Yollıg Tigin
Yollıg Tigin, Ay Kağan[1] (Çince aktarım: Yi-Jan)[2]  | |
|---|---|
| Yollıg Tigin'in taşa işlediği kitabeler. | |
| Hüküm süresi | 8 yıl (tartışmalı)[2] |
| Taç giymesi | 734 |
| Önce gelen | Bilge Kağan |
| Sonra gelen | Bilge Kutluk Tengri Kağan |
| Doğum | II. Göktürk Kağanlığı |
| Ölüm | Bazı iddialar: 742 (Yeni Tang Sülalesi Tarihi'ne göre), 739,[3] 734[4] Ordu-Balık |
| Babası | Bilge Kağan |
| Annesi | Hanşa-ana |
| Meslek | Devlet yöneticisi, yazar |
Yollıg Tigin (Eski Türkçe:
; Türkiye Türkçesi Sesletimi: Yollug Tigin, Yolluğ Tigin) ya da tahta oturduktan sonraki adıyla Ay Kağan[1] (Çince: 伊然可汗 Yī rán kè hán,[5] Türkiye Türkçesi Söyleyişi: Ayhan), Türkçenin Tonyukuk'tan sonra bilinen ilk yazarı[6] ve İkinci Göktürk Kağanlığı'nın 5. kağanıdır. Bir Göktürk hükümdarı olmasına rağmen Türkiye Türkçesinde "Ay Kağan" değil "Yollıg Tigin" olarak bilinir. Bunun nedeni henüz bir tigin (prens) iken yazdığı Göktürk Yazıtları'nda "Yollıg Tigin" adını kullanmasıdır.[7] Tonyukuk Yazıtı ile birlikte Bilge Kağan ve Köl Tigin yazıtları; Türk siyasi tarihinin dayandırıldığı ilk Türkçe belgeler olduğu için, Yollıg Tigin; hükümdarlığından çok sanatçı yönüyle ön plana çıkmıştır.[6]
Yaşamı
[değiştir | kaynağı değiştir]Yollıg Tigin'in doğum tarihi belirsizdir. Yollıg, Köl Tigin'in yeğeni, Bilge Kağan'ın oğludur.[8] 734'te Bilge Kağan'nın Buyruk Çor tarafından zehirlenerek öldürülmesinden sonra Ay Kağan (Yi-Jan) adıyla Göktürk tahtına çıkmıştır.[2][7] Yeni Tang Sülalesi Tarihi'ne göre 742'deki ani ölümüne kadar ülkeyi yönetmiş, hayatında Çin'e üç kez elçi göndermiştir.[2] Hükümdarlık yıllarında, babasının başlattığı "Çin ile (Tang Hanedanı ile) barış hâlinde ancak kültürel ve ekonomik bağlamda bağımsız yaşayabilme" üzerine kurulu merkeziyetçi siyaseti devam ettirmiş, boyların devlete bağlılığını artırmaya çalışmıştır.[9] O ölünce yerine kardeşi Tengri Kağan geçmiştir.
742'de öldüğü görüşünün yanında, Yollug Tigin'in ölümü hakkında muhtelif görüşler de vardır. Farklı bir görüşe göre, Bilge Kağan öldükten kısa bir süre sonra tahta geçen Yollıg Tigin de ölmüş; onun yerine tahta Tengri Kağan geçmiştir.[3][4][10] Ayrıca, Nihat Sami Banarlı'ya göre, Yollıg Tigin; Bilge Kağan'ın oğlu ya da Kül Tigin'in yeğeni değil; bu kişilerin hocasıdır.[11]
Yazarlığı
[değiştir | kaynağı değiştir]Yollıg Tigin, Türk edebiyatının bilinen 2. yazarıdır.[12] Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarının Yollıg Tigin tarafından yazıldığı bizzat tabletlerden anlaşılabilmektedir.
Bilge Kağan Anıtı'ndaki:
"Ben Yollug Tigin olarak, Bilge Kağan için yazılan bu bitiği (yazıyı) kendim yazdım. Bunu yaparken, bunca anıtı, süslemeyi, süsü; [...] Kağan'ın yeğeni Yollıg Tigin olarak tam bir ay, dört günde oturup yazdım, süsledim.[13]
Köl Tigin Anıtı'ndaki:
Bunca yazı yazmayı Köl Tiğin'in yeğeni Yollıg Tigin olarak yazdım. Yirmi gün oturup bu taşa, bu anıta hep Yollıg Tigin olarak yazdım. Değerli oğullarınızdan, kızlarınızdan çok daha iyi bakarsınız (diye).[14]
Köl Tigin'in altını, gümüşü, hazineleri ve varlığıyla; fakir durumdaki Türk'ün karnını nasıl doyurduğunu; beyim tigin için ben Yollıg Tigin olarak taşa yazdım.[15]
biçimindeki ifadeler, Yollıg Tigin'in bu eserleri yazış süreci ve amacını ortaya koymaktadır. Kitabelerdeki ifadelerin Yollıg Tigin'e ait olup olmadığı ise tartışmalıdır. Ahmet Bican Ercilasun'a göre ifadelerin özü Yollıg Tigin'e değil Bilge Kağan'a aittir. Zaten Bilge Kağan kitabesindeki yazılar da Köl Tigin Kitabesi'ndekilerin bir uyarlaması niteliğindedir. Yani, ifadelerin çerçevesini Bilge Kağan oluşturmuş, Yollıg Tigin ise metne bazı ilaveler yaparak taşa işlemiştir. Ercilasun konu hakkında şunları söylemektedir: "Bana göre Bilge Kağan, kitabedeki sözleri önce nutuk olarak irad etmiş, Yollug Tigin de Bilge Kağan'ın sözlerini bu sırada kaydetmiştir. Sonra Yollug Tigin kaydettiği metni kağana okumuş, kağan da gerekli düzeltmeleri yapmıştır."[16]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b Divitçioğlu, Sencer (2005), Orta-Asya Türk imparatorluğu: VI.- VIII. yüzyıllar, İmge Kitabevi, s.49.
- ^ a b c d "Erkin Ekrem, "Sarı Uygurların Kökeni", Modern Türklük Araştırma Dergisi, Vol. 4, No. 3, 2007, p. 175" (PDF). 7 Aralık 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Şubat 2016.
- ^ a b D. Sinor; S. G. Klyashtorny, The Türk Empire 28 Ekim 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., s. 341, ISBN 978-92-3-103211-0.
- ^ a b Skaff, Jonathan Karam (2012), Sui-Tang China and Its Turko-Mongol Neighbors: Culture, Power, and Connections, s.336, OUP USA.
- ^ Louis Hambis (1953), La Haute-Asie, Presses Universitaires de France, s. 44.
- ^ a b Öztürk, Ali (1973), Ötüken Türk Kitabeleri, Ötüken Yayınevi, s.70-71.
- ^ a b Bauer, Susan Wise (2010). The History of the Medieval World: From the Conversion of Constantine to the First Crusade. W. W. Norton & Company. s. 238. ISBN 978-0-393-05975-5.
- ^ Başlangıcından Günümüze Kadar Büyük Türk Klâsikleri: Tarih, Antoloji, Ansiklopedi, 1. cilt; s.70, Ötüken, 1985.
- ^ Тарихи тұлғалар (Tarïxï tulğalar) [Kazakça], 2. baskı, s. 25, ISBN 9965-24-748-X
- ^ Ekrem (2007), a.g.e., s.165.
- ^ Banarlı, Nihat Sami (2001), Türkçenin Sırları, s. 195, Kubbealtı Yayınları.
- ^ Banarlı, Nihat Sami, Resimli Türk Edebiyati Tarihi, Milli Eǧitim Bakanlıǧı Devlet Kitapları, 1971.
- ^ Bilge Kağan Anıtı, Güneybatı yüzü
- ^ Köl Tigin Anıtı, Güneydoğu yüzü
- ^ Köl Tigin Anıtı, Güneybatı yüzü
- ^ Ercilasun, A. Bican (2007), Makaleler: Dil, Destan, Tarih, Edebiyat, Akçağ Yayınları.