Wieża w Bieławinie

Wieża w Bieławinie

nr rej. wieża obronna, A/321 z 10 maja 1967
Litografia autorstwa Adama Lerue
Państwo	Polska
Miejscowość	Chełm
Ukończenie budowy	XIII / XIV wiek
Położenie na mapie Polski Wieża w Bieławinie
Położenie na mapie województwa lubelskiego Wieża w Bieławinie
Położenie na mapie Chełma Wieża w Bieławinie
51°09′20,6″N 23°28′29,1″E

Wieża w Bieławinie – grodzisko, ruiny średniowiecznej wieży na terenie Białawina (Bieławina), obecnie części miasta Chełma.

Położenie, konstrukcja, stan zachowania

Wieża w Bieławinie, położona na północnym skraju Chełma i zachowana jedynie w postaci zabezpieczonych resztek fundamentów, miała kształt czworoboku o wymiarach zewnętrznych 12,4 metra na 11,8 metra i wewnętrznych 9,2 metra na 8,5 metra (w przeliczeniu na średniowieczne jednostki miary oznacza to 41 na 39 stóp i 30 na 28 stóp); zbudowano ją z kamieni wapiennych łamanych o nieregularnych kształtach, układanych na zaprawie wapiennej.

Wieża stała w miejscu naturalnie obronnym, na owalnej kępie o wysokości około 181 m n.p.m. wśród dawnych starorzeczy i rozlewisk rzeki Uherki oraz jej dopływów Garki i Słyszówki, obecnie porośniętych łąkami. W pobliżu budowli znajdowało się niegdyś źródło, wspomniane w XVII-wiecznym dziele biskupa unickiego Jakuba Suszy Phoenix tertiato redivivus... (1646), dziś wyschnięte wskutek melioracji rzeki, lecz w drugiej połowie XX wieku pamiętane jeszcze przez najstarszych mieszkańców Białawina.

Miejsce, gdzie znajdują się pozostałości wieży, nosi lokalną nazwę Zasłupie, gdyż miejscowa ludność nazywała wieżę w Białawinie słupem lub stołpem (określenie "słup" pojawia się również w dziele Jakuba Suszy z XVII wieku).

Według niektórych źródeł wieża została zniszczona w XIV wieku w czasie wojny polsko-litewskiej. Jeszcze przed II wojną światową istniała prawie w całości północna ściana wieży oraz części ścian wschodniej i zachodniej, jednak 1 kwietnia 1944 roku ściana została zburzona przez Niemców. W latach 90. XX wieku ruiny zabezpieczono, nadbudowując je z pozostałego gruzu.

Ruiny wieży w Bieławinie są tematem jednego z rysunków Adama Lerue (Album lubelskie, 1857–1860); dokumentuje on wygląd budowli w połowie XIX wieku.

Badania archeologiczne

Badania archeologiczne prowadzone w XX wieku w Bieławinie (rozpoczęli je przed I wojną światową uczeni rosyjscy) wykazały, że wokół wieży, na terenie Zasłupia, znajdowała się rozległa osada o powierzchni około 20 hektarów, której początki znacznie poprzedzają powstanie budowli; osada funkcjonowała już w okresie kultury przeworskiej. Osadnictwo średniowieczne miało trzy fazy: VI–X wiek, X–XI wiek oraz XII–XIV wiek. W trakcie badań nie odnaleziono na tym terenie pozostałości grodziska.

Dane archeologiczne i architektoniczne sugerują, że wieża w Bieławinie była wykorzystywana w drugiej połowie XIII wieku oraz w XIV wieku jako budowla o charakterze rezydencjonalnym, mieszkalnym i obronnym. Poszczególne kondygnacje, na które wchodziło się za pomocą drabin lub schodów, mogły mieć następujące funkcje:

• Na parterze, pozbawionym otworów okiennych (ślepym), mieściła się kuchnia i spiżarnia z niewielkim loszkiem, usytuowanym pod podłogą i wyłożonym drewnem; w trakcie wykopalisk na dnie loszku znaleziono żelazny klucz.
• Druga i trzecia kondygnacja, o drewnianych stropach i ścianach zapewne pokrytych kolorowym tynkiem, mogły służyć celom mieszkalnym.
• Czwarta kondygnacja miała charakter reprezentacyjny; jej podłoga była wyłożona glazurowanymi płytkami ceramicznymi, a ściany były otynkowane i być może pokryte kolorowymi freskami; duże otwory okienne oraz otwór drzwiowy były bogato rzeźbione. Kondygnacja ta miała sklepienie krzyżowo-żebrowe, wykończone glazurowaną cegłą-palcówką i zielonym kamieniem glaukonitytowym; na zewnątrz znajdowała się tzw. hurdycja, czyli drewniana galeryjka, otaczająca wieżę ze wszystkich stron.
• Piąta kondygnacja służyła celom militarnym; stanowiła pomieszczenie dla straży obserwującej okolicę.

Przypuszcza się, że wokół wieży istniały dodatkowe towarzyszące jej budynki drewniane. W starszej literaturze przedmiotu znajdują się informacje, że wieżę otaczało niewielkie grodzisko; podczas wykopalisk prowadzonych w drugiej połowie XX wieku nie natrafiono na jego ślady. Dane archeologiczne sugerują, że przełom XIII i XIV wieku, gdy wieża była zamieszkana, był okresem największego rozkwitu osady w Zasłupiu, która uzyskała wówczas charakter protomiasta.

Hipotezy

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich podaje w oparciu o Latopis ipatijewski (hipacki) (zapis dotyczący 1259 roku), że wieża w Bieławinie oraz pobliska wieża w Stołpiu, położona na południowy zachód od Chełma w odległości 8 kilometrów od miasta i 3 kilometry od wieży w Bieławinie, były częściami średniowiecznego systemu obronnego Chełma jako stolicy księstwa halicko-wołyńskiego. Centrum tego systemu stanowił zamek księcia Daniela Halickiego na Wysokiej Górce w Chełmie; wieże w Bieławinie i Stołpiu miały pełnić rolę strażnic umożliwiających wczesne ostrzeganie przed nadciągającym nieprzyjacielem. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego zwraca jednak uwagę, że przeznaczenie wieży w Bieławinie i czas jej powstania nie są dokładnie znane; przypuszczenia archeologów nie są zgodne.

W literaturze naukowej wysunięto hipotezę, że wieżę w Bieławinie mógł zbudować w drugiej połowie XIII wieku wnuk księcia Daniela Halickiego, Jerzy I, jeszcze za życia swego ojca Lwa Halickiego, rezydującego na zamku w Chełmie i zmarłego w 1300 roku; usytuowanie budowli na równinie, poniżej centralnego ośrodka władzy książęcej, mogło odzwierciedlać stosunki lenne między ojcem a synem.

Kompleksowe badania pobliskiej wieży w Stołpiu prowadzone w latach 2003–2005 wykazały, że jej górne kondygnacje były wielokrotnie przebudowywane; na najwyższym piętrze znajdowała się kaplica. Wysunięto hipotezę, że wieża w Stołpiu mogła mieć charakter wieży klasztornej, w której w pierwszej połowie XIII wieku spędziła ostatnie lata swojego życia wdowa po księciu Romanie Halickim, być może pochodząca z Bizancjum; w średniowiecznej Grecji podobne wieże wznoszono jako prywatne kaplice dla członków elit arystokratycznych. W Stołpiu i na Wysokiej Górce w Chełmie również odnaleziono szkliwione płytki podłogowe.

Legendy

W dziele Jakuba Suszy z 1646 roku wymienione są lokalne podania dotyczące wież w Bieławinie i Stołpiu, pochodzące z przełomu XVI i XVII wieku:

Częste bywaią róźnych pytania, coby też to za wieże, albo słupy były? ieden pod Chełmem, a drugi w mili od Chełma we wsi Stołpiu, tak od słupa samego, tym samym nad wieś dawnieyszego nazwaney? o czym niewiedząc, u ludzi szędziwych, przed lat czterdziestą kilku, iako w Chełmie, tak we wsi Stołpiu zdawna mieszkaiących, badałem się. Naprzód tedy tom z nich wyrozumiał, iż to iakieś propugnacula były. Lecz niewielkie propugnaculum z iedney y drugiey wieży, tak daleko od siebie wzaiem oddaloney [...] Drugich zaś iest zdanie, że te wieże były iakieś bałwochwalnie, albo kaplice pogańskie, zwłaszcza że są na mieyscach, iako pod Chełmem, tak w Stołpiu, krynicznych. Co też nie bez fundamentu głosi się, gdyż przeszła starożytność, na krynicach y zdroiach często swoie Bogi wenerowała, y responsa o rzeczach wątpliwych brała [...] Inni naostatek to twierdzą: iż po rozdzieleniu państw Ruskich, od pierwszych trzech xiążąt wszystkiey Rusi, rzeczonych Kiy, Szczek, Choriw, te kraie nasze, dostały się Szczekowi, który kochaiąc się we zwierzu y łowach, te słupy w lasach y pustyniach przedtym będących, między takowemi wystawił zrzodłami, aby się ze zwierza do nich przychodzącego delektował.

J. Susza, Phoenix tertiato redivivus albo obraz starożytny chełmski Panny y Matki Przenayświętszey sławą cudownych swoich dzieł ożyły, cz. 1, Drukarnia Akademii Zamojskiej, Zamość, wyd. 3, 1684, str. 44-46

Legendy podane przez Jakuba Suszę zostały przytoczone m.in. przez M. Balińskiego i T. Lipińskiego w dziele Starożytna Polska pod względem historycznym, jeograficznym i statystycznym opisana (1845). Podanie o tym, że wieże w Bieławinie i Stołpiu są zabytkiem pogańskim, zostało przez nich odrzucone, jednak współczesna literatura naukowa nie wyklucza, że we wczesnym średniowieczu VI–X wiek), przed powstaniem wieży w Bieławinie, źródełko usytuowane u jej podnóża mogło być wykorzystywane przez mieszkającą w tym miejscu ludność słowiańską do celów kultowych.

Według podań ludowych wzmiankowanych w publikacji historyka i etnografa Stanisława Cerchy z 1912 roku, w Stołpiu znajdowała się świątynia pogańska Lelum-polelum, a w Bieławinie Świstum poświstum.

Zobacz też

• Wieża w Stołpiu
• Wysoka Górka w Chełmie

Bibliografia

• U. Ruszkowska, "Chełm-Bieławin. U źródeł miasta", [w:] Badania archeologiczne o początkach i historii Chełma, Lubelski Wojewódzki Konserwator Zabytków w Lublinie, Lublin 2002, str. 37-55
• Chełm, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 553 .