Rasa
Rasa, u općebiološkom smislu, je taksonomska kategorija između (nižeg) varijeteta (varietas) i (hijerarhijski više) podvrste (subspecies). U opisu infraspekcijske promjenljivosti, to je kategorija zoološke nomenklature, dok u botanici odgovarajući rang ima sorta. [1][2] [3]
Rasa je ustvari društveni koncept koji se primjenjuje za kategorizaciju ljudi u velike i različite populacije ili grupe po anatomskoj, kulturnoj, etničkoj, genetičkij, geografskoj, historijskoj, jezičkoj, vjerskoj, i / ili socijalnoj osobenosti. Ovaj termin se najprije koristio za govornike zajedničkog jezika, a zatim da označi nacionalnu pripadnosti. U17. stoljeću, ljudi su počeli koristiti termin u smislu diferencijacije po vidljivim fizičkim osobinama. Takva upotreba promovirane hijerarhije bila je prikladnija za različite etničke grupe. Počev od 19. stoljeća, izraz se često koristi u taksonomskom smislu za označavanje genetičke diferencijacije ljudskih populacija na bazi fenotipskih svojstava.
Socijalne koncepcije i grupiranje rasa varirale su tokom vremena, uključujući „folk taksonomiju“ koja definira „esencijalne tipove“ pojedinaca na osnovu percepcije njihovih osobina. Biološki esencijalizam nanstvenici smatraju zastarjelm i općenito obeshrabruju rasna objašnjenja za kolektivnu diferencijaciju po fizičkim i etološkim osobinama. Iako postoji široka suglasnost naučne zajednice da su esencijalistički i tipološki koncepti rase neodrživi, naučnici širom svijeta i dalje nastavljaju takvu utrku na širokoj lepezi različitih načina, od kojih neke imaju i esencijalističke implikacije. Dok neki istraživači ponekad koriste koncept rase da opišu razlike između nejasnih skupova osobina, drugi ukazuju na to da se ideja rase često koristi u naivnom ili pojednostavljenom značenju pa tvrde u svekolikoj ljudskoj populaciji rasa nema taksonomski značaj, ukazujući da svi ljudi današnjice pripadaju istoj vrsti (Homo sapiens) i podvrsti Homo sapiens sapiens.
Od druge polovine 20. stoljeća, razmimoilaženja u ideologijama i teorijama koje su se zasnivale na bioantropološkim i fiziološkim istraživanjima 19. stoljeća dovela je do takmičenja u upotrebi riječi, koje samo po sebi postaje problematično. Iako se još uvijek koristi u mnogim kontekstima, rasa se često zamijenjuje drugim riječima koje su manje dvosmislene i nisu nabijene emocijama, kao što su populacija, ljudi etničke grupe ili zajednice, ovisno o kontekstu.
Prosječna genetska udaljenost Fst između ljudskih populacija iznosi otprilike 0,125. Lewontin (1972.) tvrdi da to predstavlja malu rasnu varijaciju.[4] Harpending (2002.), s druge strane, tvrdi da takva udaljenost implicira srodstvo između jedinki iste populacije ekvivalentno srodstvu između polubraće u populaciji koja se parenjem odvija nasumično, te da je osoba određene populacije genetski bliža nepovezanoj osobi iste populacije nego polubraći miješane rase.[5]
Ljudske rase je termin koji se koristi da bi se pojam stanovništvo (populacija) razlikovao od pojma čovjek, iako se biološki pojam rasa ne odnosi isključivo na populacijsku bioraznolikost Homo sapiensa. Prema "klasićnom" konceptu "rase", kao najuobičajenija rasna obilježja su uzimanane najuočljivije morfološke osobine, kao što su boja kože, boja očiju, boja kose i forma kose, te fizionomija lica, stas, tjelesna konstitucija i druga markantna svojstva, koja su u promatranoj populaciji uočljivo frekventnija nego u ostalima.[6][7][8][9][10]
Savremeni koncept "rase" počiva na komparativnim analizama genetičke strukture populacije i "međurasne razlike" posmatra kao i sve ostale međupopulacijske.[11][12][13][14]
Rasne koncepcije, kao i kategorizacija specifičnih rasnih grupacija i njihovih grana i ogranaka, oduvijek variraju, zavisno o kulturi i epohi kojoj pripadaju i suviše često su bile kontroverzne prirode (zbog njihovog uticaja na socijalni identitet i politiku odnosa prema tom identitetu.
Grupna biološka promjenljivost recentnog čovjeka na nivou "rasa" permanentno zaokuplja posebnu pozornost kako u oblasti bioantropologije, genetike, evolucije i medicine tako i sociologije, filozofije, prava, historije i ostalih humanističkih nauka pa i u najširem krugu običnih radoznalaca. Unatoč tome, još uvijek nema usaglašenog naučnog stava o kriterijima, smislu i prirodi "rasne" diferencijacije savremenog čovjeka. Tako svjetski autoriteti u različitim oblastima bioantropologije (posebno humane genetike i evolucije) ocjenjuju da ni u jednoj drugoj oblasti biologije čovjeka do sada nije bilo toliko lutanja, "zbrke i nerazumijevanja".[15] To je, u velikoj mjeri, kauzalna posljedica minulih "rasnih" predrasuda i njima izazvanih reakcija. U ogromnoj su disproporciji stupanj općeg naučnog interesovanja za “rasnu” diferencijaciju čovječanstva i nivo pouzdanosti prikupljenih egzaktnih podataka o adaptacijskom značaju čak i onih "rasnih" obilježja čija se varijacija najčešće uvrštava u ključne kriterije kategorizacije u ovoj oblasti. Argumentirano se može tvrditi da predstave o njihovoj adaptivnosti uglavnom počivaju tek na prihvatljivim nagađanjima i pretpostavkama.[1][2][3][16]
Savremena bioantropološka definicija pod "rasom" podrazumijeva jednu i/ili sistem srodnih ljudskih populacija osobene genetičke strukture, koja se prepoznatljivo razlikuje od one u drugim – istovjetno definiranim – ljudskim skupinama.
Sociobiološko jedinstvo evolucije čovjeka je uvjetovalo jednu od krucijalnih specifičnosti ljudskih "rasa" – za razliku od animalnih, one nisu tranzicijske jedinice procesa nastajanja novih vrsta (specijacije). Antropogeni faktori su, naime, u tolikoj mjeri transformirali općebiološku ulogu i funkciju genetičke varijabilnosti da je kultura postala najmoćnija forma prilagođavanja ljudske vrste životnoj sredini. Ta činjenica nije kontradiktorna evidencijama da su okviri i potencijali i ovog oblika adaptacije uveliko određeni općim genetičkim, odnosno bioantropološkim pojavama i procesima. Dostignuća civilizacije, naime, favorizuju bogatstvo mogućnosti i formi osiguranja životne egzistencije i time povećavaju šansu različitih genotipova u formiranju genskog fonda narednih generacija. Na taj način, kulturni progres je istovremeno omogućio i biološko jedinstvo ljudske vrste i izrazitu varijaciju i polimorfizam. U ovom integralnom kompleksu progresivno se kumulirala i njena posebno bitna osobenost – specijalizacija za despecijalizaciju.
Najuočljivija "rasna" obilježja, ustvari, predstavljaju [adaptacija|[adaptacijske]] "uspomene" iz prethodnih etapa hominizacije, u kojima su djelovali opći prirodni faktori evolucije, a posljedica su selektivne prilagodbe na različite komplekse uticaja životne sredine. Budući da egzistencijalni prirodni resursi nisu homogeno distribuirani po čitavoj Planeti, genetički sastav različitih populacija (polimorfne i kosmopolitske) ljudske vrste adaptirao se na veoma heterogene životne uvjete. Tako se argumentirano može zaključiti da su najuočljivije spoljne “rasne” osobenosti (kao što su boja kože, boja kose i forma dlake, stas, konstitucija i opći habitus, oblik lica i lubanje, oblik i boja očiju i druga) imale ili imaju naglašen adaptivni značaj. Njihove odgovarajuće varijante i cjeline bile su selektivno snažno podržavane u različitim uvjetima insolacije, temperature, vlage, ishrane i niza drugih činilaca.
Boja kože je najupadljivija superficijelna "rasna" osobenost, koja je, obično, uvažavana kao jedan od najznačajnijih (a u klasičnim pristupima i odlučujućih) pokazatelja distinkcije "rasa". Poznavanje njenog funkcionalnog značaja u općem koadaptivnom sistemu čovjeka, međutim, daleko je ispod te razine. Prostorno–geografska distribucija slabe i jake pigmentacije ljudskih skupina argumentira pretpostavku da tamna put predstavlja prilagodbu na intenzivnu insolaciju i vedro nebo, a da svijetla ima adaptivnu prednost u oblastima prohladne klime sa mnogo magle i oblačnih dana.
Takvu hipotezu podržava i Glogerovo pravilo, prema kojem su životinjske jedinke iz populacija tropskih vlažnih oblasti obično intenzivnije pigmentirane nego one iz hladnih i suhljih dijelova areala istih i srodnih vrsta. Najtamnoputiji savremeni ljudi žive između Sahare i afričkih tropskih kišnih šuma, a izrazito su pigmentirani i stanovnici Melanezije, Nove Gvineje, južne Indije i autohtoni Australci. Centri radijacije leukodermije ili blondizma su u sjevernoj Evropi, koju karakteziraju klimati sa malo sunčanih dana, posebno u onim područjima koja su bila zahvaćena pleistocenskim glacijacijama (oledbama). Mongolske populacije se, međutim, ne uklapaju u ovu opću sliku; američki Indijanci (sup)tropskih krajeva su neznatno tamniji od svojih srodnika iz umjerenih i hladnih predjela, a sibirski palemongoloidi i Eskimi (američkog Arktika) imaju nešto više pigmenta nego što bi bilo primjereno njihovom podneblju. Jedno od prihvatljivih objašnjenja tog fenomena moglo bi biti u vezi sa klimatskim prilikama arktičke oblasti (posebno u Aziji), gdje je pretežno suho i rijetko oblačno, sa blještećom insolacijom.
Često se postavlja i pitanje funkcionalnog paralelizma u adaptivnoj ulozi preplanulosti svjetloputih i trajne ("rasne") tamnoputosti. Kao što je poznato, insolacijski inducirana pigmentacija kod osoba svijetle puti ima zaštitnu ulogu u prevenciji bolnih opekotina. UV dio spektra (talasne dužine oko 3.000 angstrema) ozljeđuje žive površinske slojeve kože (posebno dermalni i Malpigijev), a preplanulost inducira zaštitno deponovanje pigmenta u ćelijama pokožice i zadebljavanje njenog rožnog sloja (nakupljanjem ostataka mrtvih Malpigijevih ćelija. Rožni sloj apsorbira UV zrake i sprečava njihov prodor u dublje – žive ćelije, pri čemu je efikasnost te zaštitne funkcije u direktnoj srazmjeri sa stupnjem pigmentiranosti. Takva uloga inducirane pigmentacije je, dakle, idioadaptacijske prirode, dok trajna (intenzivna) pigmentiranost ima evolutivno–adaptivno značenje.
Relativno veća adaptivna vrijednost svjetlijih nijansi kože u podnebljima sa malo sunčanih dana također nije pouzdano potvrđena, a pretpostavlja se da bi mogla biti u vezi sa stimulacijom sinteze antirahitičnog vitamina D u živim ćelijama (na taj način što upija UV zrake). Tamna put odbija svega oko 10–20% vidljivog dijela spektra, tj. značajno manje nego svijetla (40–50%), što povećava toplotno opterećenje. Taj porast podložnosti opasnostima od toplotnog udara, u podnošljivim granicama, može se i potpuno kompenzirati znojenjem na relativno nižoj spoljnoj temperaturi od normalne. Također se vjeruje da je adaptivni značaj svijetle puti, a naročito njene varijante sa plavom kosom i plavim očima, mogao biti selektivno favorizovan tokom posljednje interglacijacije i nakon zadnje glacijacije (oledbe). Postoje argumenti koji podržavaju i pretpostavku da je povećana pigmentiranost također bila favorizovana i u vezi sa rakom kože. On je češći među svjetloputim osobama, a u istoj kategoriji pigmentacije (i kod istih osoba) češće se javlja na dijelovima kože koji su neposredno eksponirani suncu. S druge strane, smanjena osjetljivost osoba svijetle puti na nazebe i upale zglobova mogla je biti faktor povećanja adaptivne vrijednosti ovog fenotipa u hladnijim podnebljima.
Smatra se da je često pominjana hipoteza o “zaštitnoj obojenosti” kao adaptaciji tamnoputih lovačkih plemena na uvjete sjenovitih šuma – na razini neutemeljenih spekulacija.
Forma kose, po svemu sudeći, i do recentnog doba je održala svoj primarni adaptivni značaj; vunasta, spiralna, kuštrava i kovrdžava kosa pripadnika tropskih populacija efikasnija su zaštita mozga od vrele insolacije nego što su, naprimjer, prava i valovita.
Tjelesna konstitucija i oblik tijela također mogu imati naglašen adaptivni značaj. Posmatranjem globalne distribucije tipova konstitucije, dimenzija i oblika tijela kod životinja je zapaženo nekoliko općih karakteristika (osobina) njihove prostorne (spacijalne) varijacije.
Bergmanovo pravilo, naprimjer, počiva na uočenoj pojavi da su jedinke vrsta koje žive u hladnijim klimatima obično (prosječno) krupnije od svojih srodnika iz toplijih krajeva.
Alenovo pravilo se, pak, odnosi na pojavu da su istureni dijelovi tijela (udovi, uši, rep i dr.) u hladnijim dijelovima areala iste ili srodnih vrsta obično kraći (i manjih ostalih parametara) u odnosu na opće tjelesne dimenzije. Obje ove pojave su u funkciji čuvanja tjelesne toplote. U vezi s tim treba se prisjetiti da u proporcionalnom razvoju organizma površina raste po kvadratnoj, a zapremina i masa po kubnoj potenciji linearnih mjera. Manja površina, dakle, odaje relativno manje toplote po jedinici mase, pa selektivnu prednost u različitim podnebljima imaju kontrastno drugačiji fenotipovi.
Karakteristični kvantitativni odnos tjelesne visine i mase u pojedinim dijelovima sveukupnog svjetskog stanovništva daje veoma indikativne podatke o mogućim vezama između klimatskih prilika i tjelesne konstitucije (vidi priloženu tabelu!). Neki primjeri najvišeg (Vatutsi – 176 cm) i najnižeg (Pigmeji – 142 cm) rasta u ljudskoj populaciji pokazuju da stanovništvo vrelih i otvorenih predjela spada u kategoriju najvećih iznosa tog koeficijenta, iako je njihova adaptacija išla u dva različita pravca; oni naginju ka visokom i suhonjavom stasu ili, još češće, niskom stasu i vitkoj konstituciji (srazmjerno malog tijela i izduženih udova). Autohtoni stanovnici hladnih oblasti su najčešće korpulentni – široki, krupni i teški, odnosno zdepasti i dežmekasti, a skloni su i nagomilavanju potkožnog masnog tkiva (koje je veoma efikasan toplotni izolator). Nasuprot tome, salo u tropskim krajevima povećava opasnost od toplotnog iznurivanja. Činjenica da odjeća savremenog čovjeka održava određenu mikroklimu i na veoma niskim temperaturama ne znači da na individualnu adaptabilnost ne utiče i tjelesna konstitucija (posebno u ekstremnim uvjetima). Osobito ne treba zanemariti ni činjenicu da je adaptivnost evolutivno dinamična kategorija. Također se pretpostavlja da termoizolaciona svojstva potkožne masnoće objašnjavaju i karakterističnu strukturu mongoloidnog lica.
U hladnim oblastima tijelo je zaštićeno odjećom, a lice može biti eksponirano izrazito niskim temperaturama. Pripadnici većine populacija iz centra radijacije mongoloida živi u klimatima niskih temperatura, oštrih mrazeva i jakih vjetrova, pa njihova spljoštena i dobro popunjena lica imaju manju relativnu površinu (na jedinicu mase); otpornija su na ozebline nego mršava lica istaknutih crta. Adaptivni značaj takvih svojstava potvrđuje i primjer skandinavskih Laponaca (evropeidnog porijekla) koji su konvergencijom (u sličnim uvjetima životne sredine) stekli mnoga mongoloidna obilježja.
| Stanovništvo | Visina (cm) - h | Masa (kg) - m | h/m |
|---|---|---|---|
| Kavkazoidi | |||
| Finska | 171,0 | 70,0 | 2,44 |
| SAD | 173,9 | 70,2 | 2,48 |
| Island | 173,6 | 66,1 | 2,55 |
| Engleska | 166,3 | 64,5 | 2,57 |
| Francuska | 172,5 | 67,0 | 2,57 |
| SAD | 173,9 | 70,2 | 2,48 |
| Sicilija | 169,1 | 65,0 | 2,65 |
| Maroko | 168,9 | 63,8 | 2,65 |
| Škotska | 170,4 | 61,8 | 2,76 |
| Tunis | 173,4 | 62,3 | 2,78 |
| Berberi | 169,8 | 59,5 | 2,85 |
| Indija: Marata | 163,8 | 55,7 | 2,94 |
| Indija: Benga | 165,8 | 52,7 | 3,15 |
| Negroidi | |||
| Jambasa | 169,0 | 62,0 | 2,78 |
| Kirdi | 166,5 | 57,3 | 2,90 |
| Baja | 163,0 | 53,9 | 3,02 |
| Vatutsi | 176,0 | 57,0 | 3,09 |
| Kikuju | 164,5 | 51,9 | 3,56 |
| Pigmeji | 142,2 | 39,9 | 3,56 |
| Efeji | 143,8 | 39,8 | 3,61 |
| Bušmani | 155,8 | 40,4 | 3,86 |
| Mongoloidi | |||
| Turkmenistan: Kazasi | 163,1 | 69,7 | 2,34 |
| Eskimi | 161,2 | 62,9 | 2,56 |
| Sjeverna Koreja | 168,0 | 61,0 | 2,75 |
| Južna Koreja | 161,1 | 55,5 | 2,90 |
| Centralna Kina | 163,0 | 54,7 | 2,98 |
| Japan | 160,9 | 53,0 | 3,04 |
| Sundan | 159,8 | 51,9 | 3,08 |
| Anamiti | 158,7 | 51,3 | 3,09 |
| Hong Kong | 166,2 | 52,2 | 3,18 |
Fiziološka adaptacija je jedna od nezaobilaznih komponenti sistema održavanja homeostaze ljudskog organizma. Komparativna fiziološka istraživanja diferencijacije “rasa” najčešće su obuhvatala karakteristične elemente adaptacije na klimatske prilike, a posebno na temperaturu i vlažnost. Naga osoba (u mirovanju) toplotnu ravnotežu sa svojom okolinom uspostavlja na 27–300 C, a van toga raspona se uključuju odgovarajući homeostatski fiziološki procesi. Iznad 300 C počinje znojenje, a ispod 270 C tjelesna temperatura se reguliše drhtanjem. Ovakve fiziološke posljedice ima i pojačana fizička aktivnost, a pokrivanjem i utopljavanjem se postižu adekvatni kompenzacijski efekti. Eksperimentalno je dokazano da su američki crnci, uz sličnu konstituciju, istovjetne uvjete okoline i jednak fizički rad, relativno izdržljiviji na sparini, a bijelci u vreloj i suhoj klimi. Na vrelom i vlažnom vremenu, crnci, uz nižu tjelesnu temperaturu i puls, gube za oko 5% manje tjelesne mase po satu fizičke aktivnosti, dok je situacija obrnuta u vrelim i suhim pustinjskim uvjetima.
Pretjeran gubitak toplote na niskim temperaturama se sprečava sužavanjem perifernih krvnih sudova, što smanjuje protok krvi u koži i ekstremitetima. Tako se hladi samo površina tijela, a održava normalna i stalna temperatura vitalnih unutrašnjih organa. Na oko 230 C neodjeven bijelac, u prosjeku, ima temperaturu rektuma od oko 360 C, glave oko 34,50 C, trupa oko 340 C, šaka oko 300 C i stopala oko 250C. Kada se udovi rashlade do oko 5–100 C opticaj krvi se intenzivira, pa (u tolerantnim granicama spoljne temperature) ne dolazi do smrzavanja eksponiranih dijelova tijela. U tom pogledu, međutim, postoje izrazite međupopulacijske razlike. Zabilježeno je, naprimjer, da neodjeveni australski domoroci mogu spavati i na temperaturama na kojima prosječan bijelac dršće i cvokoće, iako ima primjetno toplije udove.
Viši bazni metabolizam Eskimima omogućuje produkciju više toplote, a smatra se da je pojačan krvotok u uronjenim dijelovima tijela (u hladnu vodu) kod njih također genetički determiniran. Slična pojava je zabilježena i kod pripadnika plemena Alakaluf (sa krajnjeg juga Čilea), koji žive u surovim uvjetima hladne i vjetrovite klime, a koji bez vidljivih posljedica hranu skupljaju roneći u vodi temperature oko 6–80 C.
Opća priroda međusobnog odnosa i kvantifikacija uticaja filogenetske (genetičke) i fiziološke (idio)adaptacije na karakteristične komplekse klimatskih faktora, uopćeno gledajući, još uvijek su (zapanjujuće) nedovoljno poznati.
Ostali oblici adaptacije su superficijelno teže uočljivi, iako su mnogi od njih, nesumnjivo, imali značajnu ulogu u kreiranju mnogih bitnih crta “rasne” i opće međupopulacijske diferencijacije ljudskih grupa. Tako je neporeciva pretpostavka da je odabiranje putem različitih bolesti i njihovih pandemija moglo biti izuzetno efikasan kreator karakterističnog genetičkog sastava određenih populacija. Relativno otporniji genotipovi su u adekvatnoj mjeri imali veće učešće u formiranju različitih genskih fondova, a značaj ovog faktora podvlači i mogućnosti da istovjetne genetičke osnove nisu bile favorizovane u različitim populacijama. Drugim riječima, isti geni na jednom kraju svijeta mogli su povećavati adaptivnu vrijednost svojih nosilaca, dok su u drugom stvarali izrazite predispozicije za neku bolest. Tako, naprimjer, otpornost na malarijsku groznicu koindicira sa tamnom pigmentacijom, a različita ishrana favorizira određene tipove konstitucije; selektivni činilac može biti i nedostatak izvjesnih mikroelemenata u zemljištu (i životnim namirnicama) itd. Fizičke osobenosti stanovništva jugoistočne Azije mogle bi biti u vezi sa dominacijom pirinčane ishrane, a zdepasta i dežmekasta konstitucija, sklona gojaznosti, u sjevernoj Aziji i nekim dijelovima Evrope je, vjerovatno, adaptabilnija na nepovoljnu i neravnomjernu dinamiku ishrane (koja podrazumijeva stvaranje energetskih rezervi). Mišićavost i žilavost također predstavljaju komparativnu prednost pripadnika lovačkih plemena i sl. Pretpostavljena uloga spolnog odabiranja, prema veoma varljivom popularnom ukusu i ”ljepotnom idealu”, sasvim je neizvjesna, iako ga seksualni promiskuitet (podržavan ili prikriven) u svim oblicima socijalne organizacije, nesumnjivo, podržava.
Neadaptacijski faktori, odnosno vanselekcijski evolutivni činioci adaptivno vrijednijih fenotipova, također su mogli u značajnoj mjeri učestvovati u formiranju karakterističnih genskih fondova osobenih ljudskih skupina i populacija. Među njima je, svakako, potencijalno najefikasniji genetički drift, koji (bez obzira na adaptivnu vrijednost) na nekoj od ključnih etapa formiranja genskog fonda naredne generacije, sasvim slučajno, određuje relativno učešće pojedinih gena. Njegovim djelovanjem, posebno u uvjetima reproduktivne izolacije, objašnjavaju se često drastične međupopulacijske razlike u frekvenciji određenih ”adaptivno neutralnih osobina”, koje, obično, nastaju slučajnim formiranjem genskog fonda pojedinih izolata i migrirajućih grupa. One po ”principu osnivača” konstituišu genske fondove novih (sub)populacija, genetičkog sastava koji u manjoj ili većoj mjeri (ali gotovo redovno) odstupa od aktuelnog stanja u matičnoj populaciji. Između ostalog, tom ”igrom slučaja” u zahvaćenim malim populacijama može doći do fiksiranja izuzetno visoke ili niske frekvencije određenih gena, bez obzira na njihov početni doprinos adaptivnoj vrijednosti fenotipa. S tim u vezi potrebno se podsjetiti da isti gen može biti koristan u kombinaciji sa jednim, neutralan sa drugim, a štetan u kombinaciji sa trećim genom te da njihovi efekti nisu izloženi samo prilagođavanju spoljnoj sredini nego međusobnoj interakciji.
Prema tome, i genetički drift i izolacija utiču na formiranje karakterističnih skupina balansiranih sistema gena, koje, u daljem konstituiranju genskog fonda populacija, mogu biti izloženi veoma heterogenim kompleksima činilaca prirodnog odabiranja, a u pravcu povećanja opće adaptiranosti uvjetima životne sredine. Međutim, već je dokazano da temeljna i središnja svojstva ljudske vrste – razum i inteligencija – nisu ni “rasno” ni populacijski ograničena. Postoje, dakle, izvjesne populacije koje druge nadmašuju u prosječnoj tjelesnoj visini, pigmentaciji, dlakavosti ili učestalosti krvnih grupa različitih sistema (npr.), ali nisu zabilježene takve koje bi bile superiorne po suštinskim ljudskim potencijalima.
Kao i sve druge grupne ljudske kategorije (populacije, plemena, klase, nacije, kaste i druge zajednice), “rase” su dinamični sistemi u vremenu i prostoru – šire se i smanjuju, nastaju i nestaju, integrišu se i diferenciraju, mijenja se njihova biološka i kulturna struktura. Otuda savremene “rasne”skupine u svom genskom i kulturnom fondu, u manjoj ili većoj mjeri, nose tragove međudjelovanja i prožimanja sa svojim susjedima.
Biasutti (1955.)[17] klasificira "rase" prema prihvatljivijim kriterijima, posebno respektirajući prostorno–geografske, moguće filogenetske i genetičke pokazatelje međugrupnih relacija. Na osnovu tih i nekih drugih polazišta, ovaj autor i njegovi sljedbenici diferenciraju velike primarne i sekundarne skupine “rasnih oblika”. Prema njima, velike primarne skupine su ekvatorska i borealna (sjeverna), a sekundarne – subekvatorska i pacifično–američka. Unutar tih skupina oni razlikuju uže kategorije: grana (4), loza (16), “rasa” (52) i “podrasa”. Ovdje će biti prikazani detalji njihovog originalnog opisa koji su, u najvećoj mjeri, asocijativni i u poređenjima sa ostalim klasifikacijama (koje slijede). Najprepoznatljivije opće odlike “rasnih grana” (primarni oblici) i loza (sekundarni oblici) izložene su tabelarno, kako slijedi.
Ova velika "rasna skupina" obuhvata australoidnu i negroidnu granu, sa po tri loze i ukupno 19 “rasa”. Pretpostavlja se da su sve okeanijske populacije u srodničkoj vezi sa australoidima, a sve afričke – sa negroidima, pri čemu su australoidi najstarija i najprimitivnija skupina. Na osnovu nekih zajedničkih obilježja, također se vjeruje da primarni ekvatorski oblici potiču od prastanovništva (u pleistocenu) potonulog Sundajskog kopna. Prema jednoj drugoj hipotezi, međutim, centar njihove adaptivne radijacije mogao je biti negdje u južnoj Indiji.
| Prostorni i filogenetski odnosi recentnih ljudskih populacija | ||||||
| "Rasne" skupine | Grane | Loze | ''Rase'' | |||
| Primarni ekvatorski oblici (1-2)→ Primarni borealni oblici (3-4)→ Sekundarni subekvatorski oblici (Paleoindidi, Indidi)→ Sekundarni pacifičko–američki oblici (Polinezidi, Amerikanidi)→ |
1. Australoidi (Australidi, Papuanidi, Vedidi)→ 2. Negroidi (Steatopigidi, Pigmidi, Negridi)→ 3. Mongoloidi (Paleomongolidi, Mongolidi, Eslimidi)→ 4. Evropeidi (Paleevropidi, Evropidi)→ 5. Amerikanidi→ |
Australidi (1-3)→ Papuanidi (4-6)→ Vedidi (7-8)→ Steatopigidi / Koisanidi (9-10)→ Pigmidi (11-12)→ Negridi (13-19)→ Palemongolidi (20-23)→ Mongolidi (24-26)→ Eskimidi (27)→ Paleevropidi (28-29)→ |
1. Australska 2. Tasmanijska | |||
Veliku “rasnu skupinu” primarnih sjevernih oblika čine dvije grane (mongoloidi i evropeidi) sa po tri loze i ukupno 18 “rasa” Proces specijalnog i temporalnog diferenciranja, odnosno adaptivne radijacije, borealnih “rasnih oblika” nedovoljno je poznat. Pretpostavlja se da su opće klimatske prilike i stupanj insolacije bili osnovni faktori diversifikacije njihovih specifičnih obilježja (kao što su uske nosnice, osobenost konstitucija, pigmentacija i neka druga). Dosadašnji nalazi ne potvrđuju mogućnost da su geografske barijere (Himalaji, Tienšan, Pamir, Altaj) u najvećoj mjeri uticale na razdvajanje primarno homogenog borealnog prastanovništva na istočni (mongoloidni) i zapadni (evropeidni) dio. Prema jednoj od prihvatljivih hipoteza, ove skupine su se tokom posljednje glacijacije izdiferencirale na azijski i evropski centar radijacije njihovih “rasnih oblika”.
- Mongoloidi obuhvataju loze paleomongolida, mongolida i eskimida.
Paleomongolidi uključuju paleosibirsku, odnosno njenu savremenu “podrasu” kamčadala (Samojedi, Čukči, Keti i Oroki ili Nanajci), tibetsku (Tibet, jugozapadna Kina, Burma) i punan (Borneo, Sijam, Malaja) “rasu”.
Mongolidi, uz opće mongoloidne odlike, naglašenije imaju žućkastu kožu, glatku, crnu i tvrdu kosu te jako izražene kosti lica. Srednjeg su ili nižeg rasta i mezocefalni, a mongolski nabor (iznad očiju) je izrazit. Ovdje spadaju tri “rase”: tunguska (Mandžurija, istočni Sibir, Mongolija i Turkestan), kineska (sinidi: srednjokineska i južnokineska “podrasa”) i južnomongolska (južna Kina, Burma, Sijam, Indokina).
Eskimidi i njihova jedina “rasa” – Eskimi naseljavaju obale američkog Arktika.
Paleevropidi su bili široko rasprostranjena praskupina evroazijskog kopna, čiji su fosilni tragovi registrovani od Kine (Džoukoudien) do zapadne Evrope (Combe-Capell, Oberkassel). Sada su predstavljeni samo Ainu “rasom” (južni Sahalin, Hokaido, Kurilski otoci) i uralskom (sjeveroistočna Rusija, Altaj, zapadni Sibir). Ainu su najdlakaviji ljudi današnjice, a ponekad imaju naglašen i nabor očnih kapaka - epikantus (“mongolske” oči).
Evropidi, pored općih evropeidnih oznaka, posebno se odlikuju relativno kratkim rukama, širokom karlicom, dobro razvijenom muskulaturom, veoma reduciranim aparatom za žvakanje, uskim i prominentnim nosom i dobro oblikovanom bradom. Obuhvataju slijedeće “rase”: mediteranska (“podrase”: berberska, paleosardska i litoralna), nordijska (“podrase” – danska, finska i irska), iranska ili orijentalna (“podrase” – asiroidska i libijska), indijska (sjeverna Indija), alpska (srednja Francuska, južna Njemačka, Švicarska, sjeverna Italija, Austrija, Češka i Mađarska), baltijska (“podrase” – paleoslavenska i karpatska; Poljska, Rusija, Finska i Pribaltik), jadranska ili dinarska (“podrase”: padska i norička; zapadni Balkan i Karpati do Alpa) i pamirska (turanidi: armenoidska “podrasa” iz Male Azije, Irana i Armenije).
Lapidi, tj. njihova “rasa” Laponci, naseljavaju sjevernu Skandinaviju i poluotok Kolu. Imaju osebujne oznake, a među njima i takve po kojima liče na pripadnike alpske “rase”.
Prema odgovarajućim svojstvima kože, populacije ovih oblika liče na ekvatorsko stanovništvo, a po općem habitusu, konstituciji i strukturi tijela – na borealne evropeide. Ovdje se svrstavaju loze paleoindida i etiopida (ukupno pet “rasa”.
- Paleoindidi imaju osnovna paleoevropidska obilježja, koja su kombinovana sa australoidnim oblikom nosa i melanizmom. Čine ih tamilska (jugoistočna Indija) i malabarska “rasa” (jugozapadna Indija).
- Etiopidi imaju evropeidni habitus sa nizom negroidnih primjesa. Obuhvataju etiopsku
(“podrase”: oromonska, Masai i Wa Tutsi; Etiopija), saharsku (gornja Tibesti) i malgašku (Madagaskar) “rasu”.
Ova skupina obuhvata veoma heterogene sekundarne “rasne oblike”, koji se svrstavaju u dvije loze: polinezidi (jedna “rasa”) i amerikanidi (devet “rasa”).
- Polinezidi, odnosno polinezijska “rasa”, predstavljeni su mikronezijskom (Karolinski, Marijanski, Maršalovi i Gilbertovi otoci) i maorskom (Maori) “podrasom” (Novi Zeland). Nastali su miješanjem paleoevropidnih i paleomongolidnih elemenata, ali se po nizu izrazitih specifičnosti smatraju posebnim i autohtono oblikovanim “rasnim tipom”.
- Amerikanidi uključuju slijedeće “rase”: aleganska (Njufaundlend i jugoistočna Kanada), dakota (SAD, Kanada i Meksiko), aleutska (sjeverozapad Sjeverne Amerike), sonorska ili margidi (Meksiko i Kalifornija), pueblo–andska (Florida, Teksas, Meksiko, Srednja Amerika, Kolumbija i Venecuela), amazonska ili brazilidi (Brazil), lagidi (južni Brazil), pampidi ili patagonci (Urugvaj i Argentina), mageljanska ili fuegidi (jugozapadni Brazil, sjeverozapadni i jugozapadni Čile).
U amerikanidnoj skupini “sekundarnih rasa” najupadljivija su paleomongolidna obilježja, na čemu se i temelji općeprihvaćena teza da su Ameriku (preko nekadašnje Beringije), u nekoliko talasa, naselili mongolidi. Sličnost somatske strukture savremenih amerikanida i stanovništva Okeanije indicira mogućnost da su ovo otočje prvi naselili najstariji borealni evropeidi.
Na osnovu većine uočljivih morfološko–anatomskih komponenti ukupnog fenotipa, Garn (1961.) je izdvojio devet glavnih “geografskih rasa”: amerikanidska, polinezidska, mikronezijska, malezijsko–papuanska, australijska, azijska, indijska, evropska i afrička. Nešto prije toga, međutim, Coon, Garn i Birdsell (1950.) predložili su klasifikaciju od 30, a zatim Garn (1961.) od 32 “rase”; integracijom tih sistema nastala je tipologija sa 34 “rase”.
populacije, podložne mijenjanju, a ne apstraktni i nepromjenljivi tipovi i ”komponente”. Tako se razvoj najmanje četiri (od 34) “rase” može pratiti već od početka njihovog formiranja (tokom proteklih pola milenija): sjevernoamerička “obojena rasa” (33) nastala je miješanjem “rasa” pod rednim brojem 1, 3, 4, 20, 21, a vjerovatno i nekih drugih; južnoafrička “obojena” (34) je, ustvari, mješavina “rasa” 1, 3, 21 i 22; ladinska (32) – od 4, 15, 16, 20 i 21, a neohavajska (31) – od 1, 4, 8, 9, 11 i 30.
- (Poglavlja I i II)
Međunarodna konferencija “Protiv rasizma, nasilja i diskriminacije” je održana od 08. do 11. juna 1995. godine u Stadtschlainingu, u organizaciji Evropskog univerzitetskog centra za mirovna istraživanja (EPU), Austrijskog UNESCO komiteta, Instituta za humanu biologiju Univerziteta u Beču, a u saradnji sa UNESCO–m i austrijskim Federalnim ministarstvom za nauku, istraživanja i umjetnost. Učesnici ove konferencije elaborirali su osnovne principe Schlainingške deklaracije. Na konferenciji su učestvovali vodeći svjetski antropolozi i genetičari, uključujući i tada (i još uvijek) najkompetentnijeg Luiđija Luku Kavali-Sforcu (Luigi Luca Cavalli-Sforza, 1922. -).[19][20]
Deklarativni segment teksta prezentira rezultate dva glavna dijela Konferencije, koji su fokusirali probleme iz oblasti prirodnih nauka (II) i interdisciplinarne aspekte (III) glavne teme Konferencije. Operativni segment (IV) sadrži strategije i akcije protiv rasizma, nasilja i diskriminacije. Schlainingška deklaracija je prilog Međunarodnoj godini tolerancije (1995.), koja je utvrđena na Generalnoj skupštini UN-a, kada je UNESCO oficijelno i određen za vodeću organizaciju u ovoj problematici.
- I. Preambula
(1) UN–ovim instrumentima (Međunarodna konvencija i deklaracija UN-a o eliminaciji svih oblika rasne diskriminacije) te Deklaracijom UNESCO-a o rasama i rasnim predrasudama iz 1978. kao i u četiri prethodne deklaracije o rasnim pitanjima sve države i narodi su pozvani da se bore protiv rasizma i rasnih predrasuda te da podrže eliminaciju svih formi rasizma svim raspoloživim sredstvima.
(2) Uprkos historijskom osporavanju, svjetskoj osudi i naučnom dokazu zastarjelosti koncepta “rase”, “zlo rasizma” nije prevaziđeno. Naprotiv, po završetku konflikta između Istoka i Zapada, rasizam je doveo do novih nasilja u vidu deportacija, masakra i pokušaja istrebljenja cijelih etničkih grupa i manjina. Rasna diskriminacija, ekstremna desnica, ksenofobija, seksizam i netolerancija se ponovo šire. Oživljavanje i eskalacija rasizma, njegovih nasilnih, novih i starih, pojavnih oblika, predstavlja jedan od glavnih izazova čovječanstva. Za suočavanje s tim bit će neophodno novo razumijevanje njegovih uzroka kao i razrada novih strategija i akcija.
(3) Objava iz Seville (1986), koja se odnosi na borbu protiv zloupotrebe rezultata bioloških istraživanja u legalizaciji rata i nasilja, odbacuje zabludu da je organizirano nasilje nad ljudima biološki utemeljeno. U svakom slučaju, naučno znanje nije dovoljno da odagna nasilje iz istorije. Broj ratova u siromašnim i zemljama u razvoju od 1945. je u neprestanom porastu. U cjelini, broj ratova između država se smanjio, ali unutrašnji razdor i civilni ratovi prijete da postanu normalna pojava u perifernim i nerazvijenim regionima.
(4) Deklaracija iz Yamoussoukroa iz 1989. uzroke rastućeg broja oružanih sukoba nalazi u rasizmu, netoleranciji i diskriminaciji te poziva na podršku mirovnim programima i promociji mirovnih istraživanja. U isto vrijeme, začeta je vizija kulture mira.
(5) UN rezolucija o godini tolerancije (1995.) zahtijeva stvaranje tolerantnog društva i naglašava “…da tolerancija – priznavanje i poštivanje drugih, mogućnost suživota i razumijevanja drugih – predstavlja čvrst temelj svakog civiliziranog društva i mira”.
(6) Borba protiv rasne netolerancije i diskriminacije ne smije biti ograničena samo na moralnu osudu i javni prezir, ma koliko razumna i važna bila ova reakcija kao prvi znak protesta. Saniranje simptoma i ublažavanje posljedica rasizma, diskriminacije i nasilja, u smislu provođenja direktnih i brzih zaštitnih mjera, kao i humanitarne pomoći u hitnim slučajevima, je osnovni princip aktivne i združene humanitarnosti. U svakom slučaju, kako bismo se uspješno suočili i, jednom za svagda, pobijedili rasizam, nasilje i diskriminaciju, neophodno je sistematski naći i eliminirati njihovo korijenje.
(7) Deklaracija iz Schlaininga, stoga, poziva na sveukupnu humanost, bez obzira na spol, zanimanje, socijalni status ili godine, da zajedno, solidarno djeluju protiv rasizma, nasilja i diskriminacije.
- II. Zastarjelost koncepta "rase"
(8) Revolucija u našem razumijevanju populacijske genetike i molekularne biologije je dovela do eksplozije saznanja o živim bićima. Među idejama koje su suštinski izmijenjene su i koncepti o ljudskoj varijaciji. Koncept “rase”, koji je iz prošlosti prenesen u dvadeseti vijek, potpuno je zastario. Uprkos toj činjenici, koncept “rase” je korišten za opravdavanje povreda ljudskih prava. Važan korak u prevenciji zloupotrebe genetičkih argumenata je zamjena zastarjelog koncepta “rase” sa idejama i zaključcima baziranim na savremenom shvatanju genetičke varijacije primijenjenom na ljudskim populacijama.
(9) Tradicionalno se vjeruje da su “rase” genetički homogene i da se međusobno razlikuju. Ova definicija je razvijena kako bi opisala ljudski diverzitet povezan s, na primjer, različitim geografskim lokalitetima. U svakom slučaju, skorašnji napredak u modernoj biologiji, baziran na tehnikama molekularne genetike i matematičkim modelima populacijske genetike, pokazao je da je ova definicija totalno neadekvatna. Aktuelna naučna otkrića ne podržavaju raniju klasifikaciju ljudske populacije na posebne “rase” kao što su “Afrikanci”, “Evroazijati” (uključujući “Američke Indijance”) ili na veći broj subdivizija.
(10) U specifičnim slučajevima moguće je utvrditi genetičke razlike između ljudskih populacija i manjih grupacija. Ove genetičke razlike pokazuju tendenciju povećanja sa povećanjem geografske udaljenosti, ali bazična genetička varijacija između populacija je daleko manje istaknuta. To znači da je genetički diverzitet ljudi postepen i ne pokazuje značajan diskontinuitet između ljudskih populacija. Otkrića koja potkrepljuju ovaj zaključak prkose tradicionalnoj klasifikaciji “rasa” i čine svaki tipološki pristup neprimjerenim.
Nadalje, molekularne analize različitih multialelnih gena pokazuju da je nasljedna varijacija znatna unutar bilo koje grupe, dok je, s druge strane, posmatrana međugrupna varijacija zanemarljivo mala.
(11) Razlike u vanjskom izgledu (boja kože, morfologija tijela i lica, pigmentacija itd.) među ljudima iz različitih dijelova svijeta je lahko zamjetljiva. Iako izgleda paradoksalno, ako uzmemo u obzir postojanje vidljivih, genetički određenih morfoloških razlika, genetička varijacija u fundamentalnim fiziološkim karakteristikama i funkcijama je zanemarljiva kada se uzmu u obzir populacioni prosjeci. Drugim riječima, percipiranje morfoloških razlika može nas dovesti do pogrešnog zaključka o suštinskim genetičkim razlikama.
(12) Dokazi pokazuju da je tokom evolucije savremenog čovjeka bilo relativno malo promjena u osnovnoj genetičkoj konstituciji populacija. Molekularne analize gena, također, snažno sugeriraju da se savremeno čovječanstvo tek nedavno proširilo u danas naseljena područja svijeta, prilagođavajući se, tokom tog procesa, na veoma različite i ponekad ekstremne uvjete sredine (npr. surove klime), i to u veoma kratkom vremenskom periodu. Neophodnost brzog prilagođavanja na ekstremne ekološke razlike je dovela do promjena u maloj garnituri gena koji određuju osjetljivost na faktore životne sredine. Važno je spomenuti da su ove adaptacije kao odgovor na uvjete sredine u velikoj mjeri historijske i nisu značajne za život u modernoj civilizaciji. Ipak, one se ponekad tumače kao odraz suštinskih razlika između grupa ljudi, doprinoseći time konceptu “rase”.
(13) Prema naučnom poimanju, kategorizacija ljudi na osnovu distribucije genetički determinisanih faktora je vještačka i ohrabruje stvaranje beskrajne liste proizvoljnih i obmanjivih društvenih vizija i poimanja. Osim toga, ne postoji uvjerljiv dokaz za "rasnu" divergenciju u intelektualnim, emocionalnim, motivacijskim ili bilo kojim drugim psihološkim ili bihevioralnim karakteristikama koje su nezavisne o kulturalnim faktorima. Dobro je poznato da određene genetičke osobine korisne u jednoj životnoj situaciji mogu biti nedostatak u drugoj.
(14) Rasizam je ubjeđenje da se ljudske populacije razlikuju po nasljednim osobinama društvenog značaja time čineći određene grupe superiornim ili inferiornim u odnosu na druge. Ne postoji uvjerljiv naučni dokaz da je ovo uvjerenje valjano. Ovim dokumentom se tvrdi da ne postoji naučno utemeljen način karakterizacije ljudske raznolikosti upotrebom krutih termina “rasnih” kategorija ili tradicionalnog koncepta “rase”. Dakle, ne postoji naučno opravdan razlog za dalju upotrebu termina “rasa”.
- ↑ 1,0 1,1 Cavali-Sforza L. L., Bodmer W. F. (1999): The genetics of human populations. Dover PublicTIONS, Inc., Mineola, New York, ISBN 0-486-40693-8.
- ↑ 2,0 2,1 Cavalli-Sforza L. L., Menozzi P., Piazza A. (1994): The history and geography of human genes. Princeton University Press, Princeton,ISBN 0-691-02905-9.
- ↑ 3,0 3,1 Hiernaux J. (1969): Égalité ou inégalité des races? Editions Hachette, Paris.
- ↑ https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-1-4684-9063-3_14
- ↑ https://www.jstor.org/stable/27503827
- ↑ Adler A. (1957): Understanding Human Nature. Premier Books, Fawcett.
- ↑ Biasutti R. (1959 ): Le razze e i popoli della terra. 1. Razze, popoli e culture. 2. Europa, Asia. 3. Africa. 4. Oceania, America, indice generale (3. riv. e aggiornata). UTET, Torino.
- ↑ Boyd W. C. (1950): Genetics and the Races of Man – An Introduction to Modern Physical Anthropology. Little, Brown & Co., Boston.
- ↑ Coon C. S., Garn S. M., Birdsell J. B. (1950): Races. Thomas, Springfield.
- ↑ Mayr E. (1988): Toward a New Philosophy of Biology – Observations of an Evolutionist. Harvard University Press, Cambridge, Mass.
- ↑ Back L., Solomos J., Eds (2002): Theories of race and racism: A Reader. Taylor & Francis, New York, ISBN 020300597X;ISBN 9780203005972.
- ↑ Cavalli-Sforza L. L., Menozzi P., Piazza A. (1994): The history and geography of human genes. Princeton University Press, Princeton, ISBN 0-691-02905-9.
- ↑ Adams M. et al (2013): Readings for diversity and social justice, 3rd Edition. Routhledge, Taylor & Francis Group, New York, ISBN 978-0415892940, ISBN 0415892945.
- ↑ Hadžiselimović R. (2005): Bioantropologija – Biodiverzitet recentnog čovjeka. Institut za genetičko inženjerstvo i biotehnologiju (INGEB), Sarajevo, ISBN 9958-9344-2-6.
- ↑ 15,0 15,1 Dobzhansky T. (1962): Mankind Evolving – The Evolution of the Human Species. Yale University Press, New Haven and London.
- ↑ Mayr E. (1970): Populations, Species, and Evolution. Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge, Mass.
- ↑ Biasutti R. (1959 ): Le razze e i popoli della terra. 1. Razze, popoli e culture. 2. Europa, Asia. 3. Africa. 4. Oceania, America, indice generale (3. riv. e aggiornata). UTET, Torino.
- ↑ Cavalli-Sforza, Luigi Luca (1994). The History and Geography of Human Genes. Princeton University Press. str. 136. ISBN 0691087504.
- ↑ en.wikipedia.org/wiki/Luigi_Luca_Cavalli-Sforza
- ↑ it.wikipedia.org/wiki/Luigi_Luca_Cavalli-Sforza
- Race: the Power of an Illusion companion website to California Newsreel feature, 2003, PBS
- James, Michael (2008) "Race", Stanford Encyclopedia of Philosophy.
- "Understanding Race", American Anthropological Association's educational website, with links for primary school educators and researchers
- "The Race Question", UNESCO, 1950
- US Census Bureau: Definition of Race Arhivirano 2008-05-09 na Wayback Machine-u
- "Statement on Biological Aspects of Race" Arhivirano 2014-08-01 na Wayback Machine-u, American Association of Physical Anthropologists
- "Standards for Maintaining, Collecting, and Presenting Federal Data on Race and Ethnicity" Arhivirano 2003-10-04 na Wayback Machine-u, Federal Register, 1997, Department of Interior
- RACE: Are we so different?, a public education program by the American Anthropological Association.
- "Human races", Encyclopædia Britannica Online.
- "The Myth of Race" Arhivirano 2009-01-01 na Wayback Machine-u, Medicine Magazine, 2007.
- Is Race "Real"? Arhivirano 2017-11-17 na Wayback Machine-u, forum by Social Science Research Council, includes A.M. Leroi, 2005 op-ed article, New York Times Arhivirano 2013-03-31 na Wayback Machine-u, advocating biological conceptions of race; responses from scholars in various fields More from Leori with responses
- Richard Dawkins (2004): "Race and creation" Arhivirano 2005-02-21 na Wayback Machine-u, (extract from The Ancestor's Tale: A Pilgrimage to the Dawn of Life), in Prospect Magazine.