Svetosavski nacionalizam
Svetosavski nacionalizam je desna politička ideologija koja predstavlja spoj srpskog nacionalizma i pravoslavnog klerikalizma. Svetosavlje kao noviji koncept predstavlja ideologiju vodećih crkvenih teologa tek od 20. veka.[1]
Ova ideologija je nastala 1930-ih godina u Kraljevini Jugoslaviji. Njeni najzačajniji ideolozi su pravoslavni episkop Nikolaj Velimirović i srpski pro-fašistički političar Dimitrije Ljotić.[2] Pobedom komunizma nakon Drugog svetskog rata ova ideologija je potisnuta, a neki njeni aspekti nastavljaju da se razvijaju među pravoslavnim teolozima. Svetosavski nacionalizam je od 1990-ih ponovo prisutan na političkoj sceni Srbije, a zastupaju ga neke desničarske organizacije (Otačastveni pokret Obraz, Sveti Justin, Dveri srpske...) i pojedinci unutar Srpske pravoslavne crkve.
Suština svetosavske ideologije je sintagma - jedan narod, jedne religije u jednoj državi.[3] Svetosavski nacionalisti se zalažu za ono što nazivaju srpskim srednjevekovnim vrednostima („bogoljublje“, „viteštvo“, „sabornost“) i za uspostavljanje srpske pravoslavne teokratije na prostoru od „Kupe do Vardara i od Dunava do Jadranskog mora“[4]. Pristalice ove ideologije odbacuju zapadnu kulturu, demokratiju, liberalizam, ljudska prava, republikanske vrednosti, antifašističku tradiciju i ekumenski dijalog. Tokom 1990-ih, svetosavski nacionalizam je postao dominantna struja unutar Srpske pravoslavne crkve.[5][6]
Pojedini kritičari u pojavi svetosavskog nacionalizma unutar Pravoslavne crkve vide filetizam, koji je na Carigradskom saboru 1872. osuđen kao moderna jeres.[7]
Nikolaj Velimirović uvodi nov političko–religijski koncept svetosavlja u pravoslavnu teologiju.[8] Đorđević navodi da je termin „svetosavlje“ skovao i lansirao Rus koji se zvao Fjodor Titov, u Beogradu uoči drugog svetskog rata.[9] Termin svetosavlje je počeo da se koristi u Srbiji krajem 1930-ih godina po osnivaču srpske crkve Svetom Savi, i njime je naglašavan etnički srpski karakter, nasuprot univerzalnom karakteru pravoslavne crkve.[7] Za crkvene ideologe, pravoslavni koncept odnosa države i crkve oličen je u ličnosti Svetog Save.[10]
Analitičari smatraju da je svetosavlje „sofisticirana intelektualna konstrukcija“ koja ima obeležja sakralizacije nacije i nacionalizacije religije; ono postavlja pravoslavlje u središte srpskog nacionalizma, zatvarajući tako prolaz nepravoslavnima u srpsku političku sferu.[2]
Neki autori izbegavaju reč svetosavlje za opisivanje ove ideologije, zato što ona »nema neposrednu vezu sa imenom i delom Save Nemanjića«.[7] Oni naglašavaju da je Nikolaj Velimirović Svetom Savi pripisao nacionalizam kojeg kod njega nema.[7]
Svetosavski nacionalizam kao ideologija je nastao je u vreme uspona fašizma u Evropi, 1930-ih godina. Razvio ju je Nikolaj Velimirović (1880-1956), episkop SPC, čiji politički stavovi do danas izazivaju podeljenost javnosti.[11][12][13] Tokom 1930-tih Velimirović je bio glavni glas hrišćanskog nacionalizma u Srbiji.[14] Zalagao za uspostavljanje društva na pravoslavnim hrišćanskim tradicijama i srpskom obliku religioznog nacionalizma i monarhizma. U svom predavanju pod naslovom „Nacionalizam Svetog Save“ na Kolarčevom narodnom univerzitetu u Beogradu 1937. godine on je izneo kontroverznu tvrdnju da su pokušaji Adolfa Hitlera o nemačkoj nacionalnoj crkvi slične idejama Svetog Save o narodnoj veri i crkvi:
Ipak se mora odati priznanje sadašnjem nemačkom Vođi, koji je kao prost zanatlija i čovek iz naroda uvideo da je nacionalizam bez vere jedna anomalija, jedan hladan i nesiguran mehanizam. I evo u 20-om veku on je došao na ideju Svetoga Save, i kao laik poduzeo je u svome narodu onaj najvažniji posao, koji priliči jedino svetitelju, geniju i heroju.[15]
Velimirović nakon toga zaključuje da je nama taj posao svršio Sveti Sava još pre 700 godina, i „otuda je nacionalizam srpski, kao stvarnost, najstariji u Evropi“.[15] Nikolaj Velimirović je propagirao odbacivanje "svih stranih običaja i površnih zapadnih tradicija", uključujući demokratiju, jednakost, individualizam, religioznu toleranciju i druge vrednosti modernizma i prosvećenosti.[nedostaje referenca] [14] On smatra da je arijevskoj rasi sudbina dodelila ulogu da bude glavni nosilac hrišćanstva u svetu.[16]
Izrazito anti-komunističko, pa čak i pro-fašističko opredeljenje ove ideologije je nastalo delom pod uticajem Ruske zagranične crkve (osnovane 1921. u Sremskim Karlovcima) i pripadnika ruske monarhističke bele emigracije koji su nakon Oktobarske revolucije i Ruskog građanskog rata izbegli u Kraljevinu Jugoslaviju.[17]
Izgradnji ove ideologije je doprineo i Dimitrije Ljotić, srpski desničarski političar i saradnik nemačkih nacista tokom Drugog svetskog rata. On je bio veliki protivnik zapadne demokratije, pluralizma i individualističkog načela, a zalagao se za stalešku monarhiju i korporativističko uređenje društva (sabornost).[18] Veličao je seoske vrednosti i tradicionalno uređenje društva po forumuli: Bog u vaseljeni, kralj u državi, domaćin u domu.[19] Pod Velimirovićevim ideološkim uticajima, Ljotić je osnovao svoj fašistički pokret Zbor čija su glavna načela bila: anti-komunizam, borba protiv „jevrejske zavere“ i zalaganje za staleško uređenje države.[14] Ovaj pokret je nakon nemačke okupacije Srbije 1941. godine stavljen u službu nacističkog režima.
Danas kako stoje stvari, nama jedino Berlin i Hitler mogu doneti novu preporođenu svetosavsku Srbiju.[20]
Tokom vojne uprave u Srbiji (1941-44), antisemitizam je postao jedna vrsta "kulturološkog rodnog pojma" koji je, između ostalog, obuhvatao komunizam, demokratiju, liberalizam, kapitalizam i ostalo.[21] Jevrejima je, pored kolektivne krivice za ubistvo Hrista, pripisivana i krivica za Francusku revoluciju i Oktobarsku revoluciju, kao i za boljševizam koji je predstavljen kao „poslednja forma jevrejske pakosti“.[21] 22. oktobra 1941. u Beogradu je otvorena propagandistička Antimasonska izložba protiv komunista, Jevreja i masona, koju je finansirao grad Beograd.
Za razliku od Ljotića, Velimirović je odbio da sarađuje sa nacistima tokom okupacije, zbog čega je odveden u nemački logor Dahau.[14] U svojoj knjizi „Kroz tamnički prozor“, napisanoj 1944. godine u logoru Dahau, Velimirović vidi kulturu kao „zbir svih zala“, i predlaže da Crkva propiše jedan molitveni dan u godini, kad će se sav narod sa svojim starešinama moliti Bogu da ga spase od kulture.[22] U istom spisu, Velimirović za izbijanje Drugog svetskog rata optužuje gotovo sve savremene ideologije Evrope, osim fašizma, čiji izum pripisuje Jevrejima, odnosno „njihovom ocu Đavolu“:[23][24]
Sva moderna gesla evropska sastavili su Židi, koji su Hrista raspeli: i demokratiju, i štrajkove, i socijalizam, i ateizam, i toleranciju svih vera, i pacifizam, i sveopštu revoluciju, i kapitalizam, i komunizam. Sve su to izumi Židova, odnosno oca njihova đavola.
Zbog ovog i drugih tekstova, mnogi autori smatraju Nikolaja Velimorovića za bitnog ideologa srpskog antisemitizma.[5][25] Velimirovićevi antijevrejski stavovi su bili mešavina religioznog anitisemitizma, koji je imao dugu istoriju u hrišćanstvu, i antisemitskih teorija zavere iz 19. veka, koje su bile rasprostranjene širom Evrope uoči Drugog svetskog rata.[14]
Dimitrije Ljotić je poginuo 23. aprila 1945. kod Ajdovščine u Sloveniji prilikom povlačenja pred Narodnooslobodilačkom vojskom Jugoslavije. Nikolaj Velimirović je u nadgrobnoj besedu istakao da je Ljotić bio veliki „hrišćanski državnik“ i da sada „pripada nebeskoj Srbiji“.[26] Po okončanju fašističke okupacije i uspostavljanju nove komunističke vlasti, Nikolaj Velimirović je, zbog bliskosti sa Dimitrijem Ljotićem i povezanosti sa političkom organizacijom Zbor, izbegao iz zemlje.[14] Umire u egzilu.
U periodu SFR Jugoslavije Nikolaj Velimirović je smatran saradnikom fašista i izdajnikom.[5] Crkva je bila odvojena od države, a Nikolajeva politička ideologija u Jugoslaviji nije imala javnih zastupnika ni pristalica.
Međutim, neke aspekte ove ideologije, posebno njen anti-ekumenski karakter, su razvijali pojedini teolozi Srpske pravoslavne crkve. U osudi "svejeresi ekumenizma" posebno su prednjačili episkop Justin Popović i njegovi učenici.[27][28]
Nakon Titove smrti, sredinom 1980-ih godina, započinje proces rehabilitacije Nikolaja Velimirovića u Šabačko-valjevskoj eparhiji, gde je kao episkop služio Jovan Velimirović, njegov sinovac.[29]
Raspadom SFRJ i dolaskom Miloševića na vlast, Srpska pravoslavna crkva je vraćena na političku scenu u Srbiji.[6] Pritom, svetosavski nacionalizam postaje dominantna struja unutar Srpske pravoslavne crkve.[5][6] Istoričar Petar Atanacković smatra da je suština ideološkog programa SPC sadržana u tezi da snažna država u simbiozi sa snažnom pravoslavnom crkvom treba zajednički da predvode jedno, u svakom pogledu homogeno, srpsko društvo.[30] Ova idelogija se pri tom oslanja na stara načela: „pravoslavlje-samodržavlje-sabornost” ili „bog na nebu-kralj na zemlji-domaćin u kući”.[30] Atanacković smatra da Srpska pravoslavna crkva „očito teži postizanju jednog staleškog poretka“, koji je postojao u srednjem veku, ali koji je izgubljen i koji stoga treba oživeti.[30]
Tokom 1990-ih godina u Srbiji se javljaju pojedinci i skupine koje počinju javno da zastupaju ideologiju svetosavskog nacionalizma (Otačastveni pokret Obraz, Sveti Justin Filozof, Dveri srpske). Takođe, dolazi do obnovljenog interesovanja za ideologije Dimitrija Ljotića, Milana Nedića, Nikolaja Velimirovića i Velike Srbije.[31] Trijada svetosavskog nacionalizma - bog na nebu, kralj u državi, domaćin u porodici - postaje veoma frekventna u govorima nacionalističkih prvaka.[31] Kao glasnogovornike nacionalizma unutar Crkve 1990-ih godina, kritičari navode sledeća četiri episkopa: Amfilohija Radovića, Artemija Radosavljevića, Atanasija Jevtića i Irineja Bulovića.[5] Nacionalistička struja u Srpskoj pravoslavnoj crkvi je smatrala Velimirovićevu rehabilitaciju načinom da se srpsko nacionalno biće „pročisti od sablasti komunizma“.[5] Mošti vladike Nikolaja prenete su u Srbiju u maju 1991. godine, u danima kada je otpočinjao rat na teritoriji bivše Jugoslavije.[6]
Tokom jugoslovenskih ratova 1990-ih, neke vladike i sveštenici Srpske pravoslavne crkve su propovedali nacionalizam, stavivši se otvoreno u službu vojske.[32] Patrijarh srpski Pavle se otvoreno izjasnio protiv takve pojave, ali nije mogao da zaustavi vladike u ratnim vremenima.[32] Suočavajući se sa zahuktalim nacionalizmom, srpski patrijarh je apelovao: „Budimo ljudi, iako smo Srbi“.[31] Patrijarh Pavle je 1990-ih otvoreno govorio da ne želi ni najmanju Srbiju ukoliko će ona biti stvorena po cenu smrti i jednog deteta bilo koje vere i nacije.[32]
A ja kažem: ako bi trebalo da se održi Velika Srbija zločinom, ja na to pristao ne bih nikada; neka nestane Velike Srbije, ali zločinom da se održava – ne. Ako bi bilo potrebno i nužno jedino da se održi Mala Srbija zločinom, ja i na to ne bih pristao. Neka nestane i Male Srbije ali zločinom da se održi – ne. I kad bi trebalo da se održi poslednji Srbin, ja da sam taj poslednji Srbin, a da se održi zločinom – ne pristajem, neka nas nestane ali da nestanemo kao ljudi, jer nećemo onda nestati, živi ćemo otići u ruke Boga Živoga.[33]
Nakon petooktobarskih promena 2000. godine, u Srbiji dolazi do jačanja klerikalizma[6]. U novembru 2000. godine Arhijerejski sabor zahteva da se veronauka uvede kao redovni predmet u državne škole, a predstavnici Kancelarije za veronauku pri srpskoj patrijaršiji su saopštili da bi „država morala pravoslavlje da proglasi državnom religijom, odnosno, da naša država treba da se verifikuje kao pravoslavna država“.[6] Krajem iste godine odobravava se prisustvo sveštenika u vojnim institucijama.[6] 2001. godina je uredbom Vlade Republike Srbije veronauka uvedena u državne škole kao izborni predmet.[6] U narednim godinama, lik i delo Nikolaja Velimirovića bivaju rehabilitovani, a Sveti arhijerejski sabor Srpske pravoslavne crkve ga 19. maja 2003. godine kanonizuje za sveca.
U ovom periodu, grupe koje zastupaju svetosavski nacionalizam počinju da jačaju. Jedna od njih, Otačastveni pokret Obraz, skreće na sebe pažnju javnosti nakon nasilnog gušenja povorke ponosa 2001. godine.[34] Tokom narednih godina, ova organizacija silom sprečava veliki broj političkih, kulturnih, umetničkih i verskih manifestacija sa čijom se sadžinom ne slaže.[35] Obraz glasno zastupa svetosavski nacionalizam[36], zalažući se za uspostavljanje "hrišćanskih" vrednosti, služeći se nasiljem kao sredstvom.[37] Vremenom je delovanje Obraza skrenulo na sebe pažnju policije, koja je 2005. godine objavila izveštaj u kojem njihovu ideologiju ocenjuje kao klerofašizam, mešavinu pravoslavnog klerikalizma i fašizma.[38]
Mi hoćemo našu vojsku, srpsku vojsku, zato što smo, po rečima vladike Nikolaja Velimirovića, po krvi Arijevci, po poreklu Sloveni, a po srcu i duhu hrišćani.[39]
– Mladen Obradović, sekretar Obraza
U nedelju 9. novembra 2008. godine militantne pristalice svetosavskog nacionalizma, tzv. „obrazovci“ su čak prekinuli i liturgiju u pravoslavnoj sabornoj Crkvi svetog Georgija u Smederevu, jer se nisu slagali sa načinom na koji je izvođena.[40]
9. maja 2009. u Sabornoj crkvi u Beogradu je održan pomen Milanu Nediću, Dimitriju Ljotiću i njihovim pristalicama.[41]
Kritičari ocenjuju da je poslednjih godina odnos Srpske pravoslavne crkve prema ostatku hrišćanskog sveta sve više sektaški i da SPC vodi politiku izolacionizma.[20] Na katoličku crkvu se gleda objektivno,kroz istoriju njene podrške Ustaškom pokretu i zločincima,kao i konstantnom radu na rušenju bivše Jugoslavije.[20] Odnos prema pravoslavnoj Vaseljenskoj patrijaršiji je takođe loš zbog toga što se SPC protivi njenom ekumenskom opredeljenju.[20]
Obeležja svetosavskog nacionalizma su:
- „Srbstvo“, odnosno zalaganje za obnovu srednjevekovnih srpskih vrednosti („bogoljublje“, „viteštvo“, „sabornost“[36]).
- Pravoslavlje, odnosno srpska verzija pravoslavlja - svetosavlje.
- Nacionalizam, koji ima obeležja krajnjeg šovinizma prema Albancima[42], Hrvatima[43], Bošnjacima[44] i drugim narodima.
- Monarhija, odnosno zalaganje za povratak dinastije Karađorđevića na tron.[45]
- Teokratija („država sa Božijim blagoslovom“ na čelu sa „hristoljubivim vladarom“ i verskim sistemom obrazovanja.[46])
- Velika Srbija (jedinstvena srpska država od „Kupe do Vardara i od Dunava do Jadranskog mora“[4])
- Militarizam, oslanjanje na silu i potenciranje industrije naoružanja kao najvažnije privredne grane.[36])
- Klerikalizam, odlučujući uticaj pravoslavnog crkvenog klera na politički i društveni život.
- Korporativizam ili sabornost, odnosno staleško uređenje društva.
- Odbacivanje demokratije i republikanskih vrednosti.[46]
- Anti-liberalizam, odbacivanje ljudskih prava i sloboda, pluralizma i individualnosti.
- Anti-zapadnjaštvo, odbacivanje zapadne kulture i protivljenje evropskim integracijama.[6]
- Anti-ekumenizam, protivljenje ekumenskom dijalogu i Svetskom savetu crkava.
- Anti-komunizam, koji podrazumeva odbacivanje antifašističke tradicije i političkih ideologija levice i centra.[47]
- Antisemitizam, potenciranje judeo-masonske zavere i stereotipa o Jevrejima kao bogoubicama.
- Viktimizacija, poricanje sopstvenih zločina[48] i naglašavanje tuđih.
- Ksenofobija, iracionalna mržnja i nepoverenje prema svemu stranom.[49]
- Homofobija, mržnja prema homoseksualcima i pripadnicima seksualnih manjina.[43]
Srpski filozof Pero Slijepčević 1938. godine piše da je hrišćanstvo svečovečansko, nadnacionalno, i kao takvo sasvim suprotno od kulta predaka. On kritikuje stanovište „srpskog patrijarhalca“ koji je ostao nasred puta i čije je hrišćanstvo više nacionalno nego ekumensko.[50] Svetosavlje se smatra izvorom netolerancije i antizapadnjaštva u srpskom društvu.[51]
Izveštaj Helsinškog odbora za ljudska prava za 2007. godinu ocenjuje da Srpska pravoslavna crkva zapostavlja univerzalne poruke Jevanđelja, klizeći u nacionalizam, i da su dva glavna obeležja njenog delovanja antikomunizam i filetizam, kojima pokušava sprovesti „čišćenje“ srpskog nacionalnog identiteta od posledica komunističke ideologije.[52] Ista organizacija izveštava da su generatori antisemitizma u Srbiji razni desničarski pokreti i organizacije (Obraz, Sveti Justin Popović, Dveri srpske, Nomokanon...) koje deluju uz blagoslov SPC.[53]
Sociolog religije Mirko Đorđević takođe žestoko kritikuje pojavu antisemitizma među hrišćanima:
Isus je Jevrejin, svi njegovi učenici su Jevreji, njegov jezik je hebrejski i aramejski. Danas ćete u Beogradu pročitati bar 37 knjiga u kojima se tvrdi da su Jevreji narod ubica, da su Jevreji ubili Boga. To je najogoljeniji zoološki antisemitizam koji šire neki Nikolaj i njegove pristalice ... Antisemitizam je sramota hrišćanske civilizacije, jer svega ćete naći u jevanđelju ali ni govora o nekom nacionalnom, rasnom ili etničkom određenju ... Isusa, na kraju, nisu pogubili Jevreji, baš ako hoćete tekstualno, nego rimska legija.[54]
Đorđević ocenjuje da su vodeći ljudi SPC tzv. justinovci i nikolajevci, koji su svojim konzervativnim shvatanjima u sukobu su sa tekovinama modernog društva.[55] On napominje da unutar SPC postoje i oni koji su za ekumenski dijalog, dok drugi ostaju „zarobljenici etnofiletizma“, pa čak proglašavaju pravoslavnog vaseljenskog patrijarha Vartolomeja jeretikom zbog zalaganja za ekumenizam.[56] On podseća da se usled srastanja SPC i države zaboravlja da je misija Crkve evangelizacija, a ne klerikalizacija[57] i da je Crkva spasenjska ustanova a ne politička organizacija.[58]
Pojava nacionalizma u crkvi je postala predmet kritike ne samo laičke javnosti, već i pojedinih episkopa SPC, koji ovakvo delovanje ocenjuju kao „gradnju građevine raskolničkog duha“.[59] Vladika Grigorije podseća da skrivanje iza ideje srpstva, svetosavlja i „čuvarke narodnog bića“, pokazuje „nespremnost i nesposobnost za pastirske izazove vremena“, odnosno „nesposobnost da budemo Crkva“.[59]
- ↑ O čemu crkva (ne)može da se pita: SPC, država i društvo u Srbiji (2000-2005)
- ↑ 2,0 2,1 „Maria Falina, Svetosavlje: A Case Study in the Nationalization of Religion”. Arhivirano iz originala na datum 2016-03-04. Pristupljeno 2009-11-30.
- ↑ „Dženana Efendić Semiz, SRPSKA AGRARNA REFORMA I KOLONIZACIJA 1918. GODINE”. Arhivirano iz originala na datum 2009-02-14. Pristupljeno 2009-12-27.
- ↑ 4,0 4,1 Obraz: Ko smo mi[mrtav link]
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 „Jovan Byford, Sećanje na vladiku Nikolaja Velimirovića u savremenoj srpskoj pravoslavnoj kulturi”. Arhivirano iz originala na datum 2008-11-21. Pristupljeno 2009-11-30.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 6,6 6,7 6,8 Zoran Petakov, Od desekularizacije ka klerikalizaciji (u zborniku Kritika klerikalizacije Srbije[mrtav link])
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 Moderna i antimoderna u Srbiji
- ↑ Filozofsko-teološki izvori antievropskog i antizapadnog diskursa u SPC
- ↑ „Mirko Đorđević, Kišobran patrijarha Pavla”. Arhivirano iz originala na datum 2023-03-25. Pristupljeno 2011-10-23.
- ↑ Pravoslavlje br. 955-956
- ↑ Naličje kulta
- ↑ Sporno slovo u crkvenom kalendaru
- ↑ CANONIZING THE 'PROPHET' OF ANTI-SEMITISM
- ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 14,4 14,5 Kanonizacija "proroka" antisemitizma[mrtav link]
- ↑ 15,0 15,1 „Nikolaj Velimirović, Nacionalizam Svetog Save”. Arhivirano iz originala na datum 2012-11-08. Pristupljeno 2009-11-30.
- ↑ http://www.rastko.rs/kosovo/duhovnost/nvelimirovic-kosovo_c.html Nikolaj Velimirović, Čiji si ti, maleni narode srbski?
- ↑ Mirko Đorđević, Hitlerovi pravoslavci
- ↑ „Država sa Božjim blagoslovom”. Arhivirano iz originala na datum 2010-07-13. Pristupljeno 2009-11-30.
- ↑ Dimitrije Ljotić - tekstovi[mrtav link]
- ↑ 20,0 20,1 20,2 20,3 „Zašto se u crkvi šapuće, III deo”. Arhivirano iz originala na datum 2021-03-05. Pristupljeno 2011-10-23.
- ↑ 21,0 21,1 Kosta Nikolić, Nemački ratni plakat u Srbiji 1941-1944, Boanrt, Nova Pazova, 2000. ISBN 86-503-0003-0
- ↑ „Vladika Nikolaj, Reči Srpskom narodu kroz tamnički prozor”. Arhivirano iz originala na datum 2010-01-05. Pristupljeno 2009-11-30.
- ↑ Nikolaj Velimirović. "O Jevrejima" u: Reči srpskom narodu kroz tamnički prozor, IHTUS-Hrišćanska knjiga, Beograd 2000 (str. 193-194)
- ↑ Vladika Nikolaj, Reči Srpskom narodu kroz tamnički prozor
- ↑ Aleksandar Lebl, Antisemitizam u Srbiji
- ↑ „Sveti Nikolaj Žički i Ohridski, NAD ODROM DIMITRIJA LjOTIĆA”. Arhivirano iz originala na datum 2010-05-25. Pristupljeno 2009-11-30.
- ↑ „Justin Popović, Pravoslavna crkva i ekumenizam”. Arhivirano iz originala na datum 2010-02-11. Pristupljeno 2009-11-30.
- ↑ „Episkop Artemije, Pravoslavlje i savremeni izazovi kod nas”. Arhivirano iz originala na datum 2010-01-10. Pristupljeno 2009-11-30.
- ↑ Jovan Byford, NATO u blato[mrtav link]
- ↑ 30,0 30,1 30,2 Petar Atanacković, Od psihopatologije do političkog programa: crkvena ofanziva na pragu 21. veka (u zborniku Kritika klerikalizacije Srbije[mrtav link])
- ↑ 31,0 31,1 31,2 Mirko Đorđević, analitičar Srpske pravoslavne crkve
- ↑ 32,0 32,1 32,2 Mirko Đorđević, O sprezi pravoslavne crkve sa strukturama političke moći[mrtav link]
- ↑ Intervju sa Njegovom Svetošću Patrijarhom srpskim Pavlom
- ↑ SILOM PREKINUTA GEJ PARADA U BEOGRADU
- ↑ „„Obraz", „Dveri", „Naši", „1389", čuvari i higijeničari nakaradnog morala”. Arhivirano iz originala na datum 2009-10-01. Pristupljeno 2009-11-30.
- ↑ 36,0 36,1 36,2 „Osnovna načela Obraza”. Arhivirano iz originala na datum 2010-10-20. Pristupljeno 2009-11-30.
- ↑ Razlozi za zabranu ekstremista
- ↑ Prvi zvaničan spisak neonacista
- ↑ „Izveštaj sa tribine „Zar je zločin braniti otadžbinu“”. Arhivirano iz originala na datum 2010-01-16. Pristupljeno 2009-11-30.
- ↑ "Obrazovci" prekinuli liturgiju[mrtav link]
- ↑ Pomen mrtvim fašistima u Sabornoj crkvi u Beogradu
- ↑ Govor mržnje: Quo vadis, Srbijo?[mrtav link]
- ↑ 43,0 43,1 Izveštaj o stanju ljudskih prava LGBT osoba u Srbiji 2007. godine[mrtav link]
- ↑ „Obraz pozvao na nož”. Arhivirano iz originala na datum 2015-02-09. Pristupljeno 2009-11-30.
- ↑ Mirko Djordjevic, Eppur si muove
- ↑ 46,0 46,1 Osnovne smernice Obraza[mrtav link]
- ↑ „Sa verom u Hrista protiv komunista!”. Arhivirano iz originala na datum 2008-12-12. Pristupljeno 2009-11-30.
- ↑ Osnovna načela Obraza[mrtav link] „U svojoj slavnoj krstonosnoj istoriji mi nikoga, nikada i nigde nismo ugnjetavali ni proganjali“.
- ↑ Zahtev za zabranu Obraza i SNP 1389
- ↑ Tekst Radmile Radić u zborniku Srpska strana rata (priredio Nebojša Popov), Samizdat B92, Beograd, 2002.
- ↑ Heavenly Serbia: From Myth to Genocide
- ↑ Gordana Živković, Ljudska prava na helsinški način[mrtav link]
- ↑ „Srpska pravoslavna crkva i novi srpski identitet”. Arhivirano iz originala na datum 2008-11-21. Pristupljeno 2009-11-30.
- ↑ Mirko Đorđević, Uskrs
- ↑ „U srednjem smo veku sa ovakvim sveštenstvom”. Arhivirano iz originala na datum 2011-01-07. Pristupljeno 2009-11-30.
- ↑ Mirko Đorđević, Slavlje s povodom i ćutanje s razlogom
- ↑ Država i crkva – smetnje na vezama
- ↑ SPC - borba za nasleđe i mnogo nagađanja
- ↑ 59,0 59,1 „Pismo vladike Grigorija arhijerejima SPC”. Arhivirano iz originala na datum 2008-12-12. Pristupljeno 2009-11-30.
Zastupnici:
- Nikolaj Velimirović, Nacionalizam Svetog Save Arhivirano 2012-11-08 na Wayback Machine-u
- Željko I. Poznanović: Geopolitika Svetog Save[mrtav link]
- Boško Obradović, Rađanje ideje Svetosavlja Arhivirano 2009-09-01 na Wayback Machine-u
- Justin Popović, Svetosavlje kao filozofija života Arhivirano 2009-11-29 na Wayback Machine-u
- Nebojša Krstić, Pravoslavlje i demokratija Arhivirano 2010-04-05 na Wayback Machine-u
- Nemanja Mrđenović, Ni levo ni desno Arhivirano 2010-08-11 na Wayback Machine-u
- Bojan Mitić, Država sa Božjim blagoslovom Arhivirano 2010-07-13 na Wayback Machine-u
- Dragan Subotić, Ljotić i Vasiljević o staležima, staleškoj demokratiji i organskoj staleškoj državi Arhivirano 2009-09-04 na Wayback Machine-u
Kritičari:
- Maria Falina, Svetosavlje: A Case Study in the Nationalization of Religion Arhivirano 2016-03-04 na Wayback Machine-u
- Jovan Byford, Potiskivanje i poricanje antisemitizma
- „Stephen Roth Institute“ o antisemitizmu i rasizmu u Srbiji 2005. Arhivirano 2006-12-15 na Wayback Machine-u
- Srpska pravoslavna crkva i novi srpski identitet
- Nikolaj Velimirović apostol nacionalizma Arhivirano 2013-10-29 na Wayback Machine-u
- Mirko Đorđević, Kanonizacija "proroka" antisemitizma[mrtav link]
- Pismo vladike Grigorija arhijerejima SPC Arhivirano 2008-12-12 na Wayback Machine-u