Balkan
Za ostale upotrebe, v. Balkan (razvrstavanje).
Balkan (tur. balkan – "šumovite planine"), historijski i geografski region smješten na poluostrvu u jugoistočnoj Evropi. Granice poluostrva su definisane rijekama Kupa, Sava i Dunav sve do uliva u Crno more. Balkansko poluostrvo geografski je smiješteno između Jadranskog mora, Crnog mora,Egejskog mora i Mramornog mora. Iako se danas pojam "Balkan" kao jedna od geografskih regija Evrope polako napušta (regija je Jugoistočna Evropa), i dalje ga neku autori uzimaju kao regiju te postoji više definicija za ograničavanje, ali obično se smatra da Balkan sadrži barem kopnene delove Grčke (84 odsto teritorija), Makedonije (ceo teritorij), Albanije (ceo teritorij), Srbije (dio teritorija južno od Save i Dunava), Crne Gore (ceo teritorij), Bosne i Hercegovine (ceo teritorij), Bugarske (ceo teritorij) i manjih delova Turske (evropski deo 5%), Rumunije (oko 50 odsto, pokrajine Dobrudža, Vlaška i Moldova), Hrvatske (47 odsto teritorija južno od Save i Kupe bez primorskih ostrva) i manji deo Slovenije (23% na jugu, Kras i primorje), s ukupnom površinom od 550.000 km2 i 53 miliona stanovnika.
Regija je dobila ime po planini Balkan (Srbi je zovu Stara Planina), koja ide kroz centralnu Bugarsku i prelazi u istočnu Srbiju, dok samo ime "Balkan" dolazi od turske riječi za planinu. Nekad se ta planina zvala Haemus Mons, što vjerovatno dolazi od tračke riječi Saimon, koja znači "lanac". Postoji i paretimološka definicija po kojoj "Balkan" dolazi od turskih riječi "Bal" što znači krv, i "kan" što znači med.
Geografska definicija Balkana zasniva se na planinskim lancima, u koje spadaju Dinaridi, planina Balkan, Rodopi, Šar planina i Pindus. Njome su isključeni gotovo cijela Slovenija (osim Krasa), Rumunija (osim Dobrudže), većina Hrvatske, zatim manji delovi Srbije (Vojvodina), Crne Gore (Boka) i ostrva Grčke.
Čitava kopnena masa ponekad se naziva Balkansko poluostrvo, jer je na jugu, jugozapadu i jugoistoku okružuje Jadransko, Jonsko, Egejsko, Mramorno i Crno more. Iako nije riječ o pravom poluostrvu, to se ime često koristi za širu regiju.
Sjeverna granica Balkana je upitna. Često se Dunavska i Panonska ravnica ne smatra dijelom Balkana. Dapače, mnogi smatraju da sve što je sjeverno od Save i Dunava - sjeveroistočna Slovenija, sjeverna Hrvatska (središnja Hrvatska i Slavonija), sjeverna Srbija (Vojvodina) i veći dio Rumunije - nije dio Balkana. Drugi opet kažu da i ta područja zajedno s jugom Rumunije (bez Transilvanije) spadaju u Balkan.
Zapravo, Balkan nije toliko cjelina zbog planinskih lanaca koliko zbog zajedničke i često nasilne historije. Tu historiju prvenstveno obilježavaju vijekovi potčinjenosti ili borbe s Osmanlijskim carstvom, kao i međusobni sukobi u 20. vijeku. Reč Balkan potiče od dve reči iz turskog jezika, a to su bal - što znači med i kan - što označava reč krv. Upravo ove dve reči i oslikavaju Balkan i njegovu istoriju.
Pojam Balkan obojen je negativnim značenjima: nasilje, vjerska i etnička nesnošljivost, sveopšta nazadnost i podjeljenost. U engleskom jeziku riječ balkanisation (balkanizacija) označava neizlječivu rascjepkanost i netrpeljivost između frakcija unutar neke skupine. Zato se ta riječ na rubnim područjima izbjegava i ponekad smatra pogrdnom. U nekim zemljama bivše Jugoslavije koristi se i pojam balkanska krčma, koji se proslavio zbog Krležine rečenice: "Kad se u balkanskoj krčmi pogase svjetla, onda sijevaju noževi."
Postoji i neutralniji izraz za Balkan, a to je Jugoistočna Evropa. To nije geografski pojam jer ne obuhvata Rumuniju. Taj se izraz koristi sve više, npr. inicijativa Evropske Unije iz 1999. godine zove se Pakt o stabilnosti za Jugoistočnu Evropu, a on-line novine Balkan Times preimenovale su se 2003. godine u Southeast European Times.
Zemlje koje se neslužbeno spominju kao dio Balkana:
- Albanija 100% teritorije
- Bosna i Hercegovina 100% teritorije
- Bugarska 100% teritorije
- Grčka 100% teritorije bez ostrva
- Makedonija 100% teritorije
- Srbija 73% teritorije
- Turska, ali samo njezin dio na evropskom kontinentu sa 5 % teritorije.
- Crna Gora 100 % teritorije
Ponekad se u okviru Balkana spominju i zemlje sa manje od 50 % teritorije na Balkanskom poluostrvu Rumunija 9%, Hrvatska 45 % i Slovenija 25% .
Mnoge regije u državama navedenim kao dio Balkana znatno se razlikuju od ostatka regije, pa zato rubne države ne vole da ih zovu balkanskim zemljama. To prvenstveno vrijedi za Rumuniju, Hrvatsku i Sloveniju, ali i za Grčku.
Druge zemlje koje ne spadaju u Balkan ali su blizu i/ili su igrale važnu ulogu u geopolitici, kulturi i historiju Balkana:
- Kipar
- Mađarska (vidi Austro-Ugarska)
- Austrija (vidi Austro-Ugarska)
- Italija (vidi Dalmacija, Istra)
- Rusija (vidi Historija Srbije)
Pod političkim pojmom u Balkanske države potpadaju sve zemlje koje su nastale raspadom Turskog carstva, a to su:
- Turska,
- Grčka,
- Bugarska,
- Srbija,
- Rumunija,
- Makedonija,
- Bosna i Hercegovina,
- Albanija,
- Moldavija,
- Crna Gora.
Većinu regije pokrivaju planinski lanci. Glavni su lanci Dinaridi u Hrvatskoj i Bosni, koji se nastavljaju na masiv Šar-Pindus u Albaniji, Makedoniji i Grčkoj. Bugarska ima planinu Balkan i Rodope na granici s Grčkom. Najviši vrh je Musala u Bugarskoj (2925 m).
Klima je mediteranska na Jadranskog mora i Egejskog mora, okeanska i vlažna suptropska na obali Crnog mora, dok je u unutrašnjosti umjereno kontinentalne. Sjever poluostrva i planine imaju snježne i mrazne zime, te vruća i suha ljeta. Na jugu su zime blaže.
Na jugu i na obali raste crnogorica. U unutrašnjosti su tipične srednjoevropske šume (hrast i bukva, u planinama bor i jela). Visinska granica šume je 1800–2000 m.
Tlo je opštenito loše, osim u ravnicama, gdje su prirodna trava, plodna zemlja i topla ljeta pogodni za oranice. U velikom dijelu regije zemljoradnja loše stoji zbog planina, vrućih ljeta i loše zemlje, što pogoduje samo nekim poljoprivrednim kulturama (na primjer, maslinama i vinovoj lozi).
Energetski izvori su rijetki. Ima uglja, pogotovo u Bugarskoj, Srbiji i Bosni. Raširenija su ležišta lignita. Nafta je rijetka, iako postoje mala ležišta u Srbiji, Albaniji i Hrvatskoj. Postoje brojne hidrocentrale.
Među sirovinama je najviše metalne rude. Željezo je rijetko, ali neke zemlje, npr. Bosna i Hercegovina, imaju znatne količine bakra, cinka, kositra, kroma, mangana, magnezita i boksita. Neki se metali izvoze.
Balkan je izravan kopneni put između zapadne Evrope i jugozapadne Azije (Mala Azija i Bliski istok). Zato oduvijek ima vrlo veliku stratešku važnost. Čitava istorija Balkana je zbog toga složena i protkana raznim dešavanjima.
Nekad je veći dio Balkana bio politički ujedinjen pod Bizantom i zatim Osmanlijskim carstvom, a središte oba carstva je ležalo u Anatoliji (koja danas spada u azijski dio Turske).
Iako je pod Bizantskim carstvom spadao u najnaprednije dijelove Evrope, zadnjih 550 godina Balkan je bio najmanje razvijen dio kontinenta, jer se evropska politika i trgovina okrenula Atlantskom okeanu, a Osmanlijsko carstvo je bilo relativno izolirano od glavnih ekonomskih tokova.
Balkanske su zemlje počele sticati nezavisnost u 19. vijeku, pa je Balkanski savez 1912-13. u Balkanskim ratovima odbacio Tursku do njenih današnjih granica.
Prvi svjetski rat je izbio 1914. zbog atentata na nadvojvodu Franza Ferdinanda u Sarajevu. Nakon Drugog svjetskog rata, Sovjetski Savez i komunizam jako su uticali na Balkan.
Tokom hladnog rata, većina zemalja Balkana bila je pod komunistima. Ipak, Jugoslavija (1948.) i Albanija (1961.) raskinuli su sa Sovjetskim Savezom. Jugoslavija se više približila Zapadu i osnovala pokret nesvrstanih. Albanija se u početku okrenula Kini, a kasnije se posve izolirala. Jedine nekomunističke zemlje su bile Grčka i Turska, koje su tada (kao i danas) bile članice saveza NATO.
Regija je početkom 1990-ih godina bila teško pogođena ratovima na prostoru bivše Jugoslavije, zbog čega je NATO intervenisao u Bosni i Hercegovini, na Kosovu i u Makedoniji. Danas (2022.) su sve balkanske zemlje u dobrim odnosima s EU, i do određene mjere sa SAD-om. Pitanje Kosova opštenito je još dijelom otvoreno i predstavlja prepreku nekim od kandidata ka članstvu u Evropskoj Uniji.
Grčka je članica Evropske Unije još od 1981., Slovenija, Mađarska i Kipar od 2004., Bugarska i Rumunija od 2007., te Hrvatska od 2013. Albanija, Bosna i Hercegovina, Crna Gora, Sjeverna Makedonija i Srbija potpisale su preliminarne sporazume s Evropskom komisijom i službeni su kandidati, ali ne zna se kad će biti primljene. Turska se prijavila za članstvo još 1963. i Kosovo je potencijalan kandidat.
Glavni narodi regije:
- Rumuni (22 miliona)
- Grci (10.8 miliona)
- Turci (9.2 miliona u evropskom dijelu Turske)
- Srbi (9 miliona)
- Bugari (5,7 miliona)
- Albanci (5 miliona)
- Hrvati (4.5 miliona)
- Bošnjaci (2.4 miliona)
- Slovenci (1.9 miliona).
- Makedonci (1.4 miliona)
- Crnogorci (0.6 miliona)
Glavne religije su kršćanstvo (pravoslavlje, katoličanstvo) i islam.
Pravoslavlje prevladava u ovim državama:
- Bugarska
- Grčka
- Makedonija
- Rumunija
- Srbija
- Crna Gora
Katoličanstvo prevladava u ovim državama:
- Hrvatska
- Slovenija
Islam prevladava u ovim državama:
- Albanija
- Bosna i Hercegovina
- Turska
