Wikipedysta:Birczanin/brudnopis10

Historia Kościoła katolickiego obrządku bizantyjsko-ukraińskiego, zwanego wcześniej Kościołem/Cerkwią unicką, katolickim Kościołem ruskim oraz Kościołem/Cerkwią greckokatolicką, istniejącego od 1596 do czasów współczesnych.

I Rzeczpospolita

W 988 książę Rusi Kijowskiej Włodzimierz Wielki przyjął chrzest w obrządku wschodnim z rąk patriarchy Konstantynopola, co oznaczało wejście Rusi w krąg chrześcijaństwa bizantyjskiego.

Po wielkiej schizmie wschodniej w 1054 Kościół ruski formalnie dalej podlegał patriarsze Konstantynopola. Pomimo nieuznawania papieża jako swojego zwierzchnika, Kościół ruski oficjalnie nie zerwał komunii (jedności) z Rzymem aż do XIII w. Nie zważając na fakt, że obie strony – Rzym i Konstantynopol – obłożyły się wzajemnie ekskomuniką, delegaci Kościoła ruskiego uczestniczyli w soborach w Lyonie (1245 i 1274) oraz w Konstancji (1414-1417). W końcu jednak ruska Cerkiew porozumiała się z patriarchą Konstantynopola i odeszła od komunii z Kościołem rzymskim. Ruscy hierarchowie aktywnie uczestniczyli w pracach nad unią florencką, nie wysłali jednak delegatów na sobór w Trydencie.

W 1299 podczas wojny pomiędzy chanami złotoordyjskimi Toktą i Nogajem metropolita Wszechrusi Maksym przeniósł swą siedzibę ze zniszczonego Kijowa do Włodzimierza nad Klaźmą. W 1325 r. metropolita Wszechrusi Piotr przeniósł swą siedzibę z Włodzimierza nad Klaźmą do Moskwy. W wyniku zaistniałej sytuacji książęta halicko-wołyńscy rozpoczęli starania o utworzenie nowej, drugiej metropoli na Rusi z siedzibą w Kijowie, na co patriarcha Konstantynopola wyraził zgodę.

W 1448 roku metropolia moskiewska uzyskała niezależność od Patriarchatu Konstantynopolitańskiego (status autokefalii), a metropolita Jonasz tytuł Metropolity Moskwy i Wszechrusi. Działo się to zaledwie na 5 lat przed upadkiem Konstantynopola, toteż Moskwa zaczęła być postrzegana jako sukcesorka jego tradycji, co zrodziło pojęcie Trzeciego Rzymu. W 1589 roku metropolita Jow stał się pierwszym patriarchą Moskwy i Wszechrusi. Zajął tym samym piąte miejsce w dyptychu Kościołów prawosławnych, tuż po czterech patriarchatach starożytnych. W ciągu następnych lat wraz z osłabianiem się potęgi domu carskiego patriarchowie (zwłaszcza Hermogen i Filaret) stali się wpływowymi figurami w państwie.

Niektórzy ruscy hierarchowie ponawiali próby przywrócenia jedności z Rzymem i w 1596 zawarli unię brzeską. Na jej mocy część Cerkwi prawosławnej na terytorium Rzeczypospolitej Obojga Narodów przyjęła zwierzchnictwo papieża, zachowując jednak własną strukturę administracyjną oraz wschodnią liturgię. Oficjalne przyjęcie Kościoła ruskiego do wspólnoty z Rzymem nastąpiło 23 grudnia 1595.

Pierwszy synod Katolickiego Kościoła Ruskiego odbył się w 1626. Następne planowane (a nawet zwoływane) w 1647, oraz w 1683-1684 nie doszły do skutku, chociaż formalnie miały odbywać się co 4 lata.

Znaczna część prawosławnych hierarchów z terenów Rzeczypospolitej odrzuciła unię, pozostając pod zwierzchnictwem patriarchy Konstantynopola. W 1686 Cerkiew prawosławna Rzeczypospolitej została podporządkowana patriarchatowi moskiewskiemu.

Archieparchia greckokatolicka we Lwowie

Diecezje położone w późniejszej Galicji, czyli na obszarze największej współcześnie aktywności ukraińskiej cerkwi greckokatolickiej, przystąpiły do unii z Rzymem stosunkowo późno – diecezja przemyska w 1692, diecezja lwowska w 1700. Do końca XVIII wieku ponad dwie trzecie mieszkańców tych ziem stało się grekokatolikami. Po przyłączeniu się wymienionych diecezji, struktura organizacyjna kościoła wyglądała następująco: metropolia kijowska, archidiecezja połockia, oraz 6 eparchii: pińsko-turowska, włodzimiersko-brzeska, chełmsko-bełska, łucko-ostrogska, lwowsko-halicko-kamieniecka i przemysko-samborska.

Drugim synodem kościoła unickiego był synod zamojski, zwołany w 1720.

Diecezje unickie dzieliły się na parafie, dekanaty i oficjalaty. Diecezje unickie były znacznie większe od rzymskokatolickich, przeciętnie liczyły ponad 60 tysięcy km². Archidiecezja kijowska zajmowała 50 % ogólnej powierzchni diecezji unickich, a wraz z archidiecezją połocką prawie 70 %. W XVII i XVIII wieku nastąpił żywiołowy rozwój sieci parafialnej. Miały na to wpływ między innymi finanse - fundacja cerkwi była przedsięwzięciem dużo tańszym od fundacji kościoła rzymskokatolickiego. Początkowo fundacje odbywały się poza kontrolą biskupów. Dopiero w XVIII wieku biskupi zaczęli dbać o równomierne rozłożenie parafii i odpowiednie zabezpieczenie materialne proboszczów.

Rosja

Już w czasach rozbiorów Rzeczypospolitej Cerkiew greckokatolicka została w planach władz Rosji do likwidacji poprzez włączenie ("powrót") do Cerkwi prawosławnej. W swojej polityce rosyjscy carowie nie przewidywali miejsca dla konkurentów państwowego prawosławia, na którego czele stali. Na synodzie w Połocku w 1839 doszło do wymuszonego połączenia Cerkwi greckokatolickiej w Rosji z patriarchatem moskiewskim. Tym samym Cerkiew unicka na obszarze Cesarstwa Rosyjskiego zachowała się jedynie w Królestwie Polskim (Chełmszczyzna), jednak i tutaj unia została zlikwidowana przy użyciu siły, w styczniu 1874 rosyjscy żołnierze zabili 26 wiernych w Pratulinie i Drelowie. Tak więc Cerkiew greckokatolicka na terenie zaboru rosyjskiego została niemal całkowicie zniszczona, trwając tylko na niektórych terenach w podziemiu.

Diecezja supraska Diecezja chełmska (unicka)

Austria i Austro Węgry

W zbliżonym okresie do unii z Kościołem rzymskim przystąpiła również część prawosławnej hierarchii i wiernych Zakarpacia (unia użhorodzka – 1646, unia mukaczewska – 1664, unia marmaroska – 1713) i Siedmiogrodu (unia w Baia Mare – 1700). Powstała w ten sposób odrębna od ukraińskiej rusińska cerkiew greckokatolicka, z której później rozwinęły się greckokatolickie cerkwie słowacka, węgierska i rumuńska.

Katolicyzm w obrządku bizantyjsko-ukraińskim przetrwał w Galicji, która w 1772 znalazła się pod rządami austriackimi. W jej skład weszła unicka diecezja przemyska (1253 parafie), większa część diecezji lwowskiej (990 parafii), oraz część diecezji halickiej i kamienieckiej (w sumie 3432 parafie). Po zajęciu Bukowiny w 1786 tamtejsi wierni zostali podporządkowani jurysdykcji biskupa lwowskiego.

W 1774 cesarzowa Maria Teresa zmieniła nazwę kościoła z "unicki" na "greckokatolicki", zakazano również stosowania określenia "pop" w stosunku do księdza i proboszcza. Księża greckokatoliccy zostali zrównani w prawach z duchowieństwem łacińskim, a ich synom zapewniono teoretycznie dostęp do urzędów na równi ze szlachtą.

W Wiedniu w 1774 otwarto seminarium – "Barbareum", natomiast w 1783 otwarto we Lwowie Greckokatolickie Seminarium Generalne, kształcące rocznie 50 alumnów.

Również w 1774 biskup lwowski Lew Szeptycki rozpoczął starania o odnowienie metropolii halickiej, uwieńczone sukcesem w 1808. Pierwszym arcybiskupem został biskup przemyski Anton Anhełłowycz. W 1850 powołano diecezję stanisławowską (której podlegali również wierni z Bukowiny), jednak rozpoczęła ona działalność dopiero w 1885, po decyzji papieża Leona XIII. Jej pierwszym biskupem był Julijan Pełesz.

II Rzeczpospolita

Wraz z odrodzeniem Polski po I wojnie światowej nastąpiła akcja misyjna wśród prawosławnej ludności pounickiej na Wołyniu i na Białorusi (neounityzm). Bardzo silny rozwój kościoła greckokatolickiego miał miejsce w zaborze austriackim – w Galicji, a później w Małopolsce Wschodniej, za czasów metropolity Andrzeja Szeptyckiego (1900-1944). W 1939 cerkiew greckokatolicka na terenach Polski składała się z archieparchii lwowskiej, z eparchii przemyskiej (w jej ramach istniała Apostolska Administracja Łemkowszczyzny) i z eparchii stanisławowskiej (od 1885). Pod koniec XIX wieku emigranci z Galicji Wschodniej założyli parafie greckokatolickie w Brazylii, Kanadzie i Stanach Zjednoczonych.

W latach 1923-1939 Kościół Katolicki w II Rzeczypospolitej podjął próbę przywrócenia unii z kościołem prawosławnym, ostatecznie skasowanej przez władze rosyjskie w 1875. Watykan powołał w 1924 kościół bizantyjsko-słowiański w Polsce.

Po powstaniu Związku Radzieckiego i zajęciu przez niego wschodnich ziem Rzeczypospolitej historia z czasów zaborów się powtórzyła, z dodatkowym czynnikiem w postaci programowej ateizacji. Ukraiński Kościół greckokatolicki padł ofiarą szczególnie silnych prześladowań, w toku których został oficjalnie wcielony do rosyjskiej Cerkwi prawosławnej.

Greckokatolicka Akademia Teologiczna we Lwowie Rusko-Katolicki Synod

Okres Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej

W 1945 wszyscy biskupi ukraińskiej Cerkwi greckokatolickiej zostali aresztowani i skazani na długie wyroki więzienia. Na początku 1946 we Lwowie odbył się pseudosynod, w którym udział wzięło 214 z 1270 duchownych greckokatolickich, a który pod nadzorem tajnej policji politycznej zjednoczył grekokatolików z prawosławną Cerkwią patriarchatu moskiewskiego.

W 1949 podobny pseudosynod miał miejsce na Zakarpaciu. W komunistycznej Polsce kres działalności ukraińskiej Cerkwi greckokatolickiej jako zorganizowanej całości przyniosła Akcja "Wisła" w 1947. Prymas Stefan Wyszyński umożliwił funkcjonowanie Cerkwi greckokatolickiej w ramach struktury administracyjnej Kościoła rzymskokatolickiego w Polsce. Jednak cenzura nakazywała "eliminować wszelkie informacje o istnieniu – aktualnie w Polsce – obrządku greckokatolickiego, jego podporządkowaniu ks. Wyszyńskiemu oraz jakiejkolwiek działalności unitów w naszym kraju".

Literatura

• Marian Banaszak - "Historia kościoła katolickiego", t.3/2 "Czasy nowożytne 1758-1914", Warszawa 1991
• Hans Dieter Kamp - "Kościół unicki po 1944", Los 1986
• Stanisław Litak - "Kościół w Polsce w okresie Oświecenia do 1795 roku", w: "Historia Kościoła", t.4, Warszawa 1987, ISBN 83-211-0788-5
• Jan Skarbek - "Kościół katolicki na ziemiach polskich pod zaborami 1773-1848", w: "Historia Kościoła", t.4, Warszawa 1987, ISBN 83-211-0788-5

Przypisy

!