P.Themelis,Excavation in Messene, 2011 (PAE 2011)

5. ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΜΕΣΣΗΝΗΣ (Πίν. 27-34) Ἡ ἀνασκαφὴ τῆς Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας στὴν ἀρχαία Mεσσήνη συνεχίστηκε καὶ κατὰ τὸ 2011 ὑπὸ τὴ διεύθυνση τοῦ ὑπογραφομένου. Ἔλαβαν μέρος ὁ νομισματολόγος Kλεάνθης Σιδηρόπουλος, οἱ ἀρχαιολόγοι Ἀγγελικὴ Τσίγκου, Eὔη Λαμπροπούλου, Μάρω Σπαθῆ, Θεόδωρος Κουρεμπανᾶς, καθὼς καὶ ἡ φοιτήτρια τῆς ἀρχιτεκτονικῆς Δήμητρα Σιδηροπούλου. Ἔλαβαν ἐπίσης μέρος οἱ Ἰάπωνες καθηγητὲς τῆς Ἀρχιτεκτονικῆς Juko Ito μὲ φοιτητὲς καὶ φοιτήτριές τους. Ἡ συντήρηση τῶν εὑρημάτων πραγματοποιήθηκε μὲ τὴν ἐπίβλεψη τῆς Σταυρούλας Πουλυμενέα. Ἡ ἀρχαιολόγος Βούλα Μπαρδάνη συνέχισε τὴ μελέτη τῶν δικαστικῶν ψηφισμάτων καὶ παράλληλα ἀσχολήθηκε μὲ τὴ μεταγραφὴ τῶν ἐπιγραφῶν ποὺ δημοσιεύονται στὴν παρούσα ἔκθεση. Ὁ τοπογράφος Θεόδωρος Xατζηθεοδώρου ἀσχολήθηκε μὲ τοπογραφικὲς ἐργασίες. Ὁ Ἰωάννης Ἀθανασόπουλος, ὁ Δημήτρης Mπαλόπουλος, ἡ Zωὴ Kαζάνα καὶ ἡ Κυριακὴ Κάβουρα ἀσχολήθηκαν μὲ τὴ διαχείριση τῶν οἰκονομικῶν καὶ τὴ διεκπεραίωση τῆς ἀλληλογραφίας. Ἡ ἔρευνα ἐπικεντρώθηκε στὸ θέατρο καὶ στὴ βόρεια στοὰ τῆς ἀγορᾶς. Βόρεια στοὰ τῆς ἀγορᾶς Στὰ ἀνατολικὰ τοῦ θεάτρου καὶ τῆς κρήνης Ἀρσινόης βρίσκεται ἡ κολοσσιαία τρίκλιτη διώροφη στοὰ σχήματος Π, ἡ ὁποία ἐκτείνεται σὲ μῆκος 186 μ. καὶ ἀποτελεῖ τὸ βόρειο ὅριο τῆς ἀγορᾶς (εἰκ. 1 καὶ πίν. 27α). Κατὰ μῆκος τοῦ πίσω τοίχου δὲν ὑπάρχουν καταστήματα, ὅπως θὰ ἀνέμενε κανείς, ἀλλὰ ἀνοίγονται ὀρθογώνιες εὐρυμέτωπες κόγχες γιὰ τὴν ἔκθεση γλυπτῶν, ἦταν ἑπομένως ἡ στοὰ χῶρος περιπάτου καὶ ἀναψυχῆς, ὄχι ἐμπορικῶν συναλλαγῶν. Οἱ δύο ἐσωτερικὲς κιονοστοιχίες ποὺ διαιροῦν τὸν χῶρο σὲ τρία κλίτη εἶναι κορινθιακοῦ ρυθμοῦ, ἐνῶ ἡ ἐξωτερικὴ κιονοστοιχία εἶναι δωρικοῦ ρυθμοῦ. Στὸν 36 Πρακτικὰ τῆς Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας 2011 Εἰκ. 1. Κάτοψη τῆς βόρειας στοᾶς τῆς ἀγορᾶς. δεύτερο ὄροφο τὰ κλίτη διαχωρίζονταν μὲ κιονοστοιχίες ἰωνικοῦ ρυθμοῦ, ἐνῶ στὴν πρόσοψη ὑπῆρχαν ἰωνικοὶ ἀμφικίονες μὲ θωράκια στὰ μετακιόνια διαστήματα. Ἡ ἀνασκαφὴ φέτος ἐπεκτάθηκε στὸ καλύτερα σωζόμενο ἀνατολικὸ τμῆμα τῆς στοᾶς, στὸ ἀνατολικὸ πέρας τῆς ὁποίας εἶχαν ἀποκαλυφθεῖ κατὰ χώραν στὴν ἀνασκαφὴ τοῦ 2007 καὶ τοῦ 2008 δύο λίθινες τράπεζες (σηκώματα) μέτρησης σιτηρῶν ποὺ χρησιμοποιοῦσαν οἱ ἀγορανόμοι (πίν. 27β). Ἦλθε στὸ φῶς τὸ κρηπίδωμα τῆς στοᾶς μὲ τὸν στυλοβάτη τῆς δωρικῆς ἐξωτερικῆς κιονοστοιχίας σὲ μῆκος τριάντα μέτρων, καθὼς καὶ ἡ προεξέχουσα κατὰ 4.50 μ. ἀνατολικὴ πτέρυγα τῆς στοᾶς (πίν. 28α). Τὸ κρηπίδωμα καὶ ὁ στυλοβάτης σώζονται πλήρως σὲ μῆκος 18 μέτρων ἀπὸ τὰ ἀνατολικά. Τὸ νότιο μέτωπο τῆς προεξέχουσας πτέρυγας τῆς στοᾶς ὁρίζεται ἀπὸ τρεῖς δωρικοὺς κίονες ποὺ καλύπτουν πλάτος ὀκτὼ μέτρων, ἐνῶ τὸ ὑπόλοιπο πλάτος τῶν πέντε καὶ μισὸ μέτρων κλείνει μὲ τοῖχο κατασκευασμένο ἀπὸ ἀσβεστολιθικὲς λιθοπλίνθους (πίν. 28β). Τὸ κρηπίδωμα ἀποτελεῖται ἀπὸ δύο ἀναβαθμοὺς Πέτρου Θέμελη: Ἀνασκαφὴ Μεσσήνης 37 μὲ τρίτον αὐτὸν τοῦ στυλοβάτη, ὁ ὁποῖος φέρει τοὺς δωρικοὺς κίονες. Σὲ ἐπαφὴ μὲ τὸν πρῶτο, κατώτατο ἀναβαθμὸ βρίσκεται λίθινη αὔλακα ἀπορροῆς τῶν ὀμβρίων ὑδάτων τῆς στέγης. Στὴν ἄνω ἐπιφάνεια τοῦ ἕβδομου ἀπὸ ἀνατολικὰ στυλοβάτη βρίσκονται χαραγμένα τὰ τεκτονικὰ γράμματα Ο καὶ Ι, τὸ πρῶτο πάνω ἀπὸ τὸ δεύτερο. Γύρω ἀπὸ τὸ κρηπίδωμα τῆς προεξέχουσας πτέρυγας τῆς στοᾶς δὲν εἶχε, περιέργως, κατασκευαστεῖ λίθινη αὔλακα ἀπορροῆς ὀμβρίων (πίν. 29α). Ὁ ἀρχιτέκτονας τῆς στοᾶς εἶχε νὰ ἀντιμετωπίσει σοβαρὸ πρόβλημα ἀπορροῆς πηγαίων ὑδάτων ποὺ ἔρρεαν καὶ ῥέουν ἀκόμη σήμερα, κατακλύζοντας ὁλόκληρη τὴν περιοχὴ τῆς ἀνατολικῆς πτέρυγας, λόγω παρουσίας πηγῆς παρὰ τὴ ΒΑ γωνία της. Μὲ τὴν κατασκευὴ ἀγωγῶν κάτω ἀπὸ τὸ δάπεδο τῆς στοᾶς ὁδηγοῦσαν τὰ νερὰ σὲ λίθινη λεκάνη τοποθετημένη στὴν ἐξωτερικὴ ΒΑ γωνία τοῦ κρηπιδώματος. Κατὰ μῆκος τοῦ κρηπιδώματος τῆς στοᾶς ἀποκαλύφθηκε πλῆθος πεσμένων ἀρχιτεκτονικῶν μελῶν ἀπὸ τὴ δωρικὴ κιονοστοιχία τῆς πρόσοψης καὶ τὸν θριγκό της (ἐπιστύλια, δωρικὰ τρίγλυφα μὲ μετόπες, γεῖσα), καθὼς καὶ ἀπὸ τοὺς ἰωνικοὺς κίονες, τοὺς ἀμφικίονες καὶ τὰ θωράκια τοῦ ὀρόφου (πίν. 28β καὶ 29β, 30α-β). Τὰ ἀρχιτεκτονικὰ αὐτὰ μέλη, τὰ συσσωρευμένα στὴν ἀνατολικὴ περιοχὴ τῆς στοᾶς, μολονότι εἶναι ἔντονα διαβρωμένα, κατακερματισμένα καὶ χαρακωμένα ἀπὸ τὸ ἄροτρο δίνουν στοιχεῖα γιὰ μιὰ προκαταρκτικὴ σχεδιαστικὴ ἀναπαράσταση (εἰκ. 2) καὶ θὰ μελετηθοῦν μὲ στόχο τὴ μερικὴ ἀποκατάσταση τοῦ σημαντικοῦ αὐτοῦ μνημείου. Οἱ εὐθυντηρίες τεσσάρων βάθρων γιὰ τὴν ἀνίδρυση χάλκινων ἀνδριάντων ἦλθαν στὸ φῶς μπροστὰ στὸ κρηπίδωμα τῆς στοᾶς, σὲ διαγώνια διάταξη ἀνὰ δύο τοποθετημένες σὲ ἀπόσταση δέκα μέτρων περίπου μεταξύ τους (πίν. 31α). Ὁ μὴ ἐμπορικὸς χαρακτήρας τῆς στοᾶς εἶναι δεδομένος, ὅπως σημειώνεται παραπάνω, λόγω τῆς ἀπουσίας καταστημάτων καὶ τῆς παρουσίας τῶν ὀρθογώνιων ἐσοχῶν γιὰ τὴν ἔκθεση ἀγαλμάτων. Στὴν ἀνατολικὴ πτέρυγα ὡστόσο λειτουργοῦσε ἀγορανομεῖον, ὅπως δηλώνει ἡ εὕρεση κατὰ χώραν τῶν σηκωμάτων καὶ ἐπιβεβαιώνει τὸ κείμενο ἑνὸς θραύσματος ἐνεπίγραφης ἀσβεστολιθικῆς στήλης ποὺ ἦλθε στὸ φῶς δίπλα στὸν στυλοβάτη τῆς πτέρυγας τῆς στοᾶς, σὲ μικρὴ ἀπόσταση ἀπὸ τὰ σηκώματα (πίν. 31β). Στὴν ἐπιγραφή, ποὺ χρονολογεῖται στὸν 3ο αἰ. π.Χ. τιμᾶται ὁ ἀγορανόμος [τάδε τοῦ ...]δάμου, ὁποῖος φαίνεται ὅτι ἐξασφάλισε γιὰ τὴν πόλη του ἢ διέθεσε στοὺς 38 Πρακτικὰ τῆς Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας 2011 Εἰκ. 2. Ἀναπαράσταση δωρικῶν κιόνων στοᾶς (σχ. Ἰ. Νάκας). πολίτες [με]δίμνους πεντακοσί[ους] σιτηρῶν. Ἡ χρονολόγηση τῆς ἐπιγραφῆς ἀποτελεῖ καὶ τὸ χρονικὸ ὅριο, πρὶν ἀπὸ τὸ ὁποῖο (terminus ante quem) κατασκευάστηκε ἡ βόρεια στοὰ τῆς ἀγορᾶς. Ἀμέσως νότια καὶ σὲ ἀπόσταση 1.50 μ. ἀπὸ τὸ κλεισμένο ἐν μέρει μὲ τοῖχο μέτωπο τῆς ἀνατολικῆς πτέρυγας τῆς στοᾶς ἀποκαλύφθηκε ὁ δυτικὸς τοῖχος ἑνὸς κτίσματος, ὁ ὁποῖος ἑδράζεται στὸ φυσικὸ φαιοπράσινο τοπικὸ πέτρωμα κατὰ ἕνα μέτρο περίπου ψηλότερα ἀπὸ τὸ ἐπίπεδο ἕδρασης τοῦ κρηπιδώματος τῆς στοᾶς (πίν. 32α). Ἡ τεχνικὴ κατασκευῆς τοῦ τοίχου αὐτοῦ ποὺ ἀποτελεῖται ἀπὸ μεγάλους ἀκανόνιστου περιγράμματος λίθους, ἐνῶ τὰ μεταξύ τους κενὰ πληροῦνται μὲ ἐπάλληλες σειρὲς μικρῶν λίθων, ἀποτελεῖ χαρακτηριστικὸ στοιχεῖο δόμησης τῶν κλασικῶν χρόνων. Πρόκειται ἑπομένως γιὰ οἰκοδόμημα προγενέστερο τῆς βόρειας στοᾶς τῆς ἀγορᾶς, πιθανῶς γιὰ κάποιο λατρευτικὸ κτίσμα τὸ ὁποῖο ἔγινε σεβαστὸ καὶ διατηρήθηκε στὴ θέση του, Πέτρου Θέμελη: Ἀνασκαφὴ Μεσσήνης 39 μολονότι ἐμπόδιζε τὴν πλήρη θέαση τῆς προεξέχουσας πτέρυγας τοῦ ἀγορανομείου. Ἡ πρόσβαση στὸ λατρευτικὸ κτίσμα γινόταν ἀπὸ τὰ νότια μέσω κεκλιμένου ἐπιπέδου (ράμπας) ποὺ κατέληγε στὸ λίθινο κατώφλι τῆς εἰσόδου. Ἐνδιαφέρον παρουσιάζει ἡ εὕρεση μαρμάρινου θραύσματος ἀπὸ τὸν ἀριστερὸ ὦμο γυναικείου ἀγάλματος στὴν ἐπίχωση δυτικὰ τοῦ κτίσματος (πίν. 32β). Ἡ μορφὴ ἔφερε χιτώνα καὶ ἱμάτιο ποὺ κάλυπτε τὸν ὦμο. Ἀνασκαφικὴ ἔρευνα στὸ ἐσωτερικὸ τοῦ κτίσματος θὰ ἐπιχειρηθεῖ τὸ ἑπόμενο ἔτος. Θραῦσμα δεύτερης ἐνεπίγραφης ἀσβεστολιθικῆς στήλης ἀποκαλύφθηκε σὲ μικρὴ ἀπόσταση νότια τῆς στοᾶς. Μὲ βάση τὸν τύπο τῶν γραμμάτων χρονολογεῖται στὰ τέλη τοῦ 4ου αἰ. π.Χ. Τὸ ἀποσπασματικὰ σωζόμενο καὶ δυσανάγνωστο κείμενο καλύπτει τὶς δύο πλευρὲς τῆς στήλης καὶ ἀναφέρεται σὲ συνθήκη συμμαχίας μεταξὺ τῆς Μεσσήνης καὶ μιᾶς ἄγνωστης πρὸς τὸ παρὸν πόλεως. Τυχαῖα εὑρήµατα 1. Ἀπὸ τὸν χῶρο τῆς ἀγορᾶς ποὺ κεῖται μεταξὺ τῆς βόρειας στοᾶς καὶ τοῦ ναοῦ τῆς Μεσσάνας προέρχεται σφράγισμα ἐγγράφου, ἐλλειψοειδοῦς σχήματος, διαμ. 0.018 μ., πάχ. 0.005 μ., μελανὸ καὶ ὑαλῶδες λόγω πυράκτωσης (πίν. 33α). Φέρει στὴν ἄνω ἐπιφάνεια κεφάλι Μέδουσας κατ᾿ ἐνώπιον. Ἑκατέρωθεν τῶν δύο μακρῶν πλευρῶν σώζονται διπλὲς διαμπερεῖς ὀπὲς διέλευσης τοῦ λινοῦ νήματος γιὰ τὴν περίδεση τοῦ εἰληταρίου. Ἡ σημασία τοῦ εὑρήματος εἶναι προφανὴς καὶ δίνει ἐλπίδες γιὰ τὴν ἀποκάλυψη μεγάλου ἀριθμοῦ πυρακτωμένων σφραγισμάτων ἀπὸ τὸ ἀρχεῖο, ὅπου φυλάσσονταν δημόσια ἔγγραφα τῆς πόλεως, κατὰ τὸ παράδειγμα τῆς Αἰτωλικῆς Καλλίπολης καὶ ἄλλων ἀρχαίων πόλεων καὶ ἱερῶν. 2. Ἀπὸ τὴ νότια ἀντηρίδα τοῦ ἀναλήμματος τοῦ κοίλου τοῦ Θεάτρου ἀποτοιχίστηκε ὀρθογώνιο ἀσβεστολιθικὸ βάθρο μὲ πινάκωση (ἀρ. εὑρ. 17115, διαστ. 0.33×0.645 μ.) ποὺ ἔφερε χάλκινο ἀνδριάντα Μεσσήνιου εὐεργέτη τῆς πόλεως, σύμφωνα μὲ τὴν τρίστιχη ἐπιγραφὴ στὴν πρόσθια πλευρά (πίν. 34): Ἁ πόλις Ἀριστέαν Λύκωνος τὸν αὐτᾶς εὐεργέταν. 40 Πρακτικὰ τῆς Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας 2011 Ὁ τιμώμενος Μεσσήνιος μετεῖχε ὡς δικαστὴς στὴν ἐκδίκαση ὑπόθεσης ξένης πόλης, ὅπως μὲ πληροφόρησε ἡ Βούλα Μπαρδάνη. 3. Θραῦσμα λαβῆς ἀμφορέα (ἀρ. εὑρ. 17274) ἀπὸ τὴ νότια περιοχὴ τοῦ Σταδίου φέρει στὴ ράχη σφράγισμα μὲ ἔξεργα τὰ γράμματα ΜΕ σὲ ὀρθογώνιο πλαίσιο. Ἐνδέχεται νὰ εἶναι τὸ μοναδικὸ σωζόμενο σφράγισμα ἀμφορέα μεσσηνιακοῦ οἴνου. 4. Ἀπὸ τὴν ἴδια νότια περιοχὴ τοῦ Σταδίου προέρχεται ὀρειχάλκινη πόρπη (ἀρ. εὑρ. 17298, μέγ. μῆκ. 0.024 μ.) σπάνιου σχήματος ποὺ ἀπαρτίζεται ἀπὸ δύο ἐμπλεκόμενα S, πρωτοβυζαντινῆς πιθανῶς περιόδου (πίν. 33β). 5. Στὴν ἀνωδομὴ τοῦ τοίχου τῆς ἀνατολικῆς στοᾶς τοῦ Σταδίου, ποὺ ἀποτελεῖ ἐπισκευὴ τῶν ὕστερων ρωμαϊκῶν χρόνων, ἐντοπίστηκε ἐντοιχισμένο ὀρθογώνιο βάθρο (ἀρ. εὑρ. 17538, μῆκ. 0.646 μ.) μὲ βαθιὰ ἐγκοπὴ στὴν ἄνω ἐπιφάνεια γιὰ τὴν ἔνθεση ἐπιτύμβιας στήλης. Στὴν πρόσθια ἐπιφάνεια φέρει ἐπιγραφὴ τοῦ 1ου αἰ. π.Χ. μὲ τὸ ὄνομα τοῦ νεκροῦ (πίν. 33γ). Ἀσκλαπειάδα χαῖρε ΠΕΤΡΟΣ Γ. ΘΕΜΕΛΗΣ ΠΑΕ 2011. - 5. ᜸ᡁ᜸ᡆᠾ᜸ᡉ᜾ ᡀ᜼ᡆᡆ᜾ᡁ᜾ᡆ ΠΙΝΑΞ 27 α. Γενικὴ ἄποψη τῆς βόρειας στοᾶς ἀπὸ Α. β. Ἀνατολικὸ πέρας βόρειας στοᾶς ὅπου τὰ σηκώματα. ΠΙΝΑΞ 28 ΠΑΕ 2011. - 5. ᜸ᡁ᜸ᡆᠾ᜸ᡉ᜾ ᡀ᜼ᡆᡆ᜾ᡁ᜾ᡆ α. Τὸ ἀνεσκαμμένο τμῆμα τῆς βόρειας στοᾶς. β. Ἡ προεξέχουσα ἀνατολικὴ πτέρυγα τῆς στοᾶς. ΠΑΕ 2011. - 5. ᜸ᡁ᜸ᡆᠾ᜸ᡉ᜾ ᡀ᜼ᡆᡆ᜾ᡁ᜾ᡆ ΠΙΝΑΞ 29 α. Τὸ κρηπίδωμα τῆς ἀνατολικῆς πτέρυγας. β. Ἄποψη τῆς βόρειας στοᾶς ἀπὸ Δ. Πεσμένα μέλη. ΠΙΝΑΞ 30 ΠΑΕ 2011. - 5. ᜸ᡁ᜸ᡆᠾ᜸ᡉ᜾ ᡀ᜼ᡆᡆ᜾ᡁ᜾ᡆ α. Ἰωνικὰ κιονόκρανα δευτέρου ὀρόφου στοᾶς. β. Τμῆμα θωρακίου ἀπὸ τὸν δεύτερο ὄροφο. ΠΑΕ 2011. - 5. ᜸ᡁ᜸ᡆᠾ᜸ᡉ᜾ ᡀ᜼ᡆᡆ᜾ᡁ᜾ᡆ ΠΙΝΑΞ 31 α. Βάθρα χάλκινων ἀνδριάντων νότια τοῦ στυλοβάτη. β. Θραῦσμα ἐπιγραφῆς πρὸς τιμὴν ἀγορανόμου. ΠΙΝΑΞ 32 ΠΑΕ 2011. - 5. ᜸ᡁ᜸ᡆᠾ᜸ᡉ᜾ ᡀ᜼ᡆᡆ᜾ᡁ᜾ᡆ α. Τμῆμα τοίχου κλασικοῦ κτίσματος. β. Θραῦσμα ἀπὸ τὸν ὦμο γυναικείου ἀγάλματος. ΠΑΕ 2011. - 5. ᜸ᡁ᜸ᡆᠾ᜸ᡉ᜾ ᡀ᜼ᡆᡆ᜾ᡁ᜾ᡆ ΠΙΝΑΞ 33 α β γ α. Ὑαλοποιημένο σφράγισμα παπύρου μὲ Μέδουσα. β. Ὀρειχάλκινη πόρπη. γ. Βάθρο ἐπιτύμβιας στήλης τοῦ Ἀσκληπειάδη. ΠΙΝΑΞ 34 ΠΑΕ 2011. - 5. ᜸ᡁ᜸ᡆᠾ᜸ᡉ᜾ ᡀ᜼ᡆᡆ᜾ᡁ᜾ᡆ Βάθρο χάλκινου ἀνδριάντα τοῦ Ἀριστέα Λύκωνος.