Przejdź do zawartości

Zawilec

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Zawilec
Ilustracja
Zawilec wieńcowy
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

jaskropodobne

Rząd

jaskrowce

Rodzina

jaskrowate

Rodzaj

zawilec

Nazwa systematyczna
Anemone L.
Sp. Pl. 1 Mai 1753 1753
Typ nomenklatoryczny

Anemone coronaria L.[3]

Synonimy
  • Abelemis Raf. ex Britton
  • Anemanthus Fourr.
  • Flammara Hill
  • Hartiana Raf.
  • Pulsatilloides (DC.) Starod.[4]
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Zawilec dłoniasty

Zawilec (Anemone L.) – rodzaj roślin z rodziny jaskrowatych. Jego klasyfikacja jest problematyczna i w zależności od ujęcia obejmuje ok. 64 gatunki[4] lub ok. 150[5][6][7] gatunków. Niezależnie od ujęcia systematycznego rodzaj jest szeroko rozprzestrzeniony niemal na całym świecie, głównie w strefie klimatu chłodnego i arktycznego półkuli północnej[7][4], w strefie międzyzwrotnikowej na obszarach górskich. Rośliny te zasiedlają różne siedliska – lasy, zarośla, łąki górskie i suche murawy[5]. W wąskim ujęciu systematycznym rodzaj ten nie ma przedstawicieli we florze Polski (poza uprawianym zawilcem wieńcowym). W szerszym, tradycyjnym, obejmuje cztery gatunki dziko rosnące w Polsce: zawilec gajowy A. nemorosa, narcyzowy A. narcissiflora, wielkokwiatowy A. sylvestris i żółty A. ranunculoides[8].

Zawilce są popularnie uprawianymi roślinami ozdobnymi[9]. Wiele gatunków to rośliny trujące, niektóre wykorzystywane jako rośliny lecznicze[5].

Morfologia

[edytuj | edytuj kod]
Zawilec karoliński
Organy podziemne
Zimują w postaci kłącza lub bulwy.
Łodyga
Do 60 cm wysokości.
Liście
Pojedyncze lub złożone, całobrzegie lub wcinano-ząbkowane, ogonkowe. Podsadki trwałe, podobne do działek kielicha lub liści.
Kwiaty
Zebrane po 2 do 9 w kwiatostan (wierzchotka lub baldach) na szczycie pędu, ewentualnie kwiat pojedynczy na szczycie pędu. Kwiaty są obupłciowe, o symetrii promienistej. Listki okwiatu w liczbie 4 do 20 (rzadko do 27) o różnej barwie (białe, niebieskie, fioletowe, zielone, żółte, różowe lub czerwone) o długości 3,5–40 mm, odwrotnie jajowate lub eliptyczne. Pręcików 10 do 200, słupki z pojedynczymi zalążkami.
Owoce
Niełupki[7].

Biologia i ekologia

[edytuj | edytuj kod]

Byliny, geofity. Podstawowa haploidalna liczba chromosomów x=7 lub 8[7].

Systematyka

[edytuj | edytuj kod]

Taksonomia rodzaju pozostaje zagadnieniem problematycznym[7]. We wczesnych systematykach rodzaj ten wyróżniany był w szerokim ujęciu, obejmującym później wyodrębniane: przylaszczka Hepatica, sasanka Pulsatilla, Knowltonia, Barneoudia i Oreithales. Bazując na analizie cech morfologicznych rodzaj zawilec wspólnie z wymienionymi oraz dodatkowo rodzajami powojnik Clematis, Clematopsis i jaskier Ranunculus zaliczone zostały do jednego kladu. Jaskier wyodrębniany jest w plemię Ranunculeae, a pozostałe rodzaje łączone są w plemię Anemoneae, najbliżej spokrewnione z plemionami Ranunculeae i Adonieae[10]. Na podstawie analiz cytotaksonomicznych zaproponowany został podział rodzaju Anemone na kilka mniejszych (Anemonastrum, Anemonidium, Anemonoides i Jurtsevia)[7]. Takie podzielenie rodzaju pozwolić miało na zachowanie w randze odrębnych rodzajów Hepatica, Pulsatilla i Knowltonia, które okazały się być zagnieżdżonymi w obrębie szeroko ujmowanego rodzaju Anemone. Z drugiej strony w wyniku późniejszych analiz filogenetycznych dotyczących cech molekularnych i morfologicznych zaproponowano połączenie wszystkich wymienionych taksonów w jeden rodzaj Anemone sensu lato[7][10]. Na koncepcje klasyfikacji tego i spokrewnionych rodzajów znacząco wpłynęło odkrycie, że wszystkie te rośliny nie tworzą grupy monofiletycznej, lecz stanowią parafiletyczny grad ewolucyjny prowadzący do pary rodzajów powojnik Clematis i Anemoclema[11] (wcześniej uznawano, że cała grupa Anemone sensu lato jest monofiletyczna, ponieważ w badaniach w latach 90. użyto rodzaju Clematis w roli grupy zewnętrznej[10][12]). Ze względu na rozpoznawalność i znaczenie rodzaju Clematis, jego włączenie do rodzaju Anemone uznano za zbyt wywrotowe dla klasyfikacji i w efekcie dla jego zachowania wrócono do koncepcji podziału całej grupy Anemone na drobne, monofiletyczne rodzaje: zawilec Anemone sensu stricto[12], Anemonoides, Anemonastrum[4], Eriocapitella, przylaszczka Hepatica i sasanka Pulsatilla[12].

Pozycja systematyczna według Angiosperm Phylogeny Website (2001...)

Rodzaj z rodziny jaskrowatych z rzędu jaskrowców[2]. W obrębie rodziny klasyfikowany do podrodziny Ranunculoideae Arnott, plemienia Anemoneae[13].

Wykaz gatunków w wąskim ujęciu rodzaju[4]
Pozycja taksonomiczna spotykanych w Polsce gatunków tradycyjnie zaliczanych do rodzaju zawilec w ujęciu według The Plant List[4] i The Global Flora[12]

Gatunki występujące dziko w Polsce (w tradycyjnym, dominującym w XX wieku ujęciu rodzaju)[8]:

Dziko występujące w Polsce gatunki zawilców należą do rodzaju Anemonoides z wyjątkiem zawilca narcyzowego z rodzaju Anemonastrum.

  • zawilec gajowy Anemone nemorosa L. ≡ Anemonoides nemorosa (L.) Holub
  • zawilec narcyzowy, z. narcyzowaty Anemone narcissiflora L. ≡ Anemonastrum narcissiflorum (L.) Holub
  • zawilec wielkokwiatowy, z. leśny Anemone sylvestris L. ≡ Anemonoides sylvestris (L.) Galasso, Banfi & Soldano
  • zawilec żółty Anemone ranunculoides L. ≡ Anemonoides ranunculoides (L.) Holub

Z gatunków uprawianych do rodzaju Anemonoides należą[14][4]:

  • zawilec górski Anemone baldensis L. ≡ Anemonoides baldensis (L.) Galasso, Banfi & Soldano
  • zawilec grecki Anemone blanda L. ≡ Anemonoides blanda (Schott & Kotschy) Holub
  • zawilec trójlistny Anemone trifolia L. ≡ Anemonoides trifolia (L.) Holub

Z gatunków uprawianych do rodzaju Anemonastrum należą[14][4]:

Z gatunków uprawianych do rodzaju Eriocapitella należą[14][4]:

  • zawilec chiński Anemone hupehensis (É.Lemoine) É.Lemoine ≡ Eriocapitella hupehensis (É.Lemoine) Christenh. & Byng
  • zawilec japoński Anemone japonica (Thunb.) Siebold & Zucc. ≡ Eriocapitella japonica (Thunb.) Nakai
  • zawilec omszony Anemone tomentosa (Maxim.) C.Pei ≡ Eriocapitella tomentosa (Maxim.) Christenh. & Byng

Zastosowanie i uprawa

[edytuj | edytuj kod]

Szereg gatunków i odmian zawilców uprawianych jest jako rośliny ozdobne. Najbardziej popularny w uprawie jest zawilec wieńcowy A. coronaria[15], ale uprawiane są także: zawilec dłoniasty A. palmata, zawilec Drummonda A. drummondii, zawilec karoliński A. caroliniana, zawilec walcowaty A. cylindrica, zawilec wielosieczny A. multifida, zawilec wirginijski A. virginiana[14]. Szereg tu zaliczanych dawniej gatunków, zwanych zawilcami a klasyfikowanych współcześnie do odrębnych rodzajów jest także roślinami uprawnymi (zwłaszcza zawilec japoński, chiński, grecki, wielkokwiatowy, czy narcyzowy)[14]. Rośliny te różnią się wymaganiami w zależności od gatunku. Rozmnażane są zwykle przez podział bulw[15].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-26] (ang.).
  2. ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-06-07] (ang.).
  3. ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-01-20].
  4. ↑ a b c d e f g h i Anemone L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-04-18].
  5. ↑ a b c Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 43. ISBN 0-333-74890-5.
  6. ↑ Anemone. [w:] The Plant List [on-line]. [dostęp 2013-03-27].
  7. ↑ a b c d e f g Anemone Linnaeus. Flora of North America. [dostęp 2010-03-03]. (ang.).
  8. ↑ a b Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 32, ISBN 978-83-62975-45-7.
  9. ↑ zawilec, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2022-04-29].
  10. ↑ a b c Sara B. Hoot, Anton A. Reznicek, Jeffrey D. Palmer. Phylogenetic Relationships in Anemone (Ranunculaceae) Based on Morphology and Chloroplast DNA. „Systematic Botany”. 19, 1, 1994. DOI: 10.2307/2419720. 
  11. ↑ Samuli Lehtonen, Maarten J. M. Christenhusz, Daniel Falck. Sensitive phylogenetics of Clematis and its position in Ranunculaceae. „Botanical Journal of the Linnean Society”. 182, 4, s. 825–867, 2016. DOI: 10.1111/boj.12477. 
  12. ↑ a b c d Maarten J.M. Christenhusz, Michael F. Fay, James W. Byng, The Global Flora, Plant Gateway, 2018, s. 73, ISBN 978-0-9929993-5-3.
  13. ↑ Anemone. Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-01-10]. (ang.).
  14. ↑ a b c d e Gawryś Wiesław: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina Botanica, 2008, s. 129. ISBN 978-83-925110-5-2.
  15. ↑ a b Stanisław Wóycicki, Uprawa roślin ozdobnych, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1965, s. 151-152.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Zawilec&oldid=75382417”