığı kararlarından ve müdahalelerinden dolayı sert eleştirilere hatta şikayetlere maruz kalmıştır. 05.02.1335 tarihli ve 3467 numaralı kararnameyle, sıkıyönetim uygulanan yerleşimlerde -ki bu yerleşimlerden biri İzmir’dir- basımı ve yayını yapılan her türlü kitap, risale, evrak ve gazetelerin basım öncesinde sansüre tabi tutulacağı ilân edilmiştir. İzmir’de bu görevi yerine getirmek üzere oluşturulan Sansür Kurulu, Sarı Kışla’ya yerleşmiştir. Her gazete, basılmadan önce iki nüshasını sansür kurulunun denetiminden geçirmek zorundadır. Eğer gazetede basılacak bir yazı, sansür kurulu tarafından iptal edildiyse; yerinin başka bir yazıyla doldurulması yasaklanmıştır. O sayfa ya da sütun, boş bırakılacaktır. Aksine hareket edenler ise Divan-ı Harbe verilecektir. 14 Şubat 1919 tarihinde toplanan bir basın kongresi, hükümet üzerinde etkili olarak, kararnamede değişiklikler yapılmasını sağlamıştır. Ancak, İzmir’de, hala, kararnamenin maddeleri uyarınca kapatılan gazetelerin mevcudiyeti, kararnamenin sert ve kısıtlayıcı maddelerinin bu kentte uygulanmaya devam ettiği izlenimini uyandırmaktadır295. E-İşgal ve Kurtuluş Dönemleri Birinci Dünya Savaşı’nın yenik devletlerinden biri olan Osmanlı Devleti, 30 Ekim 1918’de Mondros Mütarekesi’ni imzalamıştır. Mütarekenin ilk başta yarattığı olumlu hava, uzun sürmemiş; bir yandan mütareke hükümleri gereğince ordu terhis edilip, cephanesi elinden alınırken; öte yandan, İtilaf Devletleri, savaş içinde yaptıkları gizli antlaşmalar sonucu Anadolu’yu yağmalamaya başlamışlardır. 18 Ocak 1919 tarihinde Paris Barış Konferansı toplanmış; 6 Mayıs 1919 tarihinde, Yunanlıların İzmir’i işgal etmeleri izni verilmiştir. Bu karar üzerine 15 Mayıs 1919 tarihinde İzmir Yunanlılar tarafından işgal edilmiş; ardından Batı Anadolu’nun işgal süreci başlamıştır. Galante, Kramer Palas’ta General Dixon’ın huzuruna Yunan bayrağıyla çıkan Rumların elindeki bayrağı, Nesim Navarro adlı bir gencin yırttığını nakletmektedir. Olaya şahit olan Nurettin Paşa tarafından bu gence, daha sonra, bir teşekkür mektubu gönderilecektir: Azizim Nesim Navarro Efendi, Bidayeti Mütarekede en zayıf zamanımızda, Amiral Dixon’ın İzmir’e geldiği gün, İzmir palikaryaları tarafından, Amirale bir cemile olmak üzere, Kramer Palasa çektikleri Yunan bayrağını yerinden koparıp yırtmak suretiyle göstermiş olduğunuz cesareti vataniye ve medeniyeyi takdir eder ve gözlerinizden öperim Efendim Azizim296 . Öte yandan İzmir’in Türkçe basınında yayınlanan bir makalede, İzmirli bir Yahudi gencin sahip olduğu farklı duygu ve düşünce şöyle aktarılmaktadır: …Türk Milletinin içinde çok iyi tanıdığım bir iki sima olmasaydı bugün o millete ben de lanet ederdim. Türklerden o kadar muzdaribiz….297. İzmir’in Yunanlılar tarafından işgal edilmesinden sonra, Aydın dahil, tüm çevre yerleşimlerde yaşayan Yahudiler arasında, bulundukları yerden ayrılmayı başaranlar, güvenlik endişesinden dolayı İzmir’e sığınmıştır. Yunan askeri kuvvetleri Batı Anadolu içlerine doğru ilerlemeye başlamış; Menemen, Aydın, Manisa işgal edilmiştir. İzmir Alliance okul müdürü Nabon 6 Haziran 1919 tarihinde, şöyle yazmaktadır: Hellen orduları geldiği zaman, Manisa’da, Menemen’de ve Aydın’da Yahudilere ait mağazaların bir kısmını talan ettiler298. Yunan işgal kuvvetlerindeki askerlerin, her fes giyeni Türk sanması muhtemeldir. Yunan işgal gücü İzmir ve çevresine yerleştikten sonra Yunan hükümeti, bu bölgedeki yerleşimini kökleştirmek ve sürekli kılmak için, Yahudiler, Levantenler ve Ermenilerle iyi ilişkiler kurmaya çalışmıştır. Alliance okulu müdürü Nabon, 20 Haziran 1919 tarihli raporunda, Yunan hükümetinin çabalarını şöyle aktarmaktadır: Bütün Yunan yöneticileri kentimizde kalpten ilişkilere girmek arzusundalar. Yaptığımız her ziyarette 295 75 Arıkan 1989, 11. 296 Galasnte 1947, 52-53. Bora 1995a, 241. 297 Türk Sesi, 8 Temmuz 1339. Bora 1995a, 242. 298 Bora 1995a, 244. 76 bize açıkça bunu söylüyorlar299. Yahudiler, Yunan makamlarının ilgisini görmektedir. Esasen onların oyu da, İzmir’in akıbetini belirleyecek halk oylamasında büyük bir önem arzetmektedir. Kanımızca bu yüzden, işgalden kısa bir süre sonra, Yahudi gazetelerinde sansür uygulanmasına son verilmiştir. Hatta resmi Yunan temsilcileri tarafından, Yahudilere yönelik dostane söylev ve beyanlar verilmeye başlanmıştır. Bu beyanlara ilişkin örneklere Alliance müdürlerine ait mektuplarda sık rastlanılmaktadır: Yunan makamlarının teveccühü, yasal taleplere karşı haksever Yunan devlet memurlarının yardımı 300. Yorumların tümü ortaktır. Mektupların tümünde, Yunanlıların Yahudilere hoş görünmek için ellerinden geleni yaptığı belirtilmektedir. Yahudiler, tedirgindir. Bu tedirginliğin, hem yakın hem yüz yıllar öncesine dayanan sebepleri mevcuttur. 1917 tarihli Selanik yangını sırasında tamamen yok olan Selanik Yahudi Mahallesi’nin mülklerinin, milliyetçi dürtüler taşıyan Yunan hükümeti tarafından ele geçirilmesi unutulmamıştır301. Öte yandan tarih boyunca, Ortodoks ve Katolik kiliselerinin hışmına uğrayan; Ortodoks Kilisesi önderliğinde gelişen Yahudi düşmanlığı ve kan iftiralarıyla karşı karşıya kalan Yahudiler, Müslümanlığın hakim olduğu ülkelerde yaşamayı tercih etmişlerdir. Katolik Kilisesi korumasındaki Engizisyon tarafından da katledilen Yahudiler için de aynı tercih söz konusudur. Bu yüzden Nabon’un raporunda, İzmir’in işgali, yeni bir Makedonya olarak tanımlanmıştır302. Hatta bazı mektuplarda şu ifadeler mevcuttur: Rum halkı Yahudilere hala düşman … Yunan işgali sırasında acı çekmedik ama bu Pesah’tan önceki onbeş cehennem gününü engellemiyordu. (İşte bu yüzden) Rumlara karşıyım303. Nabon’un sözünü ettiği olay, 1921 tarihinde İzmir’de meydana gelen Kan İftirası Olayı olmalıdır. Çünkü olay, kentte ayaklanmaya neden olmuştur. İzmir Yahudi Cemaati, Yunan işgal döneminde, Yunanlı yöneticilerin her türlü yakınlık girişimine pasif bir direnişle yanıt vermiştir. Kesin olan şudur. Osmanlı Yahudi kamuoyu İzmir’in Yunanistan’a bağlanmasına karşıdır. Venizelos hayranı Fransız bir gazeteci tarafından bu durum şöyle dile getirilmiştir: Yahudiler, İzmir’in Yunanistan’a bağlanmasına olumlu bakmıyor. Avrupa kontrolü altında bir Türk çözümünü tercih ederler304. Yunan yönetimi Yahudi toplumunun duygularının farkındadır. Bu konuda önlem almaktan çekinmemektedir. Nitekim, Yunanlılar aleyhinde yayın yapan Yunanlılarla Yahudiler arasında bir güven sorununun olduğu aşikârdır. Hatta, Yunan işgali arefesinde, Fransız ve İtalyan konsolosluklarına başvuran çok sayıda Yahudinin mevcudiyeti tespit edilmiştir. Hepsi, ya Fransız ya da İtalya vatandaşlığına geçmek istemektedir306. Geçmiş yıllara göz atalım. Balkanlarda ve adalarda yaşayan Yahudiler, Osmanlının bu toprakları kaybettiği süreçte de, Müslüman Türklerle birlikte Anadolu’ya göç etmeyi yeğlemişlerdir. Yunanlılar Batı Anadolu’da ilerlerken, Akhisar ikinci kez Yunan birlikleri tarafından işgal edildiği zaman, İzmir’e sığınan Yahudi ailelerin geri dönmeyi tercih etmediği bilinmektedir. Bu dönemde, Batı Anadolu yerleşimlerinden kaçan Yahudi aileler mevcudiyeti sebebiyle, İzmir Yahudi mahallelerinde, öylesine bir yığılma oluşmuştur ki, gelenlerin büyük bir kısmı, İzmir Alliance okullarında ve sinagoglarda misafir edilmeye başlanmıştır307. Bu arada, İzmir’den ayrılıp yurt dışına göç etmek isteyenler de vardır. Hem çevre yerleşimlerden ayrılıp İzmir’e gitmek, hem de, İzmir’den yurt dışına göç etmek için yerel Yunan yetkililerinden izin gerekmektedir308. Buna karşın, kente giriş ve çıkışlar, denetim altında ve sınırlıdır. İzin alınsa bile, iznin yürürlüğe girmesinin engellendiği de anlaşılmaktadır. Çünkü Yunanlılar, Yahudilerin söz konusu yerleşimlerden ayrılmasını istememektedir. Her ne kadar Yahudi faaliyetleri şüphe ve dikkatle gözlense de, Yunan işgal kuvvetlerinin, İzmir Yahudileriyle iyi bir ilişki kurmayı ve bir arada yaşamayı amaçladığı aşikârdır309. Öte yandan yerel kaynaklara göre enflasyon %1500 ile %2000 arasında olmasına rağmen; kentin ekonomik ve kültürel hayatı canlanmıştır. Binlerce Yunan askeriyle müttefik denizcinin varlığı, bu canlılığı sağlamış olmalıdır. Gazeteler, yine sinema, tiyatro, ticarethane reklamlarıyla doludur. Kentte, operaları, kahvehaneleri, kulüpleriyle kültürel bir yaşam hakimdir... İzmir, daha Avrupai olmuştur. Hatta bazı Alliance öğretmenlerine göre, Yunanlılar Batı uygarlığı demektir310 . İşgal döneminde İzmir Yahudi Cemaati ile Yunan İşgal Komiserliği arasındaki ilişkiler samimi değil, mesafelidir. Hatta zaman zaman önemli sürtüşmeler meydana 305 Nahum 2000, 188. Nahum 189-190. 299 Bora 1995a, 244. 306 300 Nahum 2000, 186. 307 301 Rozen 2021, 155-156. Naar 2016, 21-33. 302 AAIU, TURQUIE II C 8 – 14. Alliance Israéelite Universelle’ın İzmir erkek okulu müdürü Nabon’un, 2 Temmuz 1919 tarihli raporu,, 1. 77 La Boz de İzmir gazetesinin yöneticileri tutuklanmış; gazetenin yayınına yasak getirilmiştir305. 303 Nahum 2000, 187. 304 Nahum 2000, 188. AAIU, TURQUIE II C 8 – 14. Alliance Israéelite Universelle’ın İzmir erkek okulu müdürü Nabon’un, 9 Temmuz 1919 tarihli raporu, 1. 308 AAIU, TURQUIE II C 8 – 14. Alliance Israéelite Universelle’ın İzmir erkek okulu müdürü Nabon’un, 12 Temmuz 1919 tarihli raporu, 1. 309 AAIU, TURQUIE II C 8 – 14. Alliance Israéelite Universelle’ın İzmir erkek okulu müdürü Nabon’un, 17 Temmuz 1919 tarihli raporu, 1-2. 310 Nahum 2000, 189. 78 gelmektedir. Anlaşmazlığa konu olan olaylardan biri, 1640’lı yıllardan beri mevcut Bahribaba Yahudi Mezarlığı (Maşatlık) arazisinin bir bölümünün işgalidir. Yunan kuvvetlerinin Batı Anadolu’da ilerlemeye başladığı tarihlerde, Bergama, Manisa, Tire gibi kentlerden ayrılarak İzmir’e gelen Yahudi aileler, İzmir Yahudi Cemaati Yönetimi tarafından, Aydın Vilayeti Valisi Rahmi Apak’ın Değirmendağı’nda Bahribaba Yahudi Mezarlığı’nın el konulan arazisi üzerinde inşa ettirdiği okul binalarına yerleştirilmiştir. Fakat ailelerin bu binalardaki misafirliği uzun sürmemiştir. Yunan İşgal Komutanlığı’nın baskısı ile evler boşaltılmıştır. Üstelik, İzmir Yahudi Cemaati’nin mezarlık arazisine sahip çıkma girişimleri, Yunan İşgal Komiserliği tarafından engellenmektedir311. Birinci Dünya Savaşı ve İzmir’in Yunanlılar tarafından işgal edilmesi süreçleri, mezarlık arazisinin mülkiyetiyle ilgili tartışmaların büyümesine katkıda bulunan temel faktörler arasındadır. İzmir’in Yunan işgali altında olduğu dönemde Yunan İşgal Kuvvetleri Komiserliği tarafından, üzerinde yeni binalar312 inşa edilecek uygun bir zemin oluşturmak amacıyla mezarlık arazisinde teraslama çalışmaları yapılırken, pek çok mezarın açıldığı ve kemiklerinin dışarı fırladığı tespit edilmiştir. İzmir Alliance okulu müdürleri tarafından Paris’teki merkeze gönderilen mektuplardan, bu ayrıntıları takip etmek mümkündür. Nitekim, 23 Haziran 1921 tarihinde, İzmir Yahudi Cemaati Başkanı N. Tarica tarafından Paris’teki Alliance Israélite Universelle Merkez Bürosu’na yazılan mektuptan, o tarihte Maşatlıkta hala pek çok mezarın ve mezar taşının bulunduğu anlaşılmaktadır313 . Bu mezarlar, 1882 ile 1921 yılları arasında mezarlık arazisindeki mezar ve mezar taşlarının bir kısmının mahalle, yol, okul, kütüphane, cephane, bahçe, viladethane ve üniversite inşa etmek amacıyla boşaltılan araziden geride kalanlardır. Yunanlı yetkililerin Yahudi mezarlığına yönelik tutumu, Vali Rahmi beyin Yahudi mezarlığına ilişkin duyarsız tutumundan farklı değildir. Alliance’ın İzmir erkek okulu müdürü olan Nabon, konuyu şu şekilde dile getirmektedir: … Hellen Komiserliği, mezarlık ile ilgili başvurularımıza hala yanıt vermedi. Vereceklerini de sanmıyorum. Anlayışsızlar. Kendilerini kuvvetli hissettikleri zaman dahi iyi bir yönetici gibi hareket edemiyorlar. Karar verme konusunda son derece beceriksizler. Hem kendilerini hala İzmir’in sahibi gibi görmüyorlar hem de kentte yapılacak her işi Rumlar arasında paylaştırıyorlar. Yunanlıların tutumundan herkes şikayetçi. Her şeyin denetimi ellerinde ve bize çok kötü davranıyorlar. Bizi Türk hükümetini arar hale getirdiler. Mezarlıktaki mezar taşlarının bir bölümü Yunan Askerleri tarafından taşındı. Venizelos’a Mezarlık sorunu için bir delegasyon göndereceğiz….314 . Mezarlık meselesinin Yahudi cemaati lehine çözümlenebilmesi için, Türkiye Hahambaşısı Hayim Nahum Efendi, İzmir’deki Amerika Birleşik Devletleri, Fransa, İtalya ve İngiltere konsoloslukları, pek çok kez 311 79 AAIU, TURQUIE II C 8-14 SmyrneTarica’nın 5 Ocak 1921 tarihli mektubu. İzmir’deki Yunan İşgal Komutanlığına müracaatta bulunmuşlar, fakat olumlu bir sonuç elde edememişlerdir. Yahudi cemaati adına, Alliance Israelite Universelle ve Anglo Jewish Association yetkilileri devreye girerek Londra’da bulunan Yunan hükümetinin yetkilileri ile görüşmüş fakat sonuç alamamışlardır. İzmir Yunan İşgal Komiserliği, 1921 yılının Haziran ayında, Yahudi Maşatlığının nakledilmesine karar vermiştir. Karar, Yahudi Cemaati tarafından büyük bir üzüntü ile karşılanmış; Paris Alliance Israélite Universelle Merkez Bürosu’na 24 Haziran 1921 tarihinde çekilen bir telgrafla, konu dile getirilmiştir: İzmirli 40.000 Yahudi otoritelerin baskısı sonucunda alınan, mezar taşlarının taşınma kararından dolayı protestolarını yineliyor. Acil yanıt veriniz. Yahudi Cemaati315 (Bkz. Belge 11). Öte yandan işgal döneminde İzmir›de, Siyonist faaliyetler mevcuttur. Bu faaliyetlerin Yunan yöneticiler tarafından desteklendiği tespit edilmiştir. Hatta Yunanlıların, kentteki Yahudi cemaati ile iyi ilişkiler kurabilmek için Londra’daki Siyonist Konsey’den yardım istediği de bilinmektedir. Ancak ne İzmir Yahudi Cemaati Yönetiminin ne de İzmir Başhahamının, Siyonist faaliyetlere desteği mevcuttur. İzmir’in Yunanlılar tarafından işgal edilmesinden sonraki zaman sürecinde de, basın sansür kurulu görevine devam etmiştir. Ayrıca, Yunanlılar tarafından kurulan bir Matbuat Kalemi, Türkçe basını denetlemeye başlamıştır. Yunan İşgal Komutanlığı’nın matbuat kalemi vasıtasıyla Türkçe gazetelere ilettiği resmi bildirilerin, yayınlanma zorunluluğu vardır: Askeri raporlar, Yunanlıların şuradaki ya da buradaki başarılarını ifade eden duyurular, İstanbul ya da Ankara gazetelerinde çıkan Yunan zulmünü anlatan haberleri yalanlamaya yönelik ‘tekzipler’ İzmir gazetelerinde hemen her gün yer almaktadır316. Sansür uygulamaları, 9 Mayıs 1921 tarihinden itibaren sertleşecektir. Askeri bir beyanname yayınlanmış ve Anadolu’da, Yunan yönetimi altında bulunan yerlerde mevcut tüm gazetelerin uyması gereken kurallar ifade edilmiştir: Gazeteciler yayınlanacak gazetelerin müsveddelerini İzmir’deki matbuat kalemine vermek zorundadır. Yunan işgali altında olan yerlerde, Yunanistan’da çıkan Türkçe gazeteler dışındaki Türkçe yayınların sansür dairesinin izni alınmaksızın bu yerleşimlere sokulması kesinlikle yasaktır. Bu durumda, işgal altındaki yerlere girmesine izin verilecek yayınlar, özel bir mühürle damgalanacaktır. Bu buyruğa uymayanlar, İzmir’de bulunan ‘Fevkalâde Divan-ı Harb’ tarafından, beş yıla kadar hapis cezasına çarptırılacaktır317. 315 AAIU, TURQUIE II C 8-14 Smyrne.Tarica’nın 24 Haziran 1921 tarihinde Paris’e çektiği telgrafın kopyası. Yahudi Maşatlığındaki mezar taşları, Yunan işgali altında olan İzmir’de 28 Haziran 1921 tarihinde taşınmaya başlanmış, taşınma işlemi İzmir işgalden kurtarıldıktan sonra da devam etmiştir. Mezarlığın kaldırılması işlemi, 1926 yılında tamamlanmıştır. Bu tarihte, mezarlığın bulunduğu alanın bir kısmına, çocuklar için hazırlanmış oyuncakları da içeren bir park açılmıştır. 312 O bölgede büyük bir Hellen Üniversitesi kurmak istiyorlardı. 313 AAIU, TURQUIE II C 8-14 SmyrneTarica’nın 23 Haziran 1921 tarihli mektubu. 316 Arıkan 1989, 12. 314 AAIU, TURQUIE II C 8-14 SmyrneNabon’un 11 Ocak 1921 tarihli mektubu. 317 Arıkan 1989, 12. 80 Sevr Antlaşması, 10 Ağustos 1920 tarihinde imzalanmıştır. Daima İzmir›i Yunanistan›a katmayı arzu eden Yunan faaliyetleri, bu tarihten itibaren yoğunlaşmıştır. Ekonomik yapıya ve yönetime egemen olmak böylece İzmir’i Yunanistan’ın bir parçası haline getirmek istiyorlardı. Bu amaçla İzmir ve çevresindeki Türkleri eğitimden yoksun bırakmak, ekonomik durumlarını zayıflatmak ve hatta onlara zorla Yunan yönetimini kabul ettirmek için ellerinden gelen herseyi yaptılar318. 1920 tarihinden itibaren Yunanlılar, İngiltere’nin bu tasarıya ilişkin desteğini sağlamak adına Londra’da yoğun girişimlerde bulunmuşlardır. Anadolu’daki Yunan işgal ordusunun yenilgi almaya başladığı 1922 tarihinde, İtilaf devletlerinin ateşkes önerisi Mustafa Kemal ve arkadaşları tarafından reddedildiği tarihte Lloyd George, İngiliz Parlamentosunda İzmir›in Yunanistan’a bırakabileceğine ilişkin bir söylev vermiştir. Bu söylev, İzmir’deki Yunan İşgal Kuvvetleri ve yerli Rumlar arasında büyük bir sevinçle karşılanmıştır. Kentte sevinç gösterileri düzenlenmiştir. Bu gösterilerden biri, 13 Ağustos 1922 tarihli Şükran Mitingi’dir, İzmir’in Şark ve Islahat gazeteleri, Rumlar, Ermeniler, Müslüman Türkler ve Yahudilerin bu mitinge bir arada katıldığı bilgisini vermektedir: Şükran Mitingi’ne Yahudiler, Rumlar, Ermeniler ve Müslüman Türklerle birlikte katıldılar. Önlerindeki dört atlı arabada Lloyd George’un büyük boy bir resmini taşıyan Miting Heyeti, İngiliz Konsolosluğu’na ve Yunan İşgal Kumandanlığı’na giderek teşekkürlerini sundu. Ayrıca, İngiliz Dışişleri Bakanlığı’na birer teşekkür telgrafı göndermek için direndiler319. Galante ise, Yahudilerin mitingte hazırlanan bildirilere imza atmadığı ve İzmir Başhahamının mitinge katılmadığı bilgisini aktarmaktadır320. Gerçekten de, Anadolu Ajansı tarafından aktarılan miting haberinde yer alan kararname örneğinde, tek bir Yahudi’nin adının geçmediği tespit edilmiştir321. Yunan kuvvetlerinin, Büyük Taarruz’da büyük bir yenilgiye uğramasından sonraki süreç, İzmir’de heyecanın, beklentinin ve korkunun hüküm sürdüğü dönemdir. Tüm İzmir halkı, bir bekleyiş içindedir. 6 ve 7 Eylül 1922 tarihlerinde Beyler Sokağı’nda yer alan Şer›iye Mahkemesi’nde, cemaatlerin dini liderleri, eşraf ve İzmir basınının temsilcileri tarafından bir toplantı düzenlenmiştir. Bu toplantıda, heyecandan ötürü kentte doğabilecek olası tehlikeleri önlemek amacıyla neler yapılabileceği belirlenmiştir. Toplantı sonunda, ortak bir Beyanname hazırlanmıştır. Hahambaşı, Protestan Ruhani Reisi, Katolik Murahhasası Vekili, Ermeni Murahhasası, İzmir Metropoliti ve İzmir Müftüsü tarafından imzalanan beyanname, İzmir halkını sükunete davet etmektedir322. İzmir işgalden kurtulduktan kısa bir süre sonra, İzmir Yangını 81 başlamıştır: Bu zaman zarfında düşman ve işbirlikçileri kenti imhaya çalıştılar. Yangın 3 gün 3 gecede herşeyi yok etti. Kentin ekonomik yaşamı ve güzelim evleri yerle bir oldu 323. Bu yangın, Ermeni ve Frenk mahallelerinde yer alan Yahudi iş yerlerini de yok edecektir. Yunan işgal dönemi boyunca, pek çok Yahudiyi himaye altına alan İtalyan Konsolosluğu, Eylül ayında da himayesini sürdürmüştür. Hatta Yahudilerden bir milis kuvveti oluşturarak, Yahudi mahallesinden geçici bir süre dışarı çıkmak zorunda olan Yahudileri koruma altına almıştır324. Yangın sonucu mülklerini kaybeden ya da güvenliğinin tehlike altında olduğunun düşünen Yahudilerin bir kısmı, kentten ayrılmayı tercih etmiştir: Yangın sonucu kent harabe haline geldi. Bu yangından zarar görmeyen tek bir Yahudi yok. Hastane ve okullarla ilgilenen elit kitle Avrupa’ya kaçtı. Oniki kişiden oluşan cemaat yönetim kurulu, bugün üç kişi kaldı. Cemaat büyük bir enkaz halindedir325 . Öte yandan kent, mahalleleri tamamen yanan Manisa, Kasaba, Aydın ve Nazilli Yahudi cemaatlerinin sığındığı bir üs durumuna dönüşmüştür. Sayıları 15.000 olan göçmenlerin hemen hepsi, İzmir’deki sinagoglara yerleştirilmiştir. Cemaat yardım kurumları ise sözkonusu göçmenlerin sorunlarını çözümleme gücüne ve imkanına sahip değildir. Bu göçmenlerin büyük bir bölümü, başta Güney Amerika olmak üzere dünya coğrafyasına göçmeyi yeğlemiştir326. Yunan işgali döneminde, La Boz de İzmir ve El Pregonero gazetelerinin yayınına devam edilmiştir. İzmir’de bulunan İtalyan Basın Bürosu’nun 29 Haziran 1921 tarihli raporunda, El Pregonero, çehresi anlaşılamamış; La Boz de İzmir ise, Siyonist olarak tanımlanmaktadır327. Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra, İzmir’de yayınlamaya başlayan 3 Yahudi gazetesi vardır. Bunlardan biri, 1919 tarihinden itibaren yayınlanan Şalom gazetesidir. Yosef Romano tarafından yayımlanan bu gazete, Galante’ye ve Benbanaste’ye göre, La Boz del Pueblo’nun yerini almıştır328. 1921 yılında ise Haverenu adlı dergi yayımlanmaya başlamıştır. Üçüncü gazete ise El Mundo’dur. 1923 yılında yayımlanmaya başlamıştır. Haftalık olan bu gazetenin sahibi ve müdürü Efraim Suhami’dir. İzmir Ben Sinyor matbaasında basılan El Mundo, 1924 yılında kapanmıştır329. 1919 - 1923 yıllan arasında İzmir Yahudi basını, yukarıda adlarını zikrettiğimiz süreli yayınlardan oluşmaktadır. Kentte, adlarını zikrettiğmiz gazete ve dergiler haricinde çıkarılan başka bir gazete veya dergi mevcut değildir. 323 E. Benaroya’dan aktaran Nahum 2000, 210-212. Bora 1995a, 250. 324 Nahum 2000, 212. 318 Arıkan 1989, 105. Bora 1995a, 248-249. 325 Nahum 2000, 103, Bora 1995a, 250. 319 Arıkan 1989, 139-141. Islahat, 13 Ağustos 1338. Bora 1995a, 249. 326 Nahum 2000, 215. Bora 1995a, 250. 320 Ayrıntılar için bkz. Galante 1947, 55-58. Bora 1995a, 249. 327 Berber 1993, 267. 321 Ayrıntılı bilgi için bkz. Arıkan 1989, 139-141. 328 Galante 1935, 13. Benbanaste 1988, 62. Bora 1995a, 180. 322 Arıkan 1989, 165-167. Bora 1995a, 250. 329 Galante 1935, 13. 82 BÖLÜM 3 YAHUDİ BASININDA İBRANİCE, LADİNO, FRANSIZCA VE TÜRKÇE’NİN ROLÜ YAHUDİ BASININDA İBRANİCE, LADİNO, FRANSIZCA VE TÜRKÇE’NİN ROLÜ Yahudi basınının doğup geliştiği İzmir, İstanbul ve Selanik kentlerinde yaşayan Yahudi cemaatleri, Ladino ve Osmanlıca (Türkçe)330dillerini aynı oranda bilmez ve konuşmaz. Her bir kent cemaatinin birbirine benzemeyen ve ayırt edilmelerini sağlayan küçük nüansları mevcuttur. Minna Rozen, Selanik ve İstanbul’un 17. ve 18. yüzyıllara ilişkin tasvirini yaparken, iki kentin Yahudileri için, iki farklı saptama yapmıştır. Kent nüfusunun büyük bir kısmını Yahudilerin oluşturduğu Selanik’te, Bir Yahudi, farklı dilden birkaç cümle alış verişi yapmakla yetinip, sadece Yahudi İspanyolcası (Ladino) konuşarak tüm hayatını geçirebilir. Ancak Yahudilerin azınlık olduğu İstanbul için durum farklıdır. Yahudiler, imparatorluğun başka herhangi bir yerinde olduğundan çok daha fazla Müslüman toplumla iç içe oldukları için, başka bir kentte olduğundan daha fazla Türkçe kullanmaktadır331. Eğer bir kentin Yahudi cemaatinin en çok hangi dili kullandığını belirlemenin yegâne yöntemi, o topluluğun kentteki nüfus oranını hesaplamaktan ibaretse; Rozen’in İstanbul Yahudilerine ilişkin yaptığı yorum, İzmir Yahudileri için de geçerli olmalıdır. Çünkü İzmir Yahudileri de, yüzyıllar boyunca, kent nüfusunun yüzde onunu geçmeyecek şekilde azınlık olarak mevcudiyetini korumuş ve Müslüman toplumla iç içe yaşamıştır. Ancak, Rozen tarafından İstanbul ve Selanik hakkında yapılan değerlendirme, sadece erkek nüfus için geçerlidir. Çünkü Yahudi kadınlar, 19. yüzyılın son çeyreğine dek, herhangi bir resmi eğitim almadıkları gibi, varlıklı ailelere mensup olanlar hariç İbranice öğreniminden mahrum kalmışlardır. Ayrıca, Yahudi kadınların büyük bir bölümünün, Yahudi olmayanlarla sınırlı teması vardır. Bu temas da birkaç sözcükten ibarettir. Bu koşullar altındaki yaşam, onları tek dille baş başa bırakmıştır. Liman kentlerde yaşayan Yahudi cemaatlerinde, Yahudi erkeklerin farklı dillerle teması oldukça fazladır. Liman işçileri, tüccarlar ve kahvehane sahipleri yerel dili konuşmak zorundadır. Hatta, basit dil becerileri bile yeterlidir ve dil bilgisi her zaman kulaktan dolmadır. Limanda çalışan Yahudi erkeklerin ve işçi sınıfına mensup az sayıdaki Yahudi kadının mesleki faaliyetlerinde, iletişim için yerel dilleri kullanması, cemaatlerindeki hakim dilin pozisyonunu ve dilsel hiyerarşiyi etkileyerek değiştirecek güce sahip değildir. Sefarad Yahudileri, 19. yüzyılın sonuna dek, cemaat içi iletişim aracı olarak yalnızca, Ladinoyu ve İbraniceyi kullanmışlardır. Borovaya, bu realiteyi, klasik bir 330 Osmanlıca, Arap alfabesiyle yazilân Türkçe, Arapça ve Farsça sözcüklerin karışımı yapay bir dildir. Bu yüzden, bu dil için, hem Osmanlıca hem de Türkçe tanımı bir arada kullanılmaktadır. 331 83 Borovaya 2012, 17. 84 diglossia vakası332 olarak tanımlamaktadır333. Her iki dil de, Sefarad Yahudilerine özgü olmasına rağmen; iki dilin kullanım alanı ve statüsü birbirinden farklıdır. İbranice, dini metinlerin diliyken; Ladino mahallelerde, sokaklarda ve evlerde kullanılmaktadır. Hatta, gündelik yaşamın ayrılmaz parçasıdır. Bu arada İbranice, yüksek kültürel amaçlar uğruna yazılı dua kitaplarının çevirilerinde kullanılmıştır. Bu yöntem aracılığıyla, İbranice okuma yazma bilmeyen sıradan insanın Yahudiliğe ilişkin her türlü bilgiye ulaşması sağlanacaktır. Kısacası, Ladino, özellikle Sefarad göçlerinden itibaren, Avrupa ve Osmanlı kentlerindeki İbranice bilmeyen Yahudilerin eğitim ve öğretimi için kullanılmıştır. İbranice ile Ladino arasında, keskin bir ayrım mevcuttur. İki dilin tanımı sırasında kullanılan sıfatlar aradaki farkı bariz bir şekilde vurgulamaktadır: İbranice, kutsal ve dolayısıyla yüksek statüye sahip bir dildir. Ladino ise bir jargondur334. Aslında, 16. yüzyıldan 20. yüzyıla değin Akdeniz Havzasında ve Balkanlarda yaşayan Sefarad kökenli Yahudi topluluklarının kullandığı dil olan Ladino, kullanıldığı coğrafyaya göre de farklılık göstermektedir. Dilbilgisi açısından, 15. yüzyıl Kastilya diline benzeyen Ladino, kimi coğrafyada Türkçe ve İbranice sözcükleri bünyesinde barındırmaktadır. Kimi coğrafyada ise Arapça ya da Yunanca ve Fransızca sözcüklerin katılımıyla zenginleştirilmiştir. Kimi araştırmacılara göre, Osmanlı kentlerine yerleşen Yahudilerin Yahudi İspanyolcasının, İber Yarımadası’nın Yahudi İspanyolcasından farklılaşma ve bireyselleşme süreci, 1620 yılına dek devam etmiştir. Nitekim Osmanlı İmparatorluğu’nun geniş sınırları dahilindeki Yahudi İspanyolcası da, Yahudilerin yaşadığı coğrafyaya göre farklılık göstermektedir. Fakat bir genelleme yapacak olursak, Batı Anadolu, adalar ve Balkanlarda meskun Yahudi topluluklarının kullandığı dilin İspanyolca, Türkçe, Yunanca, Bulgarca ve çevredeki diğer dillerden etkilenerek geliştiği söylenebilir. Yerel dillerin etkisi altında farklılaşarak ve dönüşerek gelişen Ladino lehçeleri, 19. yüzyılda, önce Alliance Israélite Universelle335 okullarının verdiği Fransız kültürünün bir uzantısı olan Fransızcanın etkisi altına girmiştir. Ladino, bulunduğu coğrafyaya göre, farklı oranlarda Fransızcadan etkilenmiş; hatta bazı kentlerde, adeta Judeo-Fragnol336 haline 332 İki dillilik. 333 Borovaya 2012, 12. dönüşmüştür337. Sonra, Amerika’ya yönelen Yahudi göçmenler vasıtasıyla, bir kez daha dönüşüme uğramıştır338. Ladino için bu yüzden jargon ya da lehçe tanımı yapılmaktadır. Borovaya, Ladino jargonlarının, 1492/97 sürecinden önce, İber Yarımadası’nda kullanıldığına ilişkin somut bir verinin mevcut olmadığı görüşünün altını özenle çizmektedir. İletişim aracı olarak başka bir dil bilmeyen Diaspora Yahudilerinin, göç etmek zorunda kaldıkları her yerde, o bölgeye özgü dillerle, ayrıldıkları coğrafyanın dilinin karması bir dil (ya da jargon) oluşturma alışkanlığına sahip oldukları görüşü oldukça makuldür. Aslında bu görüş, aynı zamanda, neden her coğrafyada, Ladinonun farklı sözcükleri bünyesinde barındırdığı sorusunun da yanıtını içermektedir. Borovaya’ya göre, İber Yarımadası’nda yüzyıllarca yaşayan Yahudilerin, yarımadada kullandıkları dilin oluşum sebepleriyle, Ladino jargonlarının oluşum sebepleri arasında, bir paralellik mevcuttur. Hatta bu olguyu, şu sözcüklerle özetlemiştir: Yöresel kültürün baskın nüfuzunun kaçınılmaz zaferi339. Kaneti ise Sephiha’dan alıntılayarak, Ladino ve Yahudi İspanyolcasına ilişkin farklı bir saptama yapmıştır: Türkiye Yahudilerinin iletişim dili olan Yahudi İspanyolcasının Ladino olarak tanımlanmasına ilişkin şüpheler mevcuttur. İki farklı Yahudi İspanyolcası vardır: a) Birincisi, pedagojik ve daha sonra ayinsel bir dil olan Ladinodur. Temelini oluşturan İbranice-Aramice metni ve daha özel olarak sözdizimini kopyalamıştır. b) İkincisi ise türetildiği İspanyolcanın sözdizimini koruyan Yahudi İspanyolcasıdır340. Esasen Yahudiler, Antik Dönem’de İber Yarımadası’na sürüldükleri zaman, Aramice ve İbraniceyi beraberlerinde götürmüş olmalıdır. Yarımadaya taşıdıkları dil, zamanla İspanyol kültürü ile özdeşleşerek hemhâl olmuş; pek çok İspanyolca sözcük Aramice ve İbranice cümlelerin içine girmiş; hatta sözcükler değişim geçirmiş; zamanla, pek çok Aramice ve İbranice sözcüğün yerini İspanyolca sözcükler almıştır341. Öte yandan, alfabe olarak da, kendilerine özgü bir alfabe geliştirmişlerdir. Raşi Alfabesi342 adı verilen ve İbranice harflere benzeyen harflerden oluşan bu alfabe, ileride, Ladino süreli yayınlarda kullanılacaktır. Ladinonun 16. yüzyıl ile 20. yüzyıl arasındaki zaman diliminde gelişip yaygınlaşmasının başlıca sebeplerinden biri, conversoların, İbranice bilmemesidir. Onların iletişim dili İspanya’da geliştirdikleri ve 337 Kaneti 1985, 13. 338 Kaneti 1985, 12. 339 Borovaya 2012, 13. 340 Kaneti 1985, 12. 334 Jargon, bir meslek grubuna ait dil bütünü ve argo anlamlarına gelmektedir. Aynı ilgi alanı, aynı geçmiş ya da ortak paydası bulunan kişilerin birbirleri arasında kullanmış olduğu ortak dil aynı zamanda jargon olarak adlandırılır. Bazı durumlarda jargon, aşağılayıcı ve küçük görülen, ‘anlaşılması güç, bozuk dil’ olarak da nitelendirilmektedir. Borovaya’ya göre, jargon sözcüğü, aşağılayıcı bir anlam içermektedir. Buna rağmen, Ladinoyu yücelten ya da küçümseyenler tarafından kullanılan bir sıfattır. Hatta, Ladinoya yüksek bir statü kazandırmak isteyen en ateşli savunucular bile, ona, bizim jargonumuz adını vermişlerdir. Borovaya 2012, 12-13. 335 336 85 Kurumu tanımlamak için, kısaca Alliance adın kullanmaktayız. Yahudi Fransızcası. 341 Örneğin, İbranice malşin’den gelen malsin (müzevir, iftiracı, muhbir) 1379 yılında, Kastilya’nın bir parçası olmuştur. İbranice mazaldan gelen desmazalado (kötü bahtsız) ve mazaloso (şanslı) bugün hala kullanılmaktadır. Borovaya 2012, 14. Burada unutulmaması gereken husus, Sami ve Latin kökenli diller arasındaki, köklü farklılıklardır. 342 Adını, bu alfabeyi yaygınca kullanan Rabbi Şlomo Yitsaki’den (22 Şubat 1040–17 Temmuz 1105) almıştır. Raşi sözcüğü, Rabbi Şlomo Yitsaki’nin adının ilk harflerinden oluşmaktadır. 86 göç ettikleri her coğrafyaya beraberlerinde götürdükleri dildir. Her ne kadar bu dil, her coğrafyada, yerel değişikliklere maruz kalsa da; İber yarımadasında geliştirilen dilin temel yapısında büyük bir değişiklik meydana gelmemiştir. Bu yüzden farklı coğrafyalarda yaşayan Yahudi toplulukları arasında iletişim kopukluğu da yoktur. Converso göçlerinin nihayet bulmasından sonraki yıllarda da dua kitaplarının Ladinoya çevrilmesine devam edilmiştir. Çünkü Sefarad kökenli Yahudi erkeklerin bildiği ve konuştuğu yegâne dil, Ladinodur. 18. yüzyılda, Doğu Yahudilerinin okur yazar oranı, oldukça düşük seviyededir. Sebebi ise eğitim kurumlarına devam eden öğrenci sayısının azlığıdır. Yedi ile on üç yaşları arasında Talmud Torada eğitim görmesi gereken çocuklar, mezun olmadan okulu terk etmektedir. Ya da, onüç yaşında, Talmud Toradan mezun olduktan sonra, Yeşivada eğitim görmesi gerekirken; Yeşivaya devam eden öğrenci sayısı oldukça azdır. Üstelik Talmud Toralarda verilen İbranice eğitim de yetersizdir. 18. yüzyılın ilk yarısında, İstanbul’da Ladino dua kitapları basan Yona Aşkenazi, dindaşlarının kendi dualarını anlamamasından dolayı duyduğu endişeyi şöyle ifade etmektedir: …kişi anlamıyor ve ne sorduğunu bilmiyor…Cennette ona ne yanıt verilecek?...343 19. yüzyılın ikinci yarısında açılan Alliance okullarının İbranice derslerini eğitim programına dahil etmesi pek işe yaramamıştır. Bu okullarda öğretilen İbranice, sadece temel gramer bilgisinden ibarettir. Ayrıca çocuklar öğrendikleri dili kullanma imkanına sahip değildir. Kısacası İbranice, yaşayan bir dil olarak çocukların kullanımına sunulmamaktadır. Alliance’ın öğrettiği kültür dili İbranice değil, Fransızcadır. Bu yüzden, eğitimi yoksullar için bile erişilebilir kılan Alliance, sadece Fransızcanın yaygınlaşmasına katkıda bulunmuştur. Dolayısıyla 19. yüzyılda genç Sefarad aydınlarının kullanmayı tercih ettikleri dil, Fransızca olmuştur. Gazetelerde ve kitaplarda da, çoğunlukla Fransızca ve Ladino kullanılmıştır. Öte yandan izah ettiğimiz genel kanıya aykırı bir iki örnek de mevcuttur. Fakat bu örnekler, Borovaya’ya göre sadece semboliktir. Fransızca bilen ilk Selanikli gazeteci Rabbi Yuda Nehama, yurtdışındaki entelektüel meslektaşlarıyla İbranice iletişim kurmuştur. İyi derecede İbranice bilen oğlu Yosef Nehama, Avrupa’daki Yahudi arkadaşlarına İbranice mektuplar yazmıştır. Fakat, yedi ciltlik Selanik Yahudiliği tarihi dahil olmak üzere pek çok Fransızca eseri kaleme alan, yine Yosef Nehama’dır. Meslektaşları olan Moïse Franco ve Avram Galante de Osmanlı Yahudilerinin sadece Fransızca tarihlerini yazmışlardır. Frankofon süreli yayınlarının tümü, Fransızcayı akıcı bir şekilde konuşan Sefaradlara yöneliktir. 19. yüzyılın son çeyreğinden itibaren Alliance, aynı konuşma topluluğunun üyeleri arasındaki entelektüel alışverişin ve iletişimin dilini, Fransızcaya dönüştürmüştür. Aslında bu dönüşüm, Batılılaşma ve 343 87 Borovaya 2012, 18. sekülerleşmenin, Osmanlı Sefarad kültürü üzerindeki etkisinin bir göstergesidir344. Özetleyecek olursak, İbranicenin işlevsiz hale gelmesi ya da getirilmesinden sonra, 15. yüzyıldan itibaren onun yerini alan Ladino, edebi üretimin artmasına katkıda bulunmuş ve kitle kültürünün dili olmuştur. Ancak, 19. yüzyılın sonlarına doğru Ladinonun kullanımında bir düşüş yaşanmıştır. Ladinonun yerini, Sefarad Yahudilerinin yaşadığı coğrafyaya göre değişiklik gösteren, Fransızca, İtalyanca gibi uluslararası prestijli diller ya da Türkçe, Yunanca, Bulgarca ve Sırp-Hırvatça dilleri almıştır. Yahudi basınının geliştiği başlıca kentler İzmir, İstanbul ve Selanik açısından bir değerlendirme yapacak olursak; zaten yüksek bir kültür dili vasfına sahip olan Fransızcanın, Ladino ile rekabet etme ihtiyacı da niyeti de yoktur. Kısacası Fransızca, herhangi bir çaba ve güç sarfetmeksizin galibiyeti ele geçirmiştir. 19. yüzyılda, İzmir Yahudilerinin nazarında ilerlemeyi temsil eden Fransızca, onu Ladinonun ikamesi olarak gören birçok entelektüelin diline dönüşmüştür. Başlangıçta, Fransızca bir dergi yayını izni için, birçok girişimde bulunulduğu görülmektedir. Ancak bu girişimlerin sonucu ya başarısızdır ya da kamu yararından ziyade marjinal algılanmalarından dolayıdır. Fransızca gazetelerin en seçkin örneği, Yaakov Algranti tarafından yayımlanan ve iki yıl boyunca Fransızca olarak çıkan ve daha sonra Ladinoya dönüşen Le Nuvelisae’dır. İbranice dili ise hem dini hem de milli bir dil olarak Türkiye Yahudilerine ait gazetelerde küçük makaleler halinde de olsa kullanılmaya devam etmiştir. Tabii ki, tamamen İbranice yayımlanan bir gazete nadirdir. Gazetelerde İbranice kullanım oranı coğrafyaya göre farklılık göstermektedir. Sözgelimi, Filistin’de Ladinonun yerini İbranicenin aldığı saptaması, yerinde bir değerlendirmedir. İbranice kaleme alınan makaleler, ya dini yorumlardır ya da İbranice şiirlerdir. Ladino şiirler, çoğunlukla vasat ve yüzeysel olarak değerlendirilirken; geleneksel tarzda kaleme alınan İbranice şiirler edebi mücevher olarak tanımlanmışlardır345. Türkçeye ve Yunancaya gelince, Sefarad Yahudileri, milliyetçilik akımlarının etkisi altında sürdürülen bilinçli hükümet politikaları sebebiyle, 20. yüzyılın başlarından itibaren bu iki dili öğrenmek ve kullanmak zorunda kalmıştır346. Öte yandan, 1930’lu yıllara değin, Ladinoyu kullanmaya devam eden dergilerin bu dile hakim olmaması büyük bir talihsizliktir. Özgün kimliğinin farkında olmayan ve Ladinoyu bozuk bir İspanyolca biçimi olarak algılayan yazarlar, onu modern İspanyolcaya uyarlamaya çalışmışlardır. Telaffuz, kelime bilgisi ve söz diziminde yapılan dilsel düzeltmeler, Ladinonun en kötü örnekleriyle sonuçlanmıştır. Yaptıkları değişikliklerle, bir toplumun sosyal ve kültürel tarihine tanıklık eden mirasa zarar verdiklerinin 344 Borovaya 2012, 18-19. 345 Levvy 2001, 22. 346 Borovaya 2012, 19. 88 farkında bile değillerdir. Sadece iki istisna mevcuttur. Biri, İspanyolca ile Ladino arasında karşılaştırma yapılmadan önce yayımlanan dergiler ve gazeteler; diğeri ise, hala geleneksel dil formlarını kullanmayı başarabilen birkaç gazete ve dergidir. Ladinonun Kastilyalaştırılması347 girişimine karşı çıkan Yahudi cemaati ise ana dilini bırakmayı reddetmiştir. Böylece, sadece özgün konuşma dili, değişmeden kalmıştır. Öte yandan dilde değişimi abartan dergilere de talep yoktur348. Bu yüzden, süreli yayınlarda, Ladino katliamı üç safhada gerçekleşmiştir denilebilir. İlk safhayı paragraf başında izah etmiştik. Bu dilin ölümüne yol açan ikinci darbe, Fransızcanın nüfuzudur. Üçüncü darbe ise milli devletlerin kurulmasından sonra gelecektir. Nitekim Ladinonun kaybı, Osmanlı devletinin toprakları üzerinde kurulan milli devletlerin, azınlık dillerinin kullanımını caydıran, hatta bastıran ve yasaklayan tutumuyla; ya da başka bir ifadeyle, siyasi gerekçelerle açıklanmaktadır349. Yahudilere ait süreli yayınlarda Türk dilinin kullanımı, iki aşamalıdır: Osmanlı Dönemi ve Cumhuriyet Dönemi. Osmanlı Dönem’inde Türkiye Yahudilerinin kullandığı baskın dil Ladinodur. Türkçe bilgisini yaymaya çalışan aydınlar, El Üstad gibi İbranice alfabeyle Türkçe gazeteler çıkarmış350; ya da El Meserret gibi Ladino bir gazeteye Türkçe sayfa eklemişlerdir. Cumhuriyet Dönemi’nde ise Yahudilerin konuşma dili yavaş yavaş Türkçeye dönüşmüştür. Değişimin safhalarını izlemek için, Türkçenin ve Ladinonun bir arada kullanıldığı dergilerin tüm sayılarını incelemek yeterlidir. İnceleme esnasında, Türkçenin kullanımının zamanla ağır bastığı ve hakim dil haline dönüştüğü görülecektir. Türkiye›den İsrail›e giden göçmen kuşağın temsilcileri tarafından İsrail›de yayımlanan dergilerin (Sesimiz, Dostluk) büyük bir bölümü de Türkçedir. Çünkü Türkiye göçmenleri, ağırlıklı olarak Türkofon’dur. Ladino dilini konuşan ve yazan bir toplumun Anadolu’da yüzyıllarca yaşadıktan sonra Türkleşmesi, bazı araştırmacılar tarafından, tuhaf bir ironi olarak nitelendirilmektedir351. Ancak, Diaspora Yahudilerinin yüzyıllarca yaşam sürdükleri coğrafyaya, o coğrafyanın kültürüne entegre olması, sadece Anadolu için geçerli olan bir olgu değildir. Nitekim, Kudüs’te sadece Aşkenaz ve Sefarad kökenli göçmenler arasında değil; aynı zamanda, Fransa, Almanya, Amerika, Ortadoğu ve Türkiye göçmenleri arasında da kültür ayrımının bariz ve kalıcı izlerini (konuşulan dil, seçilen farklı yerleşim alanları) görmek mümkündür. Bu yüzden İsrail, yıllardan beri, kanaatimce zengin bir kültür hazinesine ev sahipliği yapmaktadır. Ancak bu ‘zengin kültür hazinesi’nin İbranicenin ve Ladinonun kullanımında yarattığı dil karmaşasını da dikkate almadan geçmemek gerekir. 89 347 İspanyollaştırılması da denilebilir. 348 Levy 2001, 22. 349 Borovaya 2012, 19. 350 İbranice alfabe, sonra, Raşi alfabeye dönüştürülecektir. 351 Levy 2001, 23. 90 BÖLÜM 4 YAHUDİ BASININDA YAZINSAL VE GÖRSEL SANATLARIN YERİ YAHUDİ BASININDA YAZINSAL VE GÖRSEL SANATLARIN YERİ Osmanlı Yahudi Basını, Yahudilerin okuma yazma oranını yükseltmek ve okuma alışkanlığı edinmelerini sağlamak amacıyla, basın edebiyat ve basın tiyatro iş birliğinden faydalanmıştır. Yazınsal ve görsel sanatlara Osmanlı Yahudi basınında önemli bir yer ayrılmasının başlıca sebebi, toplumu eğitme ve yönlendirme arzusudur. Hatta bu işbirliği, 1870’li yıllardan itibaren Osmanlı Yahudilerinin okuma kültürünün odak noktasına yerleştirilmiştir. Gerçekten de Yahudi toplumunun geniş kesimi, tarihe ve siyasete ilgi duymazken; tefrika melodramatik romanları, gerilim öyküleri ve eğlenceli temsilleri ilgiyle takip etmektedir. Tefrika öykü ve romanların popülerliklerine ilişkin maddi kanıtlar, arşivlerde yer alan gazetelerdeki büyük deliklerdir. Bu gazetelerdeki tefrikalar, gazete aboneleri tarafından birden fazla kez okunmak üzere kesilerek saklanmıştır352. İzmir’de yayımlanan dört gazete, bu bölümde ele alacağımız konuyla yakından ilgilidir. Bu yüzden özellikle adlarını zikretmek yerinde olacaktır. Gazeteler, El Mazalozo/Kısmet 353 (Ocak 1909-1909), El Kısmet Poeta (2 Ekim1908-1914), El Kısmet de Martes (1908), El Soytarı (Ocak 1909-1912) adlı gazetelerdir354. Alexandre Benghiat tarafından yayımlanan bu gazeteler, Benghiat’ın gazetesi, El Meserret’in ekleridir. Esasen İzmir Yahudi basınında, İkinci Meşrutiyet dönemine değin yazınsal ve görsel sanatlara ilişkin büyük bir açık mevcuttur. Her ne kadar, İzmir Yahudi gazetelerinin sayfalarında roman tefrikaları ve şiirler yayınlanmaktaysa da; sayıları oldukça sınırlıdır. Benghiat, bu açığı fark etmiştir. Yayınlayacağı dört gazete vasıtasıyla, alandaki boşluğu doldurmak arzusunda olduğunu da samimiyetle ifade etmiştir. Elimizde, adlarını zikrettiğimiz dört gazetenin sayıları mevcuttur. Gerek sahip oldukları sanat politikası; gerek yayınladıkları tefrika romanlar, hikayeler, kitap analizleri ve şiirlerin sayıları dolayısıyla, bu gazeteler arasında özellikle El Mazalozo/Kısmet ve El Kısmet Poeta övgüyü hak etmektedir. 91 352 Borovaya 2012, 164-165. 353 Ladino El Mazalozo’nun Türkçe karşılığı, Kısmetli’dir. 354 Bu gazetelere ilişkin ayrıntılı bilgi VI. Bölüm’de mevcuttur. 92 A- Belles-lettres (Edebiyat) Popüler gazeteciliğin ortaya çıkışıyla birlikte gelişen Ladino belles-lettres türü, tefrika romandır. Borovaya bu türü, aşk romanları ve macera romanları olarak iki gruba ayırmıştır. Yahudilere ait gazeteler ve dergiler, 1870’lerden itibaren Batı Avrupa dillerinden, özellikle de Fransızcadan ve İbraniceden Ladinoya çevrilmiş pek çok kısa hikaye ve roman yayınlamıştır. Yayınlanan eserlerin sayısı yetmiş yıl içinde yüzlere ulaşmıştır355. Basında, tefrika roman yayınlama yöntemi, ilk kez 1830’lu yıllarda, bir tür olarak Fransa’da ortaya çıkmış; zamanla, Osmanlı basını da dahil olmak üzere pek çok ülkenin basını tarafından kopyalanmıştır356. Romanso olarak anılan aşk hikayeleri, kısa zamanda Sefarad edebiyat pazarına basın aracılığıyla tekrar girerek küçümsenmeyecek bir yer edinmiştir. Osmanlı Sefarad Yahudileri, Romanso adı verilen aşk romanlarına, Orta Çağ’dan beri aşinadır. Sözgelimi, ilk versiyonu 14. yüzyılın başında yazılan ve 16. yüzyılda revaçta olan Amadís de Gaula, bu öykülerden biridir. İber Yarımadasına özgü bir şövalye aşk romanı olan Amadís de Gaula, İstanbul Sonsino Matbaası’nda 1540 tarihinde basılan eserler arasındadır. Kısaltılmış bir İbranice versiyonu basılmıştır357. Basın vasıtasıyla tefrika edilecek romanlar için uygulanan yöntem şudur: Önce, hikayelerin ve romanların seçimi yapılmakta; sonra, seçilenler basında yayınlanacak şekle dönüştürülmek üzere çevirmenlere ve adaptörlere iletilmektedir. Çevirmenler ve adaptörler, orijinal eserleri kısaltmakta ve okuyucu algısına uygun şekle dönüştürmektedir. Böylece, yüzlerce sayfadan oluşan romanlar, sadece 16 ile 32 sayfa arasındaki hikayelere dönüşmektedir. Bu hikayelerin okuyucuya iletilmesi için, iki farklı yöntem kullanılmaktadır. Ya dikkati çekecek şekilde, gazete formatından farklı bir formatta gazete sayfalarından birine basılmaktadır ya küçük bir kitapçık olarak basılıp gazete ile birlikte verilmektedir. Hitap edilen okuyucu kitlesi, Alliance okulu öğrencileri ve mezunlarıdır. Esasen, türün ortaya çıkış ve gelişme tarihleri dikkate alındığı zaman, Alliance okullarının kuruluş ve gelişme tarihleriyle bir paralellik oluşturduğu görülecektir. Romanso türünün, özellikle hedef aldığı kitle kadınlardır. Bu faaliyet, bilinçli ya da bilinçsiz, bir çeşit basın ve okul işbirliği olarak nitelendirilebilir. Son derece olumlu bir etki yarattığı aşikârdır. Yahudi kadınlar arasındaki düşük okuma yazma oranı göreceli olarak yükselirken; Sefarad edebiyatında ilk kadın kahramanların yaratılmasına da vesile olmuştur358. 93 Macera romanları, Romanso adı verilen romantik aşk romanlarından farklıdır. Sefer Eldad Ha-Dani (Dani Eldad’ın Kitabı) gibi, pek çoğu popülerdir. 1870’lerden itibaren, Jonathan Swift’in Les voyages de Gulliver (Gulliverin Seyahatleri), Alfred Assolant’ın Aventures merveilleuses maquis authentiques du capitaine Corcoran (Kaptan Corcoran’ın Muhteşem Otantik Maceraları) ve Jules Verne’in Les Enfants du capitaine Grant (Kaptan Grant’ın Çocukları) adlı eserleri, Fransızcadan Ladinoya çevrilerek Yahudi basınında yayınlanmıştır359. Alexandre Benghiat’ın yönetimindeki El Meseret’te, 1903 tarihinde yayınlanan Gulliver’in Seyahatleri, macera roman türüne verilebilecek başarılı bir örnektir. Benghiat, bu öyküyü Ladino’ya uyarlarken, Türkçe ve İbranice sözcükler kullanmaktan kaçınmıştır. Amacı, Ladino diline katkıda bulunmaktır360. “Yaptığı değişiklikler Ladino’ya zarar mı vermiştir? Yoksa katkıda mı bulunmuştur?”. Bu konuda yorum yapmak imkansızdır. Çünkü yazarlar ve çevirmenler, 1930 tarihinde değin Ladinoya hakim değildir. Öte yandan, özgün dilin kimliğinin farkında da değillerdir. Bu yüzden Ladinoyu bozuk bir İspanyolca biçimi olarak algılamışlar ve modern İspanyolcaya uyarlamaya çalışmışlardır. Dilsel düzeltmeler, Ladinonun en kötü örnekleriyle sonuçlanmıştır. Yaptıkları değişikliklerle, bir toplumun en değerli kültür mirasına zarar verdiklerinin farkında değillerdir. Bu yüzden, Benghiat’ın ve diğer yazar ve çevirmenlerin girişimlerinin iyi niyetli olduğu aşikârdır denilebilir. Esasen macera romanları ile aynı kategoride değerlendirilen seyahatnameler, tıpkı aşk romanları gibi, Orta Çağ’dan beri Yahudi edebiyatında mevcuttur. 18. yüzyılda seküler edebiyat kulvarına dahil edilen Romansolar, macera romanları ve seyahatnameler, dini otorite tarafından yeni bir felaket olarak nitelendirilerek kınanmıştır. Hatta yıllar boyunca seküler edebiyata muhalefet edilmiş; bu edebiyat türüne dahil kitapların basımı engellenmiştir. Huli ve Assa gibi muhafazakâr pek çok din adamının seküler edebiyata ilişkin yorumu şöyledir: Yalancılar tarafından yazılmış, Yahudi olmayanlar tarafından üretilmiş sapkın kitaplar…361. 355 Karkason 2022, 336. 356 Karkason 2022 337. Borovaya 2012, 149-150. 359 Karkason 2022, 338. 357 Borovaya 2012, 139. 360 Borovaya 2012, 19. 358 Karkason 2022, 337. Borovaya 2012, 150-151. 361 Borovaya 2012, 139. 94 B-Musar Edebiyat (Etik Edebiyat) C- Coplas (Maniler) Musar362, dini türde yazılan eserlerdir. Musar, etik anlamında kullanıldığı için, bu eserler de etik eserler olarak tanımlanabilir. Yıllar boyu sadece Rabbinik elit için üretilen İbranice eserler, 18. yüzyılın ilk yarısından itibaren Ladinoya çevrilerek, Musar edebiyatı adı altında, seküler Ladino okuyucusuyla buluşturulmuştur. Ladino gazete ve dergilerin okur sayısındaki artış, bu edebiyat türünün Rabbinik elitin dışına çıkarak büyük bir okuyucu kitlesine sahip olmasını sağlamıştır. 1730’larda başlayan ve 19. yüzyılda devam eden Me’am Lo’ez363, bu alanda en önemli örnektir. Musar’da ağırlıklı olarak Tora’nın Ladino çevirileri kullanılmaktadır. Başlangıçta okurlar, başta Me’am Lo’ez olmak üzere Yahudi kaynaklarına dayanan dini eserlerle karşı karşıya bırakılmıştır. Sinagoglarda veya evlerde sesli dinlenen Me’am Lo’ez gibi eserler sayesinde, okuma yazması olmayan Yahudilerin bilgi sahibi olması sağlanmıştır. 18. yüzyılın ikinci yarısında, Osmanlı devleti sınırları içinde kurulan Alliance okullarının da sağladığı modernleşme süreci sayesinde modern ve genel eğitim yayılmıştır. Böylece süreli yayın okur kitlesinin hacmi de büyümeye başlamıştır. Esasen 19. yüzyılın ikinci yarısı, Ladino edebiyatının büyük bir modernizasyon, gelişme ve çeşitlenme sürecinden geçtiği zaman sürecidir. Buna Musar edebiyatı da dahildir. Bu dönemde, belles-lettres, tarih, seyahatname ve tiyatro dahil seküler eserlerle Musar misali dini eserlere yer verilen Yahudi basınında, zengin bir Sefarad kültürü oluşmuştur364. Elimizde, İzmir El Pregonero gazetesinin 17 Şevat 5674 (13 Şubat 1914) tarihli sayısına ek olarak verilen Musar edebiyatı türüne dahil bir eser bulunmaktadır (Bkz. Belge 46) 365. Muhtemelen tefrika olmalıdır. Çünkü kapağı ve 5 sayfası mevcuttur. Dolayısıyla bu eserin devamının da olduğu aşikârdır. Kapağında yer alan bilgiye göre, Luz Ketuba de la ley başlıklı bu eser, Irgat pazarı Caddesi 69 numarada yer alan Melamed Matbaası’nda 5682 (1922) tarihinde basılmıştır. İşte bu noktada, bir karışıklığın olduğu anlaşılmaktadır. Çünkü El Pregonero’nun yayım tarihi 17 Şevat 5674 (13 Şubat 1914); eserin basım tarihi ise 5682 (1922)’dir. Melamed Matbaası, 1901 ile 1924 tarihleri arasında kesintisiz olarak faaliyetini sürdürdüğüne göre, eser 1922 tarihinde basılmış olabilir. Fakat, 1914 tarihli El Pregonero gazetesine ek olarak verilemez. O halde, Luz Ketuba de la ley adlı eserin basım tarihi, kapağına yanlış yazılmış olmalıdır366. Coplas’ın367 kökleri, sürgün öncesi edebi geleneğe dayanmaktadır. Bir edebi tür olarak 18. yüzyılda ortaya çıkıp gelişmeye başlamış; 19. yüzyılda Osmanlı Yahudi Cemaati’nin gündelik hayatına ve bu hayattaki gelişmelere odaklanmasını sağlayacak tematik değişimlerden geçerek büyümüş ve çeşitlenmiştir. Coplas, açık bir hikayeye sahip anlatının üstüne inşa olunan özgün veya dışarıdan alınmış ezgilerin eşliğindeki kafiyeli dizelerden oluşmaktadır. İbrani şiirine, örneğin Piyyuttim’e368 dayanmakta; ayrıca, Hispanik369 kültürü, genel olarak da sözlü sunulan anlatı şiirleri barındırmaktadır. Basında yer verilen diğer türler gibi, coplas yayınının başlıca amacı, hem kitleleri Yahudilik eğitimiyle buluşturmak hem okuryazar oranını arttırmaktır. Çoğu coplas, Hanuka370 ve Tu Bişvat371 şarkıları dahil olmak üzere, Yahudi festivallerine, Purim372 şarkılarına ve Tu Bişvat ve diğer oruç günleri için ağıtlara adanmıştır. Bu tür, 19. yüzyılda, modern bir karakter kazanmıştır. Artık çoğu coplas, Yahudi toplumunun şiirsel olarak tarihini tekrar ettiği, kahramanlarını kaydettiği ve acı ve krizlerini aktararak rahatlatan şarkılardır373. Ele alınan başlıca konular, dolu, kıtlık, yangın gibi doğal felaketler; yoksulluk ve işsizlik gibi sosyoekonomik sorunlar; Osmanlı Anayasası, Yahudilerin askere alınması gibi güncel olaylardır. İzmir’de coplas, basımı, diğer illere göre pek yaygın değildir. 19. yüzyılda, bu kentte coplas, tüm basılı eserlerin sadece %6’sını oluşturmaktadır374. 367 362 İbranice karşılığı, “mutar”dır. Türkçe, uygun izinli etik anlamına gelmektedir. 18. yüzyılın ortaya çıkan Musar (etik) edebiyat, ortaya çıkışına da tanık oldu. Seçkin ve saygın Rabbiler tarafından yayınlanan eserleri içermektedir. Orta Çağa uzanan bir kökene sahip olan Musar edebiyatının amacı, inancın güçlendirilmesini ve ahlaki davranışın düzeltilmesini teşvik etmektir. Karkason 2022, 326-327. 363 Rabbinik antolojisi olan Me’am Lo’ez ve özellikle onun Pentateuch üzerine klasik ciltleri, Ladino edebiyatının amiral gemisidir. Me’am Lo’ez, nispeten geniş bir izleyici kitlesine hitap etmek için tasarlanmış, erişilebilir bir şekilde yazılmıştır. Ayrıca, Tora üzerine bir Ladino yorum içermektedir. Hakkında bilgi için bkz. Karkason 2022, 324-326. 364 Karkason 2022, 327-328. 365 TMMA (500. Yıl Vakfı Türkiye Musevileri Müzesi Arşivi), El Pregonero, 17 Şevat 5674 (13 Şubat 1914) ekidir. 366 95 Muhtemel tarih, 5682 (1922) değil; 5672 (1912) olmalıdır. Uyarlamalar ya da Maniler anlamındadır. 368 Yahudilikte ibadet esnasında okunan şiirlerdir. Genellikle dini törenler, ayinler sırasında zikredilerek söylenmektedir. 369 Genel olarak İspanya›dan, İspanyollardan ve İspanyol kültüründen türemiş ya da bu kültürle ilgili anlamında kullanılan bir terimdir. 370 Gregoryen takvimiyle Aralık, Kasım sonu ya da çok ender olarak Ocak başına denk gelen Işıklar Bayramı’dır. 371 Ağaç dikme günü olarak kutlanan Yahudi bayramıdır. 372 Pers İmparatorluğu sınırları içinde yaşayan Yahudilerin, Haman’ın onları öldürme planından kurtuluşunun anısına kutlanan bir bayramdır. Bu öykü, Tora’nın Ester Kitabı’nda anlatılmaktadır. 373 Karkason 2022, 328. 374 Karkason 2022, 329. 96 D-Tarih Sefarad Yahudilerinin Osmanlı devletinin tarihini ilk kaleme alış tarihi, 16. yüzyılın başlarıdır375. Buna karşın, Osmanlı Yahudi cemaatleri tarihinin yazım süreci, ancak 19. yüzyılın ikinci yarısında başlamıştır. İlk faaliyet, Edirne’de bir tarih dergisinin yayımlanmasıdır376. Yosef Da’at377adlı dergide, Osmanlı sınırları dahilinde yaşayan Yahudi diasporasının tarihi kaleme alınmaktadır: Osmanlı padişahlarının lütufkâr yönetimi altında yaşayan halkımızın başına gelenleri konu alan makaleler kaleme alınmış ve yayınlanmıştır378. Bu bölümde, farklı dillerden Ladinoya çevrildikten sonra, tefrika olarak ya da gazeteye ek bir küçük kitapçık halinde okuyucuyla buluşturulan tarih kitaplarından söz edeceğiz. Tefrika halinde yayınlanan ve gazete eşliğinde verilen tarih kitaplarına ilişkin çok az örnek bulunmaktadır. Üstelik ne yazık ki, bu kitaplarda ekseriyetle, hangi gazetenin eki olduğu, yazarının ve çevirmeninin adları kayıtlı değildir. Kısacası, kitapçıkların künyeleri yoktur. Aslında Ladino Yahudi basınındaki tefrika aşk, macera ve seyahat öyküleriyle, tarih kitaplarının pek çoğunun ortak özelliği, tanıtıcı künyeye sahip olmamalarıdır379. Elimizde üç önemli örnek mevcuttur380. Bunlar, Mustafa Kemal’in Anıları381; Mustafa Kemal382 ve 1919 yılının Mart ayında El Meserret gazetesinin eki olarak verilen, Alexandre Benghiat’ın Livro-djornal de la gerra djeneral’dir (Gazete Kitabı- Dünya Savaşı)383. Bu kitap eklerinden sadece 375 16. yüzyılda, Osmanlı devletinin tarihi hakkında kaleme alınan en önemli İbranice kronik, Eliyahu Kapsali’nin 1523 yılında yazdığı Seder Eliyahu Zuta adlı eseridir. Tarihçi olan Eliyahu Kapsali (1483-1555), Venedik hakimiyetindeki Girit’te doğmuş, Padova’da eğitim gördükten sonra cemaatine haham tayin edilmiştir. Kronik, dünyanın yaratılışından Osmanlı Dönemi’ne kadar kısa bir dünya tarihi anlatımından sonra, Osman Gazi’den (1302-1324) Yavuz Sultan Selim (1512-1520) dönemine kadarki olayların detaylı anlatından oluşmaktadır. Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz. “Osmanlı Devleti [Hakkında Yazılmış] XVI. Asra Ait İbranice Bir Kronik: Eliyahu Kapsali’nin Seder Eliyahu Zuta’sı ve Verdiği Mesaj”, çev. Nuh Arslantaş, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 16 (2), 351-380. Benghiat’ın anıları, yazar adı, basım yeri ve basım tarihi dahil, kapsamlı bir künyeye sahiptir. Üç gazete eki de Raşi alfabesindeki harflerle Ladino basılmıştır. Mustafa Kemal başlıklı kitabın, ne kapağında ne iç sayfasında, tanıtıcı bir açıklamaya yer verilmemiştir. Ancak Kudüs Milli Kütüphane’den edindiğimiz bilgiye göre, 1933 tarihli Selanik Aksiyon gazetesinin ekidir. Çünkü üzerinde, Foliyeton384 de Aksiyon yazılıdır 385 . Muhtemelen tefrika olmalıdır. Elimizdeki kitapçık, Mustafa Kemal’in doğumuyla başlamakta, eğitim ve askerlik hayatını anlattıktan sonra, Milli Mücadele’yi konu etmektedir. 19 Mayıs 1919 Samsun’a çıkış, Anadolu’daki kongreler, İnönü ve Sakarya savaşları anlatıldıktan sonra, 9 Eylül 1922 tarihinde İzmir’in kurtuluşuyla sona ermektedir. Mustafa Kemal’in Anıları adlı kitabın kapağında ise, Foliyeton del Pueblo yazılı olduğuna göre, bu kitap da, muhtemelen, El Pueblo ya da La Boz del Pueblo gazetelerinden birinin eki olmalıdır. Fakat, hangi coğrafyada, hangi kentte yayımlanan El Pueblo ya da La Boz del Pueblo olduğu belli değildir. Kudüs Milli Kütüphaneden edinilen bilgiye göre, kitap 1927 tarihine aittir. İzmir La Boz del Pueblo gazetesi, 1908 ile 1914 tarihleri arasında yayımlandığına göre, kitabın ait olduğu kentin İzmir olması imkansızdır. Selanik La Boz del Pueblo, 1915 ile 1920 tarihleri arasında; Selanik El Pueblo gazetesi ise, 1917 ile 1933 tarihleri arasında yayımlanmıştır386. O halde, Mustafa Kemal’in Anıları adlı kitap, Selanik El Pueblo gazetesinin eki olmalıdır. Türkçeden tercüme edilme ihtimali kuvvetlidir. Ancak ne yazarının ne çevirenin adları, ne basım yeri, ne de yılı kaydedilmiştir. Kitapta, Milli Mücadele ve inkilâblar anlatılmaktadır387. İzmir Ladino basını tarafından verilen elimizdeki tek kitap, Alexandre Benghiat’ın Livro-djornal de la gerra djeneral’dir (Gazete Kitabı- Dünya Savaşı). Anılar, hakkında kapsamlı bir bilimsel araştırma projesi yürüten David Bunis tarafından, incelenmiştir. Bunis, proje sona ermeden 384 376 Karkason 2022, 340. 377 Ayrıntılı bilgi için bkz. Tamir Karkason, “The History of the Jewish Diaspora in Turkey: Yosef Da’at – A Bilingual Periodical in Edirne”, Etmol 265, 2019, 30-33 (Hebrew). 378 Karkason 2022, 340. Ayrıca, ayrıntılı bilgi için bkz. Karkason 2019, 30-33. 20. yüzyılın yetiştirdiği en önemli Yahudi tarihçiler, Osmanlı Yahudi tarihine ilişkin beş ciltlik İbranice eser yazan Şlomo Avraham Rozanes (1862-1938) ile Osmanlı ve Türk Yahudileri hakkında sayısız kitap ve makale kaleme alan Avram Galante’dir (1873-1961). Ancak, ne Rozanes ne Galante ve eserleri, konumuza dahildir. 379 Borovaya 2012, 156. 380 Michael Halevy vasıtasıyla kopyasını edindiğimiz bu kitapçık, Gazi Mustafa Kemal Atatürk hakkındadır. 381 BSUY, No. 201947. Las Memoryas de Mustafa Kemal.(Selanik 1927). 382 BSUY, No. 201983. Mustafa Kemal.(Selanik 1933). 383 David Bunis, “Alexandre Benghiat’s World War I Diary in Judezmo: A Preview”, Ovras son onores Estudios sefardíes en homenaje a Paloma Díaz-Mas, Publisher: Universidad del País Vasco, November 2021, 355-384. 97 Ek sayfa anlamındadır. 385 Bizzat kontrol ettiğim Kudüs Milli Kütüphanede bu açıklama mevcuttur. Bu kitabın kopyasını benimle paylaşan, Centre for the Study of Manuscript Cultures Maimonides Centre for Advanced Studies University of Hamburg’da akademisyen olanMichael S.Halévy de aynı açıklamayı yapmıştır. Sayın Halévy’ye teşekkür ederim. 386 Molho 220. 387 Öte yandan bu iki kitabın nereden alıntılandığı meçhuldür. Ne orijinal yazarlarının adları ne çevirmenlerin adları ne orijinal dilleri bilinmektedir. Atatürk biyografilerinin yazım tarihinin başlangıcına ilişkin farklı görüşler paylaşılmaktadır. Sözgelimi, 4 Ekim 1933 tarihinde Çin’de basılan Kaimo’er (Kemal) adlı biyografi bunlardan biridir. Bkz. Murat Soydan, “Giray Fidan: Kaimo’er Atatürk’ün Çince Yayınlanan İlk Biyografisi. Kopernik Kitap, İstanbul 2018”, (Kitap Tanıtımı), Tarih ve Günce, Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Dergisi Journal of Atatürk and the History of Turkish Republic II/5, (2019 Yaz), 531-534. Yurt dışında basılan ilk Atatürk biyografilerinden biri olarak tanıtılmaktadır. Öte yandan, tıpkı Osmanlı Ladino Yahudi basınında olduğu gibi, Arapça Kahire Letaif el-Musavvare gazetesinin eki olarak verilen Siret-i Mustafa Kemal Paşa ve Tarih ül-Hareke et-Türkiye el-Vataniye fi Anadol (Gazi Mustafa Kemal Paşa’nın Hayatı ve Anadolu’da Türk Milli Mücadelesi) adlı biyografi ise 1922 yayınıdır. Bkz. Emin Muhammed Said& Kerim Halil Sabit, Gazi Mustafa Kemal Paşa’nın Hayatı- Anadolu’da Türk Milli Mücadelesi, Çeviren: Zekeriya Kurşun, İstanbul 2010. Bu biyografi, pek çok açıdan (başlangıcı, konuları, anlatım sıralaması ve biyografinin 1922 tarihinde sona erdirilmesi), 1933 tarihli Selanik Aksiyon gazetesinin eki Mustafa Kemal adlı biyografi ile büyük bir benzerlik göstermektedir. 98 kaleme aldığı bir makalele, giriş ve tanıtım mahiyetinde, Birinci Dünya Savaşı’ndan itibaren meydana gelen olayların İzmir kentindeki ve İzmir Yahudileri üzerindeki yansımalarını Benghiat’ın anıları üzerinden örneklerle açıklamaktadır388. Kapak sayfasının çevirisi şöyledir389(Bkz. Belge 55): El Meseret / 1897’de kurulan Yahudi gazetesi / Sahibi ve sorumlusu ve ve baş editörü / Alexandre Benghiat / Smyrne / - * - / El Messerret / Journal Israélite fondé en 1897 / Sahibi ve sorumlusu ve redaktörü / Alexandre Benghiatt / Smyrne / Gazete kitabı, Büyük Savaş / Ağustos 1914’te yeniden (yayınlanmaya) başladı ve 1918’de sona erdi / (Pesah hediyesidir. 1919-5679) / Alexandre Benghiat tarafından derlenen ve yayınlanan notlar / 4 Mart 1919’da yayınlandı (2 Adar II 5679). E-Tiyatro 16. yüzyıldan itibaren Ladino Draması kaleme alan ve bu yüzyılda tiyatro dünyasına dahil olan Osmanlı Yahudileri için tiyatro gösterileri, yeni bir sanat dalı değildir. 15. yüzyılın son çeyreğinde İber Yarımadası’ndan sürgün edilen Yahudiler, göç edip yerleştikleri her coğrafyaya tiyatroyu da götürmüşlerdir. O halde, İber Yarımadasında da Yahudiler tarafından sahnelenen gösteriler olmalıdır. Bu gösterilerin ağırlıklı olarak halk tiyatrosu tarzında olması muhtemeldir. Yahudi Halk Tiyatrosuna ilişkin ayrıntılı bilgi, ileride verilecektir. O halde Yahudi Tiyatrosunun kökeni İber Yarımadasıdır denilebilir. Bu sanat dalını göçler vasıtasıyla taşıdıkları kentler arasında, Selanik, İstanbul ve Amsterdam vardır. Amsterdam’da, 17. ve 18. yüzyıllarda İspanyolca, Portekizce ve hatta İbranice oyunlar sahnelemişlerdir. Ancak, sayelerinde tiyatroyla tanışan Osmanlı devletinin sınırları içinde başarı elde edememişlerdir. Kısa bir süre tiyatro sanatında etkin olmuşlardır. Fakat, muhtemelen Ermeni tiyatro sanatçılarının bu daldaki hakimiyeti, onları ikinci plana itmiştir. Bu yüzden, 19. yüzyıla değin, Osmanlı Yahudilerinin bizzat dahil olduğu tiyatro oyunlarından söz etmek mümkün değildir. Öte yandan, Yahudi Halk Tiyatrosu olarak isimlendirilen gösterilerin, 16 yüzyıldan 20. yüzyıla değin, kesintisiz devam ettiğini hatırlatmak gerekir. Dolayısıyla, konunun daha iyi anlaşılması adına, Osmanlı Yahudi Tiyatrosunu, iki farklı alt başlık altında ele almayı uygun bulduk. İlki 19. yüzyıl öncesine ait Yahudi Halk Tiyatrosudur. Diğeri ise, 19 yüzyıldan itibaren gelişen Modern Yahudi Tiyatrosudur. 1-Halk Tiyatrosu 19. yüzyıla değin, Osmanlı Yahudilerinin aşina olduğu iki halk tiyatrosu türü mevcuttur: Yılda bir kez kutlanan geleneksel Purim gösterileri ve 20. yüzyılda dahi Osmanlı devletinin her köşesinde son derece popüler olan gölge oyunu Karagöz. Yahudi sanatçılar, 16. yüzyılın ilk yarısından itibaren, evlerde ve kahvehanelerde sanatlarını sergilemişlerdir. Seyircileri, farklı dinlere ve etnik kökenlere sahip halktan insanlardır. Pandomim, müzik, dans ve havai fişek gösterileri gibi sözsüz gösterilerin, izleyicinin beğenisine uygun biçimde değiştirilme ihtiyacı olmamıştır. Bunun başlıca sebebi, Yahudi ve Müslüman Türk geleneğinin ortak coğrafi kökenleridir. Her ikisinin de kökeninde, Orta Doğu ve mistik bağlantılar mevcuttur. Bu yüzden, daima, birbirlerinin sanatını beğeniyle izlemişlerdir390. Buna karşın, sokak komedileri, öykü anlatıcılığı ve Karagöz gibi sözlü sunumların kaderi, seyirci tarafından belirlenmiştir. Yahudi sanatçılar, daima, İspanya’dan ya da Avrupa’nın diğer coğrafyalarından getirdikleri gösterileri, seyircinin beğenisine uygun biçimde, yeniden şekillendirmek, hatta Osmanlılaştırmak zorundadır. Dil, basit bir iletişim aracı değildir. Aynı zamanda, 99 388 Bunis 2021, 355-384. 389 Bunis 2021, 368. 390 Başgöz 1994, 550. 100 hayat ve eğlence felsefesinin aktarıcısı olarak işlev görmektedir. Bu yüzden bir halk tiyatrosunda Yahudi oyuncular mevcut olsa dahi, sözlü olarak aktarılan Osmanlı sanatlarından biri olan gölge oyunu Karagöz’de Yahudi unsurları tespit etmek son derece zordur. Bir seyyah, 1539 tarihinde, Edirne’de, Ramazan ayında Yahudilerin halka birkaç gösteri yaptıktan sonra aynı gösteriyi saray çadırı önünde ve haremde tekrarladıklarını iddia etmektedir391. Fransız seyyah Thevenot ise, 1675’te İstanbul’da gördüğü Karagözcülerin hepsinin Yahudi olduğunu yazmaktadır: Ben bu işte Yahudilerden başka kimseyi görmedim. Ramazan’da sanatlarını sergilemek için özel konutları ve kahvehaneleri ziyaret ederlerdi392. Karagöz, 16. yüzyıldan beri bilinen bir halk kukla tiyatrosudur (gölge oyunu). Gösteriler, sarayın önünde, haremde, özel toplantılarda evlerde, kahvehanelerde, çarşıda yapılmaktadır. İzleyiciler ise, saray, harem ve ev gösterileri hariç, sadece erkeklerdir. Karagöz’ün ana karakterleri, iyi huylu Karagöz, arkadaşı Hacivat, Derviş, Züppe, Yahudi (bir tüccar veya haham olarak temsil edilir) ve diğerleridir. Karakterlerin temel özellikleri, sahip oldukları bölgesel ya da etnik aksandır. Borovaya, Karagöz gösterilerinden birinde yer alan Yahudi’ye ilişkin şu repliği paylaşmaktadır: Karagöz’ün yazıya dökülmüş az sayıdaki oyunundan birinde, Karagöz’ün bir salıncağı vardır ve içinde diğer karakterleri sallayarak para kazanmaktadır. İlginç bir şekilde, eğer ‘doğru dili’ konuşursa, Yahudi’den daha az ücret alacağına söz vermektedir393. Sefarad tiyatrosuna ilişkin pek çok makale ve kitap kaleme alan Romero, Karagöz’ü, Sefarad tiyatrosunun öncüsü hatta kaynağı olarak nitelemektedir394. Başgöz ise, Karagöz tiyatrosunun bir zamanlar Esther ve Haman’ın bir kukla gösterisine dayanan hikayesine yer verip vermediğini sorgulamaktadır: Gerçekten de Esther hikayesi, klasik bir Karagöz oyununun yapısal ve güncel unsurlarını içermektedir: Mütevazı bir kökenden gelen bir kız kraliçe olur; bir kral öksüz bir kıza aşık olur; masum insanları öldürmek için bir komplo kurulur; kadın kahraman olay örgüsünü keşfeder; kötü adam cezalandırılır ve hikaye mutlu bir şekilde biter. Böyle bir oyunun gerçekten var olduğuna dair hiçbir kanıtımız olmasa da, geçmişte bir noktada Yahudi bir kuklacının özel evlerde Yahudi seyirciler için böyle bir oyun oynaması mümkündür395. Buna karşın, Karagöz gösterilerini şaklabanlık olarak tanımlayan Borovaya’ya göre, Karagöz’ün öncü ya da kaynak niteliği taşıması olanaksızdır396. Yaygın olarak Yahudi tiyatrosunun en önemli kaynağı olduğuna inanılan Purim gösterileri, bugünün neden bir Yahudi bayramı olarak kutlandığını anlatan Esther Kitabı’nın esprili bir dramatizasyonudur. Metinleri, müziği, dansı, şarkıları ve kostümleri tiyatroda bütünleştiren Purim gösterisi, Avrupa kültüründe bin yıl hayatta kalan tek gerçek halk tiyatrosu olarak kabul edilmektedir397. Ancak modern Ladino draması, Yahudi halk kaynaklarından etkilendiğine dair hiçbir kanıt göstermediği için, Purim gösterisi de onun öncüllerinden biri olarak kabul edilmemiştir. Fakat buna rağmen, özellikle vurgulamakta yarar vardır. İki tür Purim gösterisi mevcuttur: İlki, yılda bir kez evlerde ve sinagoglarda geleneksel bir şekilde kutlanan Purim Bayramı ritüeli ve gösterisidir. Diğeri, Sefarad entelektüelleri ile özellikle Siyonistler tarafından tıpkı diğer Yahudi bayramları gibi halkı eğitmek için kullanılan Purim gösterisidir. Kısacası Purim, Hanuka ve Pesah, genellikle Ladino dramasının konularını oluşturmaktadır. Esasen Purim dahil tüm Yahudi bayramları, Batılılaşmış Yahudiler tarafından, miraslarını anlamlı ve çekici hale getirmek için kullanılmıştır. Çünkü tiyatro, bir kutlama ya da eğlence yeri olmaktan ziyade, modern eğitimin aracı olarak işlev görmektedir. Purim gösterisinin Sefarad tiyatrosu üzerinde etkili olup olmadığına ilişkin farklı görüşler mevcuttur. Nitekim, 1870’li yıllardan itibaren basında haberleri yer alan Purim gösterilerine ilişkin tanıtımlarda, Sefarad liderlerinin geleneksel Yahudi kutlamalarını çekici hale getirme çabalarına tanıklık edilmektedir398. Sözgelimi İzmir’de, Purim gösterileri, her zaman Yahudi cemaatinin yardım kurumu Ozer Dalim399 tarafından icra edilmiştir400. 1891 yılında, İzmir Irgat pazarı sokaklarındaki401 Purim kutlamalarına ilişkin bir anekdotta özellikle vurgulanan ayrıntılar, mersin dallarıyla zafer kemeri şeklinde süslenen mahalle, çalınan bandoya eşlik eden ‘Yaşasın Sultan’ haykırışları ve sokaktaki evlerin kafeslerini süsleyen Venedik camından lambalar ve milli bayraklar, sokaklarda geçit törenleri ve popüler müzik çalan müzisyenlerdir. Kadınlar ve erkekler yukarıdaki balkonlardan yoldan geçenlere avuç dolusu fasulye ve şekerlemeler fırlatıyor, bu, Yunan karnavalından ödünç alınan bir uygulama. Maskeli kılık değiştirmiş insanlarla dolu vagonlar her on beş dakikada bir duruyor ve izleyicileri tuhaf donanımlarıyla büyülüyor. . . . Ayyaşlar – sandığınız kadar nadir de değiller 397 Yidiş karşılığı Purim shpil; Almanca karşılığı Purim spiel’dir. Bkz. https://yivoencyclopedia.org/article. aspx/purim-shpil 101 391 Borovaya 2012, 197. 392 Başgöz 1994, 550. 393 Borovaya 2012, 273. Dipnot 8. 394 Borovaya 2012, 198. 395 Başgöz 1994, 555. 396 Borovaya 2021, 198. 398 Borovaya 2012, 198. 399 Yoksullara Yardım Derneği’dir. İbranice olan Ozer Dalim de, yoksullara yardım anlamına gelmektedir. Bu dernek hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Siren Bora, “Fukaraperver Yahudi Cemiyeti (Ozer Dalim), Tarih ve Toplum, sayı 134, Şubat 1995, 10-16. 400 El Nuvelista, 15 Şubat 1907, 6. Borovaya 2012, 198. 401 Bu sokağın yerine ilişkin iki farklı görüş mevcuttur. Bunlardan biri, İkiçeşmelik Caddesi ile Basmane’yi bağlayan Anafartalar Caddesi’dir. Diğeri ise Hahamhane önünden geçerek İkiçeşmelik Caddesi’nin karşı tarafında da devam eden ve Sabetay Tsvi Evi yanından Bene İsrael Mahallesi boyunca uzanan 921 Sokak’tır. 102 - dengesizce yürüyen ve içmeyi tekrarlayan kitlelerin kahkaha kükremelerine eşlik eden şarkılar….Kalabalık, belirli alanlarda o kadar sıkışmış ki, insan sadece büyük zorluklarla hareket ediyor… Yahudi aileler buna katılmak için daha uzak mahallelerden geliyor… Yılda bir kez. Düzenlenen gösteriye Yunan ve Avrupalı ileri gelenler tadını çıkarmak için Argat [sic] Bazar’ı ziyaret ediyor... Orada, animasyon ve heyecan hüküm sürüyor…402. Kutlamaların bu kadar hareketli ve gürültülü şekli, 19. yüzyılın sonunda, İzmir Ladino basını tarafında sıklıkla eleştirilmeye başlanmıştır. Artık basın, Purim’in karnaval tarzı kutlamalarını, skandal olarak nitelendirmektedir. Hatta 1892 tarihli kutlamalar sırasında, kostüm giyen genç Yahudi kadınların, lüks semtlere kadar ulaşan arabalardan sarkarak şarkı söylemeleri, utanç verici ilân edilmiştir403. Esasen bu tepkinin sebebi, 1890 tarihinden beri, Yahudi dini törenlerinde gürültü yapılmasına ilişkin Osmanlı Yahudi Cemaati’ndeki genel hoşnutsuzluğun mevcudiyetidir. Muhtemelen hoşnutsuzluğun başlangıç tarihi, 1890 yılı olmalıdır. Osmanlı Yahudi Basını, 1890’lı yıllardan itibaren Selanik Yahudilerinin cenaze törenlerini değiştirmeye odaklanan bir kampanya yürütmeye başlamıştır. Bu kentte Yahudilere ait cenaze törenleri gece düzenlenmektedir. Cenaze alayı, mezarlığa doğru ilerlerken, kentin Rum Ortodoks mahallesinden geçmekte; kederli çığlıkları, komşularını uyandırmaktadır. Böylece basın tarafından, Selanik Baş Hahamına gün batımından sonra tüm geçit törenlerinin yasaklanması çağrısında bulunulmuştur. Ayrıca, gürültüden dolayı, sinagoglara ilişkin şikayetler de mevcuttur. Yahudilere namaz kıldıran hazanlar birbirleriyle rekabet etmektedir. Bu rekabet o kadar kızışmıştır ki; her biri, bir öncekinden daha yüksek sesle feryat etmekte; bu feryatlar bir ağıt yerine çok sayıda insan arasında bir kavga olduğu izlenimi uyandırmaktadır. Dolayısıyla, hem Selanik’teki dini törenlerde yükses sesle ibadet ve yasın; hem İzmir’deki J. P. festivalindeki karnaval tarzı kutlamaların Yahudi basını tarafından eleştirilmesinin temel sebebi, kamu içinde olmanın saygın ve yurtsever yollarını arama çabasından ibarettir404. 2-Modern Tiyatro Modern Sefarad Tiyatrosu, 1870’lerin başında Osmanlı devletinde ortaya çıkmış ve devlet parçalandıkça; halefi olan küçük devletlerde İkinci Dünya Savaşı’na kadar varlığını sürdürmüştür. Osmanlı devletinin sınırları içinde sahnelenen bir tiyatro oyununun günümüze ulaşan ilk duyurusu, 25 Mart 1873 tarihinde İstanbul El Nasyonal’de yayınlanmıştır. Aslında o tarihe dek, Osmanlı Yahudilerinin kendilerine ait modern bir tiyatrosu da yoktur. Böylece, 1873 tarihinden itibaren, Ladino basınında düzenli olarak tiyatro oyunlarına ilişkin notların ve kısa analizlerin yer almaya başladığı görülmektedir405. Başlangıçta, salonlardaki tiyatro gösterilerinin koordinasyonu ve tiyatro analizleri, Alliance denetimindedir. Gösteriler, Alliance okullarında yer alan sahnelerde öğrenciler tarafından sahnelenmektedir. İzmir Le Guion gazetesi, 1910 yılının Haziran ayında yayımlanan sayısında, Alliance Israélite Universelle’in ellinci yıldönümünü kutlanmasında sahnelenen oyuna ilişkin şunları yazmıştır: Alliance kızlar okulunun iki öğrencisi tarafından çok iyi ve kusursuz bir telaffuzla (Fransızca) sunulan hoş bir diyalogdan sonra, Avukat Pathelin hakkındaki ünlü komedi sahnelendi. İzleyenler çok eğlendi. Alliance mezunu olan oyuncular coşkuyla alkışlandı406. Alliance okul ağı, 1914 tarihine dek büyümeye devam etmiştir. Osmanlı İmparatorluğu’nda Siyonist düşünce ve faaliyetin ortaya çıkıp yaygınlaşmasından sonra, etkisini kaybetmeye başlamıştır. Bu arada Sefarad Tiyatrosu’na sahne veren Alliance okulları da, yavaş yavaş Siyonistlerin kontrolü altına girmeye başlamıştır. Hatta Alliance öğretmenlerinin bir kısmı, gizli Siyonizm taraftarıdır. Zamanla Alliance okullarındaki tiyatro sahnelerinin yerini, Siyonizm yanlısı kulüplerin ve spor derneklerinin sahneleri doldurmuştur407 . Osmanlı Yahudi Basını, modern tiyatronun ortaya çıkış tarihinden itibaren, Sefarad Tiyatrosundan övgüyle söz etmiş; verdiği destek vasıtasıyla tiyatro faaliyetini yaymayı hedeflemiştir. Desteğe, basında yer verilen kurgu eserler de dahildir. Bu eserler, Ladino edebiyatının piyasaya yönelik tek türüdür. Genellikle, okuyucuları eğlendirmek amacıyla gazete editörleri tarafından sipariş edilmektedir. Esasen Ladino oyun yazarlarının eserleri, tefrika romanlardan ve onları üretenlerden daha büyük bir prestije sahiptir. Dolayısıyla bu eserler, sadece gazete editörleri tarafından değil, aynı zamanda, tiyatro grupları ya da okullar tarafından da ısmarlanmaktadır. Bu yüzden kurgu eserler, özel tiyatro grupları ya da okullar tarafından sahneleneceği bilinerek üretilmektedir408. Yahudi Basınıyla Yahudi Tiyatrosu arasındaki ilişki, iki farklı yönde tezahür ederek 402 Danon 2021 49-50. 403 Danon 2021, 51. 405 Borovaya 2012, 195-197. 406 Borovaya 2012, 220. 407 Borovaya 2012, 205. 408 Borovaya 2012, 225 404 J. P. Cohen 2014, 49. Önlerinde bir örnek mevcuttur. Fransa’daki Yahudiler, Fransız İhtilali’nin 1889’daki yüzüncü yıldönümünü ülke çapındaki sinagoglarda törenlerle kutlamışlardır. O anın kutlama ruhuna kapılan Fransa Hahambaşısı Zadoc Kahn, Fransız İhtilali’nin yıldönümünden, Fransız Yahudilerinin “Mısır’dan Çıkışı” olarak bahsetmiştir. Cohen 2014, 46. 103 104 gelişmiştir. Bunlardan ilki, Yahudi gazeteciler tarafından kaleme alınan piyeslerdir. Diğeri ise, Yahudi Basını tarafından yayınlanan tiyatro ilânları ve oyun analizleridir. İzmirli Yahudi gazeteciler arasında, tiyatro oyunu kaleme alan tek bir gazeteci mevcuttur. O da, Aron de Yosef Hazan’dır. Yazdığı oyunların tümü dinsel içeriklidir ve hepsi Alliance okullarında sahnelenmiştir. Kaleme aldığı iki oyun, Moiz Ester ve Las Semanas de Pesah (Pesah Haftaları) adlı oyunlardır. Pesah Bayramı sırasında, mayalı yiyecekler yenmediği gibi; bayram öncesinde, evler köşe bucak temizlenerek, ekmek kırıntılarından arındırılmaktadır. Las Semanas de Pesah oyunu, ekmek kırıntılarına açılan savaşı konu almaktadır. Ayrıca, El Muchacho Abandonado (Terk Edilmiş Genç) adında bir roman ve Don Abravanel ile Rahel en el Convento (Manastırdaki Rahel) adlı iki adaptasyon kaleme almıştır. Yazdığı hikayenin ana karakteri olan Don Salamon Abravanel, İspanya Kralı Ferdinand ve Kraliçe İsabel tarafından din değiştirme karşılığı, makam taltifiyle ödüllendirilme teklifini reddetmektedir. Rahel en el Kovente’de ise, Hazan, Diderot’un La Religieuse adlı romanından esinlenmiştir. Hikaye kahramanı Rahel, ailesinden koparılarak bir manastıra kapatılmaktadır. Bu manastırda, Diderot’un romanında tasvir ettiği tüm zulümlere katlanmıştır409. Sosyalizm propagandası. Son grubu temsil eden gazete, El Lavorador’dur. Adlarını belirttiğmiz üç grupta da, Alliance okulu mezunları ön planda yer almaktadır412. İzmir Yahudi Basınının, Yahudi Tiyatrosu ile ilgili verdiği bilgilerin tümü, sahneye konacak oyunun materyalleri (genellikle biletlerin mevcudiyeti ve fiyatları), sona eren oyunun analizi ve Yahudiliğin ahlaki değerlerinden oluşmaktadır. Hatta, ahlaki değerler ve ahlaki gerekçeler, kostümlerin, konunun ve müziğin analizinin önündedir. Dolayısıyla, Yahudi Tiyatrosu ile ilgili tüm basın haberleri, aynı hedef doğrultusunda bir işlev yerine getirmiştir. Gösterilerin her biri, halka, hem iyi vakit geçirme hem de övgüye değer bir hayır kurumunu destekleme fırsatı sunan büyük eğitimsel ve ahlaki değere sahip önemli bir toplumsal etkinlik olarak sunulmuştur. Genellikle bir duyuru ile, yeri, tarihi ilân edilen gösteri; sahneye konduktan sonra, kaleme alınan bir analiz vasıtasıyla manevi ve mali başarısından dolayı gurur vesilesi yapılarak muzaffer bir şekilde halka iletilmektedir. Bu sebeple, kaleme alınan duyurular ve analizler, Sefarad Tiyatrosu’nun zaferleri olarak adlandırılabilecek bir değişmezin varyantlarıdır410. Başka bir deyişle, Ladino basında, Sefarad Tiyatrosu hakkında esasen tek bir yazı türü mevcuttur. Uygulama, Osmanlı Yahudilerine hakim ideoloji doğrultusunda bir fikri aşılamak ve sonra onları hayır işlerine teşvik etmek şeklinde işlemektedir. Bu yüzden gazetelerde yer alan analizlerin de iki alt kategorisi mevcuttur: Ciddi ve eğlenceli oyunlara ilişkin yapılan iki tür analiz411. Aşılanmak istenen fikir, basın organlarına göre farklılık göstermektedir: Alliance taraftarı gazetelerde yer alan Batılılaşma propagandası; Siyonizm taraftarı gazetelerde yer alan Siyonizm propagandası; 105 409 Hazan 1999, 85-86. 410 Borovaya 2012, 225. 411 Borovaya 2012, 217-218. 412 Karkason 2022, 336. 106 BÖLÜM 5 İLÂNLAR VE REKLÂMLAR İLÂNLAR VE REKLÂMLAR Elimizde, 1845 ile 1924 tarihleri arasında, yaklaşık olarak seksen yıl boyunca İzmir’de yayımlananYahudi gazetelerinin her birine ilişkin örnekler mevcuttur. Bu gazetelerin özellikle arka sayfaları, çok sayıda ve çeşitli alanlara ilişkin reklâmlara ve ilânlara yer vermektedir. Seksen yıllık zaman süreci içinde meydana gelen savaşlar, değişen ticaret yolları, teknolojide meydana gelen gelişmeler ve göçler, Osmanlı devletinin ve İzmir kentinin demografik, sosyal, ekonomik ve siyasal yapısında büyük değişiklikliklere yol açmıştır. 19. yüzyıl, Osmanlı devletinin girdiği her savaşta yenik düşerek Batıdan Doğuya, Güneyden Kuzeye hızla ve çok miktarda toprak kaybına uğradığı dönem olarak tarihe geçmiştir. Toprak kaybına uğradığı coğrafyalardaki nüfusun büyük bir bölümü, yüzyıllardan beri yaşadığı evini, ocağını terk ederek Anadolu’ya göçmeyi tercih etmiştir. Göçle yerleşim alan kentlerden biri İzmir’dir. Göçmenler arasında, özellikle Müslüman Türkler ve Yahudiler çoğunluktadır. Dolayısıyla kentin hem toplam nüfusu, hem Yahudi nüfusu artmıştır. 19. yüzyılın ikinci yarısına değin çekirdek kent merkezi dışında kalan alanlar imara açık değilken; bu tarihten itibaren, o alanların da imara açıldığına şahit olunmaktadır. Yeni yerleşim alanlarıyla bağlantıyı sağlayacak demiryolları ve karayolları inşası bu döneme denk gelmektedir. Ayrıca, İç Liman’ın dolması nedeniyle, yeni bir liman ve yanında gümrük, depolar gibi ek binaların yapımına girişilmiştir. Tramvay da, 19. yüzyılın ikinci yarısına özgü gelişmelerden biridir. Bu arada İzmir Yahudileri, Birinci Juderia’dan sonra ikinci bir mahalle kurmuşlardır: Karataş, Göztepe ve Karantina bölgesindeki İkinci Juderia. Ayrıca, deniz ve karayolu ulaşımının mevcudiyeti sayesinde, Karşıyaka’da (Kordelyo) küçük bir Yahudi kolonisi kurulmuştur. Bu arada, demiryolu, karayolu ve deniz yolu ulaşımına ilişkin günlük tarifeler; tramvay güzegâhı hakkında bilgi; limana ait depolara gelen ve giden emtiaya ilişkin bilgi; tahıl ürünlerinin ve Doğu ticaret mallarının ihracatının yerini alan ham madde çıkışı ve Batının mamul maddelerinin ithaline ilişkin istatistiki değerlendirmeler; Birinci ve İkinci Meşrutiyetlerin ilânının ardından, rejim değişikliklerinin toplumsal hayattaki yansımaları (seçimler); boykotlar ve boykotaj cemiyetleri; İzmir Yahudi Cemaati’nin mesleki profiline ilişkin doneler sunan meslek gruplarına ait ilânlar; Alliance okullarının açıldığı 1872 tarihinden sonra, İzmir Yahudi Cemaati’nin meslek profilinde meydana gelen değişiklikler hakkında fikir verecek düzeyde meslek grubu ilânları; İzmir Yahudi Cemaati’nin eğlence anlayışı ve bu anlayıştaki değişimlerin yansımaları İzmir Yahudi gazetelerinin, genellikle ilân ve reklâm sayfası olarak kullanılan en son sayfalarında yer almaktadır413. Tek bir istisna mevcuttur. O da, El Guion / Le Trait d’Union dergisidir. Derginin hem son sayfası hem kapağının arkasındaki sayfa, tümüyle ilân ve reklâmlara ayrılmıştır (Bkz. Belge 48)414. 413 19. yüzyıl ile 20. yüzyıl başları arasındaki zaman sürecinde, İzmir’in ekonomik hayatında ve demografisinde meydana gelen evrime ilişkin ayrıntılı bilgi için bkz. Bora 2021, 74-80. 147-152. 107 414 BSUY, No. 990018657880205171. El Guion / Le Trait d’Union, Marso 1912. Gazetenin kapağı arkasında yer alan ilânlar. 108 19. yüzyılda yayınlanan gazetelerin tümü, günümüzdeki gibi ağırlıklı olarak reklâmlardan değil; gazete satışlarından gelir elde etmektedir. Bu yüzden, bazı gazetelerde reklâm hiç yer almazken; bazılarında çok az sayıda reklâma rastlanmaktadır. Bu reklâmlar da, önceleri tipografik (dizgi) ve daha sonra grafik olarak yapılmıştır. Grafik reklâmın altın çağı, 1920 ile 1930 tarihleri arasındaki dönemdir. İlk yıllarda, reklâm ile bilgilendirme arasında kesin bir ayırım yoktur. Her türlü davaya baktıklarını duyuran bir avukatlık bürosunun ilânı buna bir örnektir. Bu ilân aynı zamanda, Gad Franko Matbaası sahibi ve El Komersiyal gazetesini yayımlayan Avukat Gad Franko’ya aittir: Gad Efendi Franko i Amin Zeki Efendi Avokados. Djoia-Han numero 29 - Esmirna. Si encargan de todo protcheso delantre las cortes (Avukatlar Gad Efendi Franko ve Amin Zeki Efendi. Coya Han numara 29İzmir. Mahkemeler nezdinde her türlü savunmayı üstlenmektedir) 415. Gazetelerde reklâmı yapılan ürünler çeşitlidir. Bu reklâmlar, yalnız Yahudi cemaatine değil İzmir’de yaşayan tüm cemaatlere hitap edecek niteliklere sahiptir. Nitekim bazı ilânlar, bu yüzden, dört dilde; Ladino, Fransızca, Türkçe ve Rumca kaleme alınmıştır. İzmir’in farklı etnik köken ve dini inanç sahibi toplulukları, 20. yüzyılın başında, özellikle Karataş, Göztepe, Karantina ve Karşıyaka’da artık yan yana evlerde bir arada ikamet etmeye başlamışlardır. Hatta Yahudiler, Frenk Sokağı’nda mağazalar açmaktadır. İzmir Yahudi Cemaati, büyük etkinliklere ve toplantılara dahil olmaktadır. Bir Avrupa gazetesinin muhabiri, Smyrnalı İsrailoğullarının kentin genel yaşamında büyük rol oynadığını yazmaktadır416. İzmir’de çok sayıda hayırsever dernek mevcuttur. İzmir Yahudi gazeteleri de sık sık bunlardan bahsetmektedir. Piyangolar düzenlenmekte; ilânlarda bağışçıların listelerini yayınlanmaktadır. Yahudiler, güzel semtlerdeki Rum ve Frenk kahvehanelerine gitmekte; hatta bir kısmının bu lüks semtlerde evleri bulunmaktadır. Farklı cemaatlerin İzmir Birinci Juderia’da bir araya geldiği etkinliklerden biri, Purim Bayramı kutlamalarıdır. Kordon’da yer alan tiyatrolar ise gözdedir. Tiyatrolara ve bu tiyatrolarda oynanan oyunlara ilişkin haberler, gazete sayfalarını süslemektedir (Bkz. Belge 49). Bu arada eğlenceler de ekonomik ve teknolojik gelişmelerden nasip almıştır. 19. yüzyıl sonunda, Lumiére Kardeşlerin buluşu olan sinema İzmir’e girmiş; Birinci Juderia’da iki büyük sinema salonu açılmıştır. Pathé Fréres’den sonra, en güzel salonda en iyi filmleri gösteren sinemaların kralı, Cinéma Ottoman’dır. La Main du Destin (Kaderin Eli), Amour en Mer (Denizde Aşk), Pauvre Mais Honnéte (Yoksul Ama Dürüst), Le Voyage du Sultan à Salonique (Sultan’ın Selanik’e Seyahati) ve özellikle dini konulu filmler gösterilmektedir. Gazetelerde şu uyarılar da mevcuttur: Ancak Hanımlar, gösteri sırasında sigara içmeyin, ve siz gençler, fazla gürültü yapmayın; Bu Yahudi 109 olmayan izleyiciler üzerinde kötü etki bırakıyor417. İkinci Meşrutiyet döneminde, Yahudi cemaatinin çeşitli eğilimlerini bir araya getirmek ve siyasi farklılıklardan kaçınmak için Türk dilinin veya İbrani dilinin kullanımını yaygınlaştıran cemiyetlerin ve okulların kurulduğunu biliyoruz. Dolayısıyla gazete sütunlarında, bu okulların adreslerini ve açılışına dair ayrıntılı bilgileri dile getiren reklâmlar da mevcuttur418. Ya da hastane, okul, yetimhane gibi cemaat kurumlarına ilişkin ilânlara yer verilmektedir: Binlerce hastalık, binlerce yara insan vücuduna işkence ediyor. Doktor zenginleri tedavi etmek için koşar. Ve fakirler? Onlara ne oluyor? Sağlıklı olduğunda susuzluktan, soğuktan ve çamurdan acı çekiyorlar. Hasta olduğunda ne olabilir onların payı? Tanrı bu korkunç partiye karşı koymak için hayırseverliği yarattı. Ve bu sadaka bu görkemli binayı, bu hasta ve fakir sığınağı yükselten gururla ‘Rothschild Hastanesi’ ni arayın419. Sağlık alanındaki gelişmeler, gazetelere yansımıştır. Meydanlara çeşmeler yapılmaya başlanmış; sokaklara işemek, çöp atmak yasaklanmıştır420. Doktor ilânları yaygındır: Doktor Davut Efendi Pesah, askerlikten ayrıldıktan sonra İzmir’e yerleşmiştir. Ona, rıhtımdaki bir eczanede muayene olmak mümkündür. Eğitimini Paris’te tamamlayan Jinekolog Dr. Ekonomidis, Dr. Newton, Dr. Margulis, Dr. Yeşurun, Dr. Segura, Dr. Sidi, Yahudi gazetelerindeki ilânlar vasıtasıyla tespit edilen İzmirli doktorların adlarıdır (Bkz. Belge 50)421. Birinci Dünya Savaşı’nın hemen öncesinde, İzmir’in ekonomik panoramasını yansıtan Yahudi gazetelerindeki ilânlar ve reklâmlar şöyledir: Avrupa’dan ithal edilen ürünlerin ve kentte Avrupa eşyaları satan mağazaların reklamları gazetelerde yer almaya başlamıştır. Bu dönemde İzmir, İstanbul’dan sonra Osmanlı devletinin en önemli kenti, en işlek limanıdır. Kent, ekonomik açıdan hızla büyümüştür. İzmir Yahudi gazeteleri ise, bu büyümenin bilincindedir ve sayfalarını dolduran reklâmlar, bu bilinci yansıtır niteliktedir. Kentte bankalar, sigorta şirketleri, büyük mağazalar kurulmaktadır. En yeni Avrupa ürünleri satıştadır. Banka (Royal Excahange, Smyrna Bank, Banco di Roma, Banque D’Orient, Wiener Bank Verein) (Bkz. Belge 51), denizcilik şirketi (Messageries Maritimes, Freycinet), sigorta şirketi (Lloyd Royal Insurance, Avusturya-Macar Assurances Générales Trieste et Ankri, Alman Victoire, İtalyan Alliance, La Société Générale d’assurances Ottomanes) reklâmları gazete sayfalarını adeta doldurmuştur. Bazan bir müşteri gazete aracılığıyla, bir 417 Nahum 2000, 165. 418 Nahum 1999, 7. 419 Danon 2021, 57. 415 BSUY, No. 990018205060205171. La Boz del Pueblo, 24 Kislev 5670 (7 Aralık 1909). Bonfil 2022, 41. 420 Nahum 2000, 165. 416 Nahum 2000, 164. 421 Nahum 2000, 166. 110 sigorta şirketine olan memnuniyetini dile getirmekte; ya da büyük bir mağaza, doğrudan Yahudi müşterilere hitap etmeye özen göstermektedir. Printemps Bayraklı’da bir mağaza açmıştır: Koşuyorum, Koşuyorsun, Koşuyor, Bayraklı’ya 422 . Orosdi Bak, tuhafiye, hırdavat, parfümeri ve kırtasiye malzemeleri; Société Commerciale Ottomane tuhafiye malzemeleri satmaktadır. Mistdag çikolatalarının ve İngiliz limonatalarının nitelikleri övülmekte; taklitlerinden sakınılması için uyarılar yapılmaktadır. Reklâmların büyük bir kısmı, kadın müşterilerin beğenisine hitap eden ürünler hakkındadır. El Lukso büyük şapka çeşitleri sunarken; La Elegansa kadın giysileri satmaktadır423. Ayrıca birçok reklâm, modern teknoloji ürünleriyle ilgilidir. İlânlarda, fotoğrafları da paylaşılarak mutfak için küçük ocaklar satılmaktadır. Gramophone son teknolojik cihazının fotoğrafını basarken; Naumann dikiş makineleri ve bir modeli yeniden üretilen Fransız Veritas markası gazetelerin son sayfalarındaki ilân köşesinde yerini almaktadır: En mükemmel, en sağlam ve dünyada en yaygın makineleri üreten ve parasız dikiş nakış dersleri veren Majesteleri Yunan Kralı’nın, Bulgar Kralı’nın ve Etiyopya İmparatoru’nun tedarikçisi Singer dikiş makineleri… (Bkz. Belge 52) 424. 20. yüzyılın başında, kentteki çok sayıda ticaret kolu, Yahudilerin tekelindedir. Franko, İsrael ve Alaluf Bankası, Crédit Foncier Egyptien’in hisse senetlerini satışa sunmaktadır. Pek çok mağazanın yönetim kadrosu da Yahudiler tarafından doldurulmaktadır. Frenk Sokağı’ndaki Le Grand Bazaar de Oriente’nin açılışına ilişkin ilânda; Herşey şık ve zarif, ilk kez Yahudiler tarafından yönetilen bir mağaza Frenk Sokağı’ndadır. Kentimizin tüm Aristokrasisi özellikle de Yahudi Aristokrasisi orada randevulaşacak açıklaması mevcuttur425. Los Ijos e Errera Compania (Errera Şirketi ve Oğulları) toptan, yarı toptan ve perakende tuhafiye, hırdavat ve parfümeride kadınlara seçenek sunmaktadır. Keduşim i Segura, hırdavat ve kırtasiye satmaktadır. Yosef Barki’ye ait gözlük mağazasını işaret eden Hiçbir şey gözlerinizden daha değerli olamaz. Yosef Barki et Chie Gözlükçüye gidin reklâmı ya da şekerlemeler, pastalar, aromalı içecek reklâmları göze çarpmaktadır. Ayrıca, tek bir reklâm ya da ilâna yer vermeyen gazeteler de mevcuttur. Bunlardan biri La Boz de İzmir gazetesinin 15 Eylül 1915 tarihli sayısıdır426. İlân olmamasının sebebi, Birinci Dünya Savaşı’nın yol açtığı siyasi ve ekonomik olumsuz koşullarla açıklanabilir. Ayırca, bu dönemde ciddi bir sansür uygulamasının devreye girmesi de unutulmamalıdır. Buna karşın, 5 Aralık 1918 tarihli La Boz de İzmir 422 Nahum 2000, 163. 423 Nahum 2000, 163. 424 425 426 111 BSUY, No. 990018205060205171. La Boz del Pueblo, 13 Elul 5674 (4 Eylül 1914), 4. Nahum 2000, 164. BSUY, No. 990018966500205171. La Boz de İzmir, 7 Tişri 5676 (H. 2 Eylül 1331/M. 15 Eylül 1915). gazetesinde pek çok reklâm ve ilân yer almaktadır427. İlân içermeyen diğer gazete ise, El Mundo gazetesinin 6 Ekim 1922 tarihli sayısıdır428. Tarih, İzmir’in işgalden kurtarılmasından sonraki dönemine denk gelmektedir. Aynı zamanda kent, büyük bir yangın geçirmiştir. İlân yokluğu, sözünü ettiğmiz faktörler yanında, İzmir’in durma noktasına gelen ekonomik faaliyetinin Yahudi gazeteslerindeki yansımaları şeklinde de açıklanabilir. Ayrıca, Birinci Dünya Savaşı sırasında yayımlanan La Verdad429 ve Balkan Savaşları sırasında yayımlanan El Lavorador430gazeteleriyle, İbranice bir çocuk dergisi olan Haverenu’da, 431 reklâmlara ve ilânlara yer varilmemiştir. 427 BSUY, No. 990018966500205171. La Boz de İzmir, 2 Tevet 5679 ( R. 5 Kanunuevvel 1334/H. 1 Rebiülevvel 1337/M. 5 Aralık 1918). 428 BSUY, No. 990022676190205171. El Mundo, 14 Tişri 5683 (6 Ekim 1922). 429 BSUY, No. 990019171070205171. La Verdad, 15 Junyo 1884. 430 BSUY, No. 990021227040205171. El Lavorador, 15 Kislev 5674 (14 Aralık 1913). 431 BSUY, No. 990019129030205171. Haverenu, 2 Kislev 5682 (3 Aralık 1921). 112 BÖLÜM 6 İZMİR YAHUDİLERİNE AİT SÜRELİ YAYIN ENVANTERİ İZMİR YAHUDİLERİNE AİT SÜRELİ YAYIN ENVANTERİ A- Gazeteler ve Dergiler 1- Ladino a- La Buena Esperansa (1842) Osmanlı devletinin bağımsız ve özel nitelikli ilk Yahudi gazetesinin, La Buena Esperansa432olup olmadığına ilişkin araştırmacılar arasında farklı görüşler mevcuttur. Kimi akademisyenler, gazetenin çıkarılma girişiminin bir kez dahi yayınlanmadan başarısızlıkla sonuçlandığını iddia ederken433; kimileri de, gazetenin birkaç sayı yayımlandıktan sonra kapandığı fikrine sahiptir434. Hangi görüş geçerli olursa olsun; gazeteyi yayınlamak arzusunda olan Rafael Uziel’in en sonunda başarısız olduğu aşikardır. Başarısızlığın sebebi, bizzat Uziel tarafından şu şekilde açıklanmaktadır: ....por razon de los gastes terribles y los abonados que me honori de tener fueron tan pocos….435. Bir Alman gazetesi ise, gazetenin yayımlanmamasını farklı bir gerekçeyle açıklamaktadır: İzmirli Rabbiler, cemaatin dinî bütünlüğünün bozulması tehlikesini ileri sürerek gazetenin yayınlanmasına şiddetle muhalefet etmişlerdir436. Bu gazetenin Osmanlı Yahudilerinin modernleşme tarihinin dönüm noktası olarak kabul edilen 1840 Şam 437ve Rodos438 Kan İftiralarından iki yıl sonra, İzmir’de yayınlanma girişimi, oldukça düşündürücüdür. Kan iftirası olaylarından önce, Avrupa’da beş ülkede dokuz Yahudi gazetesi yayımlanırken; 1840 yılından beş yıl sonra, on iki ülkede otuz dört gazete yayımlanmaya başlamıştır. “La Buena Esperansa gazetesinin yayımlanma girişiminin, dünya Yahudileri tarafından Fransa’ya ve 432 Ladino, La Buena Esperansa. Türkçe, İyi Ümit. 433 Ladino Yahudi Basını hakkında son derece kapsamlı bir kitap kaleme alan ve bu kitapta geniş bir bibliyografya oluşturan Moşe David Gaon dahi, söz konusu gazetenin Rafael Uziel tarafından birkaç hafta çıkarıldığı notunu düşmüştür. Bkz. Gaon 1965, 28. 434 435 436 Borovaya 2010. Gaon tarafından verilen bilgiye ilişkin bkz. Gaon 1965, 28. Korkunç masraflar sebebiyle ve onur duyduğum abonelerim o kadar az oldu ki…Bkz. Güleryüz 2015, 28. Cohen 2014, 240. Güleryüz 2015, 28. 437 Şiddetli bir Yahudi karşıtlığı içeren olayın başlangıcını fitilleyen olay, bir Kapuçin Rahibi ile yardımcısının ortadan kaybolmasıdır. Kentte yaşayan Rumlar tarafından ortaya atılan, Yahudilerin, mayasız ekmek hazırlamak için rahip ve yardımcısını öldürerek kanını topladıkları iddiası Fransa konsolosu tarafından kabul görmüştür. Kan İftirası’na inanan konsolos, Hahambaşı David Mizrahi ve bazı cemaat ileri gelenlerinin tutuklanmasına sebep olmuştur. Tutuklananlar işkence görmüşlerdir. Bkz. Kontente 2018, 95. 438 1840 tarihinde Rodos’ta bir Rum kaybolmuştur. Bu kayıptan dolayı Rodoslu Yahudiler suçlanmış; Rodos Hahambaşısı Yakob Israel ve yine bazı Yahudi ileri gelenler tutuklanmış ve işkence görmüştür. Ayrıca Rodos Yahudi Mahallesi, Rumlar tarafından kuşatılmış; mahallenin su ve erzak ihtiyacı engellenmiştir. Bkz. Kontente 2018, 95-96. 113 114 İngiltere’ye verilen yanıtın bir parçası olması ihtimali var mıdır?”. Bu ihtimal dikkate alınması gereken bir seçenektir. Nitekim akademisyenler ve araştırmacılar da, Ladino basınının kan iftiralarının hemen ardından ortaya çıktığı konusunda hemen hemen fikir birliğine sahiptir. Şam ve Rodos’ta Yahudiler, Hristiyanları öldürmek ve onların kanını, ritüelik amaçlarla kullanmakla suçlanıp işkence görmüşler ve hapsedilmişlerdir. İstanbul Yahudi Cemaati’nin ileri gelenlerinden gelişmeleri öğrenen Fransız ve İngiliz Yahudilerinin dayanışması, suçlananların aklanmasını sağlamıştır. Bilgi naklinin önemini gösteren bu olay, Yahudi basınının dünyanın çeşitli yerlerinde benzeri görülmemiş yükselişine yol açmıştır439. Borovaya’ya göre, iki kan iftirası ile, 1842 ve 1845 yıllarında İzmir’de iki Yahudi gazetesinin yayımlanma girişimleri arasında bilim insanlarının varsaydığından fazla, hatta doğrudan bir bağlantı mevcuttur. Şam krizinin çözümü aşamasında, önemli bir figür olan Sir Moses Montefiore ile ilk Yahudi gazetesini yayımlayan ve ikincisinin editörü olan Rafael Uziel’in, Montefiore’nin Ekim 1840 tarihli İzmir ziyareti440 sırasında bir araya gelip gelmedikleri meçhuldür. Ancak, bu hayırseverin ilk gazetenin yayımlanma girişiminden haberdar olduğu aşikârdır. Ayrıca Sir Moses Montefiore, Rafael Uziel’in, 1845 tarihinde İzmir›de ikinci bir gazete çıkarma planını da, memnuniyetle karşılayanlardan biridir441. Öte yandan Şaare Mizrah’ın, Amsterdam’da yayımlanan La Gazetta Amsterdam’ın unvan ve misyonunu Doğu’da yüklendiği iddiası da hatalı bir saptama olmaz. 1492/97 sürecinde, İber Yarımadası’ndan kovulduktan sonra, Hamburg, Amsterdam ve Londra gibi Batı ve Orta Avrupa’nın büyük kentlerine yerleşen ve bu kentlerden ayrılmayan Sefarad Diasporası, Batı Sefarad Diasporası olarak tanımlanmaktadır. Yarımadadan ayrıldıktan sonra ya doğrudan ya da farklı Avrupa kentlerinde ikamet ettikten kısa bir süre sonra, Osmanlı devleti sınırları dahilindeki kentlere yerleşen Sefarad göçmenlerinin unvanı ise Doğu Sefarad Diasporasıdır. La Gazetta Amsterdam, Sefarad Yahudilerinin (Batı Sefarad Diasporası) Batıda yayımladığı ilk gazetedir. La Buena Esperansa, Sefarad Yahudilerinin (Doğu Sefarad Diasporası) Doğu’da yayınlama girişiminde olduğu ilk gazete; Şaare Mizrah ise Sefarad Yahudilerinin Doğu’da yayımladığı ilk gazete olarak tarihe geçmiştir442. Rafael Uziel, Şaare Mizrah’ın 30 Kislev 5606 (29 Aralık 1845) tarihinde yayımlanan ilk sayısındaki makalesinde, La Buena Esperansa’ya ilişkin şu açıklamayı yapmaktadır: 439 Borovaya 2012, 25. 13 Sivan 5602 (22 Mayıs 1842) tarihinde bir gazetede bazı ilânlar yayınladım. İspanyolca dilinde yayınladığım bu gazetenin adına ‘La Buena Esperansa’ dedim. Yayını sürdüremememin sebebi, altından kalkılmaz giderlerdi. Beni onurlandıran abonelerim o denli azdı ki, gazete giderlerinin yarısını dahi karşılayamıyordum. Bugün toplumun sözünü ettiğimiz bu önemli eksiğini görerek gücümü yeniledim. Diğer bütün milletlerin üstünlüklerini gözlerimizle görüyoruz. Bizde eksik olan öylesine çok şeyler var ki… Bu eksikliklerin en önemlisi gazetedir. Bunun önemini İnşallah yakın zamanda anlatabilmenin onuruna erişebilirim. Gazetemin birkaç sayısını yayınlayıp bu işten caydıktan sonra, bugün bu eski düşüncemi yeniliyorum. Toplumumun her sınıfı için yararlı olacak bu çok yararlı girişimim için Tanrı’dan yardımlarını esirgememesini diliyorum. Şimdi gazetemi bıraktığım yerden yayınlamaya devam ediyorum. Bu kez vaat ettiğimden çok daha üstün olarak. Gecikmem hayırlı oldu. Tanrı’nın saati gelmeden hiçbir şey gerçekleşemez. Her gecikme hayır içindir. Yayınladığımız bu elinizdeki gazetenin ‘La Buena Esperansa’ adını değiştirerek ‘Şaare Mizrah’ veya ‘ Puertas del Oriente’ adını verdik443. b- Şaare Mizrah/Las Puertas del Oriente(29 Aralık 1845-1846) Şaare Mizrah, 30 Kislev 5606 (M. 29 Aralık 1845, Pazartesi) tarihinde Rafael Uziel tarafından yayımlanmaya başlamıştır444. Aboneliği için, The Jewish Chronicle of London’da ilân verilen bu gazetenin tirajı, yüz nüshadır445. Uziel’in, gazetesine ilişkin tanıtımında, dine veya hükümete hakaret içermemek kaydıyla herhangi bir dilde gelecek her yazıya yer vereceğini ifade etmesi446, aynı zamanda, kapatılma riskinden sakındığını ve tedbirli olduğunu kanıtlamaktadır. Çünkü 1841 yılında yayınlanan bir irade ile tüm yayınlar, izne ve ön denetime yani sansüre tabi tutulmaktadır Anlaşıldığına göre merkezi otorite, sansür uygulamasıyla Türkçe dışı basını, kontrolü altında tutmayı arzu etmektedir. Nitekim, 1849 yılında elçiliklere gönderilen bir bildiri ile gazete yayını için nezaret izninin gerekliliği özellikle hatırlatılacaktır447. Tora’nın 443 Gaon 1943, 22-23. 444 Güleryüz 2015, 28. Gaon 1965, 124. Madde 290. 445 Borovaya 2010. 440 Diaries of Sir Moses and Lady Montefiore 1890, 265-266. Anlatım şöyledir: 3 Ekim’de Smyrna limanına girdik. Sir Moses, cemaatin reislerinden ve başlıca sakinlerinden, hepsi hizmetlerini sunan çok sayıda mektup ve ziyaret aldı. Hollanda Konsolosu, Smyrna’daki Yahudilerin acıklı durumundan çok bahsetti ve onlar adına Sir Moses’ten şefaat istedi. 115 441 Borovaya 2012, 25. 446 Borovaya 2012, 32. Güleryüz 2015, 29. 442 Levy 2001, 15. 447 Koloğlu 1985, 72. Bora 1995a, 173-174. 116 Malahi Bölümü 1:11’den esinlenerek adı seçilen gazete448, kendini, jurnal de notisias, comercio e avizos diversos (haber, ticaret ve muhtelif haberler gazetesi) olarak tanımlamaktadır. Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde yer alan, Aydın Vilayeti vasıtasıyla, Dahiliye ve Adliye nezaretlerine yapılan Hicri 1259 / Miladi 1844 tarihli bir başvuruda, Rafael Yako’nun (Uziel)449 ticari bir gazete yayınlama talebinde bulunduğu ve muzır yayına yer vermemek kaydıyla gazeteye yayın ruhsatı verilmesi konusunun araştırma ve incelemeye alındığı belirtilmektedir. H. 7 Cemaziyelevvel 1262 (M. 3 Mayıs 1846) tarihli Meclis-i Ahkâm-ı Adliye tarafından kaleme alınan bir diğer belgede ise, Hahambaşı tarafından Meclis-i Vâlâ’ya gazete yayınına izin ricasıyla bir talepte bulunulduğu anlaşılmaktadır. Hahambaşının gerekçeleri şöyledir: İzmir’de başka dillerde gazete basılmasına karşın Yahudi milleti kendi dilinde bir gazete basılmamasından dolayı ticaret usulü ve diğer konularda yeterince bilgi edinememektedir. İzmir’de yaşayan Rafael Yako, gazete basımı konusunda deneyimli olduğu için, ona gazete çıkarma izninin verilmesi talep edilmiştir. Hahambaşı ayrıca, gazetede yayın kurallarına dikkat edileceğine ve zararsız nitelendirilen haberlere yer verileceğine ilişkin güvence vermektedir450 (Bkz. Belge 3). O halde, henüz ruhsat alınmamış olmalıdır. Fakat buna karşın gazete, 30 Kislev 5606 (29 Aralık 1845) tarihinden itibaren yayımlanmaya başlamıştır. Açıkçası, Uziel’in ilk gazetesinin yayın izninden faydalanma olasılığı akla gelmektedir. Her ne şekilde yayınlanmış olursa olsun; Şaare Mizrah’ın ilk sayısı, 5 sayfadır. Baş sayfada, gazetenin adı, iri İbrani harfleriyle yazılmıştır. Sonra günün tarihi ve gazete numarası verilmiştir. Her sayfanın baş tarafında, Suplemento de el número primo de Şaare Mizrah (Şarey Mizrah’ın sayısına ek) yazılıdır. Gazetenin sayfaları iki kolondan oluşmaktadır. 2., 3. ve 4. sayfalarda, Enformasyon alt başlıkları altında, çeşitli haberlere yer verilmiştir. Son sayfada ise, İngiltere ve Londra alt başlıkları ile söz konusu coğrafyalardan kısa haberler geçilmiştir451 (Bkz. Belge 5 ). Gazetenin diğer sayılarını da inceledik452(Bkz. Belge 6). 14. sayıya dek dizaynında bir değişiklik olmamıştır. Bu sayıdan itibaren, ilk sayfada yer alan gazetenin adının altına Latin harflerle Ladino dilinde Las Puertas del Oriente adı eklenmiş; logosu, 448 İlk sayfada büyük puntoyla yazılı gazete adının altında, İbranice olarak, aşağıdaki bölüme yer verilmiştir: ünkü güneşin doğduğu yerden battığı yere kadar, milletler arasında Adım onurlandırılır ve her yerde Adıma buhur ve saf adak sunulur; Herşeye Egemen RAB, ‘Çünkü adım uluslar arasında onurlandırıldı’ dedi. .Malakhi 1: 11. BSUY, Şaare Mizrah, 30 Kislev 5606 (29 Aralık 1845), 1. Tora’nın Yeşaya Bölümü 60:11’deki ayete dönüştürülmüştür. Ayrıca, reklam ve çeşitli ilânlara yer verildiği belirtilip, okuyucu, özellikle kadınlar, abone olmaya teşvik edilmektedir: Abone olun hanımlar!... Siz hanımlardan gazete aboneliğinin dörtte üçünü ödemenizi rica ediyoruz...453. Raşi karakterlerle 28x22 cm boyutunda on beş günde bir yayımlanan gazetenin, 14. Sayıdan itibaren 8 sayfa yayınlanmaya başladığı görülmektedir. 8 sayfalık gazete, iki bölüme ayrılmıştır. İlk dört sayfalık bölümü, saray haberleri, yerel haberleri, farklı kentlerden haberleri, dini metinleri, değişik Batı yayınlarından alıntıları içerirken, ikinci dört sayfalık bölümde ekonomi haberlerine, hisse fiyatlarına ve ilânlara yer verilmektedir454. Sözgelimi, Edirne’de çıkan yangın haberi, ilk 4 sayfalık bölümde yer almaktadır: Andrianapoli kenti ... 2 Elul 5606 (24 Ağustos 1846) Salı gecesi çıkan bir yangınla harap oldu. Ne yazık ki rüzgar dört bir yandan esti... alevler 800 evi yakıp kül etti ve 80’i Rumların ve Ermenilerin; geri kalanlar Yahudilerindi. Bütün kentteçok az Yahudi evi kaldı455. Ayrıca gazetede zaman zaman, tarih, coğrafya, felsefe, bilim ve benzer alanlardan olgusal makaleler de yayınlanmaktadır456. Her sayıda, Rafael Uziel’in kaleme aldığı din ve ahlâk konulu makaleler mevcuttur. Uziel’in gençlik yıllarında aldığı sağlam dini eğitime dayanan bu makaleler, bazı kaynaklar tarafından, Protestan misyonerlerle olan ilişkilerine rağmen dinine derin bağlılığını vurgulamak arzusu olarak nitelendirilmektedir457. G. Griffith Matbaası’nda basılan gazetenin idarehanesi, Mirkelamoğlu Han’dadır458. G. Griffith Matbaası, Anglikan Misyonuna hizmet amacıyla 1838 tarihinde Griffith tarafından kurulan bir İngiliz matbaasıdır459. Cohen, gazetenin Griffith Matbaası’nda basılma sebebini, kentte Yahudi matbaasının mevcut olmaması gerekçesine bağlarken460; Bunis, gazetenin yerel Yahudi matbaasında basılmama sebebini, Rabbilerin muhalefetinden kaçınma arzusu ile ilişkilendirmektedir461. Bunis’in görüşünün doğru olma ihtimali, oldukça yüksektir. Çünkü bu tarihte kentte, bir Yahudi matbaası mevcuttur. Şimuel Hakim’e ait matbaa, 1841 ile 1857 yılları 453 Sharon 1984, 15. 454 Borovaya 2010. Güleryüz 2015, 29. 455 Sharon 1984, 15. 456 Karkason 2022, 335. 457 Cohen 2014, 243. Güleryüz 2015, 30. Ç 449 Osmanlıca belgeler 4 adettir. Belgelerde Rafael adı okunaklıdır. Rafael Yako olarak çevirdiğimiz adın yanına say ad ilave edilmemiştir. Bu gazetenin Uziel tarafından yayımlanmak istendiği bilinmektedir. Esasen 1843-1846 tarihlerinde, İzmir’de, mali sponsor bularak bir gazete yayımlama gücüne ve cesaretine sahip bir başka Yahudi gazeteci mevcut değildir. 117 458 Cohen 2014, 240. Güleryüz 2015, 30. 450 BOA, A.) MKT. MVL. 1/96-2. 459 Ben Naeh 2001, 95. 451 BSUY, Şaare Mizrah, 30 Kislev 5606 (29 Aralık 1845), 5. 460 Cohen 2014, 240. Güleryüz 2015, 30. Dipnot 38. 452 BSUY, Şaare Mizrah, 17 Tevet 5606 (15 Ocak 1846), ilk sayfa. 461 Aktaran Güleryüz 2015, 30. Dipnot 38. 118 arasında, faaliyetini sürdürmüştür462. Şaare Mizrah’ın yayımlanması, Avrupa Yahudi Basını ve Amerika’da yaşayan Sefarad kökenli Yahudiler tarafından ilgiyle karşılanmış olmalıdır. Çünkü New York Şaare Tefila Sinagogu’nun temeli atılırken, geleneğe göre temele bırakılan bir madeni kutuya konan gazetelerin arasına, Şaare Mizrah’ın bir nüshası ilave edilmiştir463. Şaare Mizrah, 15. ile 16. sayılar arasında geçen altı haftalık süreç hariç, ayda iki kez düzenli olarak yayımlanmıştır464. Gazetenin bilinen son sayısı, 16 Heşvan 5607 (5 Kasım 1846) tarihlidir465.Yayımına son verildiği haberi, 19 Mart 1847 tarihli The Jewish Chronicle of London’da, Uziel tarafından şu şekilde dile getirilmiştir: Hemşerilerim için, onları yavaş yavaş cehaletlerinden kurtarma niyetiyle büyük fedakarlıklar yaptım. Kâr amacı gütmeden, daha asil bir amaç için iki kez gazete çıkardım ve iki kez de masraflarını tek başıma karşılayamadığım için bırakmak zorunda kaldım. İkinci denememden 1.000 frank borcum var. Kesinlikle pişman değilim ama imkânlarım yayına devam etmeme izin vermiyor. Daha iyi zamanların geleceği umuduyla şimdilik projemi terk ediyorum466. Moses Montefiore ile aynı Sefarad cemaati, ‘Bevis Mark’a mensup olan ve zamanının büyük bir bölümünü Londra’da geçiren Avukat David Pincherle ve Tüccar İsaac Pincherle kardeşler hakkında, oldukça kısıtlı bilgi mevcut olduğu için, bir ara, Rafael Uziel ve Isaac Pincherle’nin aynı şahıs olup olmadığına ilişkin araştırmacılar arasında bir tereddüt oluşmuştur467. Fakat sonra, farklı şahıslar olduğu anlaşılmıştır. Trieste’nin önde gelen ailelerinden birine mensup olan Pincherle kardeşlerden İsaac Pincherle, 1829 tarihinde İzmir’e gelerek, I. Pincherle & Co.’yu kurmuştur. Isaac Pincherle sadece saygın bir tüccar değil, aynı zamanda kan iftirası krizinin en başından itibaren Rodos Yahudilerine destek vermek için çalışan bir aktivisttir. 29 Mayıs 1840 tarihinde Londra’ya, İngiliz yetkililere bir mektup yazmıştır. Mektubunda, Rodos’ta Kan İftirasını başlatan Rodos İngiliz Konsolosunun olumsuz tavırlarına dikkat çekerek tutuklanan Yahudilerin serbest bırakılmasını talep etmiştir468. 1841 tarihli İzmir yangınında, tamamen yok olan Birinci Juderia’nın imarı için, İzmir Yahudi Cemaati’ne maddi katkıda bulunan Isaac Pincherle hakkında, Uziel, Şaare Mizrah’ın 5. sayısında şunları yazmaktadır: İzmir›de yerleşik bir tüccar olan, çok iyi bir adam olan, yangın sırasında 462 463 464 465 466 119 Bkz. Ben Naeh 2001, 95. Cohen 2014, 242. Güleryüz 2015, 30. Borovaya 2012, 35. Güleryüz 2015, 31. Gaon 1943, 22-23. Güleryüz 2015, 31. Borovaya 2012, 73. yaptığı iyiliklerle tanınan saygıdeğer Isaac Pincherle…469. Aralık 1845 tarihinde yayımlanmaya başlayan ve kısa bir ömre sahip olan Şaare Mizrah, Ladino basın tarihinin önemli dönüm noktası olarak tarihe geçmiştir. Judeo İspanyol dilinde yayınlanan ilk gazete Şaare Mizrah…’rehber’ veya ‘yolu açan’ olarak anılmalıdır…470. Ladino edebiyatı, Şaare Mizrah’tan sonra iki farklı yönde gelişecektir. 1845 tarihine değin birbirinin varlığından haberdar Rabbi edebiyatı ve laik edebiyat, artık, okuyucusunu cezbetmek adına birbiriyle rekabet zorunluluğuyla karşı karşıya kalacaktır. Rabbiler, Batılılaşmanın etkisi altında meydana gelen gelişmeleri, dindarlıktan uzaklaşma olarak nitelendirmektedir. Onlar, bir yandan Musar471 eserlerin yazımına hız vererek değişimi önlemeye çalışırken; öte yandan geleneksele alternatif sunulan yeni bir dünya görüşüyle ve yaşam tarzıyla savaşmak zorundadır. Halbuki, o güne değin mücadele ettikleri tek düşman, sadece okur yazar oranının düşüklüğüdür. Başlangıçta, iki edebiyat dalı arasındaki rekabet zorludur. Ancak, dini edebiyatın gazete, roman ve hikayeler biçiminde gelişen laik edebiyata karşı galibiyet imkânı olmayacaktır472. Bunun sebebi, efsanevi Sefarad Rabbileri ve Sefarad ilim adamları vasıtasıyla İspanyol Yahudilerinin uzun yıllardan beri sahip olduğu merkez kültür hazinesi imajının sarsılmasıdır. Osmanlı Yahudilerinin 19. yüzyılda fark edilen yozlaşmasının baş mimarı olarak nitelendirilen aşırı muhafazakâr Rabbilerin, Doğu Yahudiliğini cehalete mahkum ettiği aşikârdır. Her bakımdan geri kalmış olarak nitelendirilen ve konuştukları dilin dahi kendilerine ait olmaması sebebiyle eleştirilen Doğu Yahudileri, artık Avrupa Yahudi süreli yayınlarının sayfalarındaki sert ithamlarlar içeren makalelerle karşı karşıyadır. Sefarad ve Aşkenaz olarak bilinegelen temel ayrım, Avrupalı Yahudilerin 1840 tarihinde Doğulu Yahudilerle temasa geçmesinden sonra, yepyeni bir tanımlamayla karşı karşıya kalmıştır: Doğu ile Batı ayrımı. Ya da, Doğu ile Avrupa ayrımı. Doğulu kardeşlerinde, efsanevi İberyalı atalarının imajından küçük bir iz dahi bulamayan Batılı Yahudiler, büyük bir şaşkınlık ve hayal kırıklığı içindedir. Voice of Jacob’un editörü, 22 Temmuz 1842 tarihinde İzmir’deki dindaşlarının içinde bulunduğu koşulları şöyle ifade etmektedir: Yahudilerin çoğu Sefaraddır. Ancak bir Sefaradı ayırt eden karakter özelliklerinden çok azına sahip oldukları için yozlaşmışlardır...473. 469 Borovaya 2012, 26. 470 Gaon 1943, 23. 471 18. yüzyılın ortaya çıkan Musar (etik) edebiyat, ortaya çıkışına da tanık oldu. Seçkin ve saygın Rabbiler tarafından yayınlanan eserleri içermektedir. Orta Çağa uzanan bir kökene sahip olan Musar edebiyatının amacı, inancın güçlendirilmesini ve ahlaki davranışın düzeltilmesini teşvik etmektir. Karkason 2022, 326-327. Ayrıca Bkz. Bu kitabın IV. Bölümü. 467 Borovaya 2012, 25. Rafael Uziel ve Isaac Pincherle hakkında, ilgili bölümde bilgi verilmiştir. 472 Borovaya 2012, 10. 468 Borovaya 2012, 26. 473 Nahum 2022, 11. 120 Sefarad üstünlüğüne dair Avrupa miti sona ermiş ve Doğu Yahudi Sorunu başlamıştır. Kendi imajlarının da bozulması endişesine kapılan Batılı Yahudiler, Avrupalı olmayan talihsiz kardeşlerinden kendilerini sorumlu hissetmektedir. Onlara göre, kurtuluş reçetesi, modern eğitimdir474. c- Esperansa /La Buena Esperansa (1871-1918) 1871 tarihinde yayımlanmaya başlayan Esperansa475siyasi içeriklidir476. Şaare Mizrah kapandıktan sonra, İzmir Yahudi Basını’nın 25 yıllık bir suskunluk dönemine girmesinin sebepleri, bazı araştırmacılar ve akademisyenler tarafından sorgulanmaktadır. İkinci Bölümde dile getirdiğimiz gibi, 19. yüzyıl, İzmir Yahudileri açısından felaketler yüzyılı olarak tarihe geçmiştir. 1848, 1854 ve özellikle 1865/66 tarihli kolera salgınlarının sonuçları İzmir Yahudileri açısından vahimdir477. Tıpkı büyük ölçekli yangınlar gibi salgınlar da, hem toplumsal huzuru ve güvenliği bozmakta, hem ekonomik sektörlerin tümünü durma noktasına getirmektedir. Sözünü ettiğimiz koşullar altında, Doğal olarak bir gazete yayını olanaksızdır. 1871 tarihinde yayımlanmaya başlayan Esperansa, bir süre sonra, sansür sebebiyle kapanmıştır478. Tekrar yayıma başladığında, adı La Buena Esperansa479 olarak değiştirilmiştir480. Haftada üç kez yayımlanan gazetenin kurucusu ve yazarı, Aron481 de Yosef Hazan’dır. Aron de Yosef Hazan, gazetenin amacını şu şekilde 474 Nahum 2022, 12. 475 Türkçe Umut.İbranice Ha Tikva. 476 Gaon 1965, 28, madde 44. 477 Özellikle 1865 tarihli kolera salgınının Yahudiler arasında görülen yüksek ölüm oranı, paniğe yol açmış; imkân bulanlar, kent dışına çıkmış; hayvan kiralayarak eşyalarını götüremeyenler, eşyalarını sırtlarına alarak yollara düşmüştür. Mezarcıların dahi ölmesi sebebiyle, hastalıktan hayatını kaybedenler, defnedilmeden ortada kalmış; Rabbiler ise, cemaatlerini terk etmiştir. En son, kentin boşaltılması kararının uygulandığını biliyoruz. Ayrıntılı bilgi için bkz. Bora 2023, 95-98. 478 . Şubat 1857 tarihinde, Meclis-i Âlî-i Tanzimat tarafından bir Matbaa Nizâmnâmesi hazırlanmıştır. Düstûr sene 1289, 227-228. 1857 tarihli nizâmnâmeyi, 1857 Te’lif Nizâmnâmesi, 1858 Cezâ Kanunnâmesi’ndeki düzenlemeler, 1864 Matbûât Nizâmnâmesi ve1867 tarihli Kararnâme-i Âlî izlemiştir. Ceylan 2006, 148-149. Ayrıca, 1864 tarihli nizâmnamenin maddeleri için bkz. Düstûr sene 1289, 220-226. Bu gazetenin, ne çeşit bir sansürden dolayı bir süre kapalı kaldığına ilişkin bir bilgi mevcut değildir. 479 İyi Umut. izah etmektedir: Alliance ilkeleri paralelinde, yaşadığı dönemin en koyu cehalet ve taassup ortamında yaşayan dindaşlarını bulundukları karanlıktan kurtararak eğitmek…482. Gazetede ele alınan konular, toplumun kültür seviyesine göre çok yüksek, çoğu kişi için ilgisiz olmasına karşın, gerek Aron de Yosef Hazan’ın gerekse La Buena Esperansa’nın gerçekleri yansıtıyor olması, toplumun güvenini kazanmalarını sağlamış olmalıdır483. Hazan, Salamanca Senato üyesi ve ünlü bir hekim olan Angel Pulido Fernandez’e484 yazdığı özel bir mektupta, kullanılmakta olan Yahudi-İspanyolcasının bozulmuş bir lehçe olduğunu ve yavaş yavaş gerçek Cervantes lisanına yaklaşılması gerektiğini... Revista Ibero-Americana’da yayımlanmakta olan bazı şiirlere o haftadan itibaren gazetesinde yer vereceğini yazmış ve Pulido’dan mizahi ve edebi yazı değiş tokuşu için Madrid gazeteleri nezdinde tavassutunu rica etmiştir. Ayrıca kaleme aldığı makalelerde, 1904-1905 yıllarında Rusya’da meydana gelen olaylara485 ve gelişen antisemitizme dikkat çekerek, yerel Sefarad toplumunun yersiz suçlamalarıyla karşı karşıya kalan Aşkenaz dindaşlarına empatiyle yaklaşımı sağlamaya çalışmıştığının altını çizmiştir486. Bir süre Aydın Alliance Okulu’nun da müdürlüğünü yapan Nesim Karduzo, Hazan’ın baş yardımcısıdır. Karduzo, gazeteyi, gelişmenin ve batılılaşmanın bir aracı olarak görmekte ve yazılarında, çağdaşlaşmanın bireyleri ve geleneksel Sefarad sosyal dayanışmasını nasıl etkileyeceğine ilişkin görüşlerini paylaşmaktadır. Gazetenin diğer yazarları ise, Elias Arditti, Abraham Danon ve Yaakov Algranti’dir487. Bu gazete, Abdülhamit sansüründen dolayı, 1908 tarihine değin fikir içerikli makalelere pek yer verememiştir. Gazetede, ülkede meydana gelen haberlerden çok, RusyaJaponya Savaşı, Almanya İmparatorunun ölümü, VII. Edward’ın taç giymesi, Londra’nın yeni Lord-Belediye Başkanı, Fas hakkında Fransız-Alman anlaşması, Çin Devrimi, Üçlü İttifak’ın yenilenmesi gibi uluslararası haberler yayınlanmıştır488. Şık görünüşü ve ilginç tanımlanan içeriğiyle, ciddi ve seviyeli bir gazete olarak 482 Ventura 18 Mart 1992. Güleryüz 2015, 32. 483 Ventura 18b Mart 1992. Güleryüz 2015, 32. 484 Hekim Angel Pulido Fernandez (1852-1932), Salamanca Üniversitesi Senato Üyesi’dir. 1903 yazında çıktığı bir Tuna nehri turunda karşılaştığı İspanyolca konuşanların, 1492’de İspanyayı terk etmek zorunda kalan Sefaradların soyundan olduğunu öğrenince, Sefaradlarla İspanyayı uzlaştırmak amacıyla büyük bir çaba sarf etmeye başlamıştır. Bilgi için bkz. Güleryüz 2015, 32-33. Dipnot 51. 485 480 İzmir Yahudi Basınını konu alan eserlerde, ad değişikliğinin gerekçesi şu şekilde açıklanmaktadır: Başarısız bir yayın girişimi olan İzmir’in ilk Yahudi gazetesinin adından esinlenilmiştir. Ancak, La Buena Esperansa ‘nın 1896 tarihli 25. yıl jübile sayısında, Yahudi basınının tarihçesi özetlenirken; adından esinlenilen gazeteden bahsedilmeme sebebi sorgulanmamaktadır. Borovaya 2012, 57. O halde Hazan’ın, bu gazeteden haberi olmaması muhtemeldir. 486 Güleryüz 2015, 33. Aynı zamanda Hazan, Ferdinand ve Isabella’nın1492 Fermanı ile İspanya’yı terke zorlanan Sefarad Yahudilerinin kendilerine kucak açan Osmanlı İmparatorluğu’na göçlerinin 400. Yıldönümünün görkemli bir şekilde kutlanması fikrini ortaya atan kişidir. Bu konu ayrı bir bölümde ele alınmaktadır. 487 Güleryüz 2015, 34. 488 Nahum 2000, 158-159. 481 Aron de Yosef Hazan’ın adı, tüm Osmanlıca ve İbranice belgelerde Aharon olarak yazılıdır. Fakat Aron de Yosef Hazan olarak bilindiği için, adını Aharon değil; Aron olarak yazıyoruz. 121 Japonya Savaşı, Rus İhtilali benzeri konular yer almaktadır. 122 tanınan La Buena Esperansa’nın, elimizdeki sayılarından birini inceledik. Yazım ve yayın politikasının daha iyi anlaşılmasını sağlamak amacıyla genel özelliklerini tespit ettik: Gazetenin 5 Şevat 5654 (12 Ocak 1894) tarihli ve 1031 numaralı sayısının489 (Bkz. Belge 7) ilk sayfasında, iri puntoyla ve Raşi alfabesiyle gazetenin adı yazılıdır. Bunun hemen altında tam ortada, gazetenin idarehanesinin Arap Han, numara 9’da olduğu belirtilmiştir. Sol yanda, gazete ücretinin, İzmir içinde 20 frank, çevre illerde 25 frank olduğu yazılıdır. Gazetenin ilk yazısı, Yerel Haberler başlığı altında, kente ayrılmıştır. Bu sayıda, toplam dokuz ana haber tespit ettik: Talmud Tora lokalinde düzenlenecek bir balo; Cezayir Sefiri Abidin Paşa’nın İzmir ziyareti; Jak Argeroplo’nun İzmir’e sefir olarak atanması; yolda genç bir adamın soyguncular tarafından soyulması ve elbiseleri de alındığı için soğuk alıp üşüterek hastalanması; yoksullara yardım amacıyla kurulan Ozer Dalim Cemiyeti adına bağış toplamak amacıyla bir balo düzenlemek için vilayetten izin alınması; yeni doğan bebeklerin kaydının yaptırılması şartı ve aksi davranalara 1 ila 5 Mecidiye490 arasında cezai yaptırım getirilmesi; adres değişikliği, ölüm ve doğum olaylarının yerel idarecilere bildirilmesi zorunluluğu ve cezai yaptırımının 2 Mecidiye olması; kente gelen yabancılara pasaportlarına vize yaptırma zorunluluğunun hatırlatılması; Vladimir Yavroski’nin İzmir’e Rus Sefiri olarak atanması haberleridir. İlk sayfada, ayrıca gazete yöneticisine hitaben yazılan bir mektup yayınlanmıştır. Bu mektupta, gazete vasıtasıyla Aydın, Tire ve diğer kazalarda yaşayan Yahudi cemaatleri hakkında bilgi edinildiğine değinildikten sonra, gazetenin çok faydalı olduğunun altı çizilmektedir. İlk sayfada yer alan son başlık, Başkentten Haberler’dir. İkinci sayfaya taşan bu başlığa ait haberlerin ardından, Çeşitli Haberler başlığı altında kısa haberler yer almaktadır. Dil Kapısı başlığı altında yazılan öykünün özeti ise, şudur: İnsanın diline hakim olabilmesi, son derece önemli bir meziyettir. Hz. Süleyman’ın söylediği gibi; Dil Yapar. Dil Yıkar. Öyküden sonra, Manevi Cevaplar başlığıyla, Yahudiliğe ilişkin konulara yer ayrılmıştır. En son yer alan iki başlık, ilân ve reklâmdır. İlki Hayat Sigorta Kumpanyasına aittir. İkinci ise, Not Defteri başlığı altında, gazetenin üstlendiği kitap satışlarına ayrılmıştır: 8 tane Osmanlı Tarihi, 6 tane El Salvador gibi… La Buena Esperansa’nın 1896 tarihli 25. yıl jübile sayısında, Yahudi basınının tarihçesini özetlenmiş; ancak, yıllar önce, aynı kentte yayın girişimi olan La Buena Esperansa’dan söz edilmemiştir491. Bu durum, Aron de Yosef Hazan’ın bu gazetenin varlığından haberdar olmama ihtimalini akla getirmektedir. Birinci Dünya Savaşı döneminde, 25 Ağustos 1914 tarihinde, geçici bir yasayla mütareke dönemine 489 BOA, Y. PRK. GZT. 5/31. La Buena Esperansa, 5 Şevat 5654 (12 Ocak 1894). dek sürecek olan, basında suskunluk dönemi başlayacaktır492. Aron de Yosef Hazan, oğulları David, Yosef ve Alberto Hazan’ın yardımlarıyla gazetesini 1918 yılına dek yayımlamaya devam etmiştir493. Baba Hazan, La Buena Esperansa’yı 23 yaşında kurmuş; karşılaştığı tüm zorluklara rağmen elli yıla yakın bir süre yaşatmayı başarmıştır494. d- La Verdad (1884) Aydın Vilayeti Celilesi, Dahiliye Nezareti ve Adliye Nezaretiyle 1878-1880 tarihleri arasında yapılan yazışmalardan anlaşıldığına göre, Haham Yaşua Moşe Roditi ve oğlu Bensiyon Benyamin Roditi495tarafından, Aydın Vilayetine bir dilekçe verilerek Emet496 adıyla Ladino dilinde haftada bir yayımlanacak bir gazete için ruhsat talebinde bulunulmuştur497. Öte yandan, Bensiyon Benyamin Roditi’ye ait matbaa, 1882 tarihinde, ruhsatsız olduğu gerekçesiyle kapatılmıştır. Bensiyon Roditi, kapatılan matbaası için ruhsat talebinde bulunmuş ve bir süre sonra çalışma iznini almıştır 498. Ancak matbaanın kapatılması, muhtemelen ruhsat talebiyle başvurusu yapılan gazetenin basımının da ertelenmesine yol açmış olmalıdır. Elimizde Haemet /La Verdad499 gazetesinin 15 Haziran 1884 tarihli ilk sayısı mevcuttur500(Bkz. Belge 8). Gazetenin ilk sayfasında, editörlerin adları yazılıdır: Behor Alexandre Benghiat, David Benezra ve Rafael Kori. La Verdad’ın sahipleri ise, Bensiyon Benyamin Roditi ve babası Yaşua Moşe Roditi’dir. Editörlerin ilk sayıdaki seslenişleri şöyledir: Biz ilk defa böyle bir şey yapma cüret ve cesaretini buluyoruz… Çalışmalarımızın sonucunu görecek miyiz, yoksa biz de ilgisizliğin kurbanı mı olacağız? … Niçin İzmir -ki Doğunun en ileri kentlerindendir- Yahudilerinin de biraz ilim ve bilim getiren edebi bir dergileri olmasın? ... Sütunlarımız bize edebi, 492 Koloğlu 1985, 91. 493 Güleryüz 2015, 35. 494 Nahum 2000, 160-161. 495 Baba Yaşua Roditi ve oğul Benyamin Roditi, 1857 tarihinden beri matbaacılık mesleğinin içindedir. 1862 tarihinde, İzmir Hevra Kadişa şel Kabarim’in mali desteğini alan Bension Binyamin Roditi, kendi matbaasını kurmuştur. 496 Hakikat. 497 BOA, MF. MKT. 69/34. MF. MKT. 63/49. 498 BOA, ŞD. 2455/9.25 Cemaziyelevvel 1299 (14 Nisan 1882). 499 İbranice Emet. Türkçe Hakikat. 500 BSUY, La Verdad, 15 Junyo 1884. 490 Osmanlı Padişahı Abdülmecid’in tahta çıkışının altıncı yılı dolayısıyla 1260 (1844) tarihinde, onun adına basılan altın ve gümüş paraların adıdır. Genellikle,20 kuruş değerindeki gümüş sikkeleri ifade etmektedir. 491 123 Borovaya 2012, 57. Güleryüz 2015, 35. 124 ilmi yazılar göndermek isteyecek efendilere açıktır, fakat siyasete kapalıdır…501. Üçüncü sayfa da önce, Behor J. Benghiat tarafından kaleme alınan Gerçek Şiir başlıklı şiir yer almaktadır. Ardından, yine Behor J. Benghiat tarafından yazılan Kan Damlası başlıklı tefrika öykü yayınlanmıştır. Sonra David Ben Ezra’nın yazdığı İmparatoriçe Olayı, Rafael Kori’nin yazdığı Ölen Kadın öyküleri yer almaktadır. Bu öykü ve şiirlerin yanında, Enigma (Bilmece), Eğlence Salonu ve Düşünceler gibi farklı paylaşım köşeleri mevcuttur. Ayrıca, derginin 10 ile 16 sayfaları arasında, David Ben Ezra tarafından Fransızcadan çevrilen Kontes Biret’in Sırrı adlı uzun öykü basılmıştır. Raşi alfabeyle Ladino yayımlanan dergi, 23x15 boyutlarında ve 16 sayfadan oluşmaktadır502. İki haftada bir yayımlanması planlanan dergiye ilgi azdır. Bu yüzden, adeta yayıncıların ilk günkü endişeleri doğrulanmış ve abone azlığının yarattığı mali zorluklar karşısında, dergi birkaç ay sonra kapanmıştır503. e- Le Nouvelliste/El Nuvalista (1889-1922) Bu gazetenin öyküsü, 1888 tarihinde başlamaktadır. M. 20 Mayıs 1888 (H. 9 Ramazan 1305) tarihinde, Elyezer Algranti tarafından Aydın Vilayeti Celilesine bir başvuru yapılarak, Başlangıçta haftada iki kez yayımlanmak üzere İzmir’de İspanyolca (Ladino olmalıdır) Los Viyatis(?) Cudaikos adlı bir gazete çıkarma talebinde bulunulmuştur504. Bu başvuruya verilen yanıtta, gazetenin adının değiştirilmesi koşuluyla yayına izin verilmiştir. Elyezer Algranti, gazetenin adını, El Novelaryo505 olarak değiştirmiştir. Anlaşıldığına göre, El Novelaryo adı, bir süre sonra aynı anlama gelen Fransızca Le Nouvelliste’ye; gazetenin dili de Ladinodan Fransızcaya dönüşmüş olmalıdır. Çünkü bu gazete, Le Nouvelliste adıyla, Yaakov Algranti tarafından 1889 tarihinden itibaren Fransızca ve haftalık olarak yayımlanmaya başlamıştır. Ancak Fransızca gazeteye talep azdır. Bunun üzerine Algranti, 1890 yılında Aydın Vilayeti vasıtasıyla hükümet yetkililerine bir başvuruda bulunmuştur. Talebi, hem gazetenin adını El Nuvelista olarak değiştirmek, hem de gazeteyi Fransızca ve Ladino olmak üzere iki dilli yayınlamaktır506. İzin, Miladi 16 Mart 1890 (Hicri 24 Recep 1307/Rumi 4 Mart 1306) tarihinde verilmiş ve bu tarihten itibaren gazetenin adı, El Nuvelista olarak değiştirilmiştir507. Algranti, bir süre sonra talepler doğrultusunda, gazetenin dilini tamamen Ladinoya dönüştürecektir.1891 tarihinde kapanan Üstad gazetesinin sahibi Mois Fresko, aynı yıl, El Nuvelista ve La Esperansa gazetelerinin sansür sorumlusu olarak atanmıştır508. Nitekim Abdülhamit döneminde, basına yönelik sert bir sansür politikasının izlendiği bilinmektedir. Yayınlarında, öğrencilerine Osmanlıca, Arapça ve Farsça öğreten Keter Tora okulunu sert bir dille eleştiren509; cemaat yönetimine ilişkin konularda zaman zaman lehte, genelde sert eleştirilerle aleyhte tavır takınan gazete, İzmirli Rabbilerin bir kısmının gazabına uğramış; hatta 1896 tarihinde herem tehlikesiyle karşı karşıya kalmıştır510. El Nuvelista gazetesinin mevcudiyeti, gazete sahibi ve editörü olan Yaakov Algranti’nin mali ve özel hayatının düzeni koşuluna bağlıdır. Buna karşın Algranti’nin mali olanakları özel hayatı iniş çıkışlara sahiptir. Bu yüzden gazete, düzensiz aralıklarla yayımlanmaktadır. Önce Salı ve Cuma günleri, daha sonra düzensiz aralıklarla, haftada bazen iki, bazen üç, hatta bazen beş kez yayımlanmıştır. Raşi alfabe kullanılarak basılan gazetenin sayfa adedi de sahibinin maddi ve manevi olanaklarına göre 4 ila 8 sayfa arasında değişmektedir. Siyasi, tarihi, ilmi, edebi, zirai konuları işleyen gazete, sahip ve başyazarı Algranti’nin düzensiz yaşamından dolayı, birkaç kez yayımına ara vermiştir. Algranti için, ‘Nedip’ takma adını kullanan Nisim de Yehuda Pardo, muhtemelen düzensiz yaşamının meslek hayatına yansımalarından dolayı, kaleminin kuyruğu ile tersten yazan tanımını da yapmaktadır. Aydın Alliance Okulu Müdürü Nissim Karduzo ise, Algranti’ye Yako Maniako diye takılmaktadır511. El Nuvelista, 1902 ile 1906 tarihleri arasında, Milaslı Hizkiya M. Franko ile kuzeni Gad Franko’ya kiralanmıştır. Bu dönemde gazete, Fransızca makalelere ağırlık vermiştir. Gazetenin kira sözleşmesinin süresi dolduktan sonra, Frankolar, kendi gazeteleri olan El Komersiyal’ı kurmak üzere ayrılmışlardır512. Tekrar eski formatına dönen ve sadece Ladino makalelere yer vermeye başlayan El Nuvelista’nın,1912 tarihinde direktörlüğüne atanan R. Kuriyel, 1915 tarihinde gazeteyi satın almıştır513. Gazetenin yayımına,1922 yılında son verilmiştir. 507 501 125 BSUY, La Verdad, 15 Junyo 1884, 2. 508 BOA, DH. MKT. 1819/2. Hizmet, 4 Kasım 1891. Bora 1995a, 175. 502 Güleryüz 2015, 509 Bora 1995a 168-169. Güleryüz 2015, 50. 503 La Verdad hakkında ayrıca bkz. Gaon 1965, 37, madde 71. 510 Galante 1986, 75. Güleryüz 2015, 50. 504 BOA, DH. MKT. 1509/2. 511 Güleryüz 2015, 49. 505 Haberci. 512 Güleryüz 2015, 49-50. 506 BOA, DH. MKT. 1807/69.İ. DH. 1215/95177. 513 Galante 1935, 13. Güleryüz 2015, 50. 126 El Nuvelista gazetesinin, inceleme olanağına sahip olduğumuz farklı tarihlere ait üç sayısı arasında karşılaştırma yaptık. Bunlardan biri, 14 Nisan 5661 (3 Nisan 1901) tarihli514(Bkz. Belge 9); diğerleri ise, 10 Adar 5679 (10 Şubat 1919) 515ve 18 Adar 5679 (18 Şubat 1919) (Bkz. Belge 10)516 tarihlidir. 4 sayfa basılan 1901 tarihli sayının abone ücreti 1 Mecidiyedir. İlk sayfasında, 1840 Rodos Kan İftirasını konu alan Padişah Tuğrasını, fermandan pasajları ve kan iftirası hakkında kısa bilgiyi içeren bir makale yayınlanmıştır. Makalede 1840 tarihinde iftira nedeniyle tutuklanarak İstanbul’a gönderilen Yahudilerin, 12 Ramazan 1256 (6 Kasım 1840) tarihli Padişah Fermanı ile aklanarak koruma altına alınması anımsatılmaktadır. Başlık, Tresalido del Ferman Emperyal’dir (İmparatorluk Fermanının Çevirisi). 1840 tarihli Şam ve Rodos Kan iftiraları dünyada yankı bulmuş; bu iftiralarda meydana gelen üzücü olaylardan dolayı, Batılı Yahudiler de olayların çözümüne dahil olarak ilk kez Osmanlı Yahudileriyle yakından iletişim kurmuşlardır. Gazete haberi, muhtemelen, Pesah Bayramı vesilesiyle yapılmış olmalıdır. Çünkü Hristiyanlar tarafından ortaya atılan kan iftiraları, daima Pesah ile ilişkilendirilmektedir. Esasen gazetenin tarihi de, Pesah bayramının kutlandığı tarihe denk gelmektedir. Ayrıca ikinci sayfada, Pesah başlıklı bir makale mevcuttur. İkinci sayfadaki diğer başlık, Geçen Haftanın Fotoğrafı’dır. Üçüncü sayfada, El Penverio Divinido Realidad (Düşünülen Gerçek Oldu), Önemli Bilgi başlıkları ve Feldodas Fink (Fink Şapkaları) ile Avukat Yosef Tsontsino’ya ait ilânlar mevcuttur. Son sayfada ise Karşıyaka Vapur Tarifesi ve Bornova Tren Saatleri verilmektedir. Ayrıca, İzmir Kasaba Demiryolu - Çiftlik İstasyonu başlığı altında, Or Yehuda Ziraat Çiftliği önündeki tren istasyonundan söz edilmektedir. Son sayfada, altı küçük ilân daha mevcuttur. Toplam 4 sayfada yer alan makale ve yazılarının kimliğini açıklayan bir ad ya da imza mevcut değildir. El Nuvelista’nın 10 Adar 5679 (10 Şubat 1919) ve 18 Adar 5679 (18 Şubat 1919) tarihli sayıları da dörder sayfa basılmıştır. Gazetenin idarecisi hala Yaakov Algranti’dir. İdarehanesi, Fazıloğlu Han 5 numaradadır. Abonman ücreti İzmir içi 300 kuruş, İzmir dışı 350 kuruştur. Gazetenin ücreti ise 2.5 kuruştur. 10 Adar 5679 (M. 10 Şubat 1919) ve 27 numaralı sayının ilk yazısı Boaz Menaşe tarafından kaleme alınan El Onorado Publiko (Saygıdeğer Halk) başlıklı İzmir Yahudi Cemaati Yönetimi ile ilgili bir duyurudur. Baş makale ise, Beit Din başlığını taşımaktadır. Gabriel Buton tarafından kaleme alınan bir yazının aynen kopyasıdır. Üçüncü yazı ise, Defonsion (Savunma) başlıklı olup, Aharon Molho tarafından yazılmıştır. Son makale ise, Fiesta e Alegrias (Bayram ve Sevinç) başlıklı olup; üçüncü ve dördüncü sayfalar, Las Dos Uerfanos –Tresera Parte- El Ministra de la polisía o otros korasones de ancel (Yetimler-Üzücü Kısım-Polis Bakanı veya diğer melek kalpler) adlı tefrika bir öykünün 117. bölümüne ve ilânlara ayrılmıştır. 18 Adar 5679 (18 Şubat 1919) tarihli ve 33 numaralı sayının ilk sayfasında, Ozer Dalim başlığını taşıyan uzun bir makale yer almaktadır. Makale, ikinci sayfanın ilk sütununda da devam etmektedir. Altında ise, Ben Bg Bg imzası yer almaktadır. 1919 tarihli iki sayıda da, makalelerin büyük bir kısmının altında, yazarların adları yazılı olduğuna göre, demek ki 1919 tarihinde gazetenin yayın politikasında olumlu bir gelişme meydana gelmiştir denilebilir. f- El Meserret (1897-1922) İzmir Alliance Israélite ve Karataş Musevi Mektepleri Lisan-ı Osmani muallimi Mehmet Hulusi Efendi’nin bir tarafı Türkçe diğer tarafı Musevice haftalık bir gazete yayınlama talebiyle Aydın Vilayeti Celilesine verdiği H. 1313 (M. 1895) tarihli 4240 numaralı dilekçesinin517, kontrol ve onay aşamaları şöyledir: Önce, Aydın Vilayeti Celilesine başvuru yapılmıştır. Sonra vilayetten yazılan bir yazıyla Maarif Nezaretine bu başvuru bildirilmiştir. Ardından Maarif Nezaretinden Dahiliye Nezareti Celilesine yazılan H. 17 Safer 1314 (M. 28 Temmuz 1896) tarihli bir yazıyla, gazetenin Türkçe bölümünün, Osmanlıca metinlerin yazımında kullanılan Arap harfleriyle basılması koşulu getirilmiştir518. Mehmet Hulusi Efendi ve gazete hakkında gerekli araştırma ve inceleme yapıldıktan sonra519; H. 22 Rebiülevvel 1314(M. 31 Ağustos 1896) tarihinde Sadrazam Halil Rıfat Paşa adına Maarif Nezareti Celilesine yazılan yazıyla gazete yayınına onay verilmiştir520. H. 21 Zilkade 1314 (23 Nisan 1897) tarihinde ise, Meserret adlı gazetenin yayın ruhsatı takdim edilmiştir (Bkz. Belge 56) 521. La Verdad gazetesinden aşina olduğumuz Alexandre Benghiat sorumluluğunda yayımlanan El Meserret522, bir yandan Türkçe dilini halka öğretirken, öte yandan Yahudi dünyasını da Türk okurlarına açmak amacını gütmektedir. Bu gazetede de, yayıncısının on üç yıl önce La Verdad gazetesinde açıkladığı ilkeleri gözetmektedir: Ne olur İzmir Yahudilerinin ilerlemesine bir katkımız bulunsa… Okurlarımıza her tür ilerlemeler hakkında bilgi vermek için elimizden geleni yapacağız… Gazete siyasi 517 BOA, BEO. 767/57495. 518 BOA, BEO. 937/70219. H. 17 Safer 1314 (28 Temmuz 1896). 519 127 514 YBZA, El Nuvelista, 14 Nisan 5661 (3 Nisan 1901). 515 BSUY, No. 990018176260205171. El Nuvelista, 10 Adar 5679 (10 Şubat 1919), numara 27. 516 BSUY, No. 990018176260205171. El Nuvelista, 18 Adar 5679 (18 Şubat 1919), numara 33. 520 521 522 BOA, BEO. 833/6242.H. 16 Rebiülevvel 1314 (M. 25 Ağustos 1896). BOA, MF. MKT. 337/1. H. 22 Rebiülevvel 1314(M. 31 Ağustos 1896). BOA, İ. DH. 1345/15. H. 21 Zilkade 1314 (23 Nisan 1897). Sevinç. 128 değil, edebi olacaktır… Gazete tabii bir Türk-Yahudi gazetesi olacak ve Türklerle Yahudiler arasında bir bağlantı, bir tercüman görevi yapacaktır…523. David Fresko çizgisinde olan Benghiat ilk sayısında gazetenin genç yaşlı herkesin ders alabileceği bir okul gibi hareket edeceğini ifade etmektedir. Arzulanan sadece bilgi vermek değil aynı zamanda ahlaki değerleri aşılamaktır. Bunlar Alliance okullarının aşıladığı burjuva erdemleri, vatanseverlik, tolerans ve benzeri değerlerdir. Ahlakı din boyutundan öteye taşıyan bir anlayış hakimdir. Bu gazeteler, her yaşta kadın ve erkeğe hitap edebilmek için konuları çeşitlendirme, sayfa sayısını artırma ve özel ekler çıkarma yoluna gitmişlerdir. Erkeklere politika, ticari haberler, kadınlara pratik bilgiler, roman serileri sunulmuştur524. Benghiat’ın El Meseret’in editörlüğünü üstlenmesi, zamanın dünya Yahudi basını tarafından memnuniyetle karşılanmıştır. Varşova’da yayınlanan ve Alexandre Benghiat’ın editörlüğünü yaptığı İbranice HaŞefira (Siren) gazetesinde525 ve New York’ta yayınlanan Haİvri (İbranice) gazetesinde526 Benghiat’tan ve El Meserret’ten övgüyle söz edilmiştir527. Mehmet Hulusi Efendi, 1900 tarihinde İzmir’den uzakta olan yerleşim yerlerinden birinde vefat edince, El Meserret gazetesinin yayını yerel yönetim tarafından geçici olarak durdurulmuştur. Gazetenin yayınlanmadığı süreçte, Alexandre Benghiat, Selanik La Epoka (Zaman) gazetesinin editörü Sam HaLevy’nin desteğini almış; onun sayesinde makaleleri ve yazıları yayınlamaya La Epoka aracılığıyla devam etmiştir. HaLevy, Benghiat’ın röportajlarının ve yazılarının münhasır haklarını güvence altına alarak, La Epoka’nın dört sayfasında, Ezmirna başlığı altında yayınlamıştır. Bu sayfalar, İzmir El Meserret’in sanal bir versiyonudur. Ayrıca La Epoka tarafından, karo amigo (Sevgili Dost) adı verilen Benghiat ile yapılan anlaşma duyurulmuştur: La Epoka, El Meseret gazetesinin eski baş editörü Bay Alexandre Benghiat ile özel bir işbirliği yaptı. Bu ilginç popüler organı okuma fırsatı bulan herkes, yazıların gerçek değerini takdir edebilir. Popüler kitleye hitap eden her yazara yakışan, neşeli bir karakter ve sağlam ve keskin bir muhakeme528. Bu yayın süreci, Meserret yeniden yayınlanmaya başlayıncaya kadar, bir süre daha devam etmiştir 529. Benghiat 1902 tarihinde gazetenin müdürü; 1917 tarihinde de sahibi olmuştur. O halde gazete, 1902 tarihinden itibaren ya da önce, tekrar yayınlanmaya başlamış olmalıdır. Önceleri, haftada bir Cuma günleri; 1914 tarihinden itibaren haftada iki kez; Birinci Dünya Savaşı sırasında yine haftada bir kez; 1919-1922 tarihleri arasında ise, tekrar haftada iki kez yayımlanan El Meserret, 1919 tarihinden itibaren, ekonomik sorunlar nedeniyle 60x25 cm formatında 4 ila 8 sayfa olarak düzenlenmiştir530. M. 24 Temmuz 1905 (H. 21 Cemaziyelevvel 1323) tarihinde, Matbuatı Dahiliye Müdürü Kamil tarafından Aydın Vilayeti Celilesine gönderilen bir yazıda, İzmir’de yayınlanan Nuvelista ve Meserret adlı gazetelerin aşk romanları, müphem hikayeler ve yabancı dilde yazılmış romanlar tefrika etmesinin engellenmesi ve imtiyaz sahiplerinin uyarılması talep edilmiştir531. Meserret gazetesi tarafından yayınlanan roman serilerinin, neden Osmanlı otoritesinin tepkisini çektiği hakkında bir malumat mevcut değildir. Muhtemelen sözü edilen roman serileri, Gulliver’in Seyahatleri benzeri macera öyküleri değil; genel ahlaka, aile yapısına aykırı nitelendirilen aşk romanları olmalıdır. El Meserret’in yazarlarından biri, Benghiat’ın ikinci eşi, Aydınlı Pertev Levi’nin532 kızı Graziella’dır533. Avram Galante (Bkz. Fotoğraf 2) ve Mois Fresko, zaman zaman makaleler yazarak, bu gazeteye katkıda bulunmuşlardır. El Meserret yazarlarından biri olan lisan öğretmeni Rafael Kohen (Bkz. Fotoğraf 3), İspanyolcanın, bizleri ilgilendiren en önemli tarih bilgilerini unutmamak için muhafaza edilmeye devam edilmesinin gerektiğini düşünmektedir534. Hizkiya M. Franko ise, El Meserret’in, mizahi olmak istediğini, bu yüzden ciddi olamadığını; okuyucu seviyesine inmeye çalıştığını, bu yüzden gazetenin seviyesinin düştüğünü ifade etmektedir535. El Meserret, kolay anlaşılabilir üslubu, Türk Yahudi tarihi, teknolojik gelişmeler, edebiyat gibi değişik konular ve Türk Yahudiliği ile ilgili haberleriyle, Yahudi nüfusun büyük bir bölümüne hitap etmeyi, başarmıştır. Başlangıçta, kendini bir Türk-Yahudi gazetesi olarak tanıtan Meserret, 1912 tarihinde, artık, bir Yahudi Siyasi ve Edebi Gazetesi’dir536. Kendi ifadesine göre, tirajı 1.000’i aşan bu gazete siyasi bir içeriği olmamakla beraber, her daim iktidara yakın olmayı yeğlemiştir537. İkinci Meşrutiyet’in 530 Güleryüz 2015, 51. 531 BOA, DH. MKT. 994/16. 532 129 Avukat Pertev Levi, 1912 seçimlerinde Aydın’dan bağımsız mebus adayı olmuştur. Ayrıntılı bilgi için bkz. Günver Güneş, “Taşra’dan Meşrutiyet’e Bakış: II. Meşrutiyet döneminde Aydın Sancağı (1908-1918)”, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, sayı 11, Bahar 2010, 20. Türklerle Yahudilerin iş birliklerinin yararlarını anlatan Bene İsmail ve Bene İsrail adlı bir eseri mevcuttur. Galante 1986, 79. Güleryüz 2015, 52. 523 Levi 1998, 56. 524 Borovaya 2012, 43. 525 9 Mart 1897 tarihli sayı. 533 526 19 Şubat 1897 tarihli sayısı. 534 Pulido’dan aktaran Güleryüz 2015, 52. 527 Bunis 2021, 358. 535 Aktaran Güleryüz 2015, 52. 528 Bunis 2021, 358. 536 Güleryüz 2015, 52. 529 Bunis 2021, 359. 537 Levi 1998, 57. Güleryüz 2015, 52. Graziella, 1914 tarihinden itibaren 6 ay boyunca Les Annales adlı Fransızca gazeteyi yayımlamıştır. 130 ilânına dek, 1 metelik fiyatla satılan gazete, ucuz fiyatı ile de geniş bir okuyucu kitlesine ulaşmıştır538. El Meserret, Alexandre Benghiat’ın vefatından önce. 1922 yılında yayınlarına son vermiştir539. g- El Progreso (1890) 1890 tarihinde, editörleri Yaakov Abulafya ve Şlomo Aşkenazi tarafından haftalık olarak yayımlandığına dair bir tek kaynakta bilgi verilen bu gazeteye ilişkin somut veri ve ayrıntılı bilgi henüz mevcut değildir540. h- El Komersiyal (1906-1911) Hizkiya M. Franko ve kuzeni Gad Franko tarafından yayımlanan bu gazetenin kuruluş öyküsü şöyledir: İki kuzen, ilk kez M. 11 Kasım 1905 (H. 13 Ramazan 1323/R. 29 Teşrinievvel 1321) tarihinde, birlikte bir başvuru yaparak, İzmir’de ticaret haberlerinden söz eden El Komersiyal adıyla bir gazete yayınlamak için Aydın Vilayeti’ne başvurmuşlardır. Bu izin talebi, Aydın Vilayeti Valisi Kamil Paşa tarafından M. 20 Temmuz 1905 (H. 17 Cemaziyelevvel 1323/R. 7 Temmuz 1321) tarihinde Dahiliye Nezareti’ne iletilmiştir. Dahiliye Nezareti Matbuat Müdürü tarafından 1 Ağustos 1905 tarihinde kaleme alınan yanıtta, böyle bir gazetenin yayınına ihtiyaç olup olmadığının araştırılması istenmiştir. Vali Kamil Paşa tarafından 9 Eylül 1905 tarihinde Dahiliye Nezareti’ne yazılan yazıda, gazetenin yayınlanmasında bir mahzur olmadığı belirtilmiştir. Aynı yazıdan, Ladino gazetelerin kontrolü ve sansürü için, İbranice bilen bir memurun görev yaptığı da öğrenilmektedir541. Matbuatı Dahiliye müdüriyetinden 30 Eylül 1905 tarihinde yazılan yanıtta iznin verileceği bildirilmektedir. Her ne kadar, El Komersiyal gazetesinin yayını için yapılan ilk izin başvurusunda Gad Franko’nun da adının ve imzasının yer almasına rağmen, sonraki yazışmalarda gazete sahibi olarak, sadece matbaa sahibi Hizkiya Franko görünmektedir. El Komersiyal’in yayın ruhsatı aldığı tarih, M. 5 Ocak 1906’dır (H. 9 Zilkade 1323/R. 23 Kanunuevvel 1321) 542 (Bkz. Belge 12). 538 Galante 1986, 76. Güleryüz 2015, 53. 539 Güleryüz 2015, 53. El Meserret hakkında ayrıca bkz. Gaon 1965, 82, madde 176. 540 Gaon 1965, 104. Madde 234. 541 1891 tarihinde kapanan Üstad gazetesinin sahibi Mois Fresko, aynı yıl, El Nuvelista ve La Esperansa gazetelerinin sansür sorumlusu olarak atanmıştır. Hizmet, 4 Kasım 1891. Bora 1995a, 175. Muhtemelen bu gazetenin sansür sorulusu da, Fresko olmalıdır. 542 131 BOA, DH. MKT. 996/50. Frankolar, 1906 tarihinde El Nouvelista gazetesiyle olan kira kontratı süresinin dolmasının ardından, El Komersiyal543 gazetesini yayımlamaya başlamışlardır. Komersiyal ticari anlamına gelmesine rağmen; gazetenin içeriğinin ticaretle herhangi bir ilgisi yoktur. Hizkiya M. Franco’nun daha sonra itiraf edeceği gibi, bu ad, Abdülhamid rejiminde yayın iznini daha kolay alabilmek için özellikle seçilmiştir. Gazetenin temel amacı, batıl inançlarla, falcılar ve büyücülerle, alkolizm ve sigara kullanımıyla savaşmak, aklıselim ürünü olmayanı reddetmektir. El Komersiyal, spor, kültür, tiyatro ve sanat konularında özellikle yüksek kültür seviyesinde okuyuculara hitap eden bir İzmir gazetesidir. Haber ve makalelerde kullanılan Ladino, saf ‘Kastilya İspanyolcası’ olmaktan uzaktır. Ancak, basımına gösterilen özen ve içeriğiyle El Tiempo gibi dönemin saygın gazeteleri arasında yerini almıştır. El Komersiyal’ın yayın hayatı, beş yıl sürmüştür544. 1911 tarihinde kapanmıştır. Elimizde, gazetenin 28 Tevet 5668 (1 Ocak 1908) tarihli sayısı mevcuttur545 (Bkz. Belge 13). Sekiz sayfadan oluşan bu gazete, Raşi harfleriyle Ladino basılmıştır. Gazetenin adı en üste büyük puntoyla İbrani harfleriyle yazıldıktan sonra; hemen altında, Latin harfleriyle Fransızca yazılan adına yer verilmektedir. Adresi Frankos Matbaası; İdarecisi Hizkiya ve Gad Franko’dur. İzmir Yahudi gazeteleri ve dergilerine ilişkin yaptığımız araştırmalar ve incelemeler sonucu, El Komersiyal’i diğer gazetelerden ayıran bir farkı tespit ettik. Gazetenin ilk sayfasında, sağda, çerçeve içine alınan Somaryo (Özet) başlıklı bir bölüm var. Bu bölümde, gazetede yayınlanan makalelerin ve yazıların adları verilmektedir. Benzerine, sadece El Guion / - Le Trait d’Union dergisinde rastladığımız bu ilerici uygulama, okumayı kolaylaştırma ve gazeteye olan talebi arttırma potansiyeline sahip önemli bir ayrıntıdır. Gazetede yer alan haber ve makale başlıklarını belirledik. Paylaşacağımız liste, kanımızca gazetenin makale ve haber seçimi ile düzeni hakkında fikir sahibi olmamızı sağlayacaktır: Notisiyas Komersiyales (Ticari Notlar), Notas Diversas (Çeşitli Notlar), Novedades Lokales (Yerel Haberler), Sirkularyos (Genelgeler) başlıklı işletme ilânları, Nekrolojiya (Ölüm İlanı) başlıklı Moşe Franko’nun ardından yazılan ve Ruhu Yaşam Haznesinde Dinlensin dileğiyle son bulan uzun bir yazı, El Projekto Losate (Kayıp Proje), Demandan (Talep), Standal e el Libero Arbitrio (Bağımsız ve Özgür İrade), El Sakrifisyo –De un Padre (Bir Babanın Özverisi) başlıklı öykünün 22. bölümü, Plasa de la Semana (Haftanın Arenası) ve en son sayfada yer alan reklâmlar ve ilânlar… 543 Ticaret. 544 Güleryüz 2015, 53. 545 BSUY, No. 990023301420205171. El Komersiyal, 28 Tevet 5668 (1 Ocak 1908), numara 46. 132 ı- La Guerta de Flores (1908) Gazetenin sahibi, yöneticisi ve yazarları, Alliance okulu mezunlarıdır553. Aydın Vilayeti Mektubi Kalemi tarafından Dahiliye Nezaret-i Celilesine yazılan M. 22 Kasım 1908 (H. 27 Şevval 1326) tarihli yazıda, İzmir’de kadınlara mahsus musavver ve edebiyattan bahis haftada bir veya iki defa neşredilmek üzere La Guerta de Flores546 yani Gülistan namında Musevice bir gazete yayımlamak isteyen Nuvelista gazetesinin imtiyaz sahibi Yako Algranti’nin başvurusuna olumlu yanıt verilmesine ilişkin görüş sunulmaktadır547. M. 6 Aralık 1908 (H. 12 Zilkade 1326) tarihinde Dahiliye Nezareti Matbuatı Dahiliye Müdürü tarafından verilen ruhsat ile, La Guerta de Flores gazetesinin yayınına izin verilmiştir548(Bkz. Belge 14). Derginin yayınlanıp yayınlanmadığına ilişkin somut bir veri mevcut değildir. Eğer yayımlandıysa dahi, hakkında bilgi edinmemizi sağlayacak sayılarına ulaşma olanağını bulamadık. Gazete, Raşi alfabesiyle Ladino basılmaktadır. Ancak sayfalarında, zamana göre, değişen oranlarda, Fransızca, İtalyanca, İbranice ve Osmanlıcaya da yer verilmektedir. Osmanlıca harflerle Türkçe, 1910 tarihinden itibaren kullanılmaya başlanmıştır. Kullanıldığı yer, ilk sayfada sağ üst köşede, gazetenin adının ve adresinin belirtilmesi şeklindedir. Gazetenin Ladinosu ise, fragnol şeklinde adlandırılan Fransızca etkisi altındaki dilin karakteristik bir örneğidir. Fransızca ise Ladino sözcüklerde dahi egemendir. Ayrıca, bir evlilik ilânı, bir şirketin ilânı da Fransızca olarak verilmektedir. Bir sıralama yapılacak olursa, Ladino ve Fransızcadan sonra gazetenin etkisi altında olduğu dil, İtalyancadır. İtalyancanın sıralamada yer alması, İzmir Yahudi Cemaati’nin aynası olma iddiasındaki La Boz del Publo için son derece olağan kabul edilmelidir: 20. yüzyılın başında gazete, İzmir Yahudi Cemaati’nin adeta aynası niteliğine sahiptir554. İzmir Yahudi Cemaati mensupları arasında, İtalya, özellikle Toscana göçmeni ailelerin sayısı oldukça fazladır. Bu ailelerin büyük bir kısmının kökeni İber Yarımadası olup; 15. yüzyılın sonunda yarımadadan kovuldukları zaman ya hemen ya da bir süre sonra Toscana’ya, özellikle de Livorno’ya gidip yerleşmişlerdir. 1845 tarihinde İzmir’de mevcut Toscana vatandaşı Yahudi erkeklerin sayısı 79’dur555. Üstelik hepsi, son derece nüfuzlu ve varlıklı ailelerdir. Bu sayı, muhtemelen 1908 yılında gelindiğinde, yani La Boz del Pueblo’nun yayımlandığı yıllarda artmış olmalıdır. j- La Boz del Pueblo (1908-1915) Yosef Romano tarafından, La Boz del Pueblo549 adıyla İzmir’de Musevice bir gazete çıkarmak için Aydın Vilayeti Celilesine yapılan başvuru, vilayetten yazılan M. 2 Eylül 1908 (R. 20 Ağustos 1324/H. 5 Şaban 1326) tarih ve 238 numara ile Babı Ali Nezaret-i Celileyi Dahiliye’ye yazılan bilgilendirme yazısı ardından, M. 17 Eylül 1908 (H. 20 Şaban 1326) tarihinde Matbuatı Dahiliye Müdürü Mahmud K. tarafından verilen ruhsatla onaylanmıştır550(Bkz. Belge 15). Gazete, dini bayram günleri hariç, haftada bir veya duruma göre iki haftada bir yayımlanmıştır551. Dini yaşama duyulan saygı ve verilen önem gazeteye de yansımıştır. Bayramlar, çok öncesinden haber verilmekte, müdür, okurlara iyi dileklerini sunmaktadır. Ayrıca gazetenin her sayısında, Tevrat’tan bölümlerin İbranice olarak aktarılmasına özen gösterilmektedir. Gazete, 30x42 (32x46) cm ebatlarında bazen 4, bazan 6 sayfa olarak basılmıştır552. La Boz del Pueblo’nun siyasi çizgisi, Osmanlıcı ve değişik orta sınıfları bir araya getirmeyi öngören moderncidir556. Öte yandan gazete, Osmanlı Hahambaşısı ile zıtlaşabilecek kadar pervasız ve bağımsız bir tutuma da sahiptir. İstanbul’da 553 Nahum 2000,159. Nahum’a göre, Alliance okulu mezunu oldukları için, hepsi Siyonizm karşıtı olarak nitelendirilebilirler. Ancak İstanbul’da ve İzmir’de, zamanla Siyonizm fikrine sıcak bakmaya başlayan ve bu fikri destekleyen Alliance mezunu gençler mevcuttur. Nahum, bu yorumu yaparken, muhtemelen gazetenin Siyonizm aleyhtarı çizigisinin de altını çizmek istemiş olmalıdır. 554 546 Türkçe karşılığı Bahçe ya da Çiçek Bahçesi’dir. Fakat, Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde yer alan bu belgede, Yako Algranti tarafından gazetenin Türkçe adı, Gülistan olarak bildirilmiştir. 547 BOA, DH. MKT. 2678/58. M. 22 Kasım 1908 (H. 27 Şevval 1326). 548 BOA, DH. MKT. 2678/58. M. 6 Aralık 1908 (H. 12 Zilkade 1326). 549 Sadayı Alem /Halkın Sesi. 550 BOA, DH. MKT. 2623/56. 551 La Boz del Pueblo’nun, 1909 ile 1912 tarihleri arasında yayımlanan sayılarının koleksiyonuna sahip Henri Nahum, bu gazetenin yer verdiği haberlere, makalelere, reklam ve ilânlara ve yayın politikasına ilişkin oldukça ayrıntılı ve değerli bir yazı yazmıştır. Bu yüzden, bu bölümü kaleme alırken, La Boz del Pueblo’nun elimizdeki 1914 tarihine ait sayılarından ve Nahum’un değerlendirmelerinden faydalandık. Ayrıca ayrıntılı bilgi için bkz. Nahum 2000, 157-173. 552 133 Nahum 2000, 159. Nahum 2000, 158. 555 Bora 2023, 139-144.BOA, ML. VRD. TMT. d 2096, 6-24. 7 kişinin evli olduğunu varsayalım. 79’u ortalama 5 ya da 6 ile çarpalım. 5 ile çarparsak elde edeceğimiz sayı, 395; 6 ile çarparsak elde edeceğimiz sayı, 474’tür. Ouetin’e göre 1844 tarihinde toplam İzmir Yahudi nüfusu 15.000’dir. Bu sayıyı doğru kabul edecek olursak; o halde, 1844-45 tarihlerinde, İzmir Yahudi nüfusunun %4 ila %5 arasındaki kısmı İtalyan kökenlidir. Fakat bizim ihtiyacımız olan La Boz del Pueblo’nun yayınlanmaya başladığı 1908 yılı ve sonrasına ait nüfus dağılımıdır. Alliance Bulletin’e göre, 1904 tarihinde İzmir Yahudi nüfusu 35.000’dir. Bora 1995a, 30. Altmış yıl içerisinde kentin Yahudi nüfusu 15.000’den 35.000’e yükselmiştir. 1844 ile 1904 tarihleri arasında, İzmir’in ticari faaliyetine dahil olmak amacıyla Fransa ve İtalya’dan gelen Yahudiler mevcuttur. Kentten ayrılanların sayısı ise çok azdır. Fakat dönemin Yahudi göçmen sayılarına ilişkin somut bir veriye sahip değiliz. Bu yüzden İtalyan kökenli Yahudilerin toplam Yahudi nüfusa oranının sabit kaldığını varsayıyoruz. Oran, her ne kadar %4 ya da %5 gibi küçük bir sayı olarak bize yansımaktaysa da; yaklaşık olarak toplam 500 kişiden oluştuğunu tahmin ettiğmiz İtalya vatandaşı Yahudi ailelerin, hemen hemen tümünün nüfuzlu ve varlıklı olduğunu dikkate almak gerekir. Dolayısıyla, İzmir’de ve İzmir Yahudi Cemaati’nde söz sahibi olan güçlü ailelerden söz etmekte olduğumuzu unutmayalım. 556 Nahum 2000, 159. 134 yayımlanan El Cugueton ile dönemin Hahambaşısı Hayim Nahum Efendi arasındaki zıtlaşmada, gazetenin tarafını tutmuştur. Hahambaşı’nın kendisini şiddetle eleştirdiği için La Boz del Pueblo aleyhine açtığı ve İzmir mahkemelerinde görülen davadan, Avukat Gad Franko’nun savunması sayesinde beraat etmiştir557. Hatta La Boz del Pueblo, hahambaşı seçiminde usulsüzlük olduğuna ilişkin bir iddiaya yer verdiği için, Matbuat Dahiliye Müdürlüğünce kaleme alınan M. 20 Nisan 1907 (H. 7 Rebiülevvel 1325) tarihli ve 97 numaralı bir yazıyla dini meselelere ilişkin rencide edici yazı yayınlanmaması ifadesiyle uyarılmıştır558. Nitekim La Boz del Pueblo’nun, hahambaşı seçimi sırasında Kahrolsun Gericiler başlıklı bir telgraf çeken İzmirli yenilikçi ve sosyalist tüccar ve esnaf grubuna destek verdiği bilinmektedir559. La Boz del Pueblo’nun içeriği şöyledir: Hemen her sayısında, başyazı, dış politika makaleleri, Osmanlı iç politikası, yerel siyaset, şiirler (Efes Kalıntıları Üzerinde), mizahi makaleler, eğitimin faydalarına ilişkin genel ifadelere sahip yazılar, polisiye tefrika, aşk ve macera romanı tefrika, duyurular ve küçük reklamlar, evlilik, nişan ve ölüm ilânları, Amerika’daki çeşitli olaylar, bağış listeleri ve piyangolarda kazanan numaraların listeleri yer almaktadır560. La Boz del Pueblo sayfalarında, bir yandan kutlamalara ve eğlencelere ilişkin haberlere yer verilirken; öte yandan, kentte meydana gelen depremler, yangınlar ve salgın hastalıklar gibi felaketlere ilişkin uyarılar da mevcuttur. Yahudi dünyasının ve İzmir cemaati başta olmak üzere Osmanlı Yahudilerinin sorunlarına eğilmektedir. İzmir’de 1910 yılında başlayan ve 1911 yılında da devam eden kolera salgını, hastalığın başlangıç günlerinden itibaren İzmir halkının ve basınının gündemini işgal etmiştir. Bu salgın, La Boz del Pueblo’nun da ele aldığı başlıca konulardan biridir. Hastalığın ilk tespit edildiği yer, bir kurtijodur. 9 Kasım 1910 tarihinde, Başdurak’ta Rızabey Hanı’nda konaklayan bir yolcuda kolera emareleri görülmüştür. Salgının yayıldığı alanlar, Türk ve Yahudi nüfusun yaşadığı daracık sokaklardaki bitişik perişan evler ve kanalizasyonun sokakta aktığı, sağlıklı içme suyunun bulunmadığı mahallelerdir561. Yazıda ayrıntılı olarak betimlenen mahalle, İzmir Belediyesi tarafından da yukarı mahalle olarak adlandırılan bölge, Tsontsino (Sakarya) Mahallesi’dir. Kadifekale sırtları, Mezarlıkbaşı, Çorakkapı, Tilkilik, Damlacık, İkiçeşmelik ve Namazgah’tır 562 . La Boz del Pueblo, Eylül 5671’de (1911), 5672 Roş HaŞana arefesinde 557 Güleryüz 2015, 65. 558 BOA, DH. MKT. 1163/33. 559 Bu destek için bkz. Nahum 2000, 168-169. 560 Nahum 2000, 158. 561 Nahum 1999, 6. şunu yazmıştır: Hüzünlü Yeni Yıl… her ailede yas var!. Ayrıca, hijyen tavsiyesinde bulunmuştur: ellerinizi yıkayın, çiğ sebze yemeyin, suyunuzu içmeden önce kaynatın…563. Gazetede yayınlanan makaleler, İzmirli Yahudilerin siyasi hayatını da yansıtmaktadır. Hahambaşı, sadece cemaatin manevi lideri değildir. Aynı zamanda dünyevi otoriteye sahiptir. La Boz del Pueblo, cemaat yönetim kurulu ve Hahambaşı seçimleri sırasında taraf tutmakta; desteklediği aday kazandığı zaman sevinmektedir. Ayrıca İzmir’in belediye meclisi seçimlerini, belediye başkanı atanmasını, valinin atanmasını ve belediyenin faaliyetlerini dikkatle izlemekte; konulara ilişkin haberleri sayfalarına taşımaktadır564. Gazetenin kayda değer yazılardan biri, İzmir Polis müdürlerinden Rafael Çikurel’in anılarıdır. 10 Şubat 1911 ile 18 Ağustos 1911 tarihleri arasında yayımlanan ve büyük ilgi toplayan Mis Memorias, Una Vida Yena de Drama i Perikolos (Anılarım: Dram ve Tehlike Dolu Bir Yaşam), 20. yüzyılın başında İzmir’de yaşamış ve görevde bulunmuş bir polis amiri olan Rafael Çikurel’in meslek hayatını ve o günün koşullarını sergilemektedir565. La Boz del Pueblo, Osmanlıcıdır. Balkan ve Birinci Dünya savaşları dönemlerinde, Osmanlı Rumlarının büyük bir bölümü, İzmir’in Yunanistan’a bağlanmasını ve Ege Denizi’nin her iki tarafında geniş bir Yunan imparatorluğu olan Megali İdea’nın gerçekleşmesini istemiş; kentte mavi bayraklarla toplantılar düzenlemiştir. Müslüman Türkler ise, Yunan mağazalarını boykot ederek misilleme yapmıştır. La Boz del Pueblo’nun yaklaşımı ise, açık ve nettir. Gazete, Türkiye ile İtalya arasında (1911), ardından Türkiye ile Balkan ülkeleri arasında çıkan savaşlarda (1912-1913) sıklıkla abartılı bir şekilde, ateşli bir Osmanlı vatanseverliğini sergilemiştir: Türkiye bizi dört asır önce karşıladı, İspanya’dan kovulduğumuzda, orada asla hoşgörüsüzlük çekmedik, orası bizim sevgili vatanımız, ona tam bir sadakat borcumuz var 566. La Boz del Pueblo, 1908 tarihinde ikinci Meşrutiyet’in ilânını, büyük bir coşkuyla karşılamıştır. Jön Türk hükümetine kayıtsız şartsız bağlılık göstermiştir. Hatta hükümetin, tüm Osmanlı vatandaşları için zorunlu askerlik hizmeti kararını; zorunlu askerliğe isteksiz pek çok Yahudi ailenin varlığına rağmen567, desteklemiştir. Siyonizmin ortaya çıkması ve yayılması, Osmanlı Yahudi kamuoyunu ikiye bölmüştür. La Boz del Pueblo, anti-Siyonisttir: Biz her şeyden önce Osmanlı vatandaşlarıyız ve er ya da geç İmparatorluğun bir kısmını ayırmayı hedefleyecek bir harekete katılamayız. Atatürk and the History of Turkish Republic, Sayı: 9 (2021/Yaz), 363-398. 563 Nahum 1999, 6. 564 Nahum 1999, 7. 565 Bkz. Henri Nahum, Mis Memorias, İsis Yay., İstanbul, 2002. 566 Nahum 1999, 7. 567 Bu sebepten dolayı, Güney Amerika, Fransa veya Mısır’a göç eden ailelerin sayısı oldukça fazladır. 562 Yetkin 2001, 7-18. Ayrıca 1910-1911 tarihli İzmir Kolera Salgını hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. İbrahim Berci, “İzmir’de Kolera Salgınları”, Tarih ve Günce, Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Dergisi - Journal of 135 136 Üstelik Siyonizm bir ütopyadır, tehlikeli bir ütopyadır; kamu otoritelerini bize karşı şüphe duymasına yol açar ve antisemitizmin hiç olmadığı bir ülkede bir Yahudi sorunu yaratır. Kahretsin Siyonizm! Sonunda gazete şu sonuca varmıştır: Sağlıksız bir teori, bir felaket!...568. Hizkiya M. Franko tarafından, öngördüğü herhangi bir amacı ve ilkesi olmayan bir yayın olarak nitelendirilerek, şiddetle eleştirilen bu gazete569; Nahum tarafından, övgü dolu sözcüklerle tasvir edilmektedir: Lisanı, günlük konuşma seviyesinin üstündedir570. Esasen, dilbilimsel açıdan bakıldığında, La Boz del Publo’da kullanılan Ladino, Sephiha’nın571 fragnol olarak tanımladığı deyimler ve Fransızca sözcüklerle karıştırılmış karmaşık bir dildir. La Boz del Pueblo’nun sahibi ve editörü olan Yosef Romano, 25 ila 30 yaşları arasında idealist bir gençtir. İzmir Yahudi Cemaati’nin kaderini kendi ellerine almasını savunan Alliance Israélite Universelle okulundan mezun ilk nesillerin son temsilcilerinden biridir. Cemaate rehber olmak istemektedir. Bu sebeple, özellikle cemaatin okullarıyla ve bu okullarda verilen eğitimle yakında ilgilenmiştir. Makalelerinde, hahamları sert bir dille eleştirmektedir: Onlar geri kafalıdır, pedagojik yeterlilikleri sıfırdır. Ayrıca, geri kalmış yöntemler ve şüpheli mali yönetim sebebiyle suçladığı geleneksel Talmud Tora okulunu da sık sık hedef almaktadır. Okulda öğretilen İbranice de hedefleri arasındadır. Gazetenin editörleri, Doğu Avrupa’da bu dili canlandırmak için gösterilen çabalara hayran kalmışlardır. Arzuları, Yahudilerin bu yenilenmiş İbraniceyi öğrenmeleridir. Osmanlı Yahudilerinin yerel dili, gazetenin yazıldığı dil olan Ladino, bir küçümseme ve hor görme nesnesidir. Hatta bir okuyucunun yazdığı şu yorum paylaşılmıştır:… bu kirli İspanyol jargonunu, sefaletin ve zorbalığın hatırasını terk etmeliyiz572. Buna karşın gazetede, Alliance Israélite Universelle’in eğitim dili olarak Fransızca seçiminin sorgulanmasına ilişkin bir örnek mevcut değildir. 1908 tarihli Jön Türk devriminin tüm vatandaşların eşitliğini ilân ettiği dönemde, gazete, Yahudilerin Türkçe bilme ihtiyacında ısrar etmiştir. 1910 tarihinde, İzmir Yahudi sosyal yaşamının çok zengin bir panoramasını sunan gazete, okuyucularını Osmanlı devletini canlandıran modernist harekete katılmaya davet eden makaleler yayınlamıştır573. Ayrıca gazete, tüm Avrupa’nın gözünün Osmanlı devletinde olduğunu ilân ederken, İzmir’in 20. yüzyıl başında, bir ticaret kenti olarak önemini vurgulamıştır: İzmir, ülkenin zenginliklerini 137 Amerika ve Japonya’ya kadar ihraç ediyor; büyük denizcilik şirketleri açılmıştır; yeni bir demiryolu hattı açılacak; büyük sayıda banka çok uygun oranlarda borç veriyor…. Parlak bir gelecek vaat eden büyük bir ticaret kentinde yaşıyoruz… 574 . İkinci Meşrutiyet’in ilânının ilk günleri, özgürlük, eşitlik, hak, hukuk, adalet sözcüklerinin alabildiğine yaygın dile getirildiği bir süreçtir. Bu özgür ortamda La Boz del Pueblo, ekmek fiyatlarının artışından, özellikle hayat pahallılığından yakınan makaleler kaleme almıştır. Makalelerinin birinde; işçileri ve memurları bir araya toplayarak, İşçi sınıfı adaletsiz patronların baskısını daha ne kadar çekecek? diye sormuştur. Hatta, Daha ne kadar sermayeyi elinde tutanlar ve kendilerini dünyanın sahibi sananlar tarafından ezilecek? sorgulamasını dahi yapmıştır. Daha ne kadar? başlıklı ve Sosyalist imzalı bu makalede, Jön Türk İhtilali’nin ertesinde ülkede Yahudi olan ve olmayan birçok kuruluştaki grevlerden söz edilmektedir. Hümanist imzalı bir okur, bir çalışanın usulsüz işten çıkarılmasına kızıp bir mektup kaleme almış ve La Boz del Pueblo bunu yayınlamıştır: Patronlar bilmelidir ki, haklarını hatta hayatlarını korumaya hazır olan çalışanlar, proleterlerin dayanışmasını ve sömürücülerin açgözlülüğünü karşı karşıya getirecek şekilde toplanıyor. 575. Gazetenin başka sayıları da mektupta zikredilen kuruluşun Yahudi yöneticilerine hitap etmektedir: Bu gazetede biz, sermayenin tecavüzüne karşı çalışmanın kutsal hakları için endişeleniyoruz…. Avrupa’da çalışanlar sermayeye karşı örgütlenmiş bir güç oluşturmaktadır… Bu harikulade güç nereden kaynaklanmaktadır? Birlikten. Evet, birlikten kuvvet doğar. Dolayısıyla Yaşasın ‘İzmir Yahudi Ticaret Memurları Birliği’576. Bu birlik kurulmuş; aynı zamanda, bir yardımlaşma sandığı oluşturulmuştur. Sendikacılık, La Boz del Pueblo tarafından desteklenmiştir. Bu konuda yazılan makalelerin tümü, İlerici, Sosyalist ve Joressiko (Küçük Jaurés) imzalarına sahiptir577. Gazetede, İzmir Yahudi Cemaati’nin eğlence hayatına ilişkin örneklere yer verilmekte; cemaatin Batıya açılan yaşam tarzında meydana gelen değişiklikler yansıtılmaktadır. Bir yanda geleneksel bayram kutlamaları anlatılırken, öte yanda yeni açılan sinemadan ve gösterilen filmlerden söz edilmektedir. Gazetede yayınlanan makalelerden biri, Purim Bayramı ve karnaval tarzı kutlamalarla ilgilidir: Yahudi mahallesinin ana arteri olan Ergat Çarşısı’nda kılık değiştirmiş erkekler ve kadınlar dolaşıyor. Çelenklerin altında ufalanan dükkânlar bütün gece açıktır. Tüm yol ayrımlarında keman ve mandolin sesleriyle dans ediyoruz. 568 Nahum 1999, 8. 569 Güleryüz 2015, 66. 570 Nahum 2002, 11-22. Nahum 1999, 6. Güleryüz 2015, 65. 574 Nahum 2000, 162. 571 Bkz. Haim Vidal Sephiha, Le Judeo Espagnol, Paris Entente 1986. 575 Nahum 2000, 168-169. 572 Nahum 1999, 7. 576 Nahum 2000, 169. 573 Nahum 1999, 6. 577 Nahum 2000, 169. 138 Kafeler insanlarla dolu. Kesintisiz at arabaları mahalleyi boydan boya kesiyor. Burjuva Yahudi mahallesi Caratache’ninkilerle ve aynı zamanda halkın neşesine katılmaya gelen Rumlarla, Türklerle, Ermenilerle de kardeşçeyiz. Kırılan birkaç cama ya da sarhoşları ayırmak için birkaç polis müdahalesine küskün ruhlar itiraz etse ne fark eder! Aileler kılık değiştirmiş, süslenmiş ne fark eder!... Parti güzeldi!... Partiler dışında dikkat dağıtıcı şeyler eksik değil…578. Sosyal hayata ilişkin haberler verilirken, kentte Yahudi mahallesinde açılan sinemadan da söz edilmiştir: Sinema gelişiyor. Ergat Çarşısı’nda açılan Cinematograph Ottoman, İncil konulu filmleri gösteriyor. Dünya oraya koşuyor...579. Gazetenin sayfalarında, Yahudi kadınların giyimleri de tasvir edilmektedir. Kadınlar ne kadar değişti! sözcükleriyle başlayan ve yeni kadın giyimini eleştiren makalelerde; modanın yıkımına uğradıkları ifade edilmektedir. Dışarı çıkıyorlar, vücuda yapışan bir etek giyiyorlar, büyük bir şapka ve küçük bir çanta kullanıyorlar; kocalarının parasını harcıyorlar, iskambil oyunları oynuyorlarve sadece arkadaşlarını ağırlamak için evde kalıyorlar… Bu şekilde takıp takıştırmış bir kadın görürseniz onunla alay etmeyin… Bu hanımlar sigara içiyorlar!!!Daha da kötüsü siyasetle ilgileniyorlar!!!580. Evet, La Boz del Pueblo Batıcıdır. Fakat Batıcılığı, dini geleneklerin ve adetlerin zorlanmasına ya da bozulmasına göz yumacak düzeyde değildir: Gençlere gelince, aşk nişanları, aşk evlilikleri hayal ediyorlar’Nişanı bozduğunda bir gencin ceza ödemesi bile söz konusu edildi!581. La Boz del Pueblo’nun 13 Elul 5674 (M. 4 Eylül 1914) tarihli ve 38 numaralı sayısını inceledik. İlk sayfada (Bkz. Belge 11), sağ üst köşede, Osmanlıca, İzmir’de Peştemalcılarda La Boz del Pueblo Gazetesi yazılıdır. Onun hemen altında, İbrani harfleriyle Ladino Adreso yazılmış ve altına Raşi harfleriyle Ladino, İzmirPeştemalcılar sokakta Beyoğlu Bal yanında yazılmıştır. Sol üst köşede de, Latin harfleriyle La Boz del Pueblo yazılıdır. Onun altında ise, Raşi harfleriyle Ladino olarak Direktör Jozef Romano582 yazılmıştır. Gazete 4 sayfadır. Birinci Dünya Savaşı 28 Temmuz 1914 tarihinde başladığına göre, bu nüsha, savaş döneminin gazetesidir. İlk haber de İzak. J. Bar Simon tarafından kaleme alınan 1914 başlıklı makaleye ayrılmıştır. İlk sayfada yer alan diğer haberler, gayrimüslimlerin askerliği ve çekilen telgrafların kopyalarıdır. İkinci sayfada yer alan başlıklar, Son Telgraflar 578 Nahum 1999, 6. 579 Nahum 1999, 6. 580 Nahum 2000, 171. 581 Nahum 2000, 171. ve Dünyadan Haberler’dir. Ayrıca, Okullar İçin başlıklı bir mektup yayınlanmıştır. İzmir Alliance Okulu Müdürü Navon tarafından La Boz del Pueblo Direktörü Yosef Romano’ya hitaben yazılan bu mektup aynen yayınlanmıştır. Üçüncü sayfada, Amerika’dan haberlere devam edilmektedir. Ayrıca üçüncü sayfada enteresan bir haber mevcuttur: Eskola İsak Geja de İjas-Ermeni Mahallesi (İsak Geja Kızlar Okulu –Ermeni Mahallesi). Kısa haberden anlaşıldığına göre, 28 Eylül’de açılacak olan okul, moda okuludur. Bu sayfada en son yer alan haberlerden ilki, Los Gizbarim (Saymanlar) imzalı olan El Onorado Publiko del Karataş (Karataş’ın Saygıdeğer Halkı) başlıklı yazıdır. Diğeri ise, Korespondiente (Muhabir) başlığını taşımaktadır. Dördüncü ve son sayfanın ilk yayını Mari Korrelli’nin 583, İngilizceden Ladinoya Yosef Romano tarafından çevrilen ve düzenlenen Vengansa (İntikam) adlı romanının 36 numaralı tefrikasıdır. Aynı sayfada Ozer Dalim’e ilişkin bir haber yer almaktadır. Ayrıca son sayfada, ilânlar ve reklâmlar mevcuttur. Güleryüz, La Boz del Pueblo’nun, 1914 tarihinde kapandığı bilgisini vermektedir584. Ancak elimizde, La Boz del Pueblo’nun 1914 tarihine ait sayıları mevcuttur585. Öngörümüze göre, kapanış tarihi 1915 olmalıdır. Muhtemelen, 1915 yılının ilk aylarında, Birinci Dünya Savaşı’nın dayattığı ekonomik koşullara ve basında sansür uygulamasına dayanamayarak kapanmıştır. k- El Pregonero (1908-1917) El Pregonero586, Babı Ali Matbuat Dahiliye Müdürlüğü tarafından M. 4 Kasım 1908 (H. 9 Şevval 1326) tarihinde verilen 1051 numaralı, izin belgesi ile 1908 tarihinden itibaren yayımlanmaya başlamıştır. Verilen izin belgesinde gazetenin nitelikleri şu şekilde tasvir edilmektedir: İzmir’de El Pregonero namıyla Musevice siyasi fikri edebi musavver bir gazete…. Aynı ruhsattan, gazeteyi yayınlamak için başvuran kişinin, mahkemeyi bidayet azayı mülazımı Kuriyel Rabeno Efendi olduğu öğrenilmektedir587 (Bkz. Belge 17). Gazetenin elimizde bulunan 17 Şevat 5674 (13 583 Takma adı Mari Korrelli olan İngiliz yazar Mary Mackay (18855-1924), yirmi kadar roman kaleme almıştır. lk kitabı, A Romance of Two Worlds (1886), sonraki romanlarının çoğunda bir tema olan psişik deneyimi ele aldı. İlk büyük başarısı Barabbas: A Dream of the World’s Tragedy (1893) idi ve burada Çarmıha Gerilme’yi ele alışı popüler beğeniye hitap edecek şekilde tasarlandı. Yine dini bir temanın melodramatik bir şekilde ele alınmasına dayanan The Sorrows of Satan (1895) daha da geniş bir modaya sahipti. Bkz. Tikkanen, https://www.britannica.com/biography/Marie-Corelli 584 Haberci. 585 BSUY, No. 990018205060205171. La Boz del Pueblo, 13 Elul 5674 (4 Eylül 1914). 586 Gaon 1965, 106. 587 BOA, DH. MKT. 2653/84. 582 Jozef Romano’nun yaygın ve bilinen adı, adının İbranice telaffuzu olan, Yosef’dir. Bu yüzden kitabımızda, Yosef Romano olarak kullanmayı tercih ettik. 139 140 Şubat 1914) tarihli sayısını birlikte inceleyelim588 (Bkz. Belge 18). Dört sayfadan oluşan gazetenin ilk sayfasında, sol köşede El Pregonero’nun sorumlusunun Salamon Eşkenazi; sağ köşede gazetenin direktörünün Rabeno Kuryel olduğu yazılıdır. Adresi ise, Leblebici Han 19 numaradır. Baş makale, Entre El PuebloEntre Jurnalistas - Entre Los Klobes (Halk Arasında – Gazeteciler Arasında – Kulüpler Arasında) başlığına sahiptir. İkinci sayfanın başlıkları, Los Cudeyos de Amerika (Amerika Yahudileri)589, Dos Soveranes-Tres Personaces (İki HükümdarÜç Kimlik)590, Novedades de la Semana’dır (Haftanın Haberleri). Üçüncü sayfada yer alan başlıca haberler; Rabbi Yaakov Sigura’ya ait vefat haberi, 13 Şevat 5674 tarihli Cemaat Konseyine ait Başkan Nesim M. Kori ve Sekreter Leon Sidi imzalı B’nai B’rith ile ilgili bir bilgilendirme, Viaje en aeroplano de Estambul a Ejipto (İstanbul’dan Mısır’a uçak yolculuğu), Las İzlas (Adalar), Las Eleksiyones e los Armenos (Ermenilerde Seçimler), Matsa Diyun (Hamursuz), Los Dokumentos dela Kuestion Kalemi (Sual Kaleminin Belgeleri) başlıklı haberlerdir. Dördüncü sayfada Bağış başlığı altında, vefat eden Nesim Polako’nun vasiyetine yer veren; onun arzusuyla yapılan bağışların dökümünü içeren bir haber yer almaktadır. Toplam bağış tutarı, 400 Türk lirasıdır 591. Aynı sayfada, Sinema La Estrea (Yıldız Sineması), El Tiatro de İzmirna (İzmir Tiyatrosu) başlıklı haberler, reklâmlar ve ilânlar mevcuttur. Güleryüz’ün muhafazakâr olarak tanımladığı bu haftalık gazete, 1917 tarihinde kapanmıştır592. l- El Cilveli (1909-?) Gazetenin yayın iznini veren ruhsatname üzerinde, Cilveli namıyla Musevice musavver yevmi bir gazetenin yayımlanması için, La Boz del Pueblo gazetesinin imtiyaz sahibi Jozef Romano593 tarafından yapılan başvuruya, Matbuat Dahiliye Müdürlüğü tarafından M. 31 Mayıs 1909 (H. 11 Cemaziyelevvel 1327) tarihinde 588 TMMA, El Pregonero, 17 Şevat 5674 (13 Şubat 1914). 589 Tefrikadır. 590 Tefrikadır. olumlu yanıt verilmiştir594(Bkz. Belge 19). Elimizdeki gazetenin numarası 3’tür. Ne ilk ne de diğer sayfalarında yayın tarihi mevcuttur. Fakat, günlük yayımlanan gazetenin ruhsat tarihini ve elimizdeki gazetenin 3 numara olmasını göz önüne aldığımızda, incelediğimiz sayının yayın tarihi, muhtemelen Haziran 1909 olmalıdır. İkinci Meşrutiyet döneminin önemli gelişmelerinden biri, ülkenin siyasi, ekonomik, kültürel konjonktürünü, sosyal eşitsizlikleri eleştirmek için mizahı kullanan hiciv gazeteciliğinin ortaya çıkışıdır. Bu gazeteler, nesir, şiir ve günlük hayattan kısa öyküler kullanılmışlardır595. Nitekim, aşağıda vereceğimiz, şiir ve başlık örneklerinden de anlaşılacağı gibi El Cilveli, İzmir Yahudi hiciv gazeteciliğinin en önemli örneklerinden biridir. Raşi alfabesiyle ve Ladino basılan gazete, 8 sayfadır. Adresi, Evliya Cadde 15 numaradır. İdarecisi Jak Albağlı, redaktörleri ise, Jozef Romano ve Todos Diyone’dir. Abonman ücreti, İzmir’de 20 kuruş, Osmanlı sınırları içinde 25 kuruş, yurt dışı için ise 45 kuruştur596. Gazetenin ilk sayfası şu şekilde başlamaktadır: Yüz yaşından fazla yaşamak, / Kaygıların tahribatından kaçınmak istiyorsanız / Sizleri yüz buçuk yaşına kadar yaşatacak / Tek ilaç bu gazeteciktir. / Yaşasın gülenler ve güldürenler/Ağlayanları şeytan görsün ve gitmek isteyenleri597. İkinci sayfada, Politikas Freskas e Şakarukas Novedades (Taze Siyaset ve Mizah Haberleri) ve Sivilizasyon başlıklı yazılar; üçüncü sayfada Aron Gomel’in kaleme aldığı Entre Kaldera i Pastera (Tencere ile Leğen Arasında); dördüncü sayfada Emekli imzalı ve Senyor Gazeteci hitabıyla başlayan Karta fada Estampada-En el Cilveli (Damgalı Kart-Cilveli); beşinci sayfada bir esnaf tarafından yazılmış Letra Avierta (Açık Mektup), El Doktor del Jilbel imzalı Letra de Nuestra Doktor (Doktorumuzun Mektubu); altıncı sayfada E ken Metemos? (Ve ne koyduk?) ve Servisyo Espesyal del Cilveli (Cilveli’nin Özel Servisi); sekizinci sayfada ise, Mas Negro Tiatro (Daha Kötü Tiyatro)başlıklı yazılar yer almaktadır. Letra Avierta başlıklı yazı, o günün mizah anlayışına uygun bir biçimde son bulmaktadır: Aşkolsun kavesa de enginara. Este karar save este karar dize (Aşkolsun enginar kafalı. Bu kadar bilir, bu kadar söyler)598. Gazetenin kaç sayı yayımlandığı ve yayınına son verildiği tarih belirlenememiştir. Yayın hayatı, muhtemelen kısa sürmüş olmalıdır. 594 BOA, DH. MKT. 2829/68. 595 Karkason 2022, 336. 596 BSUY, No 990021227040205171. El Cilveli numara 3. 597 Bonfil 2022, 141. 598 Bonfil 2022, 142. 591 100 Yahudilere, 40 Türklere, 30 Rumlara, 20 Katoliklere, 20 Ermenilere, 15 Ozer Dalim, 10 Rofe Holim, 10 Urla’daki Yahudi okuluna, 20 Talmud Tora, 15 Bikur Holim Kadınlar koluna, 5 Talmud Tora Kadınlar Komitesi gibi: Ayrıntılı bilgi için bkz. TMMA, El Pregonero, 17 Şevat 5674 (13 Şubat 1914), 4. 592 Güleryüz 2015, 66. 593 Metin içnde kimi yerde, Yosef Romano, kimi yerde Jozef Romano olarak geçmektedir. Her iki ad da aynı şahsa aittir. 141 142 m- El Mazalozo/ Kısmet (Ocak 1909-?) Elimizde, El Mazalozo599gazetesinin 29 Tevet 5669 (22 Ocak 1909) tarih ve 2 numaralı sayısı mevcuttur600 (Bkz. Belge 39). O halde gazetenin ilk kez, 1909 yılının Ocak ayı başında yayımlanmış olması gerekir. Ancak gazetenin ilk sayısı, 8 Heşvan 5669 (2 Kasım 1908) tarihinde yayımlanmıştır601. İlk sayının baş sayfasında, Jornal de todos i para todos. (Pazartesi ve Çarşamba günleri yayınlanır) yazılı olmasına rağmen; o halde ilk sayıdan sonra, ikinci sayının yayımlamasına dek iki ay ara verilmiştir. Üstelik ikinci sayıdan itibaren gazetenin başlığından ……dek pek çok özelliğinde değişiklik yapılmıştır. Öncelikle başlığın geçirdiği dönüşümleri belirtmek yararlı olacaktır: Başlık -bu sırayla- Osmanlı Türkçesi, Ladino ve Latin harfleriyle, adres sadece Arap harfleriyle yazılmıştır. Alt başlık ise yoktur. İkinci sayıdan itibaren uygulanan ön sayfadaki tasarım değişikliği, yeni bir alt başlığa yer verilmesi sonraki sayıya ilişkin bir açıklamanın yer alması gazetenin yazı işleri müdürünün yayınında yön değişikliği yaptığını göstermektedir602. Benghiat, yapılan değişikliği ve sebeplerini ikinci sayıda bizzat açıklamaktadır: Bu, Mazalozo’nun değişiklik geçiren ikinci sayısıdır. Geçen sayı olduğu gibi bu sayıyı da bilinen abonelere göndermeye devam edeceğiz…Abonelerimizin Kimin kim olduğunu ve kime göndereceğimizi bulmaya ancak önümüzdeki hafta başlayacağız… Mazalozo’nun içeriği her zaman politik olacaktır, geçen hafta içiçe geçen yazının türünde... Edebiyat ve sanatla da ilgileneceğiz ve hiçbir koşulda ilânı ve reklâmı yayınlamayacağız603. Benghiat’ın gazetenin dönüşümüne hangi sebeplerden dolayı karar verdiği bilinmemektedir. Bir gazetenin en önemli gelir kaynaklarından biri olan ilân ve reklâmdan vazgeçmesi, kararında ekonomik gerekçelerin etkili olmadığı tahminine sebep olmaktadır. Üstelik aynı tarihlerde, El Mazalozo’nun ekleri olan El Kısmet de Martes, El Kısmet Poeta ve El Soytarı gazetelerini de yayınlamaya başlayacağı dikkate alınacak olursa; ekonomik gerekçenin etkin olmadığı tahmini, tahmin olmaktan çıkıp, kesinlik kazanacaktır. O halde Benghiat’ın bu değişiklikleri yapma sebebi, geniş bir okuyucu kitlesine hitap etme arzusu olmalıdır. Elimizde bulunan gazetenin ikinci sayısını birlikte inceleyelim: Gazetenin ilk sayfasında en üstte tarih mevcuttur. Onun altına, gazetenin Türkçe adı Kısmet, Arap harfleriyle Türkçe yazılmıştır. Bir altta da, hem Raşi harfleri hem de Latin harfleriyle 599 El Mazalozo’nun Türkçe karşılığı, Kısmetli’dir. Ancak gazetenin Türkçe adı Osmanlıca olarak Kısmet şeklinde yazılıdır. 600 BSUY, No. 990022292580205171. Kısmet/El Mazalozo, 29 Tevet 5669 (22 Ocak 1909). 601 Martínez-Gálvez & Sánchez-Pérez 2015, 72. 602 Martínez-Gálvez & Sánchez-Pérez 2015, 73. Ladino El Mazalozo adına yer verilmiştir. İlk sayfada, gazetenin direktör ve imtiyaz sahibinin, Alexandre Benghiat olduğu belirtilmektedir. İdarehane adresi ise, Katip Han’dadır. Ücret 1 Mecidiye’dir. Sekiz sayfa olan El Mazalozo gazetesi, Raşi harfleriyle Ladino basılmıştır. Gazetede yer alan makale ve haberlerin başlıkları şöyledir: İngiltere’den Hint Adalarına, Sadi’nin Eserleri, Korkunç Hasan Paşa (tarihi hikayenin ikinci bölümü), Varidad ve Atasözleri. n- El Sorsilyo /Zarcillo (1910-?) 1910 tarihinde Yomtov Bayram Abuav, Kısmet’e rakip olarak El Sorsilyon (Zarcillo)604 dergisini yayımlamaya başlamış, ancak gazete tutulmamıştır605. Kısa bir süre yayımlandıktan sonra, kapanmış olmalıdır. Elimizde, gazetenin 16 Elul 5670 (M. 20 Eylül 1910) tarihli sayısı mevcuttur606(Bkz. Belge 21). Dört sayfadan oluşan gazetenin idarehane adresi, Yusufoğlu Han 21 numaradır. Kapakta, El Sarsilyo adı altında beş figür görülmektedir. Ortada trompet çalan bir kadın: Ken Trompeta. İki yanında ise, ikişer hokkabaz figürü yer almaktadır. Altlarına da adları (lakapları) yazılmıştır. Soldakiler, Kontraryo ve Maskera. Sağdakiler, Maskeriko ve Kentraryo. İlk sayfada, E.M.H. imzalı Müjde başlıklı ve D.N.B.L. imzalı El Maskara başlıklı iki makale; ikinci sayfada diyalog başlığı altında Paskal ve Bayram adlı iki figürün diyaloğu; üçüncü sayfada reklâmlar ve ilânlar; dördüncü sayfada ise, Sala de Pasatiyempo (Hobi Odası) adlı öykü yer almıştır. o- Bayram (1910-?) Bayram Abuav tarafından yayımlanan ve sahibinin adını taşıyan bu gazetenin editörü ve yöneticisi, Behor Hanna’dır. İki haftada bir yayımlanması planlanan gazete, siyasi, edebi ve dini içeriklidir607. Bu gazetenin arşivde mevcut 27 numaralı ve 13 Sivan 5670 (M. 20 Haziran 1910) tarihli sayısı elimizdedir608(Bkz. Belge 22). İdarehane adresi, Yusufoğlu Han 21 numaradır. 4 sayfadan oluşan gazetenin baş yazısı Behor Hana tarafından kaleme alınmıştır ve Mi Progres (İlerlemem) başlığını taşımaktadır. İkinci makale ise Bayram Abuav’a aittir. Gazetede yer alan makale başlıkları şunlardır: 604 Filiz. 605 Güleryüz 2015, 66-67. 606 BSUY, No. 990022928670205171. El Sarsilyo, numara 5. 16 Elul 5670 (20 Eylül 1910). 607 Gaon 1965, 26. 608 BSUY, No. 99001880867025171. Bayram, numara 27. 13 Sivan 5670 (20 Haziran 1910). 603 BSUY, No. 990022292580205171. Kısmet/El Mazalozo, 29 Tevet 5669 (22 Ocak 1909), 1. Martínez-Gálvez & Sánchez-Pérez 2015, 73. 143 144 Situasyon Ceneral (Genel Durum), İmparatorluktan Haberler, Telgraflar, Yerel Haberler, Yahudi Haberleri (Alt Başlıklar: Evrensel Yahudiliğin Gözlemci Modeli; Yahudilerin İyiliği; Tutuklanan Hükümdar), Küçük Haberler, İç Mekandaki Abonelere, Fransa ve Fas ve ilânlardır (Doğrudan İzmir’den ve New York’tan Büyük Kumpanya Elenik-Transatlantik, Doktor Sidi, Etenasola Kardeşler, Sinema Fatiyadi, Karataş’ta Kafe Lavri). Bayram gazetesi, Hizkiya M. Franko’ya göre, şekilsiz, zeminsiz ve renksiz, gerçek bir kaos olup… doğmadan ölmüş bir girişimdir609. p- La Boz de İzmir (1911-1922) Daha önce Bayram gazetesinin editörü olan Behor Hanna’nın, Yakup Bensinyor’un yardımıyla kurduğu La Boz de İzmir610, 1911 yılında yayımlanmaya başlamıştır. 1916 ile 1919 tarihleri arasında, editörlüğünü B. Luria yürütmüştür. Gazete dört sayfadan ibarettir. 1911 ile 1917 tarihleri arasında, idarehanesi ve basım yeri Meşrutiyet Matbaası iken; 1918 tarihinde, Frankos Matbaası’na taşınmış ve orada basılmaya başlanmıştır. 1919 tarihinde ise, Frenk Sokağı, Sponti Pasajı 10 numaradadır. Meşrutiyet Matbaası’nın yeri de değişmiştir. Matbaa, 1911 ile 1915 tarihleri arasında Katip Han’da iken; 1915 tarihinde, Palancılar 17 numaraya taşınmıştır. Gazetenin 4 Tamuz 1912 (M. 19 Haziran 1912) tarihli sayısı, geniş çapta Balkan Savaşı’na ilişkin haberlere yer vermektedir. İlk sayfasında, İzmir Mebusu Nesim Mazliyah tarafından kaleme alınan El Servisyo Militar (Askerlik Hizmeti) ve La Turkiya e Los Potansiyas (Türkiye ve Potansiyelleri) başlıklı makaleler Balkan Savaşı ve Yahudilerin Osmanlı ordusunda asker olarak hizmet etmesi hakkındadır. Notas de la Sivdad (Şehir Notları) büyük başlığı altında ise, İzmir kentine ilişkin haberler mevcuttur611 (Bkz. Belge 23). 11 Tamuz 5672 (M. 26 Haziran 1912) tarihli sayının baş makalesi, Deklerasyon de Mahmut Şevket Paşa (Mahmut Şevket Paşa’nın Deklerasyonu) başlığını taşımaktadır (Bkz. Belge 47). Ayrıca gazetenin diğer sayfalarında, Alliance Israélite Universelle’in Osmanlı devleti sınırları içindeki faaliyetleri ve Karataş’taki Yahudi yerleşimi hakkında ayrıntılar mevcuttur612. İtalyan Basın Bürosu’nun 29 Haziran 1921 tarihli raporu, La Boz de İzmir’i, Siyonist olarak tanımlar613. Nahum ise, Kurtuluş Savaşı sırasında, milli mücadeleyi destekleyen 609 Güleryüz 2015, 67. 610 İzmir’in Sesi. 611 BSUY, No. 990018966500205171. La Boz de İzmir, 4 Tamuz 5672 (R. 6 Haziran 1328/ H. 4 Recep 1330/ M. 19 Haziran 1912), 1. gazetenin yazarlarının, Yunan İşgal Komutanlığı tarafından sürekli baskı ve tehdit altında tutulduğu bilgisini paylaşmaktadır. Yazarların bir bölümü, tutumlarında ısrar ettikleri için tutuklanmışlardır614. La Boz de İzmir, 1922 tarihinde, muhtemelen Yunan İşgali’nin son evreleri sırasında kapatılmıştır615. Elimizde bulunan La Boz de İzmir’in 1911 ile 1919 tarihleri arasında yayımlanmış sayılarını inceledik616(Bkz. Belge 24, 25, 26 ve 27). Aralarında seçim yaptık. 1915 ve 1919 tarihli iki sayı seçtik. Birlikte inceleyeceğiz. La Boz de İzmir’in 7 Tişri 5676 (H. 2 Eylül 1331/M. 15 Eylül 1915) tarihli sayısı617 (Bkz. Belge 28), 4 sayfadan ibarettir. Gazetenin ilk sayfasında en üstte, Osmanlıca, La Boz del İzmir ve Müdür-ü Mesul: Bohor Şikar adı mevcuttur. Onun hemen altında İbrani harfleriyle La Boz de İzmir yazılıdır. Yöneticinin Bohor Hanna olduğu, sol ve sağ üst köşelerde Fransızca ve Ladino olarak verilmektedir. Bunların altına gazetenin adresi kaydedilmiştir: Meşrutiyet Cadde Palancılar, numara 76. İlk makale, Yaakov Hodara tarafından kaleme alınan, La Lingua Turka e Los Judeos’dur (Yahudilerin Türkçe Dili). Makalenin başlangıcı şöyledir: Ulusal birliği oluşturan öğeler arasında dil, ayrıcalıklı bir yere sahiptir. Aynı dili konuşan kişilerin birbiriyle ilişkileri ve iletişimi daha kolaydır618 . İttihat Terakki’nin 1913 tarihinden itibaren izlemeye başladığı sert Türkçü politika, gayri Türk olarak nitelendirilen unsurlar arasında adları zikredilen Yahudileri, pek çok sektörde, zor durumda bırakmıştır. Yahudilerin, kendilerini Türk ya da Türk Yahudisi olarak tanımlamaları fikri bu dönemde ortaya çıkmış ve bu fikir, başta Moiz Kohen (Tekinalp) olmak üzere, Yahudi fikir insanlarının bir bölümü tarafından da savunulmuştur. İkinci Meşrutiyet döneminin gündeme getirdiği Milliyetçilik, Birinci Dünya Savaşı döneminde bir hayli gelişme kaydetmiştir. Milli birliği oluşturan temel öğeler arasında yer alan dil, ayrıcalıklı bir yer işgal eder sözcükleriyle başlayan baş makale, La Boz de İzmir’in 1915 tarihinde, Milliyetçi bir çizgi takip ettiğini düşündürmektedir. İkinci makale ise, Hacı Bey başlıklıdır. Sonra, İzmir Yahudi Cemaatiyle ilgili bir toplantı haberi, Cemal Paşa başlıklı bir makale, İbranice Neden Uyuyorsun? başlıklı makale619, Son Saat, Rusya’da, Askeri Uyarı, Okullar, Reform, Dil Okulu ve Düşünce başlıklı haberler mevcuttur. Dil okulu, 614 Nahum 2000, 188. 615 Güleryüz 2015 69. 616 BSUY, No. 990018966500205171. La Boz de İzmir, La Boz de İzmir, 26 Tişri 5672 (R. 5 Teşrinievvel 1327/H. 24 Şevval 1329/M.18 Ekim 1911). La Boz de İzmir, 27 Sivan 5672 (R. 30 Mayıs 1328/ H. 26 Cemaziyelahir 1330/ /M. 12 Haziran 1912). La Boz de İzmir, 2 Tevet 5679 (R. 5 Kanunuevvel 1334/H. 1 Rebiülevvel 1337/M. 5 Aralık 1918). La Boz de İzmir, 29 Tevet 5679 (R. 1 Kanunusani 1335/ H. 28 Rebiülevvel 1337/ /M. 1 Ocak 1919). 617 BSUY, No. 990018966500205171. La Boz de İzmir, 7 Tişri 5676 (H. 2 Eylül 1331/M. 15 Eylül 1915). 618 BSUY, No. 990018966500205171. La Boz de İzmir, 7 Tişri 5676 (H. 2 Eylül 1331/M. 15 Eylül 1915), 1. 619 Metin, Raşi harfleriyle Ladino basılmıştır. 612 BSUY, No. 990018966500205171. La Boz de İzmir, 11 Tamuz 5672 (R. 13 Haziran 1328/ H. 11 Recep 1330/ M. 26 Haziran 1912). 613 145 Berber 1993, 267. 146 Madam Emil’in yönetiminde Karataş’ta açılmştır. Demek ki, kızlar okuludur. Ayrıca gazetede, Karataş’ta yer alan Asansör Kulesi ve çevresindeki yerleşim hakkında bilgi verilmiştir. 1915 tarihli bu gazetenin diğer özelliği, sayfalarında, reklâma ve ilâna yer vermemesidir. La Boz de İzmir gazetesinin 29 Mayıs 1919 tarihli ve 85 numaralı sayısının baş yazısı, Yaakov Ben Senyor tarafından kaleme alınmıştır. İki sayfalık uzun bir makaledir. Makale, Serka de la Pen (Sonuca Yakın) adını taşımaktadır. Gazete, tarihinden de anlaşılacağı üzere, İzmir’in Yunanlılar tarafından işgalinden 14 gün sonra yayımlanmıştır (Bkz. Belge 29). Baş makale, Paris Barış Konferansı ile ilgilidir. 19 Ocak 1919 tarihinde Paris’te toplanan ve 32 devlet temsilcisinin hazır bulunduğu konferans halen devam etmektedir. İzmir’in işgal edilmesinin ortaya çıkardığı heyecan üzerine galip devletler, 1919 yılı Haziran ayı başında Osmanlı devletini, konferansta dinlemeyi kabul etmişlerdir. Paris’e giden Damat Ferit Paşa, 18 Haziran’da, konferansta bir savunma konuşması yapmıştır. Ayrıca 27 Şubat’ta, Yahudi delegeler dinlenmiştir. Talepleri, Filistin’de, Milletler Cemiyeti’nin vesayeti altında bir Yahudi devletinin kurulmasıdır620. Bu makalede, Orta Doğu’da bir Yahudi devletinin kurulması hakkında konferansta sunulan talebe ilişkin ayrıntılar ele alınmaktadır. Makalenin son bölümünün yer aldığı ikinci sayfada, Yahudi Devleti alt başlığı altında, dünya Yahudilerinin 1850 tarihinden itibaren içinde bulunduğu koşullar izah edilmektedir. Üçüncü sayfada ise, Danyel Valensi tarafından kaleme alınan La Ketuba dela Filistina başlıklı makale mevcuttur. Ayrıca gazetenin 85 numaralı sayısının farklı bir özelliği de dikkati çekmektedir. Gazetenin önceki sayılarının basımında siyah mürekkep kullanılırken; sadece bu sayı, mavi mürekkeple basılmıştır. Gazete, muhtemelen bu sayıdan itibaren bir süre, İtalyan Basın Bürosu’nun 1921 tarihli raporunda belrtildiği gibi, Siyonist bir yayın politikası izlemiş olmalıdır. Öte yandan, gazetenin 29 Mayıs 1919 tarihinden sonra yayımlanan sayılarına erişemediğimiz için, 1919-1922 tarihleri arasındaki yayın çizgisine ilişkin bir değerlendirme yapamıyoruz. r- El Lavorador (14/15 Ekim 1913-1913) El Lavorador621, 1913 tarihinde yayımlanmaya başlamıştır622. Elimizde, 15 Kislev 5674 (14 Aralık 1913) tarihinde yayımlanan sayısı mevcuttur623(Bkz. Belge 30). Gazetenin ilk sayfasında, 15 günde bir yayınlandığı yazılmıştır. 14 Aralık 1913 tarihli sayının numarası 4 olduğuna göre, bu gazetenin ilk yayın tarihi, 14 ya da 15 Ekim 1913 olmalıdır. Ücreti, İzmir içi 24; İzmir dışı 30 Mecid’tir. Gazetenin adresi, Frankos Matbaası’dır. Yöneticisi Leon Behar Eliya’dır. Sekiz sayfadan oluşan gazetenin ilk makalesinin başlığı, Yöneticimiz’dir. Sonra, Leon Behar Eliya tarafından kaleme alınan İbranice Lisanı adlı uzun bir makale yer almaktadır. İkinci sayfada, İstorya Santa (Kutsal Tarih) başlıklı tarihi öykünün, Romalılar alt başlığına sahip dördüncü bölümü yayınlanmıştır. Sonraki haber başlıkları; Una Anekdot (Bir Anekdot), Notas Judeas –Los Judeos en Romanya (Yahudi Notları-Romanya Yahudileri), Gran-Deveno de Yeruşalayim (Büyük Kudüs Devleti), El Lavorador imzalı La Levaya del Meserret (Meserret Sorunu), Empeyegados Judeos en İzmir (İzmir’de Yahudi Emekçiler), De los Jurnales lokales (Yerel Gazetelerden), Avizo (Bildiri), Moiz Habib imzalı Atakos (Saldırılar), El Jogador Kapricozo- Romanso Traducido del Fransez (Oyuncu Kapricozo-Fransızcadan Çeviri Roman). Son başlık, Fransızca çeviri bir romanın dört numaralı tefrikasına aittir. Yedinci ve sekizinci sayfalarda yayınlanan bu roman tefrikası, Belles-lettres türüne dahil bir örnektir. s- Şalom (1919-?) Yozef Romano, La Boz del Pueblo gazetesi kapandıktan sonra yeni bir girişimde bulunarak, Elia Albağlı ve Yakob Yakar ile birlikte, 1919 tarihinde, Şalom gazetesini yayımlamaya başlamıştır. Ancak, bu gündelik gazetenin de ömrü kısadır624. Elimizde, 5 Adar 5679 (7 Mart 1919) tarihli sayısı mevcuttur625(Bkz. Belge 31). Müdürü Yosef Romano, idarecisi Yaakov de Kuryel’dir. Adresi, Peştemalcılar 19 numaradır. İlk makale, Yozef Romano’nun Falsos Erois (Sahte Aşk) başlıklı yazısıdır. Diğer yazıların başlıkları; A. Bafiyedes imzalı Banda Sekreta (Gizli Çete), Las İjas de Rahmi (Rahmi’nin Kızları) adlı tefrika hikayenin sekiz numaralı sayısı, Büro de Enformasyones (Bilgi Ofisi), La Sansura (Sansür), Lokales – Una İstatistika (Yerel-Bir İstatistik), Estado Judeo (Yahudi Devleti) ve Amerika’dır. Ayrıca, Yaakov de Kuryel ve Ortaklarına ait bir ilânla, bir gaz şirketinin ilânı mevcuttur. 621 İşçi. 622 Güleryüz 2015, 70. 623 BSUY, No. 990021227040205171. El Lavorador, 15 Kislev 5674 (14 Aralık 1913). 624 Güleryüz 2015, 69. 625 BSUY, No. 990023827860205171. Şalom, 5 Adar Bet 5679 (7 Mart 1919). 620 Ayrıntılı bilgi için bkz.Margaret MacMillan, 1919 Paris Barış Konferansı ve Dünyayı Değiştiren Altı Ayın Hikâyesi, Çev. Belkıs Dişbudak, ODTÜ Geliştirme Vakfı Yayıncılık, İstanbul-Ekim 2004. 147 148 t- El Mundo (1922-1924) Efraim Suhami, 1922 tarihinde kurduğu El Mundo626 gazetesinin yayımını, ancak bir yıl kadar sürdürebilmiştir. Gazetenin sahibi, sorumlu müdürü ve editörü, Efraim Suhami’dir. Adresi, Irgat pazarı Sokak Sühami Eczanesi, 58 numaradır. Elimizde, 14 Tişri 5683 (M. 6 Ekim 1922) tarihli ve 15 numaralı sayısı mevcuttur627 (Bkz. Belge 32). El Mundo, 10 metelik bedel karşılığı satılmaktadır. Dört sayfadır. Gazetenin adı, ilk sayfada, Osmanlıca, Fransızca ve Ladino dillerinde yazılmıştır. Baş makale, La Pas a la Ventura (Barış ve Şans) başlıklıdır. Gazetede yer alan diğer başlıklar; İcos Komonades (Cemaat İşleri), Notisyes Emportantes (Önemli Haberler), Una Manziosa Katastrofa (Bir Ahlaksız Felaket), Kronika dela Kleja ‘dır(Kleja Tarihi). Son sayfada, sadece, Behor Habif Eczanesi’nin reklâmı mevcuttur. 1924 tarihinde kapanan gazetenin, yayınına son verişinin sebepleri hakkında somut bir bilgi mevcut değildir. El Mundo, Lozan Antlaşması’nı büyük sevinçle karşılayarak antlaşmayı ve Mustafa Kemal’i şu sözlerle yorumlamıştır: Halk, yıllarca süren savaştan yoruldu; Türk Yunan Savaşı’nın sona ermesi milli bilinci uyandırdı ve Türkiye’ye onurunu iade etti. Türkler şimdi barışı ve dinlenmeyi umut ediyor. … Türkiye için gerçek bir Mesih, cesaret ve zekâsı ile Türkiye’nin dünyadan kopartılıp haritadan silinmesini engelleyen eşsiz Mustafa Kemal… 628. Bensinyor matbaasında basılan El Mundo, İzmir Yahudi Basını’nın yayınlanan son gazetesidir629. 2- Türkçe a- Üstad (1889-1891) Tac’ül Mezhep Mektebi Müdürü Moiz Fresko, M. 18 Aralık 1888 (H. 14 Rabiül ahir 1306) tarihinde, Huzur-u Aliyi Cenab-ı Hilafetpenahi’ye bir başvuruda bulunarak, İzmir’de İbrani huruf ve Türkçe ve Musevice ibare ile basılmak üzere ‘Üstad’ namıyla yevmi bir gazete neşrine izin verilmesİ talebinde bulunmuştur630. M. 19 0cak 1889 (H. 17 Cemaziyelevvel 1306) tarihinde, Üstad gazetesine yayın ruhsatı verilmiştir 631 . 1889 tarihinden itibaren yayınlanmaya başlayan Üstad Gazetesi’nin632 imtiyaz sahibi ve yayıncısı, Moiz Fresko’dur633. Gazetenin idare binası, Eski Çukurhan’daki 44 numaralı oda; satış fiyatı ise, 60 paradır. Gazetenin ön sayfasının dizaynı şöyledir: En üstte yayın tarihi yer alır. Tarih, Hicri, Rumi, Miladi ve İbrani takvimleri ile yazılıdır. Hemen onun altında, gazetenin adı, büyük punto ile ve İbrani harfleriyle Türkçe yazılmıştır: ‫( דאטסווא‬Bkz. Belge 33). Dört sayfadan oluşan gazetenin son sayfası, ilânlara ayrılmıştır. Yerel haberler, Osmanlı devletinin sınırları içinde ve dışında meydana gelen siyasal gelişmeler, Osmanlı’nın Batılı devletlerle olan ilişkileri Türkçe; İstanbul, Selanik ve İzmir Yahudi cemaatlerini konu alan haberler, kısa öyküler ve ilânlar ise, Ladino kaleme alınmış ve Raşi harfleriyle basılmıştır. Gazetenin her sayfasında, Raşi harfleriyle dizgisi yapılan Türkçe kaleme alınmış haberlere rastlamak mümkündür. Hatta Türkçenin Ladino’dan fazla kullanıldığı dahi söylenebilir. Türkçe kaleme alınan haberlerde, bilgi aktarımı çoğunluktadır. Yorum yapılmamıştır. Ülkede ve dünyada meydana gelen siyasal gelişmeler verilirken, İstanbul ve Batı basınından sıkça alıntı yapılmakta; yerel haberler başlığı altında, asayişi bozan olaylarla ekonomik faaliyetlere yer verilmektedir. Yazarların yorumları, Raşi alfabesiyle Ladino dilinde kaleme alınan kısımdadır. Şöyle ki söz gelimi Bene İsrael Mahallesi’nde yer alan Keter Tora Okulu’na634 yeni bir müdürün atanması haberi, müdürün kişisel ve mesleki özellikleriyle birlikte kaleme alınmaktadır. İstanbul ve Batı basını taranırken, özellikle Yahudiliği ve Yahudi topluluklarını konu alan ya da ilgilendiren haberler üzerine yoğunlaşılmaktadır. İlgili gazetelerde, en çok yer bulan haber, Kan İftirası’dır. Atina İkiri gazetesinde Pesah (Hamursuz) Bayramı’nda, Yahudilerin Hristiyan kanı içtiği iddiası; İstanbul Tercüman-ı Ahval gazetesinde ise, Kan İftirası’nın asılsız bir yalan olduğu açıklaması yer almıştır. İki sayısında bu haberlere geniş yer ayıran Üstad, Yahudi Hristiyan ve Yahudi Türk ilişkilerinin tarihsel gelişimini kaleme almış; geçmişten bugüne devam etmekte olan Türk Yahudi dostluğunu vurgulamıştır. Esasen dostluk vurgusu, gazetenin her sayısında yer almaktadır. Üstad’ın özellikle ele aldığı konulardan biri, Yahudilere ait yardım kurumlarına ilişkin haberlerdir. Bu kurumlar arasında, Ozer Dalim’den sıkça söz edilmektedir. Kurumun amacı, çalışma yöntemi, bütçesi ve bütçesindeki açıklar dile getirilirken, aynı zamanda, cemaat üyelerine Ağustos 1890 tarihleri arasında yayımlanan 47, 60, 65, 73 ve 76 numaralı sayılarına ulaşıp inceleyebildik. 626 Dünya. 627 BSUY, No. 990022676190205171. El Mundo, 14 Tişri 5683 (6 Ekim 1922). 628 Nahum 2000, 207. 629 Güleryüz 2015, 70. 630 BOA, DH. MKT. 1576/17. 631 BOA, DH. MKT. 1585/63. 632 Üstad gazetesinin, tam ve eksiksiz bir koleksiyonu mevcut değildir. Gazetenin, 22 Ocak 1890 ile 11 633 Ayrıca Moiz Fresko hakkında bilgi için bkz. Doğan Gün&Murat Sorgu, “Osmanlı Maarifinde Musevi Bir Eğitimci: Moiz Fresko Efendi”, Sosyal ve Beşeri Bilimlerde Araştırma ve Değerlendirmeler Cilt II, Gece Kitaplığı, Ankara 2021, 201-215. Bu arada, K. E. Duman tarafından hazırlanan ve 2006 tarihinde İstanbul Üniversitesi’nde Yüksek Lisans Tezi olarak onaylanan Türkiye’de Azınlık Basını ve Sorunları ‘nın sayfa 100‘deki bazı bölümlerinin, 1994 tarihinde basılan BORA, Siren, “İzmir’de Yahudi Basınının Oluşumu – İlk Türkçe Yahudi Gazetesi Üstad”, Tarih ve Toplum, sayı 127, İletişim Yayınları, Temmuz 1994, 18-22 adlı yayınımdan alıntılandığını; fakat referans verilmediğimi fark ettim. Bu tarz intihallerin son bulması temennisiyle, bir akademisyen için ciddi hata olarak nitelendirilen bu bilgiyi, vesileyle paylaşıyorum. Çünkü K. E. Duman tarafından yapılan intihal, bu bilgiye haiz olmayan Doğan Gün ile Murat Sorgu tarafından kaleme alınan makaleye de aynen yansımıştır. 634 149 Okul hakkında bilgi için bkz. Bora 2022, 138. 150 bağış çağrısı yapılmaktadır. Yerel cemaate ilişkin haberlerde ağırlık, cemaat üyeleri arasındaki kavgalar ve münakaşalardır. Hatta karşılıklı atışmaları içeren yazışmalar mevcuttur. Vefatlar ve ticari işletmelere ait ilânlara ise, üçüncü ve son sayfalarda yer almaktadır. 1891 tarihinde yayınına son veren ve kapanan gazete; iki yıl içinde, yaklaşık yüz sayıya ulaşmıştır. Üstad gazetesi, başlangıçta, haftada bir gün her Çarşamba yayımlanmıştır: Şimdilik, her Çarşamba günleri neşir olunur. Tahminen 70’li sayılardan itibaren, büyük bir değişim geçirmiştir. Artık haftada iki kez Pazartesi ve Perşembe günleri yayınlanmaya başlamıştır. Gazete hala dört sayfadır fakat fiyatı 30 paraya düşmüştür. Ön sayfanın dizaynı da değişmiştir. Yayın tarihi sadece İbrani takvimi ile verilmeye başlanmıştır. O zamana değin, en üstte büyük punto ile İbrani alfabesindeki harflerle Türkçe basılan gazetenin adı, artık Raşi harfleriyle Türkçe yazılmaktadır. Onun altında da, daha küçük puntoyla, İbrani harfleriyle yazılı Ladino dilindeki adı mevcuttur: El Maestro (Bkz. Belge 34). Yayınlanan haber ve makalelere ilişkin değişiklik ise şöyledir: Artık yazarların kimlikleri, imza ya da simge ile haber altında belirtilmektedir. Türkçe kaleme alınan haberlerin sayısı azaltılmıştır. Öyle ki, ilk sayfada yarım veya bir sütun yer verilmektedir. Ülke dışında meydana gelen siyasal gelişmelerin ele alındığı tek Türkçe makaleyle, bir sınırlandırma yapılmıştır. Gazetenin geri kalanı, Ladino’dur. Gazete, yerel olaylara yer vermeye devam etmektedir. Haberlerin büyük çoğunluğu ise, Yahudilik ve yerel Yahudi cemaatinin faaliyetleriyle ilgilidir. Yayın hayatını iki yıl sürdürebilen gazetenin son otuz sayısındaki bu köklü değişimin sebeplerini somut verilerle saptamak olanaksızdır. Sadece ihtimaller üzerinde durulabilir. Gazetenin yayımlandığı tarihe bir bakalım. Tarih, 1889 ile 1891 yılları arasıdır. Bu tarihlerde, İzmir Yahudi Cemaati’nin büyük bir kısmının Türkçe bilmediğini dikkate almak gerekir. Dolayısıyla Raşi harfleriyle Türkçe basılan gazeteye talep oldukça az olmalıdır. Talep azlığının yol açtığı, mali sorunla karşı karşıya kalan gazete sahibi, Türkçe bilen dizgici ve yazarları işe alma olanağını da kaybetmiş olmalıdır. Hatta okuyucular, gazetenin Ladino dilinde basılmasını dahi arzu etmiş olabilir. Sözünü ettiğimiz ihtimaller, gazetede kullanılan dilin değişim sebeplerini işaret etmektedir. Fakat öte yandan, haber içeriklerinde de değişim mevcuttur. Artık gazete, çoğunlukla Yahudiliği konu alan haberler işlemektedir. Böylece değişim nedenleri arasına, dinsel otoritenin baskısı olasılığı dahil olmaktadır. 19. yüzyılda, dini taassubun yaygın olduğu dikkate alınacak olursa, din adamlarının basında yer alan haberlere denetim getirmesi ve haberlerde Ladino ve İbranice dışında başka bir dilin kullanılmasına karşı çıkması oldukça kuvvetli bir ihtimaldir635 . b- Neden Niçin (Aralık 1908-?) Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde, bu gazeteye ilişkin iki belge mevcuttur. Belgelerden biri, Bab-ı Âli Nezareti Celile-yi Dahiliye Matbuatı Dahiliye Müdürü tarafından M. 20 Aralık 1908 (H. 26 Zilkade 1326/R. 7 Kanunuevvel 1324) tarihinde kaleme alınan belgedir. İzmir’de siyasi edebi ‘Neden Niçin’ namıyla Türkçe yevmi ve musavver bir mizah gazetesinin neşrine ruhsat itası İzmir’de mukim tebaayı Osmaniyeden Hizkiya Franko Efendi tarafından istida ve hakkında icab eden muamele ifa edildiği Aydın Vilayeti Celilesinden İrade-i Çakireye havale buyrulan 24 Teşrinisani 1324 (7 Aralık 1908) tarihli ve 447 numaralı tahriratda iş’ar kılınmış olduktan tanzim ve lefen takdim kılınan ruhsatnamenin vilayeti müşarünileyhe irsaliyle beraber on kuruşluk makbuz bedeli ve vilayet mührüyle tanzim edildikten sonra sahibine itası….636. Bu belgeye göre, Hizkiya Franko, adı geçen gazete için yayın ruhsatını Aralık 1908 tarihinde almıştır. Bu gazetenin yayınlandığına ve yayımının devam ettiğine ilişkin somut bir veri mevcut değildir. Fakat, Neden Niçin adlı gazeteye, ruhsatın verildiğine ilişkin arşiv belgesinin varlığı, 1908 tarihinde ilân edilen İkinci Meşrutiyet’in heyecan dolu ortamında, yayın izni alınan ve birkaç sayı basıldıktan sonra kapanan gazetelerden biri olduğu fikrini akla getirmektedir. Nitekim, Hizkiya Franko’nun Arap Han’da bir matbaa sahibi olması ve Neden Niçin’in, Revue du Monde Musulman’daki kaydı: mizahi, resimli, günlük bir yayın 637 (Bkz. Belge 30), bu gazetenin yayınlanma ihtimalini güçlendirmektedir. 3- İbranice Haverenu(1921-1922) Haverenu638 adlı dergi, 1921 yılında yayımlanmaya başlamıştır. Talmud Tora öğrencileri tarafından yayımlanan bu derginin üzerinde durduğu başlıca konular; Dünya Yahudileri arasındaki bağlantının kuvvetlenmesi için İbranice öğrenme ve konuşmanın öneminin vurgulanması; milli duyguların gelişmesidir639. Haverenu’da yayınlanan makalelerden kimin sorumlu olduğu bilinmemektedir. İzmir’de Ben Sinyor adlı matbaada basılan bu dergideki makalelerin altında 636 BOA, DH. MKT. 2694/61. 637 Gallica, Revue du Monde Musulman 1909, 136. Bu gazetenin adına, ilk kez, Naim Güleryüz tarafından kaleme alınan Türk Yahudi Basın Tarihi adlı kitabında rastladık. Revue du Monde Musulman ‘ın 136. Sayfasındaki bilgiye de Güleryüz’ün verdiği ayrıntılı açıklama sayesinde ulaştık. Ayrıntılı bilgi için bkz. Güleryüz 2015, 53. 638 Dostumuz/Arkadaşımız. 639 Bu dergi hakkında geniş bir makale kaleme alan Schmuelevitz’e göre, derginin bir diğer amacı, Siyonizm fikrini geliştirmek, yaymaktır. Bkz. Shmuelevitz 1984, 113. Ayrıca bkz. Shmuelevitz May 1993, 46-51. 635 Alliance da, okullarında Fransızca dersi vermek istediği zaman, İzmirli hahamların muhalefetiyle karşı 151 karşıya kalmıştır. 152 bazen bir öğrencinin, bazen bir sınıfın imzası yer almaktadır. Yayınlarında, İzmir Yahudi Cemaati’nin kültürel etkinlikleri, Talmud Tora Okulu hakkında bilgiler, Tevrat’tan kısa pasajlar, Yahudi tarihinden olaylar, Filistin’den mektuplar ve İzmir’deki diğer okullardan haberlere yer veren dergide, reklâm yoktur640. Haverenu’nun savunduğu fikirler, Türk Bağımsızlık Savaşı’nın idealleriyle örtüşmektedir. Nitekim gazete, makaleleri vasıtasıyla milli canlanma fikrini savunmaktadır641. Ayrıca, Schmuelevitz’e göre, Dünya Yahudileri ve Filistin›deki Siyonistler arasındaki bağların güçlendirilmesini sağlamak ve milliyetçi özlemleri desteklemek için İbranice öğrenmenin ve öğretmenin önemini vurgulamaktadır. Talmud Tora öğrencileri, Türk Bağımsızlık Savaşı’ndan etkilendikleri için, 1922 yılının yaz tatilinden sonra, derginin yayınına son vermişlerdir. Shmuelevitz’e göre, Siyonizm›e açıkça destek veren bu derginin, İzmir Yunan işgalinden kurtarılmadan önce, özellikle Türk Bağımsızlık Savaşı’nın Türk kuvvetleri lehine geliştiği dönemde kapatıldığı açıktır642. Dergi, Yahudi öğrenciler arasındaki milliyetçi atmosfer ve onların Filistin’deki Yahudilerle olan yakınlıkları ve İzmir’deki Yahudi cemaati içindeki olaylar ve gelişmeler hakkında bilgi vermektedir. Türk Bağımsızlık Savaşı’na ve Yahudilerin milli dirilişi için bir model olarak Türk Milli Mücadelesine çok kısa göndermeler dışında, ülkedeki diğer gelişmeler hakkında tek bir kelime mevcut değildir. Bu konuda, Shmuelevitz’in yorumu oldukça ilginçtir: Haverenu’nun İzmir Yunan işgali altındayken yayımlanması, anonim editörlerin Anadolu’daki siyasi ve askeri durumu neredeyse tamamen göz ardı etmelerine ve tarafsızlık politikası benimsemelerine neden olmuştur. Bununla birlikte, Türk mücadelesine olan gizli sempatisi fark edilmektedir. Bu yüzden, Haverenu’nun bilgimize katkısı, esas olarak İzmir›deki Yahudi cemaati, Siyonist hareket ve Filistin ile olan bağlantıları ve öğrencilerinin ulusal-kültürel havası hakkında verdiği bilgi ve yorumlarda yatmaktadır643. Elimizde derginin 2 Kislev 5682 (3 Aralık 1921) tarihli ve yıl 1, yaprak 1, yaprak 2, yaprak 3; 11 Tevet 5682 (11 Ocak 1922) tarihli ve yıl 1, yaprak 4, yaprak 5, yaprak 6 sayıları bulunmaktadır (Bkz. Belge 35). Kapakta, derginin haftada bir kez yayımlandığı; yazarının İzmir Talmud Tora olduğu ve Ben Sinyor Matbaası’nda basıldığı kayıtlıdır. Ayrıca kapak üzerinde iki Magen David (Altı Köşeli Yıdız) ve iki bayrak amblemi yer almaktadır. Derginin kapak dizaynı, 11 Ocak 1922 tarihli 640 4- Fransızca a- Revue d’Orient (1908-?) 1908 tarihinde İzmir’de Alyoti Ferhanesi’nde bir matbaası olan Rafael Amado644 tarafından on beş günde bir defa yayınlamak üzere siyasi, fenni ve edebi konulu Revue d’Orient645 adlı gazetenin yayın ruhsatı talebi, Matbuatı Dahiliye Müdüriyeti tarafından M. 13 Ekim 1908 (H. 17 Ramazan 1326) tarihinde yazılan bir tezkereyle onaylanmış; gerekli işlemlerin tamamlanıp, ruhsatın bir an önce sahibine ulaştırılması talimatı verilmiştir646(Bkz. Belge 37). Gerçi başvuru belgesi üzerinde belirtilmemiştir; ama, gazetenin adı Fransızca seçildiğine göre, gazetenin dili de Fransızca olmalıdır. Tıpkı La Guerta de Flores gibi bu gazetenin de yayınlanıp yayınlanmadığına ilişkin somut bir veri mevcut değildir. Eğer yayınlandıysa dahi, hakkında bilgi edinmemizi sağlayacak sayılarına ulaşma olanağını bulamadık. Shmuelevitz 1984, 113. 641 Shmuelevitz, Siyonist ideolojiye açık destek verdiğini ve Siyonist hareketle ve Filistin’deki Siyonistlerle fikir ilişki kurduğunu vurgulamaktadır.Bkz. Shmuelevitz May 1993, 46-51. 153 5. yapraktan itibaren dizaynı değiştirilmiştir. İlk sayılarda, ilk 4 yaprakta, İbrani harfleriyle tarih düşümü mevcuttur. Bu önemli ayrıntı kaldırılmıştır. Ayrıca kapak sadeleştirilmiş; sadece matbaa adı, derginin adı, okulun adı ve haftalık çocuklara yönelik bir dergi olduğu belirtilmeye başlanmıştır. Elimizde Haverenu’nun toplam 16 yaprağı mevcuttur. Her yaprak, iki sayfadan ibarettir. Derginin kimi sayılarında fotoğraf da kullanıldığı göze çarpmaktadır. Fotoğraflardaki şahsiyetler, Profesör Herman Tzvi ve Doktor Max Nordao’dur (Bkz. Belge 36). Dergi üzerinde yaptığımız inceleme sonucunda edindiğimiz kanaat şudur. Haverenu, yerel bir Yahudi okulunun (Talmud Tora) haftalık dergisidir. Bu yüzden bu dergiye ilişkin beklenti, çocukların ve gençlerin eğitimine destek verilmesi ve katkı sunulmasıdır. Dergiyi hazırlayanlar, İzmir Talmud Tora Okulu öğrencileridir. Dolayısıyla hazırlayanların yaş ortalaması, en çok 15-16 olmalıdır. Derginin hitap ettiği okuyucu kitlesi ise, 8-16 yaş aralığındaki Yahudi çocuklar ve gençlerdir. Yahudiliğin esaslarını ve Yahudi ulusunun tarihini, kültürünü, kültür öğelerini Yahudi gençlere öğretmeyi görev edinen bu dergi, zaman zaman Theodor Herzl ve faaliyetleri hakkında da bilgi vermektedir. Ancak genç beyinlere, milli tarihi, dini değerleri ve kültür öğelerinden biri olan İbraniceyi öğretmek ve unutturmamak adına makaleler yayınlamak, Siyonizm olarak değerlendirilemez. Bu yüzden Haverenu dergisini, Siyonist bir dergi olarak tanımlamıyoruz. 642 Schmuelevitz 1984, 114. 643 Schmuelevitz 1984, 114. 644 Aydın Vilayet Salnamesi 1306(1890), 85. Aydın Vilayet Salnamesi 1308 (1891), 377. 645 Osmanlıca belgede Arap harfleriyle yazılan ad, Revudoryan şeklinde okunmaktadır. Gazetenin adı, tabii ki, Revudoryan değil; Revue d’Orient’tir. Farnsızca olan bu sözcüklerin Türkçe karşılığı, Doğu Etüdü’dür. 646 BOA, DH. MKT. 2634/82. M. 13 Ekim 1908 (H. 17 Ramazan 1326). 154 b- El Guion / - Le Trait d’Union (1910-1913) c- Les Annales(1914-?) El Guion/ Le Trait d’Union 647, Alliance Israélite Universelle Association des Anciens Élèves648 tarafından, 1910 tarihinden itibaren Ladino ve Fransızca olmak üzere iki farklı dilde basılan ve aynı anda Ladino ve Fransızca iki ada sahip aylık bir dergidir649. El Guion’un birbirinin tercümesi olan iki versiyonu bir arada basılmakta ve aynı kitleye, yani Alliance öğrencilerine ve mezunlarına hitap etmektedir650. Alexandre Benghiat’ın ikinci eşi Graziella Benghiat tarafından Fransızca olarak 1914 tarihinde yayımlanmaya başlayan Les Annales654, sadece 6 ay hayatta kalmıştır655. Graziella, aynı zamanda gazetenin editörlüğünü de üstlenmiştir. Gazeteye ilişkin başka bir bilgi mevcut değildir. Buna karşın, Graziella Benghiat hakkında, az da olsa bilgimiz mevcuttur. Graziella, Aydın’lı Levi ailesine mensuptur. Avukat Pertev Levi’nin kızıdır. Alexandre Benghiat’ın ikinci eşidir656. Birinci Dünya Savaşı sona erdikten sonra, oğlu Alexis ile birlikte Paris’e gitmiş ve orada Diş Hekimliği eğitimi görmüştür657. İstanbul›un ilk kadın diş hekimidir658. Alexis, Benghiat’tan olan oğludur. Muhtemelen, eşinden boşandıktan sonra, gazetesinin yayınına da son vermiş olmalıdır. Bunis, Graziella’nın hayatının geri kalanını, şu şekilde özetlemektedir: Birinci Dünya Savaşı’nı izleyen dönemde -belki de Büyük İzmir Yangını (1922) sırasında- Graziella, Alexis ile birlikte Paris’e kaçtı. Daha sonra İstanbul’a ve ardından Atina’ya gitti ve burada, eşiyle birlikte ziyarete gelen Alexis’ten aldığı tabancayla kendini öldürdü659. Mois Adut, Rafael Krespin ile Jak Taranto tarafından yayımlanan derginin yazı işleri sekreteri Mois Adut, müdürü H. Kuriel ve yöneticisi Nesim Kori’dir. Dergi, Nouvelliste Matbaası’nda basılmaktadır. Bu matbaa, sonradan Frankos Matbaası adını alacaktır. Yahudi dünyasından haberlere, cemaat kurumları ve özellikle Alliance ile ilgili aktüalite ve bilgilere yer veren derginin Mayıs 1910 tarihli sayısında, Alliance’ın kuruluşunun 50. Yıldönümü vesilesiyle İzmir’de düzenlenen kutlama programı hakkında ayrıntılı bilgi mevcuttur651. Dergi, çift taraflı kapağa sahiptir. Soldaki kapak Ladino, sağda ise Fransızca basılmaktadır. Kapaklarda içindekiler bölümü mevcuttur. Elimizde bulunan Mart 1912 tarihli sayının Ladino kapağında yer alan içindekiler bölümüne göre (Bkz. Belge 38), Ladino basılan ilk makale, Dor Matalon imzalı El Nuevo Klub de Selaniko’dur (Selanik’teki Yeni Kulüp). İkinci makale, Nesim M. Kori imzalı ve Los Tribunales Religiosos en Turkiya (Türkiye’deki Dini Mahkemeler) başlıklıdır. En son ise El Guion başlığıyla bir şiir yayınlanmıştır 652. Toplam 30 sayfa olan derginin, 15 sayfası Ladino, 15 sayfası Fransızcadır. Fransızca bölümde, Nesim M. Kori’nin Türkiye’deki Dini Mahkemeler ve Dor Matalon’un Selanik Yeni Kulüp başlıklı makaleleri Fransızca yayınlanmıştır. Edebi Sabahlar başlıklı makalede ise, Marguerite Luria tarafından sunulan La Grande Coguette başlıklı başarılı söyleşi hakkında bilgi verilmektedir. Fransızca ve Ladino basılan kapaklarda, dergiyle ilgili yazışmalardan Alliance okulundaki Mois Adut’un sorumlu olduğu belirtilmektedir. Dolayısıyla gazeteye yazılan her çeşit iletinin gönderilmesi gereken adres de Mois Adut’un ofisidir. Gazete kapağının hemen arkasına Fransızca reklâmlar ve ilânlar mevcuttur: Grand Hotel Kraemer Palace; Henri N. Carrer’e ait Yangın, Hayat, Kaza Sigortası Acentesi; Algranti ve Sidi ortaklığına ait evlere gazla ışıklandırma sağlayan şirket; Athanassoula Kardeşler adlı büyük ticaret ve sanayi kuruluşu. 1913’e kadar yayımlanan dergi özenli sunumu, sayfa süslemeleri ve kâğıdının kalitesiyle dikkati çekmektedir653. d- Hukuk (1908-1908) 1908 tarihinden itibaren, Alber Tarika tarafından kısa bir süre yayımlandığını tahmin ediyoruz. Hukuk konulu bu dergi, Türkçe, Fransızca olarak iki dilli basılmıştır660. Gazete hakkında ayrıca somut bir veri ve örnek mevcut değildir. 654 Yıllıklar. 647 Senaryo. 655 Galante 1986, 77. Güleryüz 2015, 70. 648 Alliance Israélite Universelle Mezunlar Derneği. 656 Cohen&Stein 2014, 231. Bunis 2021, 378. 649 Gaon 1965, 46. 657 Cohen&Stein 2014, 231. 650 Borovaya 2012, 220. 658 Bunis 2021, 378. 651 Borovaya 2012, 220. 659 652 BSUY, No. 990018657880205171. El Guion / - Le Trait d’Union, Marso 1912. 653 Güleryüz 2015, 68. Bunis 2021, 380. Alexis, Paris’te kalmiştır. Soyadını, kulağa daha çok Yunanca gibi gelen Venghiattis olarak değiştirmiş, mühendislik okumuş ve olgunluk çağında olağanüstü bir cesaret göstermiştir. O, II. Fransız Onur Madalyası ile ödüllendirilen Fransız Direniş Savaşçısı’dır. Alexis Alexandre Venghiattis 31 Kasım 1995’te Paris’te ölmüştür. Torunlarının çoğu Amerika Birleşik Devletleri’nde yaşamaktadır. 660 155 Bora 1995a, 176. Gallica, Revue du Monde Musulman 1909, 116. Güleryüz 2015, 71. 156 B- Gazete Ekleri b- El Kısmet Poeta (2 Ekim 1908-1914) Bu bölümde gazete ekleri başlığı altında tasnif ettiğimiz dört gazete, basın üzerindeki sansürün kalkmasını takip eden günlerde, 1908 ve 1909 tarihlerinde, Alexandre Benghiat tarafından basım yayın hayatına dahil edilen gazetelerdir. Bu gazeteler, El Meserret ve El Mazalozo gazetelerinin eki olarak dizayn edilmişlerdir. El Meserret ve El Mazalozo, onlar vasıtasıyla Ladino yazınsal sanatındaki şiiri, maniyi, tefrika romanları ve hikayeleri okuyucularıyla buluşturmuştur. Hatta okuyucular için edebi yarışmalar dahi düzenlenmiştir. Farklı zamanlarda yayımlanan bu dört gazete eki için edebi ve esprili adların seçilmesi ise, adeta Alexandre Benghiat’ın Ladino edebiyata verdiği önemi göstermektedir: El Meserret Poeta (Şairin Sevinci), El Kısmet Poeta (Şairin Kaderi), El Kısmet de Martes (Salının Kısmeti ya da Salının Kısmetlisi) ve El Soytarı. Dört süreli yayın da, 1911 ile 1918 tarihleri arasındaki zaman sürecinde Osmanlı devletinin ard arda savaşlara girmesiyle birlikte yayınlarına son vermiş olmadır661. Olga Borovaya, El Mazalozo (Şanslı) ve El Soytarı (Palyaço) gazetelerinin, birer ek süreli yayın olduğunu ifade etmektedir 662. Öte yandan Elena Romero ve Cristina Martínez-Gálvez ile María Sánchez-Pérez ise, El Mazalozo hariç, diğer süreli yayınların ek gazete olarak hazırlanıp yayımlandıkları bilgisini vermektedir663. Benghiat, 1908 tarihinde, El Kısmet Poeta adında, ilmi ve edebi bir gazete yayınına girişmiştir. Raşi harflerle basılan gazete Jurnal de todos e para todos (Herkes İçin Herkesin Gazetesi) alt başlığını taşımaktadır. Cuma günleri yayımlanan gazete, tamamen beyitler halinde, nazım olarak düzenlenmektedir664. Elimizde gazetenin 7 Tişri 5669 (2 Ekim 1908) tarihinde yayınlanan ilk sayısı mevcuttur 665 (Bkz. Belge 40) . Gazete, 4 sayfadır. Beyitler halinde yazılan tüm haber, öykü ve makalelerin başlıklarından bazıları şöyledir: Nustros Deputados (Millet Vekillerimiz), Fabulas de Lafonten (Lafonten Masalları), No Ganar (Kazanmak Yok), Kozas de Salihli (Salihli Haberleri), Kozas de Kasaba (Kasaba Haberleri). a- El Meserret Poeta (1908-?) Meserret gazetesinin ekidir. 1908 yılından itibaren yayımlanmaya başladığı bilinmektedir. Yayımlayan Alexandre Benghiat’tır. Erkek kardeşi Moses Benghiat 1907 tarihinde Mısır’a yerleşip orada Ladino La Luz (Işık) gazetesinin yayımlamaya başladıktan sonra, yalnız kalan Alexandre Benghiat’ın hala sorumlu müdürü olduğu gazetenin satışını arttırmak ve Ladino edebiyata baştan sona yer veren bir gazete yayınlamak maksadıyla El Meserret Poeta’yı hazırlaması muhtemeldir. Nitekim bu ek yayında da tıpkı El Kısmet Poeta gibi içerikler beyitler halinde hazırlanmaktadır. 157 c- El Kısmet de Martes (1908-?) Salı günleri yayımlanmaktadır. d- El Soytarı (Ocak 1909-1912) Alexandre Benghiat’ın 1909 tarihinde yayımlamaya başladığı, El Mazalozo gazetesinin diğer eki, El Soytarı’dır. Ayda bir yayımlanan bu gazete, hicivle dizayn edilen bir mizah gazetesi olup, başlığının altında alay eder, güldürür, bazan da ağlatır logosu kullanılmaktadır. El Soytarı, kimi akademisyenler tarafından, Yahudiİspanyolcası dili hazinesi olarak nitelendirmektedir666. Elimizde, gazetenin 5 Adar 5669 (26 Şubat 1909) tarihli ve 2 numaralı sayısı mevcuttur667 (Bkz. Belge 41). Bu gazete ayda bir yayımlandığına göre, Ocak 1909 tarihinden itibaren İzmir basın hayatına katılmış olmalıdır. Sekiz sayfadan oluşan El Soytarı’nın adresi, Katip Han’dır. Baş makale, Politikacı imzalı ve Artikolo de Politika (Siyasi Makale) başlıklıdır. Sonra, Kualo es? (Nedir?) , El Kasab i El Şohet (Kasap ve Şohet), Entrada e Salida dela Santa Sosyedad (Kutsal Topluluğun Girişi ve Çıkışı), Diksiyonaryo (Sözlük) başlıklı haberlere ve makalelere yer verilmiştir. Ayrıca, arka sayfada, telgraflar ve ilânlar bulunmaktadır. 664 Güleryüz 2015, 661 Güleryüz 2015, 67. 665 BSUY, Stacks N. (2002 F (259 (1)). El Kısmet Poeta/El Meserret Poeta, 7 Tişri 5669 (2 Ekim 1908). 662 Borovaya 2012, 142. 666 Levi 2001, 18. 663 Romero 1992, 181. Martínez-Gálvez & Sánchez-Pérez 2015, 72. 667 BSUY, Stacks N. (2003 F 243 (12)). El Soytarı, 5 Adar 5669 (26 Şubat 1909). 158 BÖLÜM 7 HATIRA NİTELİKLİ YAYINLAR VE BİLDİRİLER HATIRA NİTELİKLİ YAYINLAR VE BİLDİRİLER Bu bölümde iki farklı yayından söz edeceğiz. Bunlardan biri, 1896 tarihinde La Buena Esperansa gazetesinin 25. kuruluş yıldönümünde basılan özel sayısıdır. Diğeri ise İzmir’de cemaat içi vergi adaletsizliğini protesto amacıyla basılan bir bildiridir. Her ikisi de gerek içerikleri, gerek alanlarında ilk olmaları dolayısıyla, bu kitapta anılmayı ve tanıtılmayı hak etmektedir. A- Hatıra Nitelikli Yayınlar La Buena Esperansa- 1896 Tarihli Özel Sayı 1492 tarihli Kovma Fermanı ile İspanya’dan ayrılmak zorunda kalan Yahudilerin bir kısmı, Sultan İkinci Bayezid’in daveti ile, Osmanlı kentlerine yerleşme imkânı bulmuşlardır. Bu olay Osmanlı devleti sınırları içinde ilk kez, 1892 tarihinde kutlanmıştır668. Kutlama fikrinin sahibi, Aron de Yosef Hazan’dır. Davet ve göçün 400. yıldönümünün görkemli bir şekilde kutlanması önerisi gerek Hahambaşılık gerek Abdülhamit tarafından olumlu karşılanmıştır. Hazırlanan kutlama programı çerçevesinde Hahambaşı Kaymakamı669 Moşe Levi Efendi, Sultan Abdülhamid’i ziyaret etmiştir. Ona, Yahudilerin Türkiye’ye karşı olan sonsuz minnet ve şükranlarını ifade eden altınla işlenmiş bir albüm ile Osmanlı devletinin tüm sinagoglarında o gün okunan Şükran Duası’nın670 metnini ve Türkçe çevirisini sunmuştur. Aynı tarihte, İstanbul’da El Tiempo ve İzmir’de El Nuvelista gazeteleri özel sayılar yayınlayarak, Sefarad Yahudilerinin 1492 tarihinde İspanya’dan kovulduktan bir süre sonra, büyük bir göçmen grubunun Osmanlı topraklarına yerleşmesine ilişkin gelişmelere geniş çapta yer vermişlerdir671. Elimizde, La Buena Esperansa gazetesinin 25. kuruluş yıldönümü olan 1896 tarihinde basılan özel sayısı mevcuttur. Bu sayı, İstanbul El Tiempo gazetesinin 668 Bu konuda daha ayrıntılı bilgi için bkz. Cohen 2014, 45-62. 669 Locum Tenens. 670 Bu dua, Hanoten’dir. Bu dua, Hanoten Teşua LaMelahim ile başlayan ve krallara (hükümdarlara ya da devlet başkanlarına) kurtuluş getiren bir duadır. Referans kaynağı ise Tora’dır. Aslında Tora’da hükümdarlara ve hükümetlere dua etme fikrini barındıran pek çok pasuk (ayet) mevcuttur. Bu pasuklardan biri, Yeremya 29:7’dir. Pasuk’ta şöyle denilmektedir: Ve sizi sürmüş olduğum şehrin selametini arayın ve onun için RABBE dua edin, çünkü onun selametiyle siz de selamet bulursunuz. Bir diğer pasuk ise Tekvin 47:7’dir. Ve Yusuf Babası Yakubu içeri getirdi ve kendisini Firavunun karşında durdurdu ve Yakub Firavuna hayır dua etti. Ayrıca Tora’dan Mezmur 144:10 bu tefila ile başlamaktadır: Krallara kurtuluş veren, kulu Davudu kötülük kılıcından kurtaran sensin. 671 Bu kutlamaya ön ayak olan Aron de Yosef Hazan veya kendisine sonsuz saygı duyan meslektaşlarının adlandırması ile Hoca Hazan Efendi bir yüz yıl sonra 1992’de gerçekleşen 500. yıl kutlamalarının da bir bakıma fikir atasıdır. 159 160 1892 tarihli 400. yıldönümü kutlamaları özel sayısıyla bir arada basılmıştır. La Buena Esperansa gazetesinin özel sayısının tanıtımına geçmeden önce, Aron de Yosef Hazan’ın, Yahudilerin Osmanlı topraklarına davetinin ve göçünün, 400. yıldönümünün görkemli bir şekilde kutlanması önerisini sunma sebepleri üzerinde durmak isteriz. “Yahudilerin Osmanlı topraklarına davet edilmesinin ve göçünün yüzüncü, iki yüzüncü ve üç yüzüncü yıldönümleri kutlanmamışken; neden dört yüzüncü yıldönümü kutlanmak istenmiştir? Bu fikir, Aron de Yosef Hazan’ın zihninde nasıl oluşmuştur?” İki sebep tespit ettik. Bunlardan ilki, 19. yüzyılın sonlarında dünyada popüler hale gelen ulusal bayram ve uluslararası sergi etkinliklerinin, büyük bir Yahudi toplumsal katılımına sahne olmasıdır. Avrupa ve Amerika kıtasındaki Yahudi topluluklarının, 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren yurtsever geçit törenlerine katılmaya özen gösterdiği ve dünya fuarlarında, çoğunlukla ait oldukları ülkelerin temsilcisi ve taraftarı olarak yer almayı seçtiği görülmektedir. Sözgelimi Fransa Yahudileri, Fransız İhtilali’nin 1889’daki yüzüncü yıldönümünü sinagoglarda büyük törenlerle kutlamışlardır. Hatta o anın kutlama ruhuna kapılan Fransa Hahambaşısı Zadoc Kahn, Fransız İhtilali’nin yıldönümünden şu sözcüklerle söz etmiştir: Fransız Yahudilerinin ‘Mısır’dan Çıkışı’. . . modern Fısıh Bayramımız672. Öte yandan Kristof Kolomb’un yeni bir dünya keşfinin dört yüzüncü yıl dönümü kutlamaları bağlamında Chicago’da düzenlenmesi planlanan Dünya Kolomb Sergisi, hem İspanya›yı hem İspanya’nın yaklaşık dört yüzyıl önce görevlendirdiği kaşifi, hem tesadüfen karşılaştığı kıtayı onurlandıracaktır673. Aron de Yosef Hazan’ın her iki kutlama etkinliğinden de ilham alarak 1892 kutlamaları fikrini oluşturup olgunlaştırması muhtemeldir. Hazan’a göre, dört yüzüncü yıl dönümü etkinliği, Osmanlı Yahudilerinin devletleriyle ilişkilerini pekiştirecek ve kendilerini yeniden birer devlet üyesi olarak biçimlendirmeleri için bir fırsat sunacaktır. Fakat bu fikrin oluşumundaki esas itici faktör, dünyanın farklı coğrafyalarında yaşarken zulüm ve sürgünle yüzyüze gelen Yahudilerin mevcudiyeti olmalıdır. Hazan’ın yapılmasını planladığı kutlama, bu mültecilerin Osmanlı topraklarına davet edilmesini sağlayabilecektir. Hatta Osmanlı yetkililerine, mültecilerin daveti için rica edilmesini sağlayacak resmi bir ortam oluşturacaktır674. Nitekim 1881 tarihinden itibaren ülkelerinden ayrılmak zorunda kalan Rusya ve Romanya kökenli Yahudiler, Osmanlı kentlerine akın etmeye başlamıştır. Onlara, 1891 tarihinde büyük bir pogroma yol açan bir kan iftirasının ardından adadan topluca kaçan Korfu Yahudileri dahil olmuştur. Bir Osmanlı Yahudisinin de açıkça belirttiği gibi, kutlama önerisi bariz bir siyasi öneme sahiptir: Rusya modern hoşgörüsüzlük örnekleri sunarken, II. Abdülhamid, topraklarını sürgün edilen Yahudilere açarak atası Sultan II. Bayezid’in 161 672 J. P. Cohen 2014, 46. 673 J. P. Cohen 2014, 46. 674 J. P. Cohen 2014, 47. izlediği yolu izlemektedir…. Osmanlı padişahları, Allah’ın yeryüzündeki mübarek melekleridir. 1492’de topraklarını Yahudilere açan Bir Osmanlı hükümdarıdır. Bugün bir başka Osmanlı hükümdarı, Rusya ve Yunanistan’dan gelen kardeşlerimiz için aynı şeyi yapmaktadır675. Toplam 62 sayfadan oluşan La Buena Esperansa’nın bu özel sayısı fotoğraflıdır. La Buena Esperasna’nın kapağında, en üstte Edision Espesial (Özel Basım) yazılıdır. Onun altına Raşi harfleriyle La Buena Esperansa ve sonra Latin harfleriyle La Esperansa yazılmıştır. Gazetenin kuruluş tarihi olan 1871 ve 25. Yıldönümü olan 1896 tarihleri vurgulandıktan sonra, gazetenin sahibi ve yöneticisinin Aron de Yosef Hazan olduğu belirtilmiştir. Ayrıca, Es la Okazion del Ventisinken Aniversario de su Fondasion (Kurulışunun Yirmibeşinci Yıldönümü Sebebiyle) yazısı mevcuttur 676 (Bkz. Belge 42). Gazetenin ilk sayfasında, Aron de Yosef Hazan’ın fotoğrafına yer verilmiştir. Sonraki sayfada, Hazan tarafından kaleme alınan ve Osmanlıca/Türkçe basılan bir şiir mevcuttur (Bkz. Belge 43). İhtar-ı Mahsus Gazetemizin yirmibeşinci seneyi devriyesi bugüne müsadif olmağla hamiyi devlet ve millet olan Padişah-ı Maarifpenah ve Şehinşah-ı Adalet İktinah Efendimiz Hazretlerine min gayr-ı haddin manzumeyi naçizi bittakdim tezyin-i sütun etmekle ictisar-ı mefharet eylerim. Aron Hazan Kulları Hazret-i Padişah-ı Osmani Yani Hakan-ı Hamid-i Sani Feyzi adlile cihan piraste Her taraf lütfu ile areste Bize Bahşayişi hakdır her hal O şehinşah-ı adalet amal 675 J. P. Cohen 2014, 49. 676 SBA, La Buena Esperansa, Es la Okazion del Ventisinken Aniversario de su Fondasion (Kurulışunun Yirmibeşinci Yıldönümü Nedeniyle) Özel Sayı, 5656 (1896). 162 Adlin inkâr edemez Buna şahid iken işte alem Şefkat ve merhameti millet içün Yaradılmış şeref-i millet içün Daima milletin eyler irşad Hame lütfun edebilmez ta’dad Öyle bir Şah-ı Hamidül etvar Merhametpişe selimül efkâr altındaki David A. Hazan’ın makalesine yer verilmiştir. Bu makalenin hemen altında, Hayim Becerano tarafından kaleme alınan Hazan ailesinin aile ağacı hakkında bilgi mevcuttur. Sonra Pariente’nin makalesi ve Avraham Danon ile Yaakov Algranti tarafından yazılan şiirler basılmıştır. Ardından, Aron de Yosef Hazan’ın El Jurnalisto Judeo en Turkiya (Türkiye’de Yahudi Gazeteci) adlı makalesine yer verilmiştir. En son yayınlanan yazılar, sırasıyla, Hahambaşı Avraham Palaçi, İzmir Yahudi Cemaati Yönetimi ve Gabriel Arié tarafından kaleme alınan kutlama mesajlarıdır. Bu özel sayının en son sayfasında yer alan İbranice metin, Aron de Yosef Hazan için özel olarak düzenlenmiş bir övgü belgesidir. Metnin baş tarafında şu sözcükler yer almaktadır (Bkz. Belge 44): Dürüst hurma (ağacı) gibi çiçek açar, Lübnandaki sedir gibi (yükseklere) ulaşır Yaşlıların (baş) tacı torunlarıdır. Evlatların övüncü atalarıdır İşte (bunlar) Aharon’un onur ve övünçlü geçmişi678. Görmedi mislini devran kat’a Zatına dense feriştah ahıra Hikmet-i adlile mergub-ü zaman Fikr-i rasti ile Memduh-ü cihan Buldu lütfuyla şerf matbuat Yokdur eltafına hadd-ü gayat ‘Esperansa’ dahi lütfun tizkâr An İzmir /Kanunusani 1311 (Ocak/Şubat 1896)677 İlk makale, Aron de Yosef Hazan tarafında okuyuculara hitaben kaleme alınmıştır. Başlığı da, A los Lektores’tir (Okuyuculara). İkinci yazı ise Nesim Kardozo tarafından 29 Aralık 1895 tarihinde kaleme alınan, Vente i sinko Anyos-De la Komonidad İstrailit de İzmirna (Yirmibeş Yıl-İzmir Yahudi Cemaati Arasında) başlıklı, fotoğraflarla süslenmiş 32 sayfalık uzun bir makaledir. Sonra, Estudyo en- Sobre los Judeos de İzmirna ( İzmir Yahudileri Hakkında Araştırma) başlığı 677 SBA, La Buena Esperansa, Es la Okazion del Ventisinken Aniversario de su Fondasion (Kurulışunun Yirmibeşinci Yıldönümü Nedeniyle) Özel Sayı, 5656 (1896), 2. 163 678 SBA, La Buena Esperansa, Es la Okazion del Ventisinken Aniversario de su Fondasion (Kurulışunun Yirmibeşinci Yıldönümü Nedeniyle) Özel Sayı, 5656 (1896), son sayfa. 164 B- Risaleler Tanrı onların ömürnü uzun kılsın. Onların (zenginlerin) çoğu yabancı tebaalılar (Francos). Uzun yıllar boyunca biz eziyet gördük ve onlar bize saygı göstermediler… yoksul insan ya da orta sınıftan bir kişi onlara herhangi bir şekilde itaat etmeyi reddetti ki onlar (zenginler) anlamsız bir şekilde onu cemaatten tard ettiler ve onu otoritelere teslim ettiler. O tutuklandı hatta dövüldü. Onlar (zenginler) dini yasaya uymazlar. Zenginlerin bazısı Tora’ya dahi aykırı aykırı hareket ederek onu bozmaya çalıştı. Yoksullar, otoritenin tayin ettiği ödenmesi gereken vergiler altında, hastanın bakımı için gereken masraflar altında eziliyorlar. Cemaat ve kurumları, bütün giderleri karşılamakta. Onların davranışlarına tahammül etmekte. Çünkü bunun tek hayat biçimi olduğuna inanıyorlar; fakat biri bir başkasının yardımına ihtiyaç duysa, ikinci sıraya atılır…683 Şaavat Aniim 1847 tarihinde cemaat içi vergi yolsuzluklarını protesto amacıyla muhalifler tarafından basılan bildirinin adı, Şaavat Aniim’dir679 (Bkz. Belge 45). Yazanın adı meçhuldür. Yoksullar tarafından kaleme alındığı söylenmektedir. Raşi harfleriyle ve Ladino dilinde basılan bildiri, sekiz sayfadır. Bu bildirinin basılmasına yol açan olaylar zinciri, gabela adı verilen cemaat içi verginin tahakkukuna ilişkin adaletsizliklerin ortaya çıkışıyla başlamakta ve aşağıda kısaca izah edeceğimiz safhalardan geçerek devam etmektedir. Önceki bölümlerde, gabela sorunu hakkında bilgi verdiğimiz için, konuyu olabildiğince kısa izah edip bildirinin ayrıntılarına geçeceğiz. Gabela, et, şarap ve peynirden alınan cemaat vergisidir. Yoksulların isyan etmesine yol açan adaletsizlik, gabel tahakkukunda başlamaktadır. Toplam 25.000 arayot olan şarap gabelasının 20.000’i yoksullarca 5000’i zenginlerce ödenmektedir. Aynı durum et gabeli için de geçerlidir. Ayrıca Şohetim’e680 ödenen ücret 40.000 arayot, sadece yoksullardan tahsil edilmektedir. Böylece yoksul Yahudi, hem et vergisi hem de Şohet ücreti ile birlikte çift vergi kıskacına maruz bırakılmıştır. Buna karşın zengin sınıfa mensup olanlar, Şohet için tek bir kuruş dahi ödeme yapmamaktadır681. Şaavat Aniim hakkında oldukça ayrıntılı bir makale kaleme alan Levy, gabela sorununun, 1840 tarihinden önce başladığını işaret etmektedir. 19. yüzyıl, İzmir Yahudi Cemaati açısından zorlu bir dönem olarak tarihe geçmiştir. Dönemin zorluklarını ayrıntılı izah etmeyeceğiz. Fakat, bazı felaketlerin adlarını zikretmemek olanaksız. 18. yüzyıldan beri devam eden veba salgınları, 1830’lu yıllarda başlayan kolera salgınları ve 1841 tarihli büyük İzmir yangını, mevcut vergi adaletsizliğine karşı yükselen tepkinin şiddetini arttırmış olmalıdır. Çünkü sözünü ettiğimiz felaketlerin cemaat kasasına büyük bir yük getireceği aşikârdır. Cemaat yönetimine hakim olan grup, aynı zamanda yoksullarla gabela tahakkuku üzerine tartışan ve anlaşamayan zengin sınıf mensubudur. Bu sınıf, Frankos’tur682. Şaavat Aniim’in ilk sayfasında, cemaatin Tanzimatın ilânından önceki sosyoekonomik durumu şöyle açıklanmaktadır: Biz İsrail yoksulları, İzmir kentinde yaşıyoruz-Tanrı onu korusun, Kölelerin Efendisi-Bizim Efendimiz Hükümdar, Sultan Abdümecid Tanrı onun ömrünü uzun kılsun-zenginler tarafından sömürülen ve zulmedilenler- 1840 tarihinde, yoksullarla zenginler arasındaki gabela sorununa aracı tayin edilen, Rav Şlomo Hakim’dir. Onun aracılığı döneminde yoksullar, cemaat hesaplarının açılması talebinde bulunmuşlar; fakat reddedilmiştir. Böylece İzmir Yahudi Cemaati, birbirine muhalif iki farklı gruba ayrılmıştır. Bir yanda yoksullar; diğer yanda zengin Frankos ve iki grubun destekçileri…Anlaşmazlığın tırmandığı nokta, yoksulların koşer olmayan et yeme kararı almalarına sebep olmuştur. 1841 yangını sırasında İzmir Yahudi Mahallesi tamamen yok olmuştur. 1842 tarihinde, yangında mal varlığını kaybedenler arasında gabela tahakkukuna eşitlik getiren bir anlaşma yapılmıştır. Fakat ne yazık ki anlaşma, Frankos tarafından ihlâl etmiştir684. Şimdi yoksullar ve orta sınıf esnaf dürüst ve merhametli Hükümdarımızın-Tanrı onun ömrünü uzun kılsın-ilân ettiği reform fermanından (Tanzimat Fermanı) ‘cereme’ vergileri artık almayacak fakat her birey tarafından doğrudan hükümete ‘Punto’685 ve ‘Harac’ adlı vergiler ödenecektir...686. Yönetim Kurulu’nda yer alan yoksul sayısı azaltılmış; cemaat giderlerinin arttığını iddia eden zenginler, et gabelasının arttırılmasını talep etmiş; bütçede hesap açığı olmadığını ispat eden yoksullar gabelanın kaldırılmasını isterken, zenginler iddialarınaı kanıtlayacak destekçi arayışına girmişlerdir. 1846 tarihinde de, Rabbilerle onları gabela artışına muktedir kılacak bir anlaşma yapmışlardır. Yoksullar ve orta sınıftan olan esnaf, ...kalplerinin derininden yandılar 683 679 Anlamı, Yoksulların Feryadı’dır. Bu bildirinin tek nüshası Londra’da British Museum’da, fotokopisi, Kudüs Yad Ben Tsevi Enstitüsünde bulunmaktadır 680 Eti dini kurallara göre kesen. 681 Levy, 184-186. 682 1492/97 sürecinde İber Yarımadasından ayrıldıktan sonra, yeni Hristiyan kimliğini bir süre koruyarak ya da hemen Yahudiliğe geri dönerek birkaç nesil Avrupa’da kaldıktan sonra, İstanbul, Selanik ve İzmir gibi büyük ticaret (liman) kentlerine yerleşenlerdir. 165 Levy 1992, 184. 684 Kentte ard arda çıkan 1841 ve 1845 yangınları, İzmir Yahudi Cemaati’nin ekonomisini bozmuştu. A.Levy’e göre, Palaçi’nin bu dönemle ilgili verdiği cemaat borcu olan 500.000 arayot (Şaavat Aniim’de verilen bilgilerle de örtüşüyor) 1841 ve 1845 yangınlarının verdiği zararın giderlerinin bilânçosunu da de kapsıyor olsa gerek. Bkz. Levy, 194. 685 Bu sözcüğün birebir karşılığı ‘puan’dır. Tanzimat’ın ilk yıllarında kısa bir süre uygulanmıştır. Bkz. Levy 1992, 199. Dipnot 7. 686 Levy 1992, 185. 166 ve Ehal Hakodeş önünde, daha fazla zenginlerin kölesi olmayacaklarına onlardan ayrılıp İsrail’in Tanrısına hizmet edeceklerine yemin ettiler…687. 1847 tarihinde, Rav Hayim Palaçi Beit Din’in başkanıdır688 . Palaçi, Beit Din başkanlığının ona tanıdığı yetkileri kullanarak adaletsiz et gabelinin hükümsüz olduğunu ilân etmiş; ancak bu çabası, cemaatin zenginlerinin finansal konulardaki yetkilerini kısıtlamasından dolayı uygulanamamıştır. Gabela tahakkukundaki adaletsizliğin devamı nedeniyle olayların şiddeti artacaktır. Lehlerindeki gelişmenin kesintiye uğramasına içerleyen yoksul sınıf, hem Rav Palaçi’ye öfkelenerek Şaavat Aniim başlıklı bildiriyi basmış; hem gelişmelerden dolayı duydukları hoşnutsuzluğu Osmanlı yetkililerine aksettirmişlerdir689. Bu arada, İzmir Rabbileri de zıt görüşlü iki farklı gruba ayrılmıştır. Şaavat Aniim’in son sayfaları kötümserdir. Yoksullar arasında din değiştirenlerin sayısı oldukça fazladır. Hatta, İzmir Rabbilerine hukuki işlem yaptırmaktansa; Kadı Mahkemelerine başvurmayı tercih edeceklerini açıkça beyan edenler mevcuttur690. Şaavat Aniim, tıpkı süreli yayınlar gibi, Yahudi cemaatinin bir yansımasıdır. 19. yüzyılda İzmir’de meydana gelen felaketlerin ve önemli olayların profilini ve İzmir Yahudi Cemaati’ne ilişkin ayrıntıların panoramasını yansıtmaktadır. İçinde, cemaat içi sınıf kavgalarına, cemaatteki Francos hakimiyetine, İzmirli Rabbilerin adlarına, Rabbilerin toplumsal eğilimlerine, cemaat bütçesine ve gelir ve gider dağılımına ilişkin ayrıntılı bilgi mevcuttur. Bu yüzden Şaavat Aniim, 19. yüzyıla ait son derece önemli bir kaynaktır. Gabela sorunu, İzmir Yahudi Basını’nın gündemini yıllarca işgal etmiştir. Basın, yerel koşer et satışlarında dalgalanan fiyatlar, buna bağlı vergiler ve vergilerin yol açtığı çıkmazın kısır döngüsüne ilişkin pek çok haber yayınlamıştır. 1879 tarihinde La Buena Esperanza, gabela vergisinin kaldırılması kararından dolayı duyduğu hayal kırıklığını dile getirmektedir. Gerekçesi ise şudur. Bu karar, Şohetim’e fiyatları manipüle etme imkanı sağlayacaktır: Halkın avantajı nedir ve topluluğumuz bu ünlü ‘serbest bıçak’tan (politikasından) ne kazanıyor? Artık, ‘bedava bıçak’ yürürlüğe konduğuna göre, bu ünlü kasaplar eti istedikleri fiyattan satarak bütün bir topluluğu köleleştirecekler. Cemaat Konseyi bunun yerine orantılı bir gelir vergisine güvenirse, ‘okullar, Talmud Tora, Hastane olmayacak ve mezarlık bir taş yığınına dönüşecektir. . . . Maalesef kimse karşılıksız (para) vermiyor ve başka şekilde toplanması gerekiyor691. Sonraki yıllarda, diğer Ladino gazeteler de, yayınladıkları makaleler vasıtasıyla, La Buena Esperanza’nın fikirlerini ve iddialarını desteklemişlerdir. El Novelista, Una Kesha (Bir Şikayet) başlıklı yazısında, halkın hiçbir şekilde mağdur edilmediği bir sistem talep etmiş ve Şohetim’i halka zulmetmekle ve cemaat tarafından belirlenen fiyattan daha fazla ücret almakla itham etmiştir. 1896 tarihinde, İzmir Yahudi Basını tarafından bir skandal ortaya çıkarılmıştır. O yılın Şubat ayında, El Nuvelista’nın editörü Yaakov Algranti, cemaat yönetimini eleştiren sert ve ciddi bir makale kaleme almıştır. Rum cemaatinde okka başına on buçuk kuruş olan etin, neredeyse iki katına satılan koşer etten söz etmiştir. Algranti, kayda değer şekilde şişirilmiş fiyatın ardındaki sebepleri ortaya çıkarmaya çalışırken, cemaatin üç ileri gelenini, 4500 kuruş haksız kazanç elde etmek için ayrıntılı bir plan hazırlamakla suçlamıştır. Esasen gabela yolsuzluğu, ilk kez meydana gelen bir olay değildir. Buna karşın, ilk kez yolsuzluğa tepki verilmektedir. Alliance yetkilisi Gabriel Arié, İzmir Yahudi Cemaati’nin bir ihtilâle doğru sürüklendiği uyarısını yaparak; gazete haberinin herkesi alt üst ettiğinin altını çizmiştir. Hahambaşı Avraham Palaçi’nin tepkisi farklıdır: Algranti’nin aforoz edilmesini emretmiştir. Üstelik bu karar, hem İzmir’in tüm sinagoglarında duyurulmuş, hem tüm cemaat ileri gelenlerine iletilmiştir. Buna karşın, Arié’nin ifadesiyle, cemaatin zeki ve etkili (üyeleri) arasında yer alan herkes, Cemaat Konseyi’ne karşı Algranti’nin yanındadır... İşler kızışmış (ve) halkla onu yönetenler arasında bir düello başlamış gibi görünmektedir. Dünün bu meçhul gazetecisi birdenbire cemaatin idolü haline gelmiştir. Olay, Alliance’ın arabuluculuğuyla, aforozun kaldırılması ve et fiyatının düşürülmesini onaylayan bir uzlaşmayla kısa süreliğine çözülmüştür692. Ancak sorun 1899 tarihinde hala gündemdedir. La Buena Esperansa’da, 1899 tarihinde yayınlanan Simon ve Ruben arasındaki sohbet oldukça ilginçtir. Sohbet eden Simon ve Ruben, hayali şahsiyetlerdir. Konu ise gabela ve Şohetim’dir. Şohetim’in yüksek ücret talebi ve halkın bu yüksek ücretlerin altında ezilmesidir. S: Ama bu (dinî) hükümlere aykırıdır. 687 Levy 1992, 187. Levy, bu kararın Rabbi Rafael de Yosef Hazan’ın kaleme aldığı Tov ve Yaşar(İyi ve Doğru) adlı responsaya kaydedildiğini yazmaktadır. R: Yalvarırım yeter! Diğer zamanlarda kararlar alındı. Şimdi bizim halk fakirdir. Kendini korumuyorsa, başkalarına yardım etmek için ölmeli mi? 688 Beit Din, tıpkı Şeriat Mahkemeleri gibi yetki ve otoriteye sahip bir yüksek mahkemedir. Yahudi cemaatine ait sivil ve ticari davalara da bakmaktadır. Zaman zaman Yahudi olmayanlar da Yahudilerle aralarında oluşan sorunlar için bu kuruma başvurmuşlardır. Bkz. Galante, 1937, 17-19. 689 Meclis-i Valâ tarafından Aydın Vilayetine gönderilen, 25 Şaban 1264 (27 Temmuz 1848) tarihli belgede, uygulanması zenginler tarafından engellenen şurutnamenin ahkamının icrası Beit Din’den talep edilmektedir. BOA, MVL. 27-56, 25/Ş/1264 (24 Temmuz 1848). 690 167 Levy 1992, 191. 691 Danon 2020, 134. 692 Danon 2020, 135. 168 S: Bu yeni bir şey mi? Her zaman Şohetim olmuştur ve biz hiç şikayet etmedik. Şimdi ne değişti de bir seçim yapmalıyız? Bu iyi insanlarla kavga mı edelim? R: Bu kötülüğün oldukça eski olduğu doğru. Onlarla şimdi kavga çıkarırsak, bunun nedeni (durumun) kontrolden çıkmasıdır! Ne tercih edersin? Halkı sömürdüklerini, yılda yüz bin kuruştan fazlaya mal olduklarını, çatışma çıkardıklarını ve deyim yerindeyse topluluğu tutuşturduklarını? Şimdiye kadar buna müsamaha gösterdik ama artık onlarla hiçbir şey yapmak istemiyoruz!693. El Nuvelista, 1908 tarihinde gabelanın kaldırılması için ayrıntılı bir program yayınlamıştır. Ona göre, bu program uygulanırsa, kasapların kötü muamelesi veya et fiyatlarının yüksek olması sebebiyle Juderia’ya sırtını dönen halk (koşer eti almak için) geri dönecektir694. ‘Juderia’ya sırtını dönmek’ deyimiyle, uzun yıllardan beri halkın helâl kesim olmayan eti satın almayı tercih etmesi ifade edilmektedir. El Komersiyal, 1908 tarihinde, Cemaat Konseyi’nin iki üyesini, cemaat maliyesini istikrarsızlaştırmak için yasadışı bir şekilde bir ineği kesmekle suçlayarak sohbete dahil olmuştur: Yahudi halkı! Bu hain adamların şeytani planlarının gerçekleşmesine izin vermeyin... Konseyimiz güçlü olmalı, iradesini nasıl dayatacağını bilmeli; aksi halde düzensizlik her zaman hüküm sürecektir695. El Pregonero, 1914 tarihinde, büyüyen bütçe açığının Cemaat Konseyini alternatifsiz bıraktığını savunarak, gabela’nın yakın zamanda eski durumuna getirilmesi gerektiğini savunmuştur: Tek gelirimiz etten geliyor ve bu gelir azalırsa cemaatimiz var olamaz696. Yukarıda, 1914 tarihine değin, İzmir Yahudi gazetelerinde yer alan gabela, koşer et ve Şohetim hakkında kaleme alınan makalelerden örnekler verdik. Amacımız, bir yandan 1847 tarihinde basılan Şaavat Aniim adlı bildiride dile getirilen vergi adaletsizliğinin ciddiyetini vurgulamaktır. Nitekim, vergi adaletsizliği, yaklaşık yüz yıl kadar gündemde yerini korumuştur. Öte yandan, İzmir’de yayımlanan Yahudi gazetelerinin toplumsal olaylara olan duyarlılığının ve toplumsal olaylar esnasında, toplumu yönlendirme konusundaki etkinliğinin altını çizmek istedik. Gerçekten de basın, toplumun nabzını tutmaktadır. Hatta onun nabzıdır. 693 Danon 2020, 3-4. Un poko de Aktualidad—Siempre los Shohatim (Biraz Güncel-Her zaman Şohetim), La Buena Esperanza, May 5, 1899, 1. 169 694 Danon 2020, 135. 695 Danon 2020, 135. 696 Danon 2020, 135. 170 BÖLÜM 8 YAHUDİ GAZETE SAHİPLERİ VE GAZETECİLER YAHUDİ GAZETE SAHİPLERİ VE GAZETECİLER Kanımızca, İzmir Basınına dahil Yahudi gazetecileri iki farklı gruba ayırarak değerlendirmek gereklidir. Gazete sahipleri ve İzmir’in Osmanlı Basınına yazı yazan amatör ve profesyonel gazeteciler. Kitabımızın konusu, İzmir’de Türkçe, İbranice, Ladino ve Fransızca yayımlanan Yahudi gazeteleridir. Bu yüzden, bu bölümde sadece İzmir Yahudi gazetelerinin sahiplerini ve editörlerini ele almayı uygun bulduk. Başta Avram Galante olmak üzere, listemize dahil etmediğimiz gazetecilere ve yazarlara ilişkin başlı başına özel bir çalışmanın yapılmasının gerekli olduğu kanaatindeyiz. Ayrıca, İzmir’in Türkçe basınına yazan Selim Mizrahi697, Nesim Mazliyah698, Hizkiya Franko ve Gad Franko’nun699 makalelerine ilişkin bilgi aktarımı yapılmalı ve bu makalelerin analizine önem verilmelidir. Çünkü sadece İzmir Yahudi Basını değil; aynı zamada Köylü, Hizmet, İttihad ve Ahenk gazetelerinde makaleleri yayınlanan Yahudi gazeteciler tarafından yapılan analizler, İzmir Yahudi Cemaati’nin siyasi, ekonomik ve kültürel eğilimlerine ilişkin değerli bilgiler içermektedir. Bu bölümde, haklarında kısaca bilgi vereceğimiz İzmirli Yahudi gazeteciler, kentin entelektüel ve seçkin ailelerine mensuptur. Haklarında doğru ve objektif bir değerlendrme yapma adına, onlar tarafından kaleme alınan makaleleri, tarihi bir periyoda göre tasnif edip değerlendirdik. Kentin ilk Yahudi gazetecileri olan Uziel ve Hazan, dindar seçkinler olarak tanımlanmaktadır. Dolayısıyla ilk yıllarda kaleme alınan makalelerin büyük bir çoğunluğu, dini bir bakış açısına sahiptir. Zaman içinde, İzmir Yahudi Basınında, genel bir eğilim olan dindar seçkin çizgisinden kopuşu çağrıştıran bazı makalelere rastlamak mümkündür. Fakat Yahudi gazetecilerin istikrarlı olduğunu ve asla çizgi değiştirmediklerini özellikle vutgulamak isteriz. Bu yüzden de seküler gazeteciler grubuna dahil edilmemişlerdir. Nihayetinde, Uziel ve Hazan dahil Yahudi gazetecilerin tümü, her iki sistemden de eğitim almışlardır. Aralarında, hem geleneksel eğitim veren Talmud Torada hem Batılı tarzda eğitim veren Alliance okullarında okuyanlar vardır. Ya da sadece Alliance eğitim sisteminden yararlanıp; bu okullarda, Fransız dili ve bilgisiyle belirlenen Batılı tipi eğitim yanında; Yahudiliğe ilişkin değerlerin tümünü öğrenmişlerdir. Öte yandan, Yahudi gazetecilerin tümü, kariyerine erken yaşta başlayan ve uzun yıllar mesleğinin peşinde koşan gençlerdir. Gazeteciliğin sağladığı önemsiz gelir nedeniyle kendilerini profesyonel gazetecilikle sınırlamamışlardır700. Ayrıca, amatör gazeteci 171 697 Bora 1995a, 133-135. 698 Bora 1995a, 194. 699 Bora 1995a, 192. 209-210. 700 Levy 2001, 18. 172 olup, başka işlerle geçimini sağlayan muhabirler de mevcuttur. Başka işler arasında en ön sırada yer alan öğretmenliktir. Sadece yerel Yahudi okullarında değil, aynı zamanda devlet okullarında ve tüm Alliance okul ağında öğretmen ve okul müfettişi olarak istihdam edilmişlerdir. Dolayısıyla, Osmanlı sınırları dahilinde, okullar arası yatay geçiş yaptıklarını ve bu sayede kent değiştirdiklerini de ilave etmek gerekir701. Gazetecilikle yakından bağlantılı bir diğer meslek dalı, matbaacılıktır. Kendi dergilerini ya da gazetelerini yayınlamaya talip olan matbaa sahiplerine ilişkin pek çok örnek bulunmaktadır702. Ya da bunun tam tersi geçerlidir. Bir derginin veya gazetenin yayıncısı, matbaa kurmak için Dahiliye Nezaretine başvuruda bulunmaktadır703. İzmirli Yahudi gazetecilere ilişkin son tespitimiz şöyledir. Gazetecilerin hemen hemen tümü İtalya ile özellikle de Livorno ile ilişkilidir. Ya ailesi ya da kendisi İtalya göçmenidir. Dolayısıyla o da İtalya tabiyetindedir. Ya da İzmir doğumludur. Fakat genç yaşlardan itibaren uzun yıllar İtalya’da kalmıştır. A- Yaakov Algranti 1889 tarihinden itibaren El Nuvelista gazetesini yayımlamaya başlamıştır. Zaman zaman, La Buena Esperansa gazetesine şiir ve makale veren aktif bir yazar ve gazetecidir. Mücadeleci bir kişiliğe sahip olarak tasvir edilen Yaakov Algranti, Batı kültürünün kapılarının açılmasını sağlayarak, İzmirli dindaşlarının evrimini sağlamak amacında olduğunu ifade etmektedir. Meslektaşı Aron de Yosef Hazan ile birlikte, İzmirli Yahudilerin eski yaşam tarzını biçimlendirerek güncel hale getirip olgunlaştırmak uğruna verdiği çabanın, bağnaz Rabbilerin tepkisini çekmesi ve herem tehdidiyle karşılaşması doğaldır704. 1922 tarihinde Paris’e göç eden Algranti, birkaç yıl sonra burada vefat etmiştir705. B- Behor Alexandre Benghiat 1862 tarihinde İzmir’de doğan Alexandre (Behor) Benghiat (1862–1923)706, sadece bir gazeteci değil aynı zamanda, başarılı bir editör, amatör bir oyuncu, oldukça faal bir yazar, şair ve çevirmendir. Asıl adı, Efraim ve Sultana’nın oğlu Gavriel Benghiat’tır. İzmir’de önce anılarında anlattığı bir meldarda, sonra da Alliance okulunda eğitim görmüştür. Eşi Graziella da bir Alliance okulu mezunu olmalıdır. Çünkü Frankofon bir Sefarad gazetesinin editörlüğünü yapmıştır. Küçük erkek kardeşi Moiz, hem gazeteci hem Alliance öğretmenidir. Benghiat, gazetecilik kariyerinin bir evresinde, İbranice olan adını (Behor), Avrupalı Alexandre olarak değiştirmiştir707. Bu tutumu, bazı meslektaşlarının eleştirilerine yol açacaktır708. Benghiat, 1884 tarihinde La Verdad/Emet gazetesini kurmuştur. Ayrıca bu sıralarda La Buena Esperansa ve El Telegrafo gazeteleriyle çalışmaktadır. 1900’ lü yılların başlarında, Selanik’te yayımlanan La Epoka709 ve Le Journal de Salonique gazetelerine; daha sonra da, kardeşinin Kahire’de yayımlanan gazetesi, La Luz’a710(1907-?) ve eşi Graziella’nın gazetesi olan Les Annales’e makaleler 704 Rachel Saba-Wolfe’den aktan Güleryüz 2015, 138. 705 Güleryüz 2015, 138. 706 İbn Giat Ailesi İspanya kökenlidir. Bu ülkeden sürüldükten sonra 40 yıl kadar Kahire’de yaşamıştır. Ailenin bir kısmı Anadolu’ya göç etmiş; Arapça olan İbn Giat adını, İbranice Ben Ghiat olarak değiştirmiştir. Muhtemelen 16. yüzyılda, Selanik, Rodos, İstanbul ve diğer kentlerin İspanya sürgünlerinin torunlarıyla birlikte İzmir’e yerleşmiştir. Bkz. https://benghiat.org/benghiat-smyrne.html 173 707 1884 tarihinde, hala Behor adını kullanmaktadır. Bkz. Borovaya 2012, 142. 701 Avram Galante örnek verilebilir. 708 Borovaya 2012, 142. 702 Ga Franko ve Hizkiya Franko örnek verilebilir. 709 Çağ. 703 Levy 2001, 19. 710 Işık. 174 yazmıştır711. Benghiat’ın tanınmasını ve adının hafızalara yerleşmesini sağlayan iki önemli faaliyeti zikredilmeye değer. Bunlardan ilki, El Meserret gazetesidir. Bu gazetenin genel yayın yönetmeni olarak tanınmakta ve hatırlanmaktadır. İkincisi ise yazınsal sanatlara ilgisi ve bu sanatlardaki başarısıdır. Onun eserleri pek çok araştırmacının dikkatini çekmiş ve hakkında bilimsel makaleler ve kitap bölümleri yazılmıştır. Ayrıca bu konuda, Amelia Barquín López (1997) ve Sandy Bennet712 tarafından hazırlanan iki doktora tezi mevcuttur713. El Meserret, ilk yayımlandığı tarihten itibaren, politik olmaktan çok edebi ve eğlenceli olacağını taahhüt etmiştir. Amacını ise şu şekilde ilân etmiştir: Kâr elde etmekten ziyade eğitime katkıda bulunmak... Bu yüzden El Meserret, şiire ve tefrika romanlara bolca yer vermiş hatta okuyucuları için edebi yarışmalar düzenlemiştir. Farklı zamanlarda yayımlanan dört eki ise tamamen yazınsal ve görsel sanatlara dair konulara yer vermektedir714. Benghiat, El Meserret ve eklerinde yayınlamak üzere, Avrupa klasiklerini tercüme ederek uyarlamalar yapmıştır. Bunları önce tefrika olarak yayınlamış, sonra çok düşük bir fiyata satılan küçük kitaplara dönüştürmüştür. Uyarlamaları arasında Jonathan Swift, Harriet Beecher Stowe, Daniel Defoe, Abbé Prévost, Victor Hugo ve Dumas père’nin eserleri mevcuttur. Ayrıca, çağdaş hikayelerden örneklere de rastlanmaktadır. 1902 ile 1914 tarihleri arasında, yayıncısı Şlomo İsrael Şerezli tarafından elli farklı uyarlama öyküsünün basıldığına inanılmaktadır715. Aynı zamanda yoksul ve eğitimsiz kitlelere yönelik bir gazete olan El Meserret’in, nüfusun geri kalmış grupları arasında okuma zevkinin yayılmasına büyük katkısı olmuştur. Sade bir dil kullanan bu gazete, çok sevilmiştir716. Yahudileri Yahudi meselelerinde eğitme arzusuyla motive eden mükemmel bir eğitimci olarak kendini tanımlayan Benghiat, bu konuda büyük mali fedakârlıklardan da kaçınmamıştır. Kitapların kolay erişimini sağlamak amacıyla, düşük fiyatla piyasaya süren Benghiat, eleştirilmektedir. Hikaye ve roman yazarları, eserlerinin ödünç verilmesine dahi muhalefet etmektedir. Şlomo Elyezer Ben-Sandji’nin yayınladığı seri romanın önsözünde yer alan öfke dolu uyarı oldukça aydınlatıcıdır: Yani, anlıyorsunuz, sevgili okuyucular, bunu sadece keyf için yazmadım. Amacım, sadece halkı memnun etmek değil. Aynı zamanda kendi midemi ve aile üyelerimin midesini memnun etmek arzusundayım. Bu kitabı birbirinize ödünç vererek zarar vereceksiniz: ne ben kâr edeceğim, ne de kütüphanelerinizde böylesine büyük bir 175 eğlence baki kalacak717. Benghiat, tercümesini ve uyarlamasını yapacağı eserleri seçmek için, Alliance okullarının okuma listelerini ve kütüphanelerini kullanmıştır. Hatta, Fransız süreli yayınlarından da faydalanmıştır. El Meserret’in 1914 tarihinde yayınlanan Pesah sayısında da, tercüme edilmesi gerektiğini düşündüğü yirmi iki yabancı eserin adını içeren bir liste basmıştır. Liste, baba Dumas’ın ve Dumas kardeşlerin romanlarını, Sue’nun Les mystères de Paris’ini, Hugo’nun Les Misérables’ını, Defoe’nun Robinson Crusoe’sunu, Swift’in Gulliver’s Travels’ını, Bernardin’in Paul et Virginie’sini, Fénelon’un Les aventures de Télémaque’ını ve diğer pek çok eseri kapsamaktadır718. Eserlerin uyarlanması esnasında, Osmanlı sansürü ile toplumun ahlak kuralları dikkate alınmıştır719. Benghiat, Paul ve Virginie’in uyarlamasını yaparken, Virginie’in olağanüstü iffetini öven oldukça uzun bir ekleme yapmıştır720. Verdi’nin Rigoletto librettosunun uyarlamasında, Rigoletto ve kızının ahlaksız davranışını, oyuna kendisinin dahil ettiği Sefarad Yahudisinin (Isak Pinto ve kızı Rachel) doğru davranışıyla karşılaştırmıştır. Böylece, kadın ve çocukların masumiyeti gerektiği gibi korunmuştur. Diğer yazarlar da, uyarlamalar esnasında, Benghiat gibi değişiklik ya da eklemeler vasıtasıyla toplumsal ahlakı rencide etmemeye özen gösterdikleri bilinmektedir. Hatta evlilik dışı ilişkiler konusundan kaçınmaları mümkün olmadığı zaman, Yahudi olmayan muadilinin rastgele cinsel ilişkiye girmesine meydan okuyan dindar bir Yahudi kadını orijinal hikayeye eklemeyi uygun bularak, o eseri eğitim amaçlı kullanmışlardır721. Hatta, oyuncu olarak dahil olduğu, 1900 ile 1903 tarihleri arasında El Tresoro de Yeruşalayim’de yayınlanan küçük kostümlü komediler de yazmıştır722. Benghiat, 1917 tarihinde Balfour Deklarasyonu’nun ilanından sonra, Filistin’i ziyaret etmiştir. O zamanlar bu topraklar, İngiltere himayesindedir. Bu ziyaretten sonra, açıkça Siyonist kampa katılmış ve 1919 ile 1922 tarihleri arasında hareketi desteklemiştir. 1919 tarihli El Meserret gazetesinde, İzmir’de bir kahvehanede Hatikva’nın çalındığını ve Ladino versiyonunun ayakta söylendiği haberini yayınlamış; Filistin’de barış ve refah beklentisiyle ilgili büyük umutlarını dile getirmiştir. 717 Borovaya 2012, 143. 718 Borovaya 2012, 143. 711 Borovaya 2012, 142. 712 Bennet, doktorasını, 1999 tarihinde yayınlanan bir makalede özetlemiştir. 713 Bunis 2021, 367. 720 Borovaya 2012, 151. 714 Borovaya 2012, 142. 721 Borovaya 2012, 152. 715 Borovaya 2012, 142-143. 722 http://www.proyectos.cchs.csic.es/sefardiweb/node/51 716 Galante’den aktaran Borovaya 2012, 142. 719 Dahiliye Nezareti, sadece basına sansür uygulamakla yetinmemekte; aynı zamada, gazetelerde yayınlanan tefrika aşk romanlarına ve bu romanlarda kullanılan sözcüklere ilişkin kısıtlamalar getirmektedir. Bkz. BOA, DH. MKT. 994/16. 176 İzmir’in Yunan işgalinden kurtulmasından sonra, gazetecilikten emekli olmuştur. Ömrünün sonlarına doğru, El Meseret’i tekrar yayınlamak istemiş; ancak ölümüne yol açan hastalık onun yaşamına ve Ladino edebiyatı kariyerine son vermiştir723. Ölüm tarihine ilişkin farklı görüşler mevcuttur. Kudüs Doar HaYom (Günlük Gönderi) gazetesinin 30 Ekim 1923 tarihli sayısına göre, Alexandre Benghiat, 29 Tişri 5684 (9 Ekim 1923) tarihinde, 60 yaşındayken İzmir›de vefat etmiştir724. Düzinelerce makale, hikaye ve roman kaleme alan Benghiat, yosulluk içinde vefat etmiştir. Mezar taşı yaptıracak bir yakınının olmadığı da aşikardır. Çünkü 11 Kasım 1925 tarihinde, İzmir Yahudi Cemaati tarafından Alexandre Benghiat için ücretsiz bir mezar taşı temin edilmesine oybirliğiyle karar verilmiştir725. Öte yandan elimizde, Benghiat Ailesi’nin soyağcı ile ilgili hazırlanan elektronik sitede paylaşılan bir fotoğraf mevcuttur (Bkz. Fotoğraf 7)726. Bu fotoğraf İzmir’deki Yahudi mezarlığında, aile üyelerinden biri defnedilirken çekilmiştir. Fotoğraf altında ne tarih, ne mezarlık adı mevcuttur. Sadece İzmir yazılıdır Giysiler, fotoğrafın tahminen, 19. yüzyılın sonları ile 20. yüzyılın başları arasındaki bir tarihte çekildiği izlenimini vermektedir. Fotoğrafın sol arka cephesinde yer alan selvi benzeri uzantılar ve konut benzeri yapılar, mezarlığın, Bahribaba (Maşatlık) olması ihtimalini akla getirmektedir. Çünkü sol arka cephede Ulu Mezarlık adı verilen büyük Müslüman mezarlığının varlığı bilinmektedir. Öte yandan, sözünü ettiğimiz zaman sürecinde Gürçeşme (Kançeşme) bölgesinde yapılaşma yoktur. Buna karşın, Bahribaba Mezarlığı ile Ulu Mezarlık arasında yer alan arazi üzerine Müslüman göçmenler için konutlar inşa edilmiştir. Dolayısıyla bu fotoğrafın, İzmir Bahribaba (Maşatlık) fotoğrafı olması muhtemeldir. Sadece Benghiat ailesinin hangi mensubunun cenaze töreni olduğu meçhuldür. Bugün her yazarın, akademisyenin ve gazetecinin örnek alması gereken Benghiat’ın, 1900 tarihinde kaleme aldığı yemin niteliğindeki sözleriyle bu bölümü kapatalım: La misión de un djornalista es komo akea de un mora lista. Yo provaré de no alesharme del kamino derecho i el avenir mostrará si yo supi mantener mi prometa o no (Bir gazetecinin misyonu, bir ahlakçınınki gibidir. Doğru yoldan ayrılmamaya çalışacağım ve sözümü tutup tutamayacağımı zaman gösterecek)727. C- Gad Franko 1880 tarihinde Milas’ta doğan Gad Franko (Bkz. Fotoğraf 4), Şumla ve Çanakkale Hahambaşısı Hayim Franko’nun üç oğlunun en büyüğüdür. İlk eğitimini Milas’ta, orta eğitimini Rodos’ta tamamlamıştır. Rodos’tan Milas’a döndüğü 1901-1902 yıllarından itibaren bir süre, kentteki Hamidiye Musevi Mektebi’nde, Fransızca ve Matematik öğretmeni olarak görev yapmıştır728. 1902 tarihinde İzmir’e yerleşmiş; kuzeni Hizkiya Franko ile birlikte, Le Nouvelliste/El Nuvalista gazetesini kiralamış; Frankos Matbaası unvanıyla bir matbaa kurmuştur729. Kiralama süresinin sona erdiği 1906 tarihinden sonra gazetecilik faaliyetiyle ilgisini kesmemiş; El Komersiyal gazetesini resmi izin alarak yayımlamaya başlamıştır. Bu arada, İstanbul Darülfünün Hukuk Mektebi sınavlarına girmiş; mezun olduktan sonra İzmir’de avukat olarak çalışmaya başlamıştır. 1910 tarihinde, Muallimlere İrfan ve Terbiye ve Yunan-ı Kadimde Terbiye Nazariyeleri; 1911 tarihinde, Tetebbüat İlm-i Terbiye ve İlm-i Ahval adlı eserleri basılmıştır. 1913 tarihinde ise, Jean Jacques Rousseau’nun çok beğendiği Emile adlı romanını Jan Jak Russo’nun Terbiye Nazariyeleri başlığıyla Türkçeye çevirmiştir. Jean Jacques Rousseau’ya o denli hayrandır ki, 1913 tarihinde doğan oğluna da Emil adını vermiştir730. İlk ikisi Osmanlıca, diğer ikisi Türkçe Latin harflerle basılmış 4 ciltlik Kanun-u Medeni Rehberi, Hukuk Bilgileri Mecmuası’nda yayınlanmış; Paranın İstikrarı ve Merkez Bankası adlı eserleri 1931 tarihinde; Eski Yunan Terbiye Nazariyeleri 1941 tarihinde basılmıştır731. İkinci Meşrutiyet döneminde, İzmir Yahudi Cemaati Meclis-i Umumi üyeliği, cemaat başkanlığı ve Hilâl Ahmer Derneği İzmir Şubesi kurucu üyeliği yapan Gad Franko’nun, Siyonizm’e ve Jön Türkler’e ilişkin düşüncelerini, kaleme aldığı makalelerden izlemek mümkündür. Nitekim İkinci Meşrutiyet döneminde Hizmet ve Ahenk gazetelerine yazan Gad Franko’nun Türkçe makalelerinin içeriğini, Osmanlı Birliği, Yahudilerin Osmanlılaşması -Türkleşmesi fikri ve Siyonizm karşıtlığı oluşturmaktadır: ... Kemal-i meserret ve bahtiyâri ile telakki ve müşahede ettiğimiz bir cihet varsa gerek muhalifler gerek hükümet namına beyanatta bulunmuş olan Sadrazam Paşa, gerekse meclisin efkâr-ı umumiyesi Osmanlı Musevilerinin bu hayal-i ham peşinde dolaşmadıklarını kabul etmişler, Osmanlı Musevilerinin hamiyyet-i vataniyelerinin her 177 723 Bunis 2021, 382. 724 Bunis 2021, 381. 728 Benbanaste 1988, 280. Güleryüz 2015, 154. 725 https://benghiat.org/benghiat-smyrne.html 729 İlgili bilgi, El Nuvelista gazetesi ve matbaalar bölümlerinde mevcuttur. 726 https://benghiat.org/benghiat-smyrne.html 730 Güleryüz 2015, 155. 727 Bunis 2021, 382. 731 Güleryüz 2015, 156. 178 şüpheden vareste ve her ihtimâl-i inzivalin fevkinde olduğunu kani görünmüşlerdir. Zira biz Museviler için, Osmanlı hissiyatımızda zerre kadar bir gubar-ı tereddüt bulunmasını görmek kadar mucib-i bedbahti add edecek bir hal tasavvur edilemez. Her ne kadar Siyonizm kelimesi bir müddetten beri arada bir Osmanlı matbuatında tesadüf ediliyorsa da Musevi matbuatında bu babda fevkalâde ciddi ve hararetli münâkaşat ve mücadelâtı kalemiyye cereyan eylemektedir. Zira Siyonistler, yani ecnebi Musevilerinden müteşekkil cemiyet-i kalile, Meşrutiyet-i idarenin bahşeylediği hürriyet-i kelâm ve matbuattan istifade ederek Dersaadette Fransızca ve Musevice gazeteler tesis ve birçok paralar sarfıyla idarelerini temin eylemektedir. Bununla takip eyledikleri hatt-ı Iıarekât, fikr- i çakiranemce fevkalade muzır olan nazariyelerini Museviler beyninde neşrettirmektir... Barosu’na kaydını yaptırmıştır. Développementns Constitutionels en Turquie (Türkiye’de Anayasal Gelişmeler) başlıklı doktora tezini Paris’te Sorbonne Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nde savunarak Doktor unvanını almıştır733. 1923 tarihinde, İstanbul’da hukuk bürosu açmış ve Avukat Salamon Adato ve Avukat Henri Geron ile birlikte çalışmaya başlamıştır. Varlık Vergisi Kanunu çerçevesinde üzerine tahakkuk ettirilen vergiyi, tüm menkul ve gayrimenkullerinin satışına rağmen ödeyemediği için, Aşkale’ye sürülmüştür. Orada hayatta kalmayı başaran Franko, İstanbul’a geri döndüğü zaman küçük bir yazıhane açarak Avukatlık mesleğine devam etmiştir. Hükümetin manevi şahsiyeti aleyhinde tecavüzkâr mahiyette sözler sarf ettiği iddiasıyla İstanbul Barosu’nun disiplin cezası talebi reddedilmesi dahi, kırgınlığını gidermemiştir. 2 Ekim 1948 tarihinde, İstanbul Üniversitesi Konferans Salonu’nda düzenlenen, Milli Eğitim Bakanı Tahsin Banguoğlu’nun da yer aldığı törende, yarım asrı dolduran Türk Yazarlar arasında Gad Franko da hazır bulunmuştur. 1911 tarihinde, El Tiempo gazetesinin yazı işleri müdürü David Fresko’nun kızı Elise ile evlenen Gad Franko, 12 Ağustos 1954 tarihinde vefat etmiştir734. Türkiyedeki Museviler kadar mesut bir unsur mutasavver değildir. En acı, en muzlim dakikalarında necip Osmanlı milleti agūş-u şefkat ve uhuvveti kendilerine karşı açmış, hiçbir tarafta rahat yüzü görmemişken şu bereketli memlekette kendileri beşeriyetin daire-yi ailesine girmiş bulundular. Şimdi de feyz-i hürriyet ve Meşrutiyetten, diğer efrad-ı millet derecesinde müstefid ve mütena’im olmaktayız. O halde ‘Milliyetimiz Osmanlılıktır’. Osmanlı milletinin azasından, efradındanız. Gayeyi milliyemiz yalnız birdir: Osmanlı namının iğlayı nam ve şerefidir. Bundan başka gayeyi milliye bizim için mutasavver değildir. Başka gayeyi milliye takip etmek, nazarımızda nimet naşinas hakttr. Hiç nankör olmayan ve olmak istemeyen Museviler, bu nimet naşinaslıkta hiçbir vakit bulunmazlar.... .....Siyonizm milletimiz için bir tehlike teşkil etmez, zira bu meslek cinnete, budalalığa istinad etmişdir. Zaten bu zümreyi kalilenin en büyük düşmanları, adüv-ü ekberleri bütün Musevilerdir. Eğer bunca sademata karşı hala zail ve nabedid olmamış ise, hala sarf edecek paraları ve o paraya iltifat ederek kanaat-ı vicdaniyeleri aleyhine hareket edecek adamlar bulunmasından ileri gelmiştir. Bu adamların etdikleri vaadler ne kadar boş olduğunu görenler para vermemeye başladılar mı bütün bu kağıttan mamul binalar bir nefha-i ba ‘d ile çöküp gidecektir...732. 1920 tarihinde, ailesiyle birlikte İstanbul’a yerleşen Gad Franko, burada, İstanbul 733 Güleryüz 2015, 156. Ayrıca ayrıntılı bilgi için bkz. Rıfat N. Bali, Unutulmuş Bir Fikir Adamı ve Hukuk Âlimi Milaslı Gad Franko, Libra Kitapçılık ve Yayıncılık Ltd. Şti., İstanbul 2013. 734 732 179 Ahenk, ‘Siyonizm Budalalığı’, 20 Şubat 1326. Bora 1995, 209-210. Güleryüz 2015, 156. 180 D- Hizkiya M. Franko E- Aron de Yosef Hazan Rabbi Moiz Franko’nun en küçük oğlu olan Hizkiya M. Franko (Bkz. Fotoğraf 6), 1875 tarihinde Rodos’ta 735 doğmuştur736. Öğrenimini Milas’taki Talmud Tora (ilk) ve Rüştiye’de (orta) tamamladıktan sonra, Milas Talmud Tora’da, Türkçe ve Fransızca öğretmenliği yapmıştır. Bu arada, İstanbul’da yayımlanan El Tiempo ve El Telegrafo gazetelerinde makaleleri yayınlanmaya başlamıştır. 1902 tarihinde gazetecilik ve ticareti bir arada yürütmek amacıyla İzmir’e yerleşmiştir. Rüştiye sonrası eğitimine sağlık ve maddi sorunlar sebebiyle devam edememiştir. Kuzeni Gad Franko ile birlikte gazetecilik ve matbaacılık yapan Hizkiya Franko737, 1911 tarihinde, El Komersiyal gazetesi kapandığı zaman, yepyeni bir ticarethanenin kuruluşunu gerçekleştirmiştir738. Bu arada aynı tarihte İzmir Yahudi Cemaati Meclis-i Umumi üyesi, 1912 tarihinde başkanı olmuştur. 1918 tarihinde Rodos’a gitmiştir. 1924 tarihinde İtalyan vatandaşlığına geçmiştir. 1925 ile 1936 tarihleri arasında Rodos Musevi Cemaati’nin başkanlığını yapmıştır. Rodos’ta Türkçe basılan Selâm gazetesini ve sorumlu müdürü olarak göründüğü Latin harfleriyle Ladino basılan Buletino Mensual de la Comundidad Israelita adlı cemaat haberleri bültenini yayınlamıştır. 1934 tarihinde El Boletin Organo Mensual de la Comunidad Israelita adlı dergiyi yayınlamaya başlamıştır. Fakat bu derginin ömrü, sadece üç yıl sürmüştür739. 1944 tarihinde Kos adasına gitmiş, oradan Filistin’e geçmiştir. 1906 tarihinde İzmir’de Sol Elhadef ile evlenen Hizkiya Franko’nun ikisi kız, altı çocuğu vardır. 1953 (ya da 1954) tarihinde Salisbury’de (Zimbabve) vefat etmiştir740. Yosef Rafael Hazan741 ile Zimbul (Violette Jacinthe) Pardo’nun ikinci oğlu olarak 1848 tarihinde İzmir’de doğmuştur. İlk geleneksel dini eğitiminden sonra Türkçe, İtalyanca ve Fransızca’nın öğretildiği Jak Mizrahi’nin okuluna devam etmiştir. Bu arada, Türkçesini ilerletmeye özen göstermiştir. Bu sayede, ileride, hem Alliance hem Talmud Tora okullarında Türkçe öğretmenliği yapacaktır742. Hoca Hazan olarak da tanınan Aron de Yosef Hazan, yardımsever kişiliğinden dolayı, Lev Tov743lakabıyla anılmıştır744. İtalyan uyrukludur. Dante Alighieri adlı derneği kurmuş; İtalya Konsolosluğunda tercüman olarak görev yapmıştır. 1907 tarihinde Alliance eski müdürünün cenazesi sırasında, Fransız dilinin kullanımına önem vermesine rağmen, söylevini İtalyanca dilinde vermiştir. (Pontremoli) Söylevi başlığını attığı defterin kapağında, Discorso defunto P….745(Merhum P….. Söylevi) açıklaması yer almaktadır. Trablusgarp Savaşı sırasında, diğer İtalyan uyruklularla birlikte sınırdışı edilen Hazan, ancak savaş sona erdikten sonra geri dönebilmiştir746. Aron de Yosef Hazan, basının eğitim fonksiyonunun bilincindedir. 1871 tarihinde henüz 23 yaşındayken, Esperansa gazetesini yayımlamaya başlamıştır. Sonra adı, La Buena Esperansa olarak değiştirilen gazete, 41 yıl boyunca İzmir Yahudi Cemaati’ne hizmet etmiştir. Babasını herem’in747 eşiğine götüren Kızlar Okulu projesini ele alan Hazan, sahneye koyduğu tiyatro eserlerinden elde ettiği fonlarla ilk İzmir Yahudi Kız Okulu’nun açılışına katkıda bulunmuştur. O sırada, 25 yaşındadır. 1878 tarihinde, arkadaşı Bohor Danon ile birlikte, dul, yetim, fakir ve yaşlılara yardımı ve de özellikle dilenciliği önlemeyi amaçlayan Ozer Dalim’i kurmuştur748. Yardım derneği, 1903 tarihinden itibaren La Buena Veluntad 749 kadınlar kolunun da desteğiyle, başarılı sonuçlar elde etmeye başlamıştır. Hazan’ın hayata geçirdiği başlıca toplumsal projeler, Mahazike Aniim 750(1880), Türkçe lisanının 741 Ayrıntılı bilgi için bkz. Hazan 1999, 46. 742 Hazan 1999, 78. 82-83. 743 İyi Kalpli. 744 Bilgi için bkz. Hazan 1999, 74. 745 Pontremoli. 735 Güleryüz’ün David Bunis’ten aktardığına göre, Hizkiya Franko’nun doğum yeri, Rodos’tur. Galante’de bu bilgi mevcut değildir. Bkz. Güleryüz 2015, 157, Dipnot 449. 181 736 Galante 1986, 133. 746 Nahum 2000, 161. 737 Konuya ilişkin ayrıntılı bilgi, matbaalar, El Nuvelista ve El Komersiyal gazeteleri bölümlerinde mevcuttur. 747 Ayrıca, olaya ilişkin bilgi için bkz. Hazan 1999, 46. 738 Güleryüz 2015, 157. 748 Ozer Dalim hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Bora 1995b, 10-16. 739 David Bunis’ten nakleden, Güleryüz 2015, 157-158. 749 İyi Niyet. 740 Güleryüz 157-159. 750 Yoksullarla Dayanışma Derneği. 182 konuşulmasını yayma amacını güden Tamim-i Lisan-ı Osmani (1900), yoksullara bayramlar öncesinde yardımda bulunan Liga de Pas e Solidaridad751(1909) adlı kurumların kurulmasıdır. İzmir Karataş Hastanesi’nin ve Beit İsrael Sinagogu’nun kuruluşuna destek veren Hazan, ayrıca, Osmanlı Donanması için bağış kampanyaları düzenlemiştir. İzmir Yahudi Cemaati Başkanlığı da yapan Aron de Yosef Hazan, M. 16 Ekim 1890 (H. 2 Rebiülahir 1308/ R. 4 Teşrinievvel 1306) tarihinde, hüsn-i hizmet ve sadakatine binaen Mecidi Nişanı teklifiyle onurlandırılmıştır752 . Reyna Hazan ile evli olan Aron de Yosef Hazan, altısı erkek biri kız yedi çocuk babasıdır. 19 Mart 1931 günü vefat ettiği zaman, görkemli bir cenaze töreninin ardından İzmir Gürçeşme Mezarlığı’nda toprağa verilmiştir753. F- Nissim de Yehuda Pardo 1959 doğumlu olan Nissim de Yehuda Pardo, Yahudi okullarında İbranice ve Fransızca dersleri veren bir öğretmendir. Ladinoyu en iyi kullanan yazar olarak gösterilen Pardo, aynı zamanda, El Konsultor o Panleksiko Vokabularyo del Jerigonza Judeo-Espagnol (Yahudi İspanyolcası Jargonu Sözlüğü) başlıklı bir sözlük de kaleme almıştır754. G- Yosef Romano Yosef Romano (Bkz. Fotoğraf 5), 1880 tarihinde İzmir’de doğmuştur. Eğitim hayatına ilişkin bir bilgi mevcut değildir. Gençliğinde, İzmir İskoç Misyonu Okulu’nda İngilizce öğretmenliği yaptıktan sonra, Selanik La Epoca gazetesinin İzmir muhabirliğini üstlenmiştir. Bu arada El Meserret gazetesinde makaleleri yayınlanan Romano, 1908 tarihinde, bir gazete çıkarmak için izin almak amacıyla Dahiliye Nezareti’ne başvurmuştur. Niyeti Sadayı Alem adıyla Ladino bir gazete yayınlamaktır. İzin aldıktan sonra, Sadayı Alem’in Ladino karşılığı olan La Boz del Publo adını kullanmayı tercih etmiştir. İzmir’in güçlü ailesi Palaçilere karşı İzmir Yahudi Cemaati’nin menfaatlerini savunmuştur755 . Hayim Palaçi 1678 tarihinde ve Avraam Palaçi 1898 tarihinde vafat ettiğine göre, sözü edilen aile fertleri, Hayim Palaçi’nin torunları olmalıdır. Makalelerinde İzmir Rumlarını antisemitizmle suçlayan Romano, Rumların hoşnutsuzluğunun artması sonucu kentten ayrılmak zorunda kalmıştır. Seksen kadar şiir ve Kondanado a tres Semanes de Prison ( Üç Hafta Hapse Mahkŭm) adlı romanın yazarıdır756. H- Rafael Uziel İzmirli Yasef Uziel’in torunu ve Behor Yaakov Uziel’in oğlu olan Rafael Uziel, 1816 tarihinde757 İzmir’de doğmuştur758. Yaşıtları gibi küçük yaştan itibaren, geleneksel dini eğitim almıştır. Bu eğitimin etkisi, makalelerine yansımaktadır. İbranice, Fransızca ve İtalyanca bilen R. Uziel, bazı kaynaklara göre, İzmir’de Protestan Misyoner Okulu’na devam etmiş ve İngilizce öğrenmiştir759. 1831 tarihinde henüz 15 yaşındayken, iş hayatına dahil olan Rafael Uziel’in adı, İzmir Yahudi Cemaati bağış kayıtlarında, 1838 yılına dek babasıyla müşterek yer almaktadır. Sonraki kayıtlarda ise, tek başına yer aldığı tespit edilmiştir. Son kayıtlarda, adının hizasında, ‫( הארוס‬haarus)760 tanımı mevcuttur. Nişanlı tanımı, onun o yıl içinde evleneceği ihtimalini de akla getirmektedir. Eşinin adı, 1825 Livorno doğumlu Rejina Levi’dir. Muhtemelen, ikinci evliliği olmalıdır. Rafael Uziel’in, Clementine (1852), Felix Giacomo (1857) ve Emilio (1860) adlarında üç çocuğu olmuştur. Gelibolu’daki Avusturya Konsolosluğu’ndan aldığı bir belgeden Toskana uyruklu olduğu anlaşılan Rafael Uziel, kısa boylu, siyah saçlı ve siyah gözlüdür761. Gazeteyi kapattıktan sonra iş hayatına dönen Uziel 1856 ile 1872 tarihleri arasında Gelibolu’da, muhtemelen tekstil kumaş ve baharat ticareti ile uğraşmıştır. Bu arada, gazetecilikten de kopamayan Uziel, 1862 tarihinde, Avrupa Yahudi gazeteleriyle iletişim kurarak Osmanlı Yahudi cemaatlerine ilişkin bilgi içeren yazılarını göndermeye devam etmiştir. Paris El Verdadero Progreso İsraelita gazetesinin muhabirliğini yapmaktadır. 19. yüzyıl, Avrupa’da Yahudilere yönelik baskıların yoğun yaşandığı bir dönemdir. Uziel de bu baskılar hakkında makaleler kaleme 756 http://sefardiweb.com/node/1840 . Güleryüz 2015, 191. 757 Muhtemelen Mayıs ile Ağustos ayları arasıdır. Bkz. Cohen 2014, 238. 758 751 Sulh ve Teavün Cemiyeti. 752 BOA, DH. MKT. 1772/20. 753 Hazan 1999, 96-97. 754 755 183 http://sefardiweb.com/node/782. Güleryüz 2015, 190-191. http://sefardiweb.com/node/1840 . Güleryüz 2015, 191. Borovaya bu konuda şu notu düşmüştür. Kaynaklarının adını vermeyen Dov Cohen’e göre, Uziel, 1810’da doğmuş ve 1879’da ölmüştür. Cohen, Borovaya’ya, 1846 tarihli bir toplumsal kayıtta Rafael Uziel, el gazetero(Gazeteci Rafael Uziel) tarafından yapılan bir bağışın kaydedildiğini ve onun, daha sonra Alliance Israélite Universelle ile bağlantıları olduğunu bildirmiştir. Borovaya 2012, 250, dipnot 9. 759 Cohen 2014, 239. 760 Nişanlı. 761 Cohen 2014, 238-239. 184 alarak üzüntüsünü dile getirirken, bir karşılaştırma yapmaktadır. Karşılaştırmasında, Osmanlı otoritelerinin Yahudilere karşı iyi ve adil davrandığını beyan etmektedir762. 1864 tarihinde, Alliance Israélite Universelle’in talebi üzerine Gelibolu’da, Alliance Komitesi’ni kurmuştur. 1872 tarihinde, Hamursuz Bayramı esnasında Marmara Adası’nda Rumlarla Yahudiler arasındaki Kan İftirası Olayı’na şahit olduğu zaman, İstanbul’daki Kamondo ailesine ve Paris’teki Alliance merkezine birer mektup yazarak bilgilendirmiş ve olaya müdahale edilmesini talep etmiştir763. 1876 tarihinden sonra, Çanakkale’ye yerleşmiştir. Burada, Hidiv Deniz Nakliyat Şti. acenteliğini yürüten Rafael Uziel, 21 Kasım 1881 tarihinde vefat etmiştir. Ölüm ilâının çevirisi şöyledir: Çanakkale. Rafael Uziel. Madam R. Uziel, Mönsenyör Felix Uziel, Matmazel Emilie Uziel, Monsenyör Henri Waiss ve Madam Clementine Waiss, Matmazel Olga Waiss ve çok sayıda akraba şahsında az önce yaşadıkları sonsuz kaybı sizlerle paylaşır. Sayın Rafael Uziel, eş, baba ve dede, bugün bu yaştaydı. 65 yaşında. Çanakkale, Kasım 1881764 (Bkz.Belge 54). Rafael Uziel’in kolayca Toscana vatandaşlığına geçmesi, ailesinin Livorno kökenli olması ihtimalini akla getirmektedir. Uziel ailesi, muhtemelen Francos olmalıdır. 19. yüzyılda, İstanbul’daki Kamondo ve Selanik’teki Allatini gibi birçok Francos aile ve onların soyundan gelenler, Yahudi eğitiminin ve Yahudi basınının gelişmesinde önemli rol oynamışlardır765. Alliance Arşivi’nde yer alan bir notta, Uziel’den şu şekilde söz edilmektedir: Raphael Uziello. Borovaya’ya göre adının İtalyancaya uyarlanmasının sebebi, İtalyan kökenlerine işaret edilmesi arzusudur. Ayrıca Borovaya, Uziel’in Şaare Mizrah / Las Puertas del Oriente adlı gazetesinin 16 numaralı nüshasında yer alan kitap damgasında, gazete adının ‘Le Porte dell’Oryente / Raffael Uziel’ yazılı olmasına dikkat çekmektedir. Le Porte dell’Oryente de İtalyancadır. Borovaya şu yorumu yaparak devam etmektedir: Nerede doğduğuna bakılmaksızın Uziel’in ana dili İtalyanca olmalıdır766. Bazı gazete okurları da gazetede kullanılan Ladino’nun içerdiği hatalı sözcüklere dikkat çekmektedir. Görünüşe göre, Uziel de makalelerinde çok sayıda İtalyanca sözcük kullanmıştır. Ayrıca, David Bunis tarafından üstlenilen Şaare Mizrah’ın kapsamlı bir dilsel analizi, gazetede, her düzeyde güçlü bir İtalyan etkisi olduğunu göstermektedir. Hatta kullanılan Ladino dilinde, Venedik veya Livorno kökenli Sefarad Yahudilerinin lehçesinin belirli özellikleri tespit edilmiştir. 185 762 Cohen 2014, 244. 248. 763 AAIU, TURQUIE II B 11.8. Gallipoli. 764 AAIU TURQUIE I B 2.8. Dardanelles. 765 Borovaya 2012, 45. 766 Borovaya 2012, 46. 186 SONUÇ SONUÇ Osmanlı Dönemi’nde, 1590’lı yıllardan itibaren İzmir’e yerleşen ve 17. yüzyılın başlarında bir sinagoga ve Rabbiye sahip olarak cemaat niteliğine kavuşan İzmir Yahudilerinin kökleri farklı coğrafyalardır. Anadolu’nun Romaniot; Ortadoğu’nun Mizrahi, Orta Avrupa’nın Aşkenaz, Kuzey Afrika’nın Maaravi, İber Yarımadasının Sefarad kökenlileri ve İzmir’deki varlıklarından sadece bir kaynakta söz edilen Karaim bu kentte bir araya gelmiştir767. Sonra aralarına, Rusya, Romanya ve Polonya göçmeni Aşkenaz Yahudileri de dahil olacaktır. Zamanla zengin Sefarad maddi ve manevi kültürünün etkisi altına giren tüm gruplar Sefaradlaşmıştır. Bu yüzden, İzmir Yahudilerinin kültürel faaliyeti dendiği zaman, Sefarad Yahudilerinin kültürel faaliyeti akla gelmektedir. Nitekim yüzyıllar içinde, başta İstanbul olmak üzere, Selanik, Edirne ve İzmir kentlerinde icra edilen tüm yazınsal ve görsel kültürel faaliyetlerin dili, ağırlıklı olarak Ladino ve İbranicedir. Başlangıcı 1842 tarihine uzanan İzmir Yahudi Basını, temsil ettiği cemaat gibi çok dillidir. İzmir’de Ladino, Türkçe, Fransızca ve İbranice yayımlanan pek çok gazete ve dergi mevcuttur. Dizgide ise, Raşi, Arap, Latin ve İbrani alfabelerinin harfleri kullanılmıştır. En çok kullanılan alfabe ise, Raşi alfabesidir. Raşi harfleri kullanılarak basılan Ladino gazeteler ve dergiler yanında; yine bu alfabeyle Türkçe basılan gazeteler ve dergiler mevcuttur. Ayrıca, İtalyancayı da çok dilli İzmir basınına dahil etmek gerekir. Nitekim Rafael Uziel’in makalelerinde, cümleleri arasında, çok sayıda İtalyanca sözcük kullandığı bilinmektedir. Ayrıca Şaare Mizrah ve La Boz de Pueblo gazetelerinde da güçlü bir İtalyan etkisi gözlenmiştir. Basında İtalyanca etkisi, son derece doğal ve olağan kabul edilmelidir. Çünkü başlangıçtan itibaren, İzmir Yahudi Cemaati mensupları arasında, İtalya, özellikle Toscana göçmeni ailelerin sayısı oldukça fazladır. 15. yüzyılın sonunda İber yarımadasından kovuldukları zaman ya hemen ya da bir süre sonra Toscana’ya, özellikle de Livorno’ya yerleşen aileler; zamanla İzmir’e gelmiştir. İzmir’de yayımlanan gazetelerin büyük bir bölümünün sahipleri ve editörleri de İtalya, özellikle Livorno kökenli Yahudilerdir. 1845 tarihinde İzmir’de mevcut Toscana vatandaşı Yahudi erkeklerin sayısı 79’dur. 79 kişinin evli olduğunu varsayalım. 79’u ortalama 5 ya da 6 ile çarpalım. 5 ile çarparsak elde edeceğimiz sayı, 395; 6 ile çarparsak elde edeceğimiz sayı, 474’tür. Quetin’e göre 1844 tarihinde toplam İzmir Yahudi nüfusu 15.000’dir. Bu sayıyı doğru kabul edecek olursak; o halde, 1844-45 tarihlerinde, İzmir Yahudi 767 1590’lı yıllarda, Müsteribe Yahudilerinin de İzmir’e yerleşmesi ihtimali dikkate alınmalıdır. Çünkü bu tarihlerde İzmir’de Arap adlarına sahip Yahudiler yaşamaktadır. Kayıtlarda tespit edilen adlardan ikisi, Afiya ve Süleymanoğlu Nojim’dir. Bilgi için bkz. Bora 2021, 43. Ancak coğrafi kökenlerine ilişkin bir bilgi mevcut değildir. Dolayısıyla, Müstaribe Yahudileri (Arap Yarımadasının Araplaşmış Yahudileri) olup olmadıkları hakkında kesin bir kanaate varmak mümkün değildir. 187 188 nüfusunun %4 ilâ %5 arasındaki kısmı İtalyan kökenli olmalıdır768. Üstelik hepsinin aileleri, son derece nüfuzlu ve varlıklıdır. Bu sayı, 1908 yılına gelindiğinde, yani La Boz del Pueblo’nun yayımlandığı yıllarda muhtemelen artmıştır. 19. yüzyılın Yahudi basını, gerek yerel, gerek ekonomik, gerek toplumsal ve gerek siyasi sorunlardan dolayı, yaşama tutunma konusunda bir hayli zorlanmıştır. Üstelik 20. yüzyılın ilk çeyreğine değin basının tirajı o kadar düşüktür ki, bazı gazete editörleri ve yayıncılar, abonelerinin gazete satışına bizzat satış yaparak katkı sağlaması talebinde dahi bulunmuştur. Pek çok süreli yayın, hayatta kalmayı başaramamış; sadece birkaç sayı dayanabilmiştir. Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde İzmir Yahudi Basını hakkında araştırma yapan herkes, 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren pek çok gazetenin ve derginin yayınlanma girişimini fark edecektir. Dönem Tanzimat dönemidir. Üstelik yayınlanmak istenen gazete ve dergilerin sayısı yıllar geçtikçe, katlanarak artmaktadır. Artış hızıyla ulaşılan sayının ve Yahudi nüfusa göre orantısız yükselişinin farkına varmamak imkânsızdır. Kuşkusuz bu gazete ve dergilerin bir bölümü, kısa bir süre yaşayan başarısız yayın girişimleridir. Fakat özellikle İkinci Meşrutiyet’in ilânından sonra, süreli yayınların sayısında, hızlı ve kademeli bir artışın meydana geldiği inkâr edilemez. 1909 tarihinde İzmir Yahudi nüfusu, 35.000 civarındayken, gazetelerin ek yayını olan gazetelerle birlikte, her ay en az on beş gazete ve derginin yayınlandığı bilinmektedir. Bir ailenin 6 kişiden oluştuğunu var sayarsak, o halde, yaklaşık olarak 390 aileye bir gazete ya da dergi düşmektedir. Üstelik sözünü ettiğimiz süreli yayınların bir bölümü, genele değil; sadece ekonomiye, edebiyata ya da mizaha odaklanmıştır. Görüşleri arasında da farklılıklar mevcuttur. Osmanlıcı, Siyonist veya Sosyalist olan yanında; hiçbir özel nitelemeye sahip olmayanlar da vardır. Ya da ilerici ve muhafazakâr olarak iki farklı gruba ayrılan gazete ve dergiler bulunmaktadır. Dolayısıyla, süreli yayınlarla propaganda faaliyeti arasında sıkı bir bağ mevcuttur. Gazete ve dergi okuyucularınını büyük bir bölümü, aynı zamanda toplum lideri olan iş adamlarıdır. Bu yüzden başlangıçtan itibaren gazetelerin tümü, parasal döviz kurlarına ve dünya borsa piyasasına son sayfalarında yer verme geleneği edinmiştir. Zamanla, gazete tirajlarındaki artışla doğru orantılı olarak, ekonomi sayfaları küçüldükçe küçülmüş; 768 Bora 2023, 139-144. BOA, ML. VRD. TMT. d 2096, 6-24.. Fakat bizim ihtiyacımız olan, La Boz del Pueblo’nun yayınlanmaya başladığı 1908 yılı ve sonrasına ait nüfus dağılımıdır. Alliance Bulletin’e göre, 1904 tarihinde İzmir Yahudi nüfusu 35.000’dir. Bora 1995a, 30. Altmış yıl içerisinde kentin Yahudi nüfusu 15.000’den 35.000’e yükselmiştir. 1844 ile 1904 tarihleri arasında, İzmir’in ticari faaliyetine dahil olmak amacıyla Fransa ve İtalya’dan gelen Yahudiler mevcuttur. Kentten ayrılanların sayısı ise çok azdır. Fakat dönemin Yahudi göçmen sayılarına ilişkin somut bir veriye sahip değiliz. Bu yüzden İtalyan kökenli Yahudilerin toplam Yahudi nüfusa oranının sabit kaldığını varsayıyoruz. Oran, her ne kadar %4 ya da %5 gibi küçük bir sayı olarak bize yansımaktaysa da; ortalama 500 kişiden oluşan ailelerin hemen hemen tümünün nüfuzlu ve varlıklı olduğunu dikkate almak gerekir. Dolayısıyla, İzmir’de ve İzmir Yahudi Cemaati’nde söz sahibi olan güçlü ailelerden söz etmekte olduğumuzu unutmayalım. 189 yerini, edebiyata ve siyasete kaptırmıştır. Kuşkusuz bu değişimin temelinde, okuyucu kitlenin talebi doğrultusunda yapılan değişiklikler yatmaktadır. Gazetelerin satılabilmesi için, talebe uygun bir biçimlendirme ve düzenleme kaçınılmazdır. Osmanlı Yahudi Basınının, cemaatine olan en önemli katkılarından biri, halkın siyasi bilincinin yükselmesi ve kitlelerin siyasi katılımının artmasıdır. Anayasalı rejimle birlikte bir parlamentonun oluşturulduğu İkinci Meşrutiyet dönemi, bu bakımdan önemlidir. Ayrıca basın, spor da dahil olmak üzere, kültürel ve hayırsever faaliyetlerin geniş çapta reklâmını yapmıştır. Aynı zamanda yurt dışına göç eden ailelerle, cemaat arasındaki bağın kurulmasına ve korunmasına hizmet etmiştir. Çünkü İzmir Yahudi gazeteleri yurt dışına da gönderilmektedir. Süreli yayınlarla eğitim faaliyeti arasında da sıkı bir bağ mevcuttur. Bir derginin ortaya çıkışının, modern seküler bir yaşam biçiminin başlangıcına işaret ettiğine ve gazeteciliğin onu üreten süreçleri beslediğine ve hızlandırdığına şüphe yoktur. Süreli yayınlar, kitlelerin entelektüel ufuklarını genişletmede, kentlerin dar coğrafi engellerini aşmada önemli bir faktördür. Şüphesiz, eğitimin ve genel bilginin yayılmasında, ilgi, merak ve bilgilenme arzusunun tatmin edilmesinde önemli bir rol oynamaktadır. Aynı zamanda laik edebiyatın gelişimine de katkı koymaktadır. Süreli yayınların sayfalarında, kitlelerin okuma alışkanlığında devrim yaratan şiirler, maniler, hikayeler ve tefrika romanlar vardır. Sadece Yahudiliğe ilişkin yorumları ve ahlâki denemeleri okumaya alışmış olan kitle, artık dünya yazınsal sanatının seçilmiş örneklerini okumaktan zevk almaya başlamıştır. İzmir Yahudi Basını, 19. yüzyılın son çeyreğnden itibaren, Aliiance Israélite Universelle’in etkin eğitim aracına dönüşmüştür. Yazınsal ve görsel sanatların gelişimine ve yaygınlaşmasına katkıda bulunan basın, artık Alliance ile omuz omuza, modernleşme ve ilerleme uğruna savaşmaktadır. İlk başta sadece erkek okuyuculara hitap edilmiştir. Çünkü sadece onların okuma yazması vardır. Ancak zamanla genel eğitim kadınlara da yayılmış; kadınlar ve çocuklar, okuyucu kitlesine dahil olmuştur. Böylece Yahudi basınının yayın politikası, aile odaklı hale dönüşmüştür. Ayrıca, muhabirler arasında, hatta dergi editörleri arasında giderek daha fazla kadın yer almaya başlamıştır. “Peki neden 1924 tarihinden itibaren İzmir’de Yahudi gazeteleri ve dergileri yayınlanmamıştır?” “İzmir Yahudi Basını, neden bu tarihte tamamen susmuştur?”. Bunun sebebini, 1922 tarihinden itibaren, ülkede meydana gelen değişikliklerde aramak gerekir. Gelin, İzmir’in Yunan işgalinden kurtulmasından sonraki gelişmelere birlikte bir göz atalım. 1919 ile 1922 tarihleri arasında, Yunan işgali döneminde, kentin Helen Krallığına bağlanma olasılığından ciddi anlamda endişe duyan İzmir Yahudileri; 1922 yılının Eylül ayında Mustafa Kemal’in birliklerinin kente gelişini mutlulukla karşılamıştır. Bir sulh antlaşmasının imzalanmasıyla biten Lozan Konferansı ile ilgili İzmir El Mundo şöyle yazmaktadır: Halk, yıllarca süren savaştan yoruldu; Türk Yunan Savaşı’nın sona ermesi milli bilinci uyandırdı ve Türkiye’ye onurunu iade etti. Türkler şimdi barışı ve dinlenmeyi umut ediyor. Türkiye için gerçek 190 bir Mesih, cesaret ve zekâsı ile Türkiye’nin dünyadan kopartılıp haritadan silinmesini engelleyen eşsiz Mustafa Kemal769. İnkılâplar döneminde yaşam biçiminde meydana gelen değişiklikler ise, uzun zamandır Batılılaşma isteği içinde olan Yahudileri sevindirmiştir. Söz gelimi, Doğu tipi kıyafetler terk edilmiştir. Erkekler artık şapka takacaklardır. Hicri takvimin yerini Gregoryen takvim almıştır. Yazıda Latin alfabesi kabul edilmiştir. Esasen, Batılılaşmanın bir sembolü olarak görülen şapka, Yahudilerce zaten Birinci Dünya Savaşı’nın hemen öncesinden beri kullanılmaktadır. 19. yüzyılın son çeyreğinde, Fransızca öğrenen Yahudiler, uzun zamandır Latin harflerini kullanmaktadır. Şapka, Avrupalı kıyafetleri, Latin harfleri ve Gregoryen takvimle gelen yeni Türkiye’nin Batılılaşma hayalleri Yahudi elit sınıfının hayallerine de cevap vermektedir. Ancak yeni Türkiye, çok cemaatli Osmanlı devletine sırtını dönmektedir. Bundan böyle, sadece ulus devlet vardır. Bu devlet, laik, tek ve homojen bir Türk devletidir. Ülkedeki her türlü grup, sınıf, aile ve kişisel ayrıcalıklara son verilmiştir. Yeni rejimin politikası, Türklük kavramını yüceltmektedir. İzmir Yahudileri, her geçen gün daha fazla, Cumhuriyet reformlarının cemaat yaşamları üzerindeki beklenmedik sonuçlarıyla karşılaşmaya başlamıştır. Önce cemaat yapısı değişikliğe uğramıştır. Hahambaşı ile seçilmiş meclislerin hukuksal ve parasal güçleri ortadan kaldırılmış; yönetici organlarca tahsil edilen vergiler kaldırıldığı için cemaatin mali kaynağı yok olmuştur. Artık, yardım derneklerinin ve okulların yaşama şansı yoktur. Buna paralel olarak, tüm eğitim sistemi değişikliğe uğramıştır. Artık Fransızca, Alliance okullarının eğitim dili değildir. Özel konuşmalarda Türkçe dışındaki tüm yabancı dillerin kullanılması yasaklanmıştır. Çıkan yeni bir kanuna göre, her Türk vatandaşı Türkçe soyadı alacaktır. Yüzyıllardan beri ya İspanyolca ya da Tora kökenli bir aile adına sahip olan Yahudiler, eski soyadlarını terk edip Türkçe ses uyumu olan yeni soyadı seçmeye başlamışlardır. Anayasanın eşitlik ilkesi ise görecelidir. Uygulamada, çifte standartın mevcudiyeti, 100-150 kadar gayrimüslim memurun, hiçbir ihbar ve kıdem tazminatı almadan işten çıkarılmasıyla anlaşılmıştır. Bankaların ve demiryollarının devletleştirilmesi; şeker, kâğıt ve cam gibi tüketim ürünlerinin devlet tekeline alınması bu sektörde çalışan gayrimüslimlerin işten çıkarılmasına yol açmıştır770. Cumhuriyetin ilk yıllarında, Yahudileri hedef alan üç farklı ve önemli eleştirinin telaffuz edildiğini tespit ettik. Bunlardan ilki, Yahudilerin Yunan işgali sırasında şapka takması ve İtalyan pasaportu alma girişiminde bulunmasıdır. Eleştirel açıklamaların devamı şöyledir: Türkler kenti geri aldığı zaman, feslerini göstererek 191 769 Güleryüz 2015, 70. Bonfil 2022, 140. 770 Nahum 2022, 52-53. Türk yanlısı izlenimi uyandırmışlardır. Halbuki, İtalyan pasaportu talebinin sebepleri vardır. Konuya ilişkin değerlendirme yaparken, Sevr Antlaşması’nda öngörülen ve İzmir’in geleceği hakkında yapılması düşünülen referandum unutulmamalıdır. İzmir’de zaten İtalyan vatandaşı olan ya da İtalya’nın koruması altında bulunan Yahudi ailelerin mevcudiyetinden söz etmiştik. İzmir kentiyle ilgili taleplerinden vazgeçmeyen İtalya, vatandaş sayısını artırmak istemiş; konsolosluk da isteyenlere kolaylıkla İtalyan vatandaşı sertifikası çıkartılması yönünde talimat almıştır. İtalyan vatandaşlığını talep eden Yahudiler, İzmir’in Yunan denetimi altında kalmasına isteksizdir. Diğer eleştiri konusu ekonomik içeriklidir. Esasen, dünyada mevcut tüm ekonomik krizlerin klasik hedefi her zaman Yahudilerdir. Bu kez de Yahudilerin, 1922 sonrası, Yunanlılardan ve Ermenilerden boşalan yeri işgal ederek zenginleştiği, İzmir’deki üzüm ve incir piyasasını ele geçirdiği öne sürülmüştür. Üçüncü eleştiri konusu ise, Yahudilerin topluma dahil olmamasıdır. Onların, Müslüman Türk toplumuyla kaynaşma arzusunda olmadığı iddia edilmiştir: Türkçe konuşmuyor, çocuklarını Türk okullarına yollamıyor Türkleşmek ister gibi gözüküyor, ancak hiçbir şey yapmıyorlardı. Türkiye Cumhuriyeti’nin kanunlarına pasif olarak uymak yetmezdi; Türkçe düşünmek ve konuşmak gerekiyordu. Bu yorum ve yaklaşımın sonuçları vahimdir. Patlak veren büyük çaplı olaylardan biri, 1934 Trakya Olayları’dır. İzmir’deki bariz yansıması ise, Karataş Yahudi Hastanesi’nin cephesinde bulunan ve üzerinde İbranice yazı olan mermer levhanın çekiçli gençler tarafından tahrip edilmesidir. Senaryo hep aynıdır. Türk basını vasıtasıyla Yahudi aleyhtarlığı hortlatılmaktadır. Meydana gelen olayların ardından, hükümet, antisemit olmadığını beyan etmektedir. Yine Türk basını devreye girmekte ve antisemit olayları önemsiz gibi göstermekte, hafifletici sebepler açıklamaktadır771. 1934 ve 1935 yıllarında, artık ne İzmir Belediye Meclisi’nde ne Vilayet Konseyi’nde, Yahudi üye vardır. Politik hayatta da Yahudi sayısı azalmıştır. Yahudi basını ise İstanbul’a kaymış; Bu süreçte zaten sayıca az olan İzmir Yahudi gazeteleri de kapanmıştır. Alexandre Benghiat, 19. yüzyıldan itibaren İzmir’de yayınlanan Yahudi gazetelerinin büyük bir bölümünde imzası olan; ikisini ekleriyle birlikte bizzat yayınlayan değerli ve donanımlı bir gazeteci ve yazardır. Onun hakkında kapsamlı bir bilimsel araştırma projesi yürüten David Bunis, Birinci Dünya Savaşı’ndan itibaren meydana gelen olayların İzmir kentindeki ve İzmir Yahudileri üzerindeki yansımalarını Benghiat’ın anılarından seçtiği örneklerle açıklamaktadır772 (Bkz. Belge 55). Bu açıklamalar, İzmir Yahudi Basınının yok olmasının sebeplerini de yansıtmaktadır. Gazetelerde, 771 Nahum 2022, 53-54. 772 Kapak sayfasının çevirisi şöyledir: El Meseret / 1897’de kurulan Yahudi gazetesi / Sahibi ve sorumlusu ve ve baş editörü / Alexandre Benghiat / Smyrne / - * - / El Messerret / Journal Israélite fondé en 1897 / Sahibi ve sorumlusu ve redaktörü / Alexandre Benghiatt / Smyrne / Gazete kitabı, Büyük Savaş / Ağustos 1914’te yeniden (yayınlanmaya) başladı ve 1918’de sona erdi / (Pesah hediyesidir. 1919-5679) / Alexandre Benghiat tarafından derlenen ve yayınlanan notlar / 4 Mart 1919’da yayınlandı (2 Adar II 5679). Bkz. Bunis 2021, 368. 192 Birinci Dünya Savaşına dek, Benghiat tarafından kaleme alınan makalelerin büyük bir bölümü oldukça iyimserdir. Ancak savaş süreci ve sürecin İzmir’in sakinleri üzerindeki feci sonuçlarıyla birlikte, Benghiat’ın makaleleri adeta kasvetli bir havaya bürünmüştür. Öte yandan, Benghiat’ın günlüğünün ilk sayfalarından itibaren, bu kasvetli tasviri görmek mümkündür. Çünkü 1911 ile 1918 yılları arasında devam eden savaşlar, ciddi ekonomik sorunlarla karşı karşıya kalan Osmanlı tebaasını hırpalamıştır. Günlük, şu cümlelerle başlamaktadır: Biz İzmirliler, savaş halindeki tüm ülkelerde yaşayanlar gibi hepimiz bu savaşta acı çektik ya da çekmek zorunda kaldık. Birçoğu diğerlerinden daha çaresiz hale geldi; birçoğu ağladı ve ağıt yaktı; pek çoğu öldü; ama çok daha fazlası hayatta kaldı ve ben de onlardan biriyim…773. Benghiat, yazmaya çok uzun zaman ayırmaktadır. Bir yandan yazılarını matbaasında basarken; öte yandan aynı matbaada tüm dillerde kitap basarak genel talebe yanıt vermektedir. Fakat, tüm çabasına rağmen, geçimini sağlayamamıştır. Bu yüzden ek iş tercih etmiş ve bakkallık, seyyar satıcılık yapmaya başlamıştır. Malları tedarik ettiği Anadolu’daki her yerleşim merkezine (Aydın, Denizli, Afyonkarahisar) bizzat giderek, her etnik kökene mensup toptancıdan mal satın almaktadır. Bu arada, iyi derecede Türkçe ve Yunanca bilmesi sayesinde, satıcılarla dostane ilişkiler kurmuştur. Kişisel bağlantıları ve nüfuzu, ücretsiz demiryolu ulaşımından yararlanmasını sağlamıştır. Ancak, kötüleşen savaş koşulları sırasında bu ayrıcalığını kaybetmiştir. Artık seyahatlerini kendi finanse etmek zorundadır. Dolayısıyla Birinci Dünya Savaşı sırasında daha az kazanmaktadır. Seyahatleri sırasında satın aldığı malını sayısız kez hırsızlara ve asker kaçaklarına kaptırmıştır. 16 Aralık 1917: Bitti kardeşlerim, bütün servetimi kaybettim, bütün servetim mezarlığa gitti: Cuma gecesi, Denizli’den İzmir’e dönerken, gece yarısından sonra içinde bulunduğumuz fayton önce alev aldı… Ayrıca, Denizli’den getirip vagonlarda karakola götürdüğüm tüm mallar, bir başkası için aldığım bir çuval bulgurla birlikte çalındı, 140 liraya yakın paramı da çaldılar. Çünkü sepetimde kalın bir paket vardı. Pakette olan, İzmir›de satmak için Denizli›den ucuza aldığım kinindi. Ve şimdi.....her şeye yeniden başlamak için! Katır gibi yaşamak için katır gibi çalış...!774. Başlangıçta, Siyonist faaliyetlere karşı çıkan ve uzak duran Benghiat, 1918 tarihinden itibaren Siyonizmi desteklemeye başlamıştır. “Acaba, Benghiat’ın görüşlerinin değişmesine yol açan faktör nedir?”. Benghiat’ın günlüğündeki betimlemeler, bizi bu konuda epey aydınlatmaktadır. Osmanlı Yahudileri, Birinci Dünya Savaşı sırasında savunmasızdır. Esasen, İzmir Yahudileri için de koşullar farklı değildir. Askerlik hizmeti zorunluluğu, ekonomik faaliyetlerde etnik ayrım içeren çifte standartlı uygulamalar, Yahudilerin yardım taleplerine verilen olumsuz yanıtlar, İttihat ve Terakki’ye olan güveni sarsmıştır. Benghiat’ın yerel yöneticilerin tutumuna ilişkin verdiği örnekler oldukça 193 773 Bunis 2021, 370. 774 Bunis 2021, 372. çarpıcıdır. El Meserret gazetesinde, eski Yahudi mezarlığı (Maşatlık) arazisini isteyen Vali Rahmi Bey hakkında, El Peshe Fiede por la Kavesa (Balık Baştan Kokar) başlıklı bir makale kaleme alan Benghiat, Rahmi Beyi çürümüş olmakla suçlamaktadır775. Esasen Benghiat, pek çok Yahudi gibi başlangıçta, İttihat Terakki saflarına katılmıştır. Fakat şimdi, fikren ayrı düşmektedir. Kopuş sürecini şu şekilde ifade etmektedir: İzmir’de ilk İttihat ve Terakki Komitesi’nin kurulduğu yıllarda, cemiyetin ana şubesi İzmir’in Karantina semtindeydi. Adı, Yalılar Kulübü’ydü (Yalı Köşkü). O kulübe üye oldum. Üyeliğim süresince, muhtaç Müslüman Türklere yardım için her gecepara toplanması dışındas başka bir faaliyet görmedim. Bir gece muhtaç bir Yahudi için para toplamak istediğimi söyledim. Başkan bana ‘Yahudilerle işimiz yok’ deme küstahlığını gösterdi. Ve [söz konusu] Yahudi, artık muhtaç durumda olan Bay Şlomo Sarfati, bir zamanlar her gece kulübe gelip iki üç liralık bağış yapardı. Bir gece özel bir oturum yapıldı. Başkan, komitenin kararını açıkladı. İran, Mısır, Fas, Tunus ve Hindistan’daki bin Müslüman dini liderin ailelerine yardım için bağış toplayacaktık. Ayrıca, gayrimüslimlere karşı vaazlar vererek Pan-İslamizm’in gücünü dünyaya yayacaktık. O gece İttihat ve Terakki’nin kötü niyetini anlamaya başladım776. Benghiat’ın ifadesine göre, askerlik hizmeti zorunluluğu, askerlikten vergi mukabili yıllarca muaf tutulmuş Yahudileri zor durumda bırakmıştır. Hatta, bu konuda, Fransız ve İtalyan vatandaşı İzmirli Yahudiler de mağdurdur. Onlara iki seçenek sunulmuştur. Ya Avrupa vatandaşlığından vazgeçecekler; ya da yüksek vergi ödeyeceklerdir. Vatandaşlıktan vaz geçmeyen ve vergiyi ödeyemeyenler yol çalışmalarında taş kırmak ya da benzer hizmetleri yerine getirmek üzere askere alınmıştır. Pek çoğu askerdeyken vefat etmiştir. Öte yandan İttihat Terakki’nin gayrimüslimlere yönelik zorba ve saldırgan tutumu, Benghiat’ı endişelendirmektedir: Bergama, Foça, Aliağa, Sivrihisar, Çeşme ve benzeri yerlerdeki zavallı Rumlar – öldürdüler, yuvalarından kovdular, gönderdiler ve huzura kavuştular- kimse konuşamıyor çünkü sopa ve kılıç hazır bekliyor. İlki onları dövecek, diğeri kafalarını kesecek. Ve Rum halkı da Ermeniler gibi susuyor, acı çekiyor, inliyor ve İngilizler onları kurtarana kadar inlemeye devam edecek…777. İttihat Terakki yöneticilerinin tutumu, muhtemelen pek çok Yahudiyi, büyük bir hayal kırıklığına itmiş olmalıdır. Umutsuzluğu besleyen ve büyüten olumsuz koşulları da ilave edelim: Savaş, Yunan işgali, işgal sırasında Yunanlılarla Yahudiler arasında empati kurulamaması ve nihayet kentin işgalden kurtulma süreci… 775 Bunis 2021, 376. 776 Bunis 2021, 373. 777 Bunis 2021, 373. 194 Yeni Türk devletininin kuruluş ve gelişme aşamalarında bütün faaliyetleri canı gönülden destekleyen Yahudiler, adeta İttihat ve Terakki yöneticilerinin yöntemlerini anımsatan, etnik köken ve dini inanç temeline dayalı bir ayrımla karşı karşıya kaldıkları zaman; muhtemelen büyük bir hayal kırıklığına uğramışlardır. Böylece, 1922 yangınıyla başlayan İzmirli Yahudi göçü, Cumhuriyet’in ilk yıllarında da devam etmiştir. İzmirli Yahudilerin bir bölümü kenti terk etmiş; yerlerini, çevre illerden (Manisa, Menemen, Akhisar, Turgutlu, Urla, Tire) gelen Yahudiler doldurmuştur. Kısacası, İzmir’in kurtuluşundan sonra, İzmir Yahudi Cemaati’nin profili de değişmiştir. Artık dönem, Türkiye Cumhuriyeti Yahudileri için içe kapanma dönemidir. Dolayısıyla, kültürel faaliyetlerin de tek merkezde, İstanbul’da toplandığı görülmektedir. 1842 ile 1924 tarihleri arasında, zaman zaman meydana gelen dönemsel kesintilere rağmen, mevcudiyetini devam ettirmeyi başaran, Izmir Yahudi Basını, 1924 tarihinde tamamen susmuştur. Halbuki, yazılı basın organları bir toplumun sesidir, yaşamı için gerekli nefesidir. Onun vasıtasıyla, kimi zaman mutluluğunu; kimi zaman kederini, kimi zaman sevgisini; kimi zaman da isyanını haykırır. Esasen kendini açıkça ifade edebildiği başlıca sahnelerden biri, gazete ve dergilerdir. Aynı zamanda, yazılı basın bir nabız işlevine sahiptir. O nabzı her kim tutarsa, eğilimleri, arzuları, istekleri ve şikayetleri tespit edebilir. Ne de olsa nabzın ahengi, toplumun sağlık ve refahının ya da rahatsızlıklarının göstergesidir. Kısacası basın, bir toplumun aynasıdır. Aynadaki yansımasıdır. Bu yüzden, onun susması, toplum ile siyasal otorite arasındaki tabii iletişim aracının kaybı anlamındadır. Öte yandan, yazılı basın organları, egitim kurumlarıyla birlikte, toplumun kültür öğelerinin gelişmesine ve korunmasına katkıda bulunmaktadır. Nitekim dilin, tarihin, geleneklerin ve toplumsal deneyimlerin yazınsal ve görsel sanatların katkısıyla yaşatıldığı, paylaşıldığı ve gelecek nesillere aktarıldığı herkesin malumudur. Yeni Türkiye Cumhuriyeti’nin kültürel asimilasyon politikaları ve uygulamaları, hem genç Türk Cumhuriyeti hem Türkiye Yahudileri açısından önemli kayıplara yol açmıştır. Türkiye Cumhuriyeti Devleti, Antik Dönem’den beri Anadolu’da yaşayan ve bu toprakları vatan olarak benimseyen yetişmiş donanımlı bir insan gücünü elinin tersiyle iterek, genç devletin, her bakımdan gelişimine katkı sunacak bir topluluğu görmezden gelmeyi tercih etmiştir. Öte yandan, İzmir Yahudileri, ana dilleri arasında yer alan Ladinoyu ve İbraniceyi öğrenme, yaşatma ve gelecek nesillere aktarma olanağından mahrum kalmıştır. İzmir kenti ise içe kapanan Yahudi toplumunun zengin kültüründen, bilgi birikiminden ve deneyiminden basın aracılığıyla faydalanma imkânını kaybetmiştir. 195 196 BELGELER Belge 2: BSUY, No 88. El Kuento del nes de Hanuka (Hanuka Mucizesinin Öyküsü), İzmirna 5673 (1913). İzmir Efraim Melamed Matbaası’nda basılmıştır. Belge 1: Yosef Eskapa, Sefer Roş Yosef, İzmir 1658/1659. Avraham Yedidya Gabay Matbaası’nda basılmıştır. 197 198 Belge 3: BOA, A.) MKT. MVL. 1/96, 2. H. 7 Cemaziyelevvel 1262 (M. 3 Mayıs 1846) tarihli Meclis-i Ahkâm-ı Adliye tarafından Şaare Mizrah hakkında kaleme alınan belge. 199 Belge 4: BOA, Y. A. RES. 134/58. M. 20 Aralık 1905 (H. 23 Şevval sene 1323/ R. 7 Kanun-ı evvel 1321) tarihli Gad Franko’nun Lanor adlı gazetenin yayın iznini almak amacıyla yaptığı başvuru hakkında belge. 200 Belge 5: BSUY, No. 990012376120205171. Şaare Mizrah, 30 Kislev 5606 (29 Aralık 1845). 201 Belge 6: BSUY, No. 990012376120205171. Şaare Mizrah , 17 Tevet 5606 (15 Ocak 1846). 202 Belge 7: BSUY, No. 990019171070205171. La Verdad, 15 Junyo 1884. 203 Belge 8: BOA, Y. PRK. GZT. 5/31. La Buena Esperansa, 5 Şevat 5654 (M. 12 Ocak 1894). 204 Belge 9: YBZA, El Nuvelista, 14 Nisan 5661 (3 Nisan 1901). 205 Belge 10: BSUY, No. 990018176260205171. El Nuvelista, 18 Adar 5679 (18 Şubat 1919), numara 33. 206 Belge 11: AAIU, TURQUIE II C 8-14 Smyrne. A. Tarica’nın, 24 Haziran 1921 tarihinde, Bahribaba Yahudi Mezarlığı’nın Yunan İşgal Komiserliği tarafından alınan taşınma kararını protesto amacıyla Paris’e çektiği telgraf. 207 Belge 12: BOA, DH. MKT. 996/50. El Komersiyal, M. 5 Ocak 1906’dır (H. 9 Zilkade 1323/R. 23 Kanunuevvel 1321), gazetenin ruhsatı. 208 Belge 13: BSUY, No. 990023301420205171. El Komersiyal, 28 Tevet 5668 (1 Ocak 1908), numara 46. 209 Belge 14: BOA, DH. MKT. 2678/58. M. 6 Aralık 1908 (H. 12 Zilkade 1326). La Guerta de Flores ruhsatı, M. 6 Aralık 1908 (H. 12 Zilkade 1326). 210 Belge 15: BOA. DH. MKT. 02623 00056 001 001. La Boz del Pueblo’ya verilen izin belgesi. 211 Belge 16: BSUY, No. 990018205060205171. La Boz del Pueblo, 13 Elul 5674 (4 Eylül 1914). 212 Belge 17: BOA, DH. MKT. 2653/84. El Pregonero ruhsatı. 213 Belge 18: TMMA (500. Yıl Vakfı Türkiye Musevileri Müzesi Arşivi), El Pregonero, 1 Şevat 5674 (13 Şubat 1914), numara 16. 214 Belge 19: BOA, DH. MKT. 2829/68. El Cilveli ruhsatı. 215 Belge 20: BSUY, No 990021227040205171. El Cilveli , t.y., numara 3. 216 Belge 21: BSUY, No. 990022928670205171. El Sarsilyo, 16 Elul 5670 (20 Eylül 1910), numara 5. 217 Belge 22: BSUY, No. 99001880867025171. Bayram, 13 Sivan 5670 (20 Haziran 1910), numara 27. 218 Belge 23: BSUY, No. 990018966500205171. La Boz de İzmir, 4 Tamuz 5672 (R. 6 Haziran 1328/ H. 4 Recep 1330/ M. 19 Haziran 1912). 219 Belge 24: BSUY, No. 990018966500205171. La Boz de İzmir, 26 Tişri 5672 (R. 5 Teşrinievvel 1327/H. 24 Şevval 1329/M.18 Ekim 1911). 220 Belge 25: BSUY, No. 990018966500205171. La Boz de İzmir, 27 Sivan 5672 (R. 30 Mayıs 1328/ H. 26 Cemaziyelahir 1330/ /M. 12 Haziran 1912). 221 Belge 26: BSUY, No. 990018966500205171. La Boz de İzmir, 2 Tevet 5679 ( R. 5 Kanunuevvel 1334/H. 1 Rebiülevvel 1337/M. 5 Aralık 1918). 222 Belge 27: BSUY, No. 990018966500205171. La Boz de İzmir, 29 Tevet 5679 (R. 1 Kanunusani 1335/ H. 28 Rebiülevvel 1337/ /M. 1 Ocak 1919). 223 Belge 28: BSUY, No. 990018966500205171. La Boz de İzmir, 7 Tişri 5676 (H. 2 Eylül 1331/M. 15 Eylül 1915). 224 Belge 29: BSUY, No. 990018966500205171. La Boz de İzmir 29 İyar 5679 (R. 29 Mayıs 1335/ H. 28 Şaban 1337/ M. 29 Mayıs 1919). 225 Belge 30: BSUY, No. 990021227040205171. El Lavorador, 15 Kislev 5674 (14 Aralık 1913). 226 Belge 31: BSUY, No. 990023827860205171. Şalom, 5 Adar Bet 5679 (7 Mart 1919). 227 Belge 32: BSUY, No. 990022676190205171. El Mundo, 14 Tişri 5683 (6 Ekim 1922). 228 Belge 33: BSUY, Üstad, 16 Sivan 5650 (M. 4 Haziran 1890/H. 25 Şevval 1307) Numara 65. 229 Belge 34: BSUY, Üstad, 14 Av 5650 (31 Temmuz 1890), Numara 73. 230 Belge 35: BSUY, No. 990019129030205171. Haverenu, 2 Kislev 5682 (3 Aralık 1921) tarihli ve yıl 1, yaprak 1. 231 Belge 36: BSUY, No. 990019129030205171. Haverenu, yaprak 16. 232 Belge 37: BOA, DH. MKT. 2634/82. Revue d’Orient ruhsatı, M. 13 Ekim 1908 (H. 17 Ramazan 1326). 233 Belge 38: BSUY, No. 990018657880205171. El Guion / - Le Trait d’Union, Marso 1912. 234 Belge 39: BSUY, No. 990022292580205171. Kısmet/El Mazalozo, 29 Tevet 5669 (22 Ocak 1909). 235 Belge 40: BSUY, Stacks N. 2002 F (259 (1)). El Kısmet Poeta/El Meserret Poeta, 7 Tişri 5669 (2 Ekim 1908). 236 Belge 41: BSUY, Stacks N. (2003 F 243 (12)). El Soytarı, 5 Adar 5669 (26 Şubat 1909). 237 Belge 42: SBA, La Buena Esperansa, Es la Okazion del Ventesinken Aniversario de su Fondasion (Kuruluşunun Yirmibeşinci Yıldönümü Nedeniyle), Özel Sayı, 5656 (1896). Gazetenin kapak sayfası. 238 Belge 43: SBA, La Buena Esperansa, Es la Okazion del Ventisinkon Aniversario de so Fondasion (Kuruluşunun Yirmibeşinci Yıldönümü Nedeniyle), Özel Sayı, 5656 (1896), Aron de Yosef Hazan tarafından kaleme alınan şiir. 239 Belge 44: SBA, La Buena Esperansa, Es la Okazion del Ventisinken Aniversario de so Fondasion (Kuruluşunun Yirmibeşinci Yıldönümü Nedeniyle), Özel Sayı, 5656 (1896), Aron de Yosef Hazan için özel olarak düzenlenmiş İbranice bir övgü belgesi. 240 Belge 45: YBZA, Şaavat Aniim, 1847. 241 Belge 46: TMMA (500. Yıl Vakfı Türkiye Musevileri Müzesi Arşivi), El Pregonero, 17 Şevat 5674 (13 Şubat 1914) tarihli sayının Ketuba de la Rey ekidir. Ketuba de la Rey, Şavuot Bayramı’nda hep birlikte söylenen bir şarkı. 242 Belge 47: BSUY, No. 990018966500205171. La Boz de İzmir, 11 Tamuz 5672 (M. 26 Haziran 1912) tarihli sayının baş makalesi, Deklerasyon de Mahmut Şevket Paşa (Mahmut Şevket Paşa’nın Deklerasyonu). 243 Belge 48: BSUY, No. 990018657880205171. El Guion / Le Trait d’Union, Marso 1912. Gazetenin kapağı arkasında yer alan ilânlar. 244 Belge 49: BSUY, No. 990018966500205171. La Boz de İzmir, 2 Tevet 5679 ( R. 5 Kanunuevvel 1334/H. 1 Rebiülevvel 1337/M. 5 Aralık 1918), 9. Tiyatro de İzmirna ilânı. 245 Belge 50: BSUY, No. 990018176260205171. El Nuvelista, 10 Adar 5679 (10 Şubat 1919), numara 27, 3. Habif Eczanesi’nde hasta kabul eden Doktor Mizrahi’ye ait ilân. 246 Belge 51: BSUY, No. 990018966500205171. La Boz de İzmir, 2 Tevet 5679 ( R. 5 Kanunuevvel 1334/H. 1 Rebiülevvel 1337/M. 5 Aralık 1918), 9. Banque D’Orient ve Wiener Bank Verein ilânları. 247 Belge 52: BSUY, No. 990018205060205171. La Boz del Pueblo, 13 Elul 5674 (4 Eylül 1914), 4. Singer Dikiş Makinesi’ne ait ilân. 248 Belge 53: Gallica, Revue du Monde Musulman, Publiée Par La Mision Scientifique du Maroc, Tome Huitiéme Paris 1909 (1 Mayıs 1909), 136. 249 Belge 54: AAIU TURQUIE I B 2.8. Dardanelles. Rafael Uziel’in ölüm ilânı. 250 Belge 55: Bunis 2021, 368. 1919 yılının Mart ayında El Meserret gazetesinin eki olarak verilen, Alexandre Benghiat’ın Livro-djornal de la gerra djeneral (Gazete Kitabı- Dünya Savaşı) başlıklı günlüğünün kapak sayfası. 251 Belge 56: BSUY, Rare Collection (2= PV 2171), El Meserret, 10 Kanunu sani 1312 (5657/1897) numara 2. 252 FOTOĞRAFLAR Fotoğraf 2: Avram Galante’nin fotoğrafı (Kaynak: Fernandez 1905, 475). Fotoğraf 1: Kordondaki İzmir Tiyatrosu’nun, 1900’lü yılların başına ait fotoğrafı (Kaynak: Anonim). 253 254 Fotoğraf 3: El Meserret yazarlarından Rafael Kohen’in fotoğrafı (Kaynak: Fernandez 1905, 452). 255 Fotoğraf 4: Gad Franko’nun fotoğrafı (Kaynak: Fernandez 1905, 109). 256 Fotoğraf 5: Yosef Romano’nun fotoğrafı (Kaynak: Fernandez 1905, 204). 257 Fotoğraf 6: Hizkiya Franko’nun fotoğrafı (Kaynak: Fernandez 1905, 431). 258 TABLOLAR Tablo - 1 İzmir Yahudi Matbaaları Sıra No Matbaanın Adı Matbaanın Sahibi Matbaanın Yeri Matbaanın Açılış Tarihi Matbaanın Kapanış Tarihi 1 Gabay Matbaası Avraham Gabay İzmir 1657 1675 2 Aşkenazi Matbaası İzmir 1728 1739 3 Hazan ve Valensi Matbaası Yona ben Yaakov Aşkenazi ve Rabbi David Hazan Yehuda Hazan ve Yaakov Valensi İzmir 1754 1768 4 Hakim Matbaası İzmir 1841 1857 5 Aşkenazi Matbaası Şimuel Hakim, Hayim İtzhak Şaul ve İtzhak ben Simantov Yaakov ve Avraham Aşkenazi İzmir 1852 1863 6 Roditi Matbaası Bension Binyamin Roditi İzmir 1862 1882 7 Pontrimoli Matbaası Avraham Pontrimoli ve Yaakov Poli İzmir 1876 1889 8 Melamed Matbaası Efraim Melamed 1901 1924 9 Şevet Ahim Matbaası İzmir 1876 Bir yıl sonra kapandı 10 Barki Matbaası İzmir 1896 1897 11 Ben Senyor Matbaası İzmir 1921 1922 12 Frankos Matbaası İsponti Ferhanesi 1904 1922 13 Üstad Matbaası Çukur Han 1891 14 Aron de Yosef Hazan (?) Arap Han 1891 15 Esperansa Matbaası (Sonra adı, Aron Hazan Matbaası oldu) De Segura Matbaası Hayim Segura (Segura Kardeşler) Acem Han 1862 16 Gad Franko Matbaası Gad Franko Maltızlar içinde 1908 17 Nesim Sigura Matbaası Nesim Sigura Keşiş Sokak Numara 20 1908 18 Algrante Matbaası Algrante Efendi Kuzuoğlu Han 1908 19 Amado Matbaası Rafael Amado Alyoti Ferhanesi 1908 20 Salamon Aşkenazi Matbaası Salamon Aşkenazi Leblebici Han 1908 21 ? Pertev Levi ? 1908-1911 22 El Nuvelista Matbaası(gazeteyi basan matbaa) ? Fazıloğlu Han 1889-1922(?) 23 La Boz del Pueblo Matbaası(gazeteyi basan matbaa) El Progreso Matbaası(gazeteyi basan matbaa) ? Peştemalcılar 1908-1915 ? ? 1890 d n I I 24 259 Mordehay Barki Hizkiya Franko d n I I Irgatpazarı Caddesi, Numara 69. 1906 260 Tablo - 2 İzmir Yahudi Basını Gazete ve Gazete Ekleri Sıra N SıraSıra N No 261 Yayının İsmi (FRANSIZCA/LA LADİNO) DİNO) Yayının İsmi (İBRANİCE) Yayının İsmi (TÜRKÇE) Gazetenin Sahibi Sıra bi N Editör Türü İlk Yayın Tarihi Son Yayın Tarihi Yayın Dili 1 1 1 La Buena Esperansa HaTikva İyi Ümit Rafael Uziel 1 Rafael Uziel Gazete 1842 2 2 2 Las Puertas del Oriente Şaare Mizrah Doğunun Kapıları Rafael Uziel 2 Rafael Uziel Gazete 29 Aralık 1845 1846 Ladino 3 3 3 Esperansa/La Buena Esperansa Ha Tikva/ HaTikva HaTova İyi Ümit Aron de Yosef Hazan 3 Aron de Yosef Hazan Gazete 1871 1918 Ladino 4 4 4 La Verdad Emet Hakikat Gazete 1884 5 5 5 Le Nouvelliste / El Nuvalista Elyezer Yaakov Algranti Gazete 1889 1922 Ladino 6Alexandre Benghiat Gazete 1897 1922 Türkçe/ Ladino Yaakov Abulafya / 7 Şlomo Aşkenazi Gazete 1888 1889 Ladino Bensiyon Benyamin Roditi / Yaşua Moşe A Roditi Haberci Elyezer Yaakov Algranti 6 6 6 El Meserret Sevinç Mehmed Hulusi Efendi / Alexandre Benghiat (İkinci Sahibi) 7 7 7 El Progreso İlerleme Yaakov Abulafya / Şlomo Aşkenazi n David Benezra / şe 4Alexandre Benghiat / Rafael Kori 5 A Y e / Gazetenin Görseli Ladino Ladino 262 8 El Komersiyal Ticaret Hizkiya Franko / Gad Franko Hizkiya Franko / Gad Franko Gazete 1906 9 La Guerta de Flores Bahçe/ Çiçek Bahçesi Yako Algranti Yako Algranti Gazete 1908 10 La Boz del Pueblo Sada-yı Alem/Halkın Sesi Yosef Romano Yosef Romano Gazete 1908 1915 Ladino 11 El Pregonero Haberci Rabeno Kuryel Rabeno Kuryel Gazete 1908 1917 Ladino 12 El Cilveli Cilveli Yosef Romano / Jak Albağlı (İdarecisi) Yosef Romano / Podos Diyone Gazete 1909 ? Ladino 13 El Mazalozo Kısmetli Alexandre Benghiat Alexandre Benghiat Gazete Ocak 1909 ? Ladino 14 El Sorsilyo /Zarcillo Filiz Gazete 1910 ? Ladino 15 16 263 La Boz de İzmir at 1911 Ladino Ladino Bayram Behor Hanna Behor Hanna Gazete 1910 ? Ladino İzmir'in Sesi Behor Hanna Behor Hanna Gazete 1911 1922 Ladino 264 17 El Lavorador İşçi Leon Behar Eliya Leon Behar Eliya Gazete 14/15 Ekim 1913 1913 Ladino 18 Şalom Esenlik/Barış Yosef Romano Yosef Romano Gazete 1919 ? Ladino 19 El Mundo Dünya Efraim Suhami Efraim Suhami Gazete 1922 1924 Ladino 20 Üstad Moiz Fresko Moiz Fresko Gazete 1889 1891 Raşi Harfli Türkçe 21 Neden Niçin Hizkiya Franko Hizkiya Franko Gazete Aralık 1908 ? Raşi Harfli Türkçe Dostumuz/ Arkadaşımız İzmir Talmud Tora Okulu Öğrencileri İzmir Talmud Tora Okulu Öğrencileri Gazete 1921 1921 İbranice 22 265 Şalom Haverenu a i 23 Revue d'Orient Doğu'nun Etüdü Rafael Amado Rafael Amado Gazete 1908 ? Fransızca 24 El Guion / Le Trait d’Union Senaryo Nesim Kori (Yönetici) / Haim Kuriel (Müdür) Mois Adut / Rafael Krespin / Jak Taranto Gazete 1910 1913 Fransızca / Ladino 266 Gazetenin Görseli Sıra No Yayının İsmi (FRANSIZCA/LA DİNO) Yayının İsmi (İBRANİCE) Yayının İsmi (TÜRKÇE) 1 La Buena Esperansa HaTikva İyi Ümit Gazetenin Gazetenin Sahibi bi Görseli Rafael Uziel Editör Türü İlk Yayın Tarihi Rafael Uziel Gazete 1842 Son Yayın Tarihi Yayın Dili Gazetenin Gazetenin Görseli Görseli Ladino â 267 2 Las Puertas del Oriente Şaare Mizrah Doğunun Kapıları Rafael Uziel Rafael Uziel Gazete 29 Aralık 1845 1846 Ladino 3 Esperansa/La Buena Esperansa Ha Tikva/ HaTikva HaTova İyi Ümit Aron de Yosef Hazan Aron de Yosef Hazan Gazete 1871 1918 Ladino 4 La Verdad Emet Hakikat David Benezra / Alexandre Benghiat / Rafael Kori Gazete 1884 5 Le Nouvelliste / El Nuvalista Elyezer Yaakov Algranti Gazete 1889 Haberci Bensiyon Benyamin Roditi / Yaşua Moşe A Roditi Elyezer Yaakov Algranti n Ladino 1922 Ladino 268 Tablo - 2 İzmir Yahudi Basını Hatıra ve Risaleler li 269 Yayının İsmi (İBRANİCE) Yayının İsmi (TÜRKÇE) Sahibi Editörü Hatıra Nitelikli Yayın ve Risale Yayın Tarihi Son Yayın Tarihi Dili Sıra No Yayının İsmi 1 La Buena Esperansa İyi Ümit Hatıra Nitelikli Yayın 1896 Tarihli Özel Sayı Ladino 2 Şaavat Aniim Yoksulların Sesi Risale 1847 Ladino Görseli Görseli 270 DİZİN D DAMLACIK A B ABRAHAM DANON 122 BAHRİBABA ALEXANDRE BENGHİAT BAYRAM ABUAV 10, 63, 92, 94, 97, 98, 99, 124, 128, 129, 131, 144, 156, 157, 158, 174, 177, 192, 251, 144, 145 79, 177, 207 BEHOR HANNA ALFABE 144, 145 11, 58, 86, 89, 126, 188 BELLES-LETTRES ALLİANCE 57, 58, 60, 64, 67, 76, 77, 78, 79, 80, 85, 87, 93, 95, 104, 105, 106, 108, 110, 122, 126, 128, 129, 134, 137, 140, 145, 152, 155, 168, 172, 173, 174, 176, 182, 184, 185, 189, 190, 191 93, 148 BEN SENYOR MATBAASI 46 BEN SİNYOR MATBAASI 154 ALLİANCE ISRAÉLİTE UNİVERSELLE 57, 64, 79, 80, 85, 104, 137, 145, 155, 184, 185 BLACQUE AMSTERDAM BOHOR ŞİKAR 19, 35, 36, 37, 50, 100, 115 146 ANGEL PULİDO FERNANDEZ BUNİS 122 21, 22 10, 60, 63, 64, 97, 99, 118, 129, 156, 175, 177, 181, 185, 192, 193, 194, 251 ARAP HAN 46, 123, 152 C 135 DEPREM E G EFRAİM SUHAMİ GABRİEL ARİÉ 82, 149 148 122 EL KOMERSİYAL 59, 67, 109, 126, 131, 132, 169, 178, 181, 208, 209 57, 125, 178 141 HAMBURG HAYİM BECERANO 164 42, 44, 46, 47, 52, 54, 57, 59, 65, 67, 114, 115, 116, 121, 122, 123, 124, 126, 131, 160, 161, 162, 163, 164, 168, 174, 182, 204, 238, 239, 240 HAYİM NAHUM 71, 72, 79, 135 I 41, 42 10, 23, 32, 34 FRAENKEL IRGAT PAZARI SOKAK 149 50 FRANKOFON 87, 174 FRANKOS MATBAASI 132, 145, 148, 155, 178 271 H ESPERANSA CİLTÇİLİK 135 118 19, 98, 115 AVRAHAM GABAY 67, 87, 97, 130, 172, 173, 254 GRİFFİTH MATBAASI EL TİATRO DE İZMİRNA F ÇORAKKAPI 17, 32, 33 EL NUVALİSTA 45 AVRAM GALANTE GİRONA ELİAS ARDİTTİ CİLT Ç 164, 168 ELİA ALBAĞLI 65, 105, 121, 122, 123, 124, 160, 161, 162, 163, 164, 174, 182, 183, 239, 240 164, 168 9, 10, 11, 20, 21, 22, 23, 24, 47, 50, 51, 58, 67, 68, 70, 85, 87, 88, 104, 109, 125, 126, 130, 132, 134, 137, 146, 148, 149, 152, 154, 155, 156, 172, 178, 179, 181, 182, 183, 184, 188, 191 53 ARON DE YOSEF HAZAN AVRAHAM PALAÇİ FRANSIZCA İ İBRANİCE 9, 10, 11, 16, 33, 34, 36, 37, 38, 39, 41, 42, 43, 45, 47, 50, 55, 58, 63, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 93, 94, 95, 97, 100, 102, 112, 117, 121, 124, 129, 131, 133, 134, 137, 139, 147, 148, 152, 153, 164, 172, 174, 183, 184, 188, 192, 241 272 İKİÇEŞMELİK KASTİLYA 50, 85, 86, 132 10, 32, 35, 36, 37, 38, 41, 42, 44, 50, 134, 173, 184, 185, 188 MUSAR 102, 135 İTALYANCA KATALONYA LOZAN KONFERANSI MUSEVİCE 50, 88, 134, 182, 184, 185, 188 10, 16, 17, 23, 31, 32, 33, 34 190 47, 68, 128, 133, 140, 141, 149, 179 İTTİHAT VE TERAKKİ KETER TORA 60, 61, 193, 194, 195 126, 150 M İTTİHAT VE TERAKKİ KOMİTESİ KOLERA SALGINI MANİLER 194 53, 135 96 N İZMİR TİYATROSU KOSTA MARAGOS MATBAASI MATBAA NAMAZGAH 141, 253 43 10, 11, 17, 18, 19, 23, 25, 30, 36, 37, 38, 39, 41, 43, 44, 45, 46, 47, 50, 59, 118, 124, 131, 152, 154, 155, 173, 178, 289 135 MATBUAT NİZAMNÂMESİ NESİM KORİ 56 155 J JAK ALBAĞLI KURİYEL RABENO EFENDİ 140 95, 120 MÜCELLİT 32 NESİM KARDUZO 122 142 L JAK TARANTO LA BUENA ESPERANSA MATBUAT VE MATBAALAR KANUNU NİSSİM KARDUZO 155 44, 52, 54, 59, 65, 114, 115, 116, 121, 122, 123, 124, 160, 161, 162, 163, 164, 168, 174, 182, 204, 238, 239, 240 26, 67 126 JARGON 85, 86 ME’AM LO’EZ 45, 95 O JOZEF BENGHİAT LADİNO MESERRET OZER DALİM CEMİYETİ 65 9, 10, 11, 38, 39, 41, 42, 43, 45, 46, 47, 50, 56, 57, 59, 63, 64, 67, 70, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 92, 93, 94, 95, 97, 98, 100, 102, 103, 104, 105, 109, 114, 115, 117, 120, 124, 125, 126, 131, 132, 134, 137, 139, 142, 143, 144, 146, 147, 149, 150, 151, 155, 157, 165, 168, 172, 176, 177, 181, 183, 185, 188 57, 59, 65, 67, 89, 92, 97, 128, 129, 130, 131, 148, 157, 158, 175, 176, 183, 194, 236, 251, 255 123 MEZARLIKBAŞI PALAÇİ 135 45, 164, 166, 167, 168, 183, 184 KAHVEHANE MOİS ADUT PARİS BARIŞ KONFERANSI 84 155, 156 71, 76, 147 MOİS FRESKO PURİM 126, 130, 131 96, 100, 102, 103, 109, 138 MOİZ BENGHİAT R JOZEF ESTRUGO 65 K P LA NATİON KANETİ 70, 71, 73, 74 86 LA VERDAD KAN İFTİRASI 57, 112, 124, 125, 128, 174, 203 77, 114, 150, 185 65 RABBİ BENSİYON HABİF LE NOUVELLİSTE KARAGÖZ 57, 125, 178 100, 101 MOİZ HABİB 65 148 RABBİ HAYİM ALBAĞLİ LEON BEHAR ELİYA 148 MONTEFİORE 65 69, 115, 119, 284 LİVORNO 273 274 RABENO KURİEL SEPHİHA TİYATRO YANGIN 65 86, 137 8, 92, 95, 100, 102, 104, 105, 132, 182 9, 53, 82, 96, 112, 118, 119 RAFAEL ARDİTİ SİNEMA LA ESTREA TİYATRO YAŞUA MOŞE RODİTİ 65 141 100 124 RAFAEL KORİ SİR MOSES MONTEFİORE TRAKYA OLAYLARI YEDİDYA GABAY 124, 125 115 192 38, 41, 197 RAFAEL KRESPİN SİYONİST TÜRKÇE YILDIZ SİNEMASI 155 63, 64, 70, 71, 72, 73, 74, 80, 82, 104, 146, 147, 153, 154, 176, 189, 193 9, 10, 21, 24, 25, 26, 27, 39, 42, 46, 47, 50, 51, 56, 57, 58, 61, 66, 67, 68, 72, 76, 80, 84, 85, 88, 89, 92, 94, 95, 109, 114, 116, 121, 124, 128, 133, 134, 137, 143, 144, 146, 149, 150, 151, 152, 154, 156, 160, 162, 172, 178, 181, 182, 183, 188, 191, 192, 193 141 RAFAEL LEVİ 65 RAFAEL UZİEL 52, 114, 115, 116, 118, 119, 184, 185, 188, 250 Ş TÜRKOFON ŞAARE MİZRAH RAHMİ APAK 79 44, 52, 53, 54, 115, 116, 117, 119, 120, 121, 185, 188, 199, 201, 202 YİDİŞ 50, 102 YOSEF ROMANO 66, 82, 133, 137, 139, 140, 141, 148, 183, 257 89 Ü ŞAAVAT ANİYİM RAHMİ BEY 63, 194 166 ŞAM RAŞİ 9, 11, 39, 47, 57, 58, 86, 89, 98, 118, 123, 125, 126, 132, 134, 139, 142, 144, 147, 150, 151, 158, 162, 165, 188 ÜSTAD 46, 57, 58, 89, 126, 131, 149, 150, 151, 229, 230 39, 114, 115, 127 ŞLOMO AŞKENAZİ Y 131 YAAKOV ABULAFYA RODOS ŞLOMO SARFATİ 67, 114, 115, 119, 127, 174, 178, 181 65, 194 131 YAAKOV BEN SENYOR 147 ROMANSO 93, 94, 148 T ROZEN 77, 84 S YAAKOV DE KURYEL 148, 149 TABİİYET-İ OSMANİYE KANUNNAMESİ 56 YAKOB YAKAR 148 TAC’ÜL MEZHEP MEKTEBİ SALAMON EŞKENAZİ 47, 141 149 YAKOV ALGRANTE 65 THE SENTİNEL SARI KIŞLA 75 68, 69 YALI KÖŞKÜ 194 TİLKİLİK SELİM MİZRAHİ 61, 65, 172 275 135 YALILAR KULÜBÜ 194 276 KAYNAKÇA AAIU TURQUIE I B 2.8. Dardanelles. Rafael Uziel’in eşi Regina Uziel ve oğlu Felix Uziel tarafından kaleme alınan mektuplar ve Rafael Uziel’in ölüm ilânı. Arşiv Belgeleri: Ahmet Piriştina Kent Arşivi ve Müzesi Arşivi (İzmir): Osmanlıca Gazeteler: Başbakanlık Osmanlı Arşivi (İstanbul): BOA. A)MKT. MVL. 1/96 (1262). Ahenk Gazetesi BOA. İ. DH. 1204/94261 (1308). 1215/95177 (1308). 1337/30 (1314). 1345/15 (1314). 1440/6 (1323). Hizmet Gazetesi BOA, DH.KMS 10/11.(1332). Islahat Gazetesi BOA, DH. MKT. 485/41. 2678/58.1027/26 (1323). 1082/47 (1324). 1163/33 (1325). 1282/8 (1326). 1509/2 (1305). 1544/19 (1308). 1576/17 (1306). 1645/53 (1306). 1772/20 (1308). 1807/69 (1308). 1819/2 (1308). 2150/96 (1316). 2623/56 (1326). 2653/84 (1326). 2678/58 (1326). 390/42 (1313). 485/41 (1320). 991/2 (1323). 994/16 (1323). 996/50 (1323). 1585/63 (1306). 2694/61 (1324). İttihad Gazetesi Köylü Gazetesi. Archives Historique de I’Alliance Israélite Universelle (Paris): BOA, MF. MKT. 337/1 (1314). 63/49 (.1296). 69/34 (1298). AAIU, TURQUIE II C 8 – 14. Alliance Israéelite Universelle’ın İzmir erkek okulu müdürü Nabon’un, 2 Temmuz 1919 tarihli raporu,. BOA, ML. VRD. TMT. d 2096. AAIU, TURQUIE II C 8 – 14. Alliance Israéelite Universelle’ın İzmir erkek okulu müdürü Nabon’un, 9 Temmuz 1919 tarihli raporu. AAIU, TURQUIE II C 8 – 14. Alliance Israéelite Universelle’ın İzmir erkek okulu müdürü Nabon’un, 12 Temmuz 1919 tarihli raporu. AAIU, TURQUIE II C 8 – 14. Alliance Israéelite Universelle’ın İzmir erkek okulu müdürü Nabon’un, 17 Temmuz 1919 tarihli raporu. BOA, MVL. 27-56 (1264). BOA, Y.A.RES. 134/58. 98/13 (1316). 98/40 (1316). BOA, Y. PRK. GZT. 5/31. BOA, İrade.Şûrâ-yı Devlet 507. BOA, ŞD. 2455/9.(1299). AAIU, TURQUIE II C 8-14. Smyrne. Tarica’nın 5 Ocak 1921 tarihli mektubu. AAIU, TURQUIE II C 8-14 Smyrne.Tarica’nın 23 Haziran 1921 tarihli mektubu.. AAIU, TURQUIE II C 8-14 Smyrne. Nabon’un 11 Ocak 1921 tarihli mektubu. AAIU, TURQUIE II C 8-14 Smyrne. Tarica’nın 24 Haziran 1921 tarihinde Paris’e çektiği telgrafı. AAIU, TURQUIE II B 11.8. Gallipoli. 6 Mayıs 1872 ve 19 Ağustos 1872 tarihli mektuplar. 277 Beit HaSefarim HaUniversita Yeruşalayim/Kudüs Üniversitesi Milli Kütüphanesi (Kudüs): BSUY, No. 990012376120205171. Şaare Mizrah, 25 Elul 5606 (16 Eylül 1846). BSUY, No. 88. El Kuento del nes de Hanuka (Hanuka Mucizesinin Öyküsü), İzmirna 5673 (1913). BSUY, No. 99001880867025171. Bayram, 13 Sivan 5670 (20 Haziran 1910). 278 BSUY, No. 990019171070205171. La Verdad, 15 Junyo 1884. BSUY, No. 990018176260205171. El Nuvelista, 10 Adar 5679 (10 Şubat 1919), numara 27. BSUY, No. 990018176260205171. El Nuvelista, 18 Adar 5679 (18 Şubat 1919), numara 33. BSUY, No. 990018205060205171. La Boz del Pueblo, 13 Elul 5674 (4 Eylül 1914). BSUY, No. 990018966500205171. La Boz de İzmir, 29 İyar 5679 (R. 29 Mayıs 1335/ H. 28 Şaban 1337/ M. 29 Mayıs 1919), yıl 6, numara 85. BSUY, No. 990021227040205171. El Lavorador, 15 Kislev 5674 (14 Aralık 1913). BSUY, No. 990023827860205171. Şalom, 5 Adar Bet 5679 (7 Mart 1919). BSUY, No. 990022676190205171. El Mundo, 14 Tişri 5683 (6 Ekim 1922). BSUY, No. 990018657880205171. El Guion / - Le Trait d’Union, Marso 1912. BSUY, Üstad, 16 Sivan 5650 (M. 4 Haziran 1890/H. 25 Şevval 1307) Numara 65. BSUY, No. 990018205060205171. La Boz del Pueblo, 13 Elul 5674 (4 Eylül 1914). BSUY, Üstad, 14 Av 5650 (31 Temmuz 1890), Numara 73. BSUY, No 990021227040205171. El Cilveli numara 3. BSUY, No. 990019129030205171. Haverenu, 2 Kislev 5682 (3 Aralık 1921) tarihli ve yıl 1, yaprak 1. BSUY, No. 990022928670205171. El Sarsilyo, numara 5. 16 Elul 5670 (20 Eylül 1910). BSUY, No. 99001880867025171. Bayram, numara 27. 13 Sivan 5670 (20 Haziran 1910). BSUY, No. 990018966500205171. La Boz de İzmir, 26 Tişri 5672 (R. 5 BSUY, No. 990023301420205171. El Komersiyal, 28 Tevet 5668 (1 Ocak 1908), numara 46. BSUY, No. 990022292580205171. Kısmet/El Mazalozo, 29 Tevet 5669 (22 Ocak 1909). Teşrinievvel 1327/H. 24 Şevval 1329/M.18 Ekim 1911), ilk yıl, numara 13. BSUY, Stacks N. (2002 F (259 (1)). El Kısmet Poeta/El Meserret Poeta, 7 Tişri 5669 (2 Ekim 1908). BSUY, No. 990018966500205171. La Boz de İzmir, 14 İyar 5672 (R. 18 Nisan 1328/ H. 14 Cemaziyelevvel 1330 / M. 1 Mayıs 1912), ilk yıl, numara 40. BSUY, Stacks N. (2003 F 243 (12)). El Soytarı, 5 Adar 5669 (26 Şubat 1909). BSUY, No. 990018966500205171. La Boz de İzmir, 27 Sivan 5672 (R. 30 Mayıs 1328/ H. 26 Cemaziyelahir 1330/ /M. 12 Haziran 1912), ilk yıl, numara 45. BSUY, No. 2011947. Las Memoryas de Mustafa Kemal(Mustafa Kemal’in Anıları). (Selanik 1927). BSUY, No. 201983. Mustafa Kemal. (Selanik 1933). BSUY, No. 990018966500205171. La Boz de İzmir, 4 Tamuz 5672 (R. 6 Haziran 1328/ H. 4 Recep 1330/ M. 19 Haziran 1912), ilk yıl, numara 46. BSUY, No. 990018966500205171. La Boz de İzmir, 7 Tişri 5676 (H. 2 Eylül 1331/M. 15 Eylül 1915), yıl 5, numara?. BSUY, No. 990018966500205171. La Boz de İzmir, 2 Tevet 5679 ( R. 5 Kanunuevvel 1334/H. 1 Rebiülevvel 1337/M. 5 Aralık 1918), yıl 6, numara 9. BnF-Gallica: Gallica, Revue du Monde Musulman, Publiée Par La Mision Scientifique du Maroc, Tome Huitiéme Paris 1909 (1 Mayıs 1909). BSUY, No. 990018966500205171. La Boz de İzmir, 12 Nisan 5677 (R. 4 Nisan 1333/ H. 11 Cemaziyelahir 1335/ M. 4 Nisan 1917), yıl 6, numara 80. BSUY, No. 990018966500205171. La Boz de İzmir, 29 Tevet 5679 (R. 1 Kanunusani 1335/ H. 28 Rebiülevvel 1337/ /M. 1 Ocak 1919), yıl 6, numara 47. 279 280 Siren Bora Özel Arşivi: Kitaplar ve Makaleler: SBA, El Tiempo, Kuerten Sentenaryo de la vinida en Turkiya de los Judeos de Espanya (İspanya Yahudilerinin Türkiye’ye gelişinin Dört Yüzüncü Yıldönümü), “En 5252 El Egzilo” (1492 Sürgünü), Özel Sayı, Nisan 1308- Nisan 5652 (1892). ARIKAN, Zeki, “Tanzimat ve Meşrutiyet Dönemlerinde İzmir Basını”, Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, cilt 1, İletişim Yay., İstanbul 1985, 103-111. SBA, La Buena Esperansa, Es la Okazion del Ventesinken Aniversario de su Fondasion (Kurulışunun Yirmibeşinci Yıldönümü Nedeniyle) Özel Sayı, 5656 (1896). Yad Ben Zvi Archive (Jerusalem) YBZA, El Nuvelista, 14 Nisan 5661 (3 Nisan 1901). YBZA, Şaavat Aniim, 1847. 500. Yıl Vakfı Türkiye Musevileri Müzesi Arşivi (İstanbul) ARIKAN, Zeki, Mütareke ve İşgal Dönemi İzmir Basını (30 Ekim 1918-8 Eylül 1922), AKDTYK Atatürk Araştırma Merkezi Yay., Ankara 1989. ATAY, Çınar, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e İzmir Planları, Yaşar Eğitim ve Kültür Vakfı, İzmir 1998. BAŞGÖZ, İlhan “The Waqwaq Tree in the Turkish Shadow-Play Theater: Karagöz and the Story of Esther”, The Jews of the Ottoman Empire, ed. Avigdor Levy (Princeton, 1994), 549–556. BENBANASTE, Nesim, Örneklerle Türk Musevi Basınının Tarihçesi, İstanbul 1988. BENBASSA, Esther, “De l’Hispanité ä la Turquité-Cinq cents ants d’histoire des Juifs İbériques en terre Ottomane en Turquié”, dans David Banon (éd.), Inquisition et pérennité, Paris Cerf, 1992, 79-93. TMMA, El Pregonero, 17 Şevat 5674 (13 Şubat 1914). BEN NAEH, Yaron, “Hebrew Printing Houses in the Ottoman Empire”, Jewish Journalism and Printing Houses in the Ottoman Empire and Modern Turkey, edited by Gad Nasi, The ISIS Press, İstanbul 2001, 73-96. Resmi Yayınlar: BERBER, Engin, Mütareke ve Yunan İşgali Döneminde İzmir Sancağı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İzmir 1993. Salnâme-i Vilayet-i Aydın (Aydın Vilayet Salnamesi)- Hicri 1306 (1890), Aydın Vilayet Matbaası, İzmir. BESALEL, Yusuf, Yahudilik Ansiklopedisi, cilt 1, Gözlem Yay., İstanbul Mayıs 2001. Salnâme-i Vilayet-i Aydın (Aydın Vilayet Salnamesi)- Hicri 1308 (1891), Aydın Vilayet Matbaası, İzmir. BEYRU, Rauf, “XIX. Yüzyıl İzmir’inde Salgın Dönemleri ve Yaşam”, İzmir’in Sağlık Tarihi Kongresi 1-3 Aralık 2005- Bildiriler, İzmir Eylül 2009, s.s. 280-289. Düstûr, “MatbaaNizamnamesi”, I. Tertip, 2. Cilt, Matbaa-i Âmire’de tab’ olunmuştur, sene 1289(1872/1873). BEYRU, Rauf,19. Yüzyılda İzmir’de Sağlık Sorunları ve Yaşam, İBB. Kent Kitaplığı Yay., İzmir 2005. Gazetecilik - Basının Doğuşu ve Gelişimi, T.C. Milli Eğitim Bakanlığı Yayını, Ankara 2011. BONFİL, Selim, “Yahudi Basını”, İzmir’de Yahudiler-Antik Smyrna’dan Günümüze, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İstanbul Mart 2022, 137-144. BORA, Siren, Bir Semt Bir Bina-Karataş Hastanesi ve Çevresinde Yahudi İzleri, İBB. APİKAM. Yay., İzmir 2015. BORA, Siren, “İzmir’de Yahudi Basınının Oluşumu – İlk Türkçe Yahudi Gazetesi Üstad”, Tarih ve Toplum, sayı 127, İletişim Yayınları, Temmuz 1994, 18-22. 281 282 BORA, Siren, İzmir Yahudileri Tarihi 1908-1923, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın AŞ. Yay,, İstanbul 1995a. COHEN, Julia Phillips, Becoming Ottomans- Sephardi Jews and Imperial Citizenship in the Modern Era, Oxford University Press 2014. BORA, Siren, “Fukaraperver Yahudi Cemiyeti (Ozer Dalim)”, Tarih ve Toplum, sayı 134, İletişim Yayınları, Şubat 1995b, 10-16. DANON, Dina, The Jews of Ottoman Izmir: A Modern History, Stanford University Press, Stanford 2020. BORA, Siren, “Anadolu’da Yahudiler – Başlangıç/Jews in Anatolia – The Beginning”, Taşlara Kazınan Yahudi Kimliği / Jewish Identity Engraved in Stones, 500. Yıl Vakfı Türk Musevileri Müzesi Yay., İstanbul 2021, 64-75. Diaries of Sir Moses and Lady Montefiore, edited by Dr. Louis Loewe, Volume 1, Chicago 1890. BORA, Siren, İzmir’in Eski Yahudi Mahallesi-Birinci Juderia, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın AŞ. Yay,, İstanbul 2021. BORA, Siren, Çöküşten Yükselişe İzmir Yahudileri-Rav Hayim Palaçi ve Dönemi, İBB. APİKAM. Yay., İzmir 2023. BOROVAYA, Olga, Modern Ladino Cultura, Indiana University Press 2012. BRAUDE, Benjamin, “Osmanlı Millet Düzeninin Kuruluş Efsaneleri I”, Tarih ve Toplum, cilt 7, Nisan 1987, 226-231. BREGOLİ, Francesca, “Livorno”, Enzyklopädie Jüdischer Geschichte und Kultur, Band 3 (he-lu), herausgegeben Von Dan Diner, im Auftrag der Sächsischen Akademie der Wissenschaften zu Leipzig, Verlag J.B. Metzler, Stuttgart- Weimar, 552-555. BREGOLİ, Francesca, “Hebrew Printing in Eighteenth-Century Livorno: From Government Control to a Free Market”, The Hebrew Book in Early Modern Italy, 2011, 171-307. BUNİS, David, “Alexandre Benghiat’s World War I Diary in Judezmo: A Preview”, Ovras son onores Estudios sefardíes en homenaje a Paloma Díaz-Mas, Publisher: Universidad del País Vasco, November 2021, 355-384. CEYLAN, Ayhan, “Tanzimat Dönemi Osmanlı Basım Yayımında Hukuki Düzen (1839-1876)”, Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları, Sayı 1, 2006 (Bahar), 139-155. COHEN, Dov, “Un Bien Conocido i Luchador Comunal: Muevas Notisias Sovre Rafael Uziel [1816-1881], Precursor de la Prensa en Djudeoespanol”, La Presse Judéo-Espagnole. Support et Vecteur de la Modernité, Rosa Sanchez + MarieChristine Bornes Varol, Libra Kitapçılık ve Yayıncılık Ltd. Şti., İstanbul, 2014. COHEN, Julia Phillips & STEIN, Sarah Abrevaya (edited by), Sephardi Lives –A Documentary History (1700-1950), Stanford University Press, Stanford California 2014. 283 DUMONT, Paul, “Un Organe Sioniste a Istanbul La Nation (1919-1920)”, Türkiye’de Yabancı Dilde Basın “La Presse de Langue Etrangére en Turquie” (16-1718 Mayıs 1984), İstanbul Üniversitesi Yayınları No: 3342, Basın Yayın Yüksekokulu Yayınları: 2, İstanbul 1985, 191-225. EAMANN, Ross, Historical Dictionary of Journalism - Historical Dictionaries of Professions and Industries, No. 4, Plymouth. UK. 2009. EBÜZZİYA, Ziyad, “Osmanlı İmparatorluğunda Türkçe dili dışındaki Basın”, Türkiye’de Yabancı Dilde Basın “La Presse de Langue Etrangére en Turquie”(16-17-18 Mayıs 1984), İstanbul Üniversitesi Yayınları No: 3342, Basın Yayın Yüksekokulu Yayınları: 2, İstanbul 1985, 29-45. ERDEM, Gökhan, Osmanlı İmparatorluğu’nda Sürekli Diplomasi’ye Geçiş Süreci, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Ens., Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2008. ERTUĞ, Hasan Refik, “Türkiye’de Yabancı dilde Basına Genel Bakış” , Türkiye’de Yabancı Dilde Basın “La Presse de Langue Etrangére en Turquie”(16-17-18 Mayıs 1984), İstanbul Üniversitesi Yayınları No: 3342, Basın Yayın Yüksekokulu Yayınları: 2, İstanbul 1985, 75-91. FERNANDEZ, Angel Pulido, Espanoles sin Patri, Madrid 1905. FRAENKEL, Josef, “The Jewish Press of the Diaspora”, Jewish Social Studies, Vol 26, No 4 October 1964, Published By: Indiana University Press,215-226. GALANTE, Avram, La Presse Judeo Espagnole Mondiale, İstanbul 1935. GALANTE, Avram, Türkler ve Yahudiler-Tarihi, Siyasi Tetkik, İstanbul 1947. GALANTE, Avram, Türk Harsı ve Türk Yahudisi Tarihi, İstanbul 1953. GALANTE, Avram, Histoire des Juifs de Turquie, cilt 3, İsis Yay., İstanbul 1986. GAON, Moşe David, A Bibliography of the Judeo-Spanish (Ladino) Press, 284 Publication of the Ben Zvi Institute the Hebrew University Bibliographical Series, Monoline Press, Tel Aviv 1965. (Hebrew). 1984), İstanbul Üniversitesi Yayınları No: 3342, Basın Yayın Yüksekokulu Yayınları: 2, İstanbul 1985, 11-26. GAON, Moshe David, “El Periodismo Judio en Turquia. Sha’arey Mizrah o Puertas del Oriente: El Primer Journal Judio en Ladino”, La Boz de Turkiya, sayı 93, 15 Ağustos 1943, 22-23. KODAMAN, Bayram, Abdülhamit Devri Eğitim Sistemi, İstanbul 1980. KOLOĞLU, Orhan, Basın Tarihi, Pozitif Yayınları, İstanbul, 2006. GÜLERYÜZ, Naim, Türk Yahudi Basın Tarihi, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yay. AŞ., İstanbul 2015. KOLOĞLU, Orhan, Basımevi ve Basının Gecikme Sebepleri ve Sonucu, GCY, İstanbul 1987. GÜN, Doğan & SORGU, Murat, “Osmanlı Maarifinde Musevi Bir Eğitimci: Moiz Fresko Efendi”, Sosyal ve Beşeri Bilimlerde Araştırma ve Değerlendirmeler Cilt II, Gece Kitaplığı, Ankara 2021, 201-215. KOLOĞLU, Orhan, “Osmanlı Basını; İçeriği ve Rejim”, Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, cilt 1, İletişim Yay., İstanbul 1985, 68-93. HAZAN, Gizel Ender, Aaron de Yosef Hazan - İZMİR 1600-2000, İzmir 1999. KONTENTE, Leon, Les débuts de la presse dans I’Empire Ottoman: Le Spectateur Oriental (1821-1827), Libra Kitapçılık ve Yayıncılık, İstanbul 2021. HİTZEL, Frederic, "Osmanlı İmparatorluğu'nda Fransız Dilindeki Basının Doğuşu 1821-1843", Kebikeç Sayı 53 2022, 117-138. KONTENTE, Leon, L’Antisémitisme Grec en Asie Mineure (Smyrne 1774-1924), Libra Kitapçılık ve Yayıncılık, İstanbul 2018 (İkinci Baskı). ISRAEL, Jonathan. “Sephardic Immigration into the Dutch Republic (1595-1672).” Studia Rosenthalian, special issue published with vol. 23 (1989): 45-53. KURU, Mehmet, Location an Ottoman Port-City in the Early Modern Mediterranean Izmir 1580-1780, (Unpublished Doctoral Thesis), Graduate Department of History University of Toronto 2017. İNUĞUR, M. N., Basın ve Yayın Tarihi, Çağlayan Kitabevi Yay., İstanbul 1982 (İkinci Baskı). JACOBI, Leon, “The Jews Bookbinders of Girona”, Materia Giudaica – Rivista dell’associazione italiana per lo studio del giudaismo XX-XXI (2015-2016), 341348. JOSEPHUS, Flavius, The Complete Works of Josephus, Translated by Wm. Whiston A.M., Kregel Publications, Michigan 1995. LEVY, Avner, “Türk Yahudilerinin gazeteci yazarlarından Alexandre Benghiat”, Tarih ve Toplum, Sayı 173, İstanbul Mayıs 1998, 54-61. KABACALI, A., Türkiye’de Matbaa Basın ve Yayın, Literatür Yay., İstanbul 2000. LEVY, Avner, “The Jewish Press in Turkey”, Jewish Journalism and Printing Houses in the Ottoman Empire and Modern Turkey, edited by Gad Nasi, The ISIS Press, İstanbul 2001, 13-27. KARKASON, Tamir, Jewish Literatures in Spanish and Portuguese,A Comprehensive Handbook 2022, edited by Ruth Fine and Susanne Zepp, 319-351. LEVY, Avner, “’La Vara’ 1905-1908 İtono şel Avraham Galante BeMıtzraim”, Peamim, 34, Yeruşalayim 1988, 51-68. (İbranice). KARKASON, Tamir, “The History of the Jewish Diaspora in Turkey: Yosef Da’at – A Bilingual Periodical in Edirne”, Etmol 265, 2019, 30-33 (Hebrew). LEVY, Avner, “Shavat Aniim - Social Cleavage Class War and Leadership in the Sephardi Community – The Case of Izmir”, Ottoman and Turkish Jewry -Community and Leadership, Indiana University Turkish Studies 12, Bloomington 1992 (ed. Aron Rodrigue). (İbranice). KARS, Neşe, Haberin Tarihi, Kuramları, Söylemi ve Radyo Televizyon Haberciliği, Derin Yayınları, İstanbul 2013. KANETİ, Selim, “La Presse en Ladino sous la Republique en Turquie”, Türkiye’de Yabancı Dilde Basın “La Presse de Langue Etrangére en Turquie”(16-17-18 Mayıs 285 LEVI, Joseph Abraham. “Portuguese Jews of the Diaspora: Italy and Beyond.” in Encyclopedia of the Jewish Diaspora. M. Avrum Ehrlich, ed. 3 Vols. Santa Barbara: ABC-CLIO (2009): 875-883. LEWIS, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Ankara 1984. MARTÍNEZ-GÁLVEZ, Cristina & SÁNCHEZ-PÉREZ, María, “Adaptación al 286 Medio: Cambios de Proyectos Iniciales en la Prensa Sefardí Otomana”, Historia y Comunicación Social, Vol. 20, número 1, 2015, 67-87. ROMERO, Elena, La Creación Literaria en Lengua Sefardí, Madrid 1992. COLLECIONES MPFRE. MERAL, Yasin, “Yahudi Âlimlerin Gözüyle Matbaanın İcadı ve Matbaada Basılan Metinlerin Hükmü”, Belleten, cilt 84, sayı 300, Ağustos 2020, 559-584. ROZEN, Minna, “On Nationalizing Minorities The Education of Salonikan Jewry, 1912-1941”, Dina Moustani (ed.) Jewish Education in Southeastern Europe (Mid 19 th-mid 20 th century), Volos, University of Thessaly Press, 2021, 127-232. MİZRAHİ, Moiz, “En la vieja prensa Judia de İzmir”, Şalom, 24 Aralık 1953. MOLHO, Rena, “The Jewish Press in Salonica”, Querelles Prıvées et Contestations Publiques – Le Rōle de la Presse dans La Formation de L’Opinion Publique au Proche Orient, Textes Réunis et Publiés par Christoph Herzog&Raoul Motika&Michael Ursinus, Les Éditions Isis, İstanbul, 209-220. NAAR, Devin E., Jewish Salonica- Between The Ottoman Empire and Modern Greece, Stanford University Press, Stanford California 2016. NAHUM, Henri, “La Boz del Puevlo”: Un journal judéo-espagnol â Smyrne avant la Premiére Guerre Mondiale”, Revue de Génélogie et d’Histoire Séfarades, N 9, Paris printemps 1999, 6-9. NAHUM, Henri, “Osmanlı Vatanseverliği”, İzmir’de Yahudiler-Antik Smyrna’dan Günümüze, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İstanbul Mart 2022, 50-54. NAHUM, Henri, Mis Memorias, İsis Yay., İstanbul, 2002. NAHUM, Henri, İzmir Yahudileri – 19.-20. Yüzyıl, İletişim Yay. Birinci Baskı, İstanbul 2000. SHARON, Moshe Sevilla, Türkiye Yahudileri-Tarihsel Bakış, Yerushalayim 1981. SHARON, Moshe Sevilla, “El Jurnalizmo Djudeo-Espanyol. Las Puertas del Oriente”, Aki Yerushalayim, Sayı 21, Nisan 1984, 15. SHMUELEVITZ, Aryeh, “The Hebrew Language Weeklies in Turkey: An Appeal to Revive Concept of a National Culture”, Türkiye’de Yabancı Dilde Basın “La Presse de Langue Etrangére en Turquie” (16-17-18 Mayıs 1984), İstanbul Üniversitesi Yayınları No: 3342, Basın Yayın Yüksekokulu Yayınları: 2, İstanbul 1985, 111-125. SHMUELEVITZ, Aryeh, “ Two Hebrew Weklies in Turkey”, QESHER, No 13, May 1993, Tel Aviv University Journalism Studies Program Institute for Research of the Jewish Press, 46-51. (İbranice). ŞAKİROĞLU, Mahmut, “Venedik Cumhuriyeti’nin İstanbul’daki temsilcileri: Balyoslar, çalışmaları ve etkinlikleri”, Tarih ve Toplum 59, Kasım 1988, 44-48. NALCIOĞLU, Belkıs Ulusoy, Türk Basın Tarihi Gazetecilik, İÜAUEF, İstanbul 2010. ŞAPOLYO, Enver Behnan, Türk Gazetecilik Tarihi ve Her Yönü ile Basın, Güven Matbaası, Ankara 1969. ÖZTAY, Oğuz HAN, “Osmanlı’nın Siyasal Hayatında Basının Rolü”, Social Mentality and Researcher Thinkers Journal 6 (29), 10.03.2020, 235-246. TÜRESAY, Özgür, "Osmanlı Devletinin Fransızca Resmi Gazetesi Moniteur Ottoman (1831-1836)", Kebikeç 53, 2022, 157-214. PANZAC, Daniel, Osmanlı İmparatorluğu’nda Veba (1700-1850), Çeviren Serap Yılmaz, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul, Ekim 1997. Turkey-Jewish Communities in the East in the Nineteenth and Twentieth Centuries, Edited by Yaron Ben Naeh, Ministry of Education and Yad Ben Zvi Institute for the Study of Jewish Communities in the EAST OF Yad Itzhak Ben Zvi and the Hebrew University of Jerusalem 2009. (İbranice). POLAT, Habibe, XIX. “Yüzyılın Sonlarında Osmanlı’da Eğitimin İyileştirilmesi Girişimleri Çerçevesinde Gayrimüslim ve Yabancı Okullar”,İçtimaiyat Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 5, Sayı 1, 2021, 32-42. QESHER, No 13 , May 1993, RODRIGUE, Aron, “19. Yüzyılda Türkiye Yahudilerinin Batılışması-Çok Dilli Bir Cemaatin Oluşumu”, Tarih ve Toplum, cilt 6, sayı 431, Temmuz 1986, 17-21. 287 SEVİNÇLİ, Efdal, İzmir Basın Tarihi - Gazeteler, Dergiler, İBB. APİKAM Yayını, İzmir 2019. VENTURA Avram, “Aron de Yosef Hazan (1848-1931)”, Şalom, 18 Mart 1992. YETKİN, Sabri, “Kolera Günlerinde İzmir (1910-1911)”, İzmir Kent Kültürü Dergisi, Sayı: 3, (Mart-2001), 7-18. 288 Dijital Kaynaklar: “Acta Diurna-Rome’s Daily Newespapers”, Early Church History,https:// earlychurchhistory.org/communication/acta-diurna-romes-daily-newspaper/ (Erişim Tarihi: 01.04.2023) BENGHİAT AİLE ARŞİVİ VE SOYAĞACI, https://benghiat.org/benghiat-smyrne. html , (Erişim Tarihi: 01.07.2023). BEYDİLLİ, Kemal, “Matbaa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi,https:// islamansiklopedisi.org.tr/matbaa, (Erişim Tarihi: 25.03.2023). BLANCK, Horst, “Antik Kitabın Ana Biçimleri – Rulo ve Kodeks”, Z – KÜLTÜR Sanat Tematik Dergi-Kütüphane5,Optimum Basım, İstanbul Zeytinburnu Belediyesi 2021, 30-33, https://www.zdergisi.istanbul/media/magazines/ pdf/Z5_K%C3%BCt%C3%BCphane_optimized.pdf , https://www.zdergisi. istanbul/?sayi=5, (Erişim Tarihi : 25.03.2023) BOROVAYA, Olga, “Sha’are ha-Mizrah (Puerta del Oriente)İzmir”, in Encyclopedia of Jews in the Islamic World, Executive Editor Norman A. Stillman, BRILLONLINE Reference Works, http://dx.doi.org/10.1163/1878-9781_ejiw_SIM_0019750, (Erişim Tarihi : 24.04.2023). DİK, Esra, Türkiye’nin Resmi Gazete Serüveni Üzerine Bir İnceleme, YBAD Lisansüstü Seminer Çalışmaları, No: 3, Ekim 2009, http://yonetimbilimi.politics.ankara.edu. tr/edik.pdf. (Erişim Tarihi : 21.03.2023). DÖLEN, Emre, “Kil, Papirüs, Parşömen.. Kâğıdın Tarihçesi”,Z – KÜLTÜR Sanat Tematik Dergi-Kütüphane5,Optimum Basım, İstanbul Zeytinburnu Belediyesi 2021, 26-29, https://www.zdergisi.istanbul/media/magazines/ pdf/Z5_K%C3%BCt%C3%BCphane_optimized.pdf , https://www.zdergisi. istanbul/?sayi=5(Erişim Tarihi : 25.03.2023). Encyclopaedia Britannica, “The Thirty Years’ War”, https://www.britannica.com/ topic/history-of-Europe/The-Thirty-Years-War , (25.03.2023) Encyclopaedia Britannica, “Babylonia”, https://www.britannica.com/place/ Babylonia , (Erişim Tarihi : 25.03.2023) GIFFARD, Anthony “Ancient Rome’s Daily Gazette” Journalism History, 2/4, Winter 1975- 1976, Pages 106-132 | Published online: 31 Jul 2019, https://doi. org/10.1080/00947679.1975.12066791. (Erişim Tarihi : 21.03.2023). Jewish Virtual Library,“Rabbi Don İsaac Abravanel (Abarbanel) (14371508)”, https://www.jewishvirtuallibrary.org/rabbi-don-isaac-abravanel-abarbanel. (21.03.2023). Jewish Virtual Library, “Medina, Samuel ben Moses de”, https://www.jewishvirtuallibrary. org/medina-samuel-ben-moses-de. (Erişim Tarihi : 21.03.2023). Jewish Virtual Library, “Derash”, https://www.jewishvirtuallibrary.org/derash (08.04.2023). KAYSERLING, Meyer & GİNSBERG, Louis, “Abravanel, Abarbanel or Abrabanel”, Jewish Encyclopedia, https://www.jewishencyclopedia.com/articles/631-abravanelabarbanel. (Erişim Tarihi : 21.03.2023). MEİSELS, S. Isaac, “Don Isaac Abarbanel”, The Jewish Quarterly Review,Vol. 2, No. 1 (Oct., 1889), pp. 37-52 (16 pages) , https://www.jstor.org/stable/1450129, . https://doi. org/10.2307/1450129. (Erişim Tarihi : 21.03.2023). PONS, Marc, “Where did the Catalan Jews go?”, EL NACIONAL.CAT, Tarragona 10 August 2017. https://www.elnacional.cat/en/culture/where-catalan-jews-go_181821_102. html (Erişim Tarihi : 21.03.2023). “Purim-shpil”, The Yivo Encyclopedia of Jews in Easrern Europe, https://yivoencyclopedia. org/article.aspx/purim-shpil ROZENBERG, Irina, The Jewish History of Spain – Issuance of a Portuguese Passport for Sephardic Jews, https://lawoffice.org.il/en/the-jewish-history-of-spain/. (Erişim Tarihi : 21.03.2023). BAINES, Joh R.&SAMUEL, Alan Edouard&BOWMAN, Alan K., “Ancient Egypt”, https:// www.britannica.com/place/ancient-Egypt/The-king-and-ideology-administration-artand-writing. (Erişim Tarihi : 21.04.2023). Sefardiweb, “Pardo, Nissim de Yehuda”. http://sefardiweb.com/node/782 , (Erişim Tarihi : 27.05.2023). Sefardiweb, “Romano, Yosef”, http://sefardiweb.com/node/1840 , (Erişim Tarihi : 27.05.2023). Sefardiweb, “Ben Guiat, Alexandre”, http://www.proyectos.cchs.csic.es/sefardiweb/ node/51, (Erişim Tarihi, 01.07.2023). TİKKANEN, Amy, “Marie Corelli”, https://www.britannica.com/biography/Marie- Corelli, (Erişim Tarihi : 11.05.2023). 289 290 © 2023 — İzmir Musevi Cemaati Vakfı. Tüm hakları saklıdır. Lisans sahibi belirli koşullar altında Avrupa Birliği'dir. © 2023 — The Jewish Community Foundation of İzmir. All rights reserved. Licensed to the European Union under conditions. Bu yayın Avrupa Birliğinin mali desteği ile hazırlanmıştır. İçerik tamamıyla İzmir Musevi Cemaati Vakfı’nın sorumluluğu altındadır ve Avrupa Birliği’nin görüşlerini yansıtmak zorunda değildir. This publication was produced with the financial support of the European Union. Its contents are the sole responsibility of the Jewish Community Foundation of İzmir and do not necessarily reflect the views of the European Union.