Stanisław Wyspiański

Stanisław Wyspiański

Stanisław Wyspiański (1897)
Data i miejsce urodzenia	15 stycznia 1869 Kraków, Austro-Węgry
Data i miejsce śmierci	28 listopada 1907 Kraków, Austro-Węgry
Narodowość	polska
Dziedzina sztuki	literatura piękna malarstwo architektura meblarstwo
Epoka	secesja symbolizm
Muzeum artysty	Muzeum Stanisława Wyspiańskiego
Ważne dzieła
Wesele Akropolis Sędziowie Warszawianka Wyzwolenie

Stanisław Mateusz Ignacy Wyspiański (ur. 15 stycznia 1869 w Krakowie, zm. 28 listopada 1907 tamże) – polski literat i artysta wizualny: dramaturg, poeta, malarz, grafik, architekt, projektant mebli. Jako pisarz związany z dramatem symbolicznym. Tworzył w epoce Młodej Polski.

Był uczniem Jana Matejki w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie. Jego twórczość była wszechstronna: jako malarz wyspecjalizował się w tworzeniu secesyjnych obrazów techniką pastelu (Autoportret z żoną, 1904; Macierzyństwo, 1905); jako architekt zasłynął też stworzeniem między innymi polichromii do kościoła Franciszkanów w Krakowie (1897). Sławę zdobył także jako twórca dramatów o historii i perspektywach społeczeństwa polskiego pod zaborami (Wesele, 1901; Wyzwolenie, 1903; Noc listopadowa, 1904). Dorobek Wyspiańskiego jako dramaturga przyczynił się do tego, że bywa on nazywany czwartym wieszczem polskim. Utwory literackie Wyspiańskiego ekranizowali tacy artyści, jak Konrad Swinarski i Andrzej Wajda; wielokrotnie upamiętniano też jego dorobek.

Życiorys

Młodość i wykształcenie

Wyspiański przyszedł na świat 15 stycznia 1869 jako syn Franciszka (1836–1901), rzeźbiarza i fotografika, oraz Marii z Rogowskich, z którą Franciszek Wyspiański zawarł związek małżeński rok wcześniej. Choć Maria Rogowska pochodziła z zamożnej rodziny, po śmierci jej ojca Mateusza Rogowskiego straciła stabilność finansową. Wdowa po Mateuszu Rogowskim sprzedała bowiem kamienicę przy Krupniczej 14, gdzie dotychczas zamieszkiwało małżeństwo Wyspiańskich. Oboje przeprowadzili się do kamienicy na Kanoniczej 25, lecz ich żywot nadal był ciężki. Młodszy brat Stanisława, Tadeusz (1871–1875), zmarł na zapalenie opon mózgowych; Franciszek Wyspiański popadł w alkoholizm, a w 1876 na gruźlicę zmarła sama Maria Rogowska. Przed śmiercią poprosiła swoją siostrę Joannę, żeby przejęła opiekę nad Stanisławem. W 1880 Joanna Rogowska wyszła za mąż za Kazimierza Stankiewicza, wespół z którym czuło opiekowała się Stanisławem Wyspiańskim. Stankiewicz stosunkowo wcześnie wpoił przyszłemu artyście pasję do czytania. Wyspiański już w 1881/1882 czytał dramaty Williama Shakespeare’a, które miały posłużyć za inspirację przy późniejszych sztukach teatralnych.

Wyspiański kształcił się w renomowanym gimnazjum św. Anny w Krakowie, gdzie wykłady odbywały się w języku polskim, a dużą uwagę przywiązywano do nauki historii Polski i historii literatury polskiej. Podczas nauki w gimnazjum św. Anny Wyspiański opanował też grekę i łacinę. Nie wyróżniał się pod względem ocen, lecz egzaminy maturalne zdał wzorowo. W czasie pobytu w szkole nawiązał koleżeńskie stosunki z Józefem Mehofferem, Lucjanem Rydlem, Stanisławem Estreicherem, Henrykiem Opieńskim i Jerzym Żuławskim.

W 1887, po złożeniu egzaminów maturalnych, Wyspiański zapisał się na wydział filozoficzny Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdzie w latach 1887–1890 i 1896–1897 uczęszczał na wykłady z historii, historii sztuki i literatury, i rozpoczął studia malarskie w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie, której dyrektorem był w tym czasie Jan Matejko. Jako wyróżniającemu się uczniowi powierzył mu współudział w wykonaniu zaprojektowanej przez siebie polichromii w odnawianym kościele Mariackim.

Podróże zagraniczne

W 1890 artysta udał się w podróż po Europie, zorganizowaną przez Tadeusza Stryjeńskiego. Jej trasa wiodła przez Włochy i Szwajcarię do Francji (gdzie zgłębiał sztukę średniowieczną, głównie katedr gotyckich), a dalej do Niemiec i Pragi. Do Krakowa wrócił 20 września 1890, a później na zlecenie Matejki zajął się malowaniem herbów i godeł w kościele Mariackim. Już w 1891, wzorem Mehoffera, wyjechał w kolejną podróż do Paryża; rok później poróżnił się jednak z Mehofferem i wyprowadził się z jego mieszkania. W latach 1891–1894 uczył się w prywatnej Académie Colarossi, natomiast bez powodzenia próbował studiów w École des Beaux-Arts. Żył wówczas w trudnych warunkach materialnych, co skłoniło go do powrotu do Krakowa. W międzyczasie zetknął się z Władysławem Ślewińskim, z Gauguinem i nabistami; silne wrażenie wywarło na nim malarstwo Pierre’a Puvisa de Chavannes, a zwłaszcza freski w Panteonie. Jednocześnie jego uwagę coraz bardziej przyciągał teatr. Uczęszczał na spektakle operowe, oglądał przedstawienia klasyków francuskich.

Architektura

W 1895 Wyspiańskiemu zmarł jego wuj Kazimierz. Artysta otrzymał w tym samym roku zlecenie wykonania polichromii do kościoła Franciszkanów w Krakowie, złożonej z motywów kwiatowych, heraldycznych i geometrycznych. Po udanej współpracy z franciszkanami otrzymał kolejne zlecenie: sporządzenie witraży do ośmiu okien świątynnych. Wyspiański wykonał w 1897 między innymi słynne witraże Stań się! (Bóg Ojciec) oraz Stygmatyzacja św. Franciszka, utrzymane w stylu secesyjnym. Opracował też dekorację Błogosławione Salomea, Kunegunda i Jolenta, której projekty zostały jednak stanowczo odrzucone przez zleceniodawcę o. Samuela Leona Rajssa; ten nie wypłacił Wyspiańskiemu ostatniej raty honorarium. Dodatkowo niepowodzeniem zakończyła się współpraca z architektem Sławomirem Odrzywolskim nad polichromią do kościoła farnego w Bieczu; Wyspiański zrezygnował też z kierowania pracami wykonawczymi nad renowacją renesansowych fresków w kościele św. Krzyża, gdy okazało się, że zleceniodawca Tadeusz Stryjeński nie mógł sobie pozwolić na odpowiednie honorarium dla artysty.

Niezrealizowane zostały planowane przez Wyspiańskiego witraże do katedry na Wawelu (tzw. witraże wawelskie). Zachowały się trzy projekty emanujących grozą kartonów do witraży Henryk Pobożny, Kazimierz Wielki, Stanisław Szczepanowski (wszystkie wykonane około 1900); projekty te jednak budziły podziw wśród pisarzy młodopolskich, którzy utożsamili portrety dawnych postaci średniowiecznych z rozkładem dawnej potęgi kraju. Po stuleciu od śmierci Wyspiańskiego zachowane witraże zostały wystawione w Pawilonie Wyspiańskiego na rogu ulicy Grodzkiej i placu Wszystkich Świętych w Krakowie.

Malarstwo

W Krakowie Wyspiański był jednym z założycieli Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka” w 1897, a w połowie 1898 objął stanowisko kierownika artystycznego tygodnika literacko-artystycznego „Życie”, którego redaktorem naczelnym był wówczas Stanisław Przybyszewski.

Na przełomie wieków Wyspiański realizował także portrety na zamówienie, używając do tego celu techniki pastelowej. Najczęściej pracował dla państwa Stanisława i Elizy Pareńskich, z którymi był w bliskich relacjach. Eliza Pareńska została matką chrzestną najmłodszego syna artysty, Stasia. Jeden z ważniejszych portretów tworzonych dla Pareńskich przedstawiał córkę Elizy, noszącą imię po matce (Portret Elizy Pareńskiej, 1904). Wyspiański uwiecznił też m.in. doktora Jana Raczyńskiego, który zajmował się leczeniem jego dzieci (Portret dr Jana Raczyńskiego, 1904) oraz rodzinę filologa klasycznego Leona Sternbacha. Często wykonywał również portrety małżonki, Teodory Pytko (Autoportret z żoną, 1904) i swoich dzieci, czego przykładem są obrazy Helenka z wazonem (1902), Śpiący Staś (1904), Śpiący Mietek (1904); dzieci Wyspiańskiego zostały uchwycone bez sztucznej pozy. Za najsłynniejszy obraz Wyspiańskiego uchodzi Macierzyństwo (1905), gdzie oprócz żony Teodory dwukrotnie została uwieczniona jego córka Helenka.

W 1900 Henryk Sienkiewicz z Polskiej Akademii Umiejętności przyznał artyście stypendium w wysokości 1000 rubli w ramach zapomogi. Stypendium zostało przedłużone do 1902, kiedy poprawiła się sytuacja materialna Wyspiańskiego.

• Autoportrety
• 
  Autoportret (1894)
• 
  Autoportret (1896)
• 
  Autoportret (1902)
• 
  Autoportret z żoną (1904)
• 
  Autoportret Stanisława Wyspiańskiego (1905)
• 
  Autoportret na miesiąc przed śmiercią (1907)

Teatr

Jako malarz i dekorator nawiązał współpracę z Teatrem Miejskim w Krakowie pod dyrekcją Tadeusza Pawlikowskiego. Wkrótce na jego scenie rozwinął swoją twórczość dramatyczną.

Pl. Mariacki 9, kamienica Na Barszczowym (widok z 1906).
Tutaj Wyspiański mieszkał, pisząc m.in. Wesele

Jego debiutami dramatycznymi były sztuki Legenda (1898) i Warszawianka (1898), przy czym ta druga została opublikowana w tygodniku „Życie” 16 listopada 1898. W 1899 Warszawiankę na deskach Teatru Miejskiego wyreżyserował Ludwik Solski. W 1899, nakładem własnym autora, drukiem ukazały się dramaty Klątwa, Meleager, Lelewel, Protesilas i Laodamia; w 1900 – Legion. W 1900 ukończył też wstępną wersję Sędziów. Ten ostatni dramat został wystawiony dopiero w 1907, po śmierci artysty (Ludwik Solski nie zgadzał się na wystawienie sztuki za życia Wyspiańskiego). Kanwą Sędziów było głośne morderstwo ciężarnej służącej żydowskiego karczmarza Heinzla, Jewdochy Abramczuk, przez jej kochanka Nutę Marmarosza. W Sędziach odpowiednikiem mordercy jest Natan, syn lichwiarza Samuela, razem ze swoim ojcem mordujący Jewdochę w obawie o to, że ofiara dokona aborcji. Wyspiański nadał przedstawionej historii wymiaru uniwersalnego, zachowując znaną z tragedii antycznej jedność miejsca, czasu i akcji, ale też odwołując się do etyki judaistycznej (odpowiedzialności za swoje czyny jeszcze za życia).

Kamienica ul. Krowoderska 79. Tutaj na II piętrze znajdowało się mieszkanie Wyspiańskiego i „szafirowa pracownia”, tutaj powstał cykl widoków na Kopiec Kościuszki

20 listopada 1900 wziął udział w weselu swego przyjaciela Lucjana Rydla w Bronowicach Małych. Na kanwie tego wydarzenia powstało wydane w 1901 Wesele, które przyniosło Wyspiańskiemu sławę i uznanie. Artysta przedstawił „przez pół serio, przez pół drwiąco” środowisko swoich znajomych, zestawiając ze sobą różne warstwy społeczne – inteligencję, ziemiaństwo, chłopstwo, Żydów – których przedstawiciele spotykają podczas Rydlowskiego wesela szereg zjaw. Wesele, którego powodzenia Wyspiański się nie spodziewał, odniosło wielki sukces. Powszechnie odczytywano dramat jako niezwykle krytyczny portret społeczeństwa polskiego (przede wszystkim starszego pokolenia spod znaku Stańczyków). Dzięki aluzjom do Mickiewiczowskich Dziadów i elementom baśniowo-ludowym utwór szybko został oswojony przez publiczność zarówno ówczesną, jak i późniejszą.

W 1903 artysta wydał trzy nowe dzieła: Wyzwolenie, Achileis i Bolesława Śmiałego. Wyzwolenie również nawiązywało do Dziadów poprzez analogiczną postać Konrada, który obmyśla przedstawienie teatralne krytykujące współczesnych mu Polaków. Wyspiański, inspirowany teatrem monumentalnym Wagnera i myślą nietzscheańską, stworzył sztukę o przesłaniu pokrywającym się z programem realizmu historycznego Narodowej Demokracji. Achilleis natomiast opierał się na Iliadzie Homera, z elementami Eneidy Wergiliusza oraz sztuki Troilus i Kresyda Shakespeare’a. Przedstawienie wydarzeń z wojny trojańskiej zostało jednak zagęszczone do jednego dnia akcji; „w dramacie Achilles ginie śmiercią samobójczą, Laokoon już dawno utracił swoich synów, nie ma scen bitewnych, a bogowie nie odgrywają zasadniczej roli w przebiegu zdarzeń”. Natomiast Bolesław Śmiały był sztuką opartą na konflikcie pomiędzy królem Bolesławem II Śmiałym a biskupem Stanisławem ze Szczepanowa, zamordowanym za niesubordynację wobec panującego monarchy. Bolesława Śmiałego w chwili wydania powszechnie krytykowano za niezgodność treści dramatu z ówczesną wiedzą historyczną, choć nowsze analizy wykazały, że Wyspiański przed napisaniem dramatu z pewnością czytał m.in. kroniki Galla Anonima i Wincentego Kadłubka oraz prace Joachima Lelewela.

W 1904 ukazały się nowe opracowanie Legendy (tzw. Legenda II), Noc listopadowa oraz Akropolis. Noc listopadowa nawiązywała do wydarzeń z początku powstania listopadowego, kiedy Szkoła Podchorążych w Warszawie pod przewodnictwem Piotra Wysockiego spontanicznie wystąpiła przeciwko władzy carskiej na terenie Królestwa Polskiego. Dramat inspirowany dziełami Adama Mickiewicza miesza ze sobą postaci historyczne i mitologiczne. Akropolis z kolei toczy się w katedrze na Wawelu podczas świąt Wielkiej Nocy, gdzie przeplatają się wątki mityczne i związane z polską tożsamością narodową.

W latach następnych Wyspiański zajmował się dokończeniem utworów dawniej rozpoczętych i pracą nad nowymi. Pracował nad Skałką (wyd. 1907), niedokończonym dramatem powiązanym tematycznie z Bolesławem Śmiałym, do którego poprawki wprowadzał aż do własnej śmierci; w Powrocie Odysa (1907) o tytułowej podróży powrotnej Odyseusza do Itaki perypetie bohatera „są kanwą dla przedstawienia beznadziejnej, ale bohaterskiej walki jednostki z przeznaczeniem”.

Schyłek życia i śmierć

Cmentarz Rakowicki. Grobowiec Chmurskich. Pochowano w nim żonę Wyspiańskiego, córkę i syna (Stanisława)

Teodora Teofila Pytko – fotografia żony Stanisława Wyspiańskiego

W 1902 Wyspiański rozpoczął pracę w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, w 1905 został także członkiem krakowskiej Rady Miejskiej. Jednakże coraz częściej mierzył się z pogarszającym się stanem zdrowia – w 1898 roku zachorował na kiłę, którą zaraził się od dziewczyny z drukarni; choroba ta w jego przypadku miała szczególnie ciężki przebieg i stała się powodem jego śmierci. W ostatnim okresie życia niedomagający fizycznie artysta leczył się w Rymanowie (1903) i Bad Hall (1904), a potem przeniósł się do domu kupionego we wsi Węgrzce (1906). Artysta zmarł w krakowskiej klinice przy ul. Siemiradzkiego 1, w Domu Zdrowia dra Jana Gwiazdomorskiego. Pogrzeb Wyspiańskiego w Krakowie 2 grudnia 1907 stał się manifestacją narodową. Wyspiański został pochowany w Krypcie Zasłużonych na Skałce.

Życie prywatne

Wyspiański 18 września 1900 poślubił chłopkę Teodorę Teofilę Pytko (1868–1957), mającą już nieślubnego syna Teodora, przysposobionego przez artystę. Przed ślubem urodziły się ich starsze dzieci: córka Helena (30 lub 31 maja 1896 – 28 listopada 1971, po mężu Adamie /1890-1962/ Chmurska, zmarła w 64 rocznicę śmierci ojca) i syn Mieczysław (7 września 1899–umowna data śmierci: 31 grudnia 1924), natomiast po ślubie urodził się syn Stanisław (2 grudnia 1901 – 4 stycznia 1968).

Po śmierci Stanisława Wyspiańskiego Teodora Wyspiańska w listopadzie 1908 wyszła za mąż za Wincentego Waśkę, gospodarza z Węgrzec. Cała rodzina pisarza spoczywa na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie. Żona (jako Teofila Waśko, po drugim mężu), córka Helena Chmurska i syn Stanisław w grobowcu Chmurskich w kwaterze FA. Przybrany syn Teodor spoczął w grobowcu w pasie 54.

Twórczość

Krzesło zaprojektowane przez Stanisława Wyspiańskiego w latach 1904-1905

Dorobek artystyczny Wyspiańskiego jest bardzo szeroki i obejmuje dzieła różnego typu: malarstwo (rysunki, szkicowniki, obrazy olejne, pastele) przedstawiające widoki Krakowa, portrety i autoportrety, rośliny, projekty witraży i malowideł, ilustracje; grafikę; projekty mebli i wnętrz; architektoniczny projekt zabudowy Wawelu; dramaty, wiersze.

Sztuki piękne

Dzieła Wyspiańskiego są umieszczane w kontekście dwóch nurtów estetycznych: secesji i symbolizmu. Artysta specjalizował się w sztuce pastelowej, tworząc dekoracyjne, ornamentowe, silnie konturowe wizerunki osób i roślin. Portretował swoich modeli w swobodnych, możliwie naturalnych pozach. Wyspiański często kontrastował świat miasta i wysokiej sztuki oraz świat wsi i sztuki ludowej. Pod koniec swego życia zainteresował się również sztuką japońską, co wpłynęło na przykład na uwieczniane krajobrazy Kopca Kościuszki, inscenizowanego niczym przedstawienia Góry Fudżi autorstwa Katsushikiego Hokusaia.

Wyspiański kształtował swój styl architektoniczny we współpracy z Józefem Mehofferem, przede wszystkim za sprawą witraży do kościoła Mariackiego w Krakowie. O ile wówczas obaj twórcy znajdowali się pod silnym wpływem historyzmu, o tyle już w późniejszych projektach uwidoczniło się „odejście od historyzującego, statycznego schematu kompozycyjnego poddanego rygorowi podziałów okna; zauważalny jest również [...] zwrot ku narracyjności [...], jak i ku zintensyfikowanemu przekazowi symbolicznemu oraz ekspresji w operowaniu plamą barwną” (Tomasz Szybisty). Za przykład dalszej ewolucji architektonicznego stylu Wyspiańskiego mogą posłużyć witraże w kościele Franciszkanów w Krakowie, podporządkowane symetrii, rytmice, kontrastom barwnym i przeciwieństwom w ruchu postaci.

• Witraże
• 
  Bóg Ojciec – Stań się!, 1897–1904, Bazylika św. Franciszka z Asyżu w Krakowie
• 
  Apollo spętany, 1904, witraż w Domu Lekarskim w Krakowie
• 
  Witraż: Spotkanie w Złotej Bramie, 1902–1906, Muzeum Narodowe w Krakowie
• 
  Witraż: Zwiastowanie, 1902–1906, Muzeum Narodowe w Krakowie
• 
  Witraż: Nawiedzenie, 1902–1906, Muzeum Narodowe w Krakowie
• 
  Witraż: Zwiastowanie Joachimowi, 1902–1906, Muzeum Narodowe w Krakowie
• 
  Witraż: Anioł nakazujący św. Rodzinie ucieczkę, 1902–1906, Muzeum Narodowe w Krakowie
• 
  Witraż: Ucieczka z Egiptu, 1902–1906, Muzeum Narodowe w Krakowie
• 
  Witraż: Ukrzyżowanie, 1902–1906, Muzeum Narodowe w Krakowie
• 
  Witraż: Zdjęcie z krzyża, 1902–1906, Muzeum Narodowe w Krakowie

• Cykl pejzaży z okna szafirowej pracowni na Kopiec Kościuszki
• 
  Widok z okna pracowni na Kopiec Kościuszki, 1904, Muzeum Narodowe w Krakowie
• 
  Widok z okna pracowni na Kopiec Kościuszki, 1904, Własność prywatna
• 
  Widok z okna pracowni na Kopiec Kościuszki, 1904, Muzeum Narodowe w Warszawie
• 
  Widok na Kopiec Kościuszki w Krakowie, 1904, Muzeum Śląskie w Katowicach
• 
  Widok z okna pracowni na Kopiec Kościuszki, 1904, Muzeum Narodowe w Krakowie
• 
  Widok z okna pracowni artysty na Kopiec Kościuszki w zimowy pogodny dzień, 1904, Muzeum Narodowe w Krakowie
• 
  Widok z okna pracowni artysty na Kopiec Kościuszki. Zadymka, 1905, Muzeum Narodowe w Krakowie
• 
  Widok z okna pracowni artysty na Kopiec Kościuszki w okresie roztopów, 1905, Muzeum Narodowe w Warszawie

• Detale polichromii w kościele franciszkanów
• 
  Róże – karton do polichromii w kościele Franciszkanów w Krakowie, 1895
• 
  i oryginalna polichromia „Róże”
• 
  „Bratki”
• 
  „Nasturcje”
• 
  „Lilie”
• 
  „Mlecze”
• 
  „Cykoria”
• 
  „Słoneczniki”
• 
  „Madonna z Dzieciątkiem”

• Malarstwo i rysunek
• 
  Kobieta z dzieckiem na tle domu na wsi, 1880, Muzeum Narodowe w Krakowie
• 
  Dom w Świątnikach, 1880, Muzeum Narodowe w Krakowie
• 
  Domki pod Olszanicami, 1880, Muzeum Narodowe w Krakowie
• 
  Polonia, 1884–1892, Muzeum Narodowe w Krakowie
• 
  Portret kobiety, 1891–1894, Muzeum Narodowe w Krakowie
• 
  Ogród Luksemburski, 1891–1894, Muzeum Narodowe w Krakowie
• 
  Głowa chłopca i kwiaty, ok. 1893
• 
  Portret Julie, 1892, Muzeum Narodowe w Krakowie
• 
  Barki na Sekwanie, 1893, Muzeum Narodowe w Krakowie
• 
  Portret młodej damy, 1894, Muzeum Narodowe w Krakowie
• 
  Planty o świcie, 1894, Muzeum Narodowe w Krakowie
• 
  Widok na Teatr Miejski w Krakowie z ulicy Zacisze, 1894, Muzeum Narodowe w Krakowie
• 
  Widok na Barbakan i Bramę Floriańską z ulicy Zacisze, 1894, Muzeum Narodowe w Krakowie
• 
  Portret dziewczynki w niebieskim kapeluszu, 1895, Muzeum Narodowe w Krakowie
• 
  Portret dwóch dziewczynek, 1895
• 
  Portret Kazimierza Stankiewicza, wuja artysty, 1895, Muzeum Narodowe w Krakowie
• 
  Chochoły (Planty nocą), 1898–1899, Muzeum Narodowe w Warszawie
• 
  Portret Adama Chmiela, 1899, Muzeum Narodowe w Krakowie
• 
  Portret Wincentego Parviego, 1899, Muzeum Narodowe w Warszawie
• 
  Główka Helenki, córki artysty, 1900, Muzeum Narodowe w Warszawie
• 
  Kompozycja (Studium aktów), 1900, Muzeum Narodowe w Krakowie
• 
  Kobieta w opasku góralskim, 1900, Muzeum Narodowe w Krakowie
• 
  Dziad proszalny pod kościołem Mariackim w Krakowie, 1900, Muzeum Narodowe w Krakowie
• 
  Główka Mietka, 1901, Muzeum Narodowe w Krakowie
• 
  Portret podwójny, 1901, Muzeum Narodowe w Krakowie
• 
  Dziewczynka z wazonem z kwiatami, 1902, Muzeum Narodowe w Krakowie
• 
  Ludwik Solski jako stary wiarus w „Warszawiance”, 1904
• 
  Śpiący Staś, 1904, Muzeum Narodowe w Poznaniu
• 
  Zakola Wisły, 1904, własność prywatna
• 
  Portret doktora Jana Raczyńskiego, 1904, Muzeum Narodowe w Krakowie
• 
  Mietek oparty na rękach, 1904, Muzeum Narodowe w Krakowie
• 
  Macierzyństwo, 1905, Muzeum Narodowe w Krakowie
• 
  2xEliza Pareńska, 1905, Muzeum Narodowe we Wrocławiu
• 
  Portret chłopca, 1905, Muzeum Narodowe w Krakowie
• 
  Wisła pod Krakowem, 1905, Muzeum Narodowe w Krakowie
• 
  Krajobraz znad Rudawy, 1905, Muzeum Narodowe w Krakowie

Styl literacki i teatralny

Wyspiański w twórczości dramatycznej kontynuował tradycje romantyzmu. Nazywany czwartym wieszczem narodowym, był uznawany za kontynuatora tradycji dramaturgicznej polskich pisarzy romantycznych: Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego i Zygmunta Krasińskiego. Wyspiański był jednym z prekursorów polskiego dramatu symbolicznego, wzorowanego na sztukach Maurice’a Maeterlincka.

Tematyka dramatów Wyspiańskiego jest bardzo rozległa – od dziejów legendarnych i wczesnohistorycznych po powstanie listopadowe. Korzystał on z różnych epok historycznych i styli; wpływy mitologii i literatury grecko-rzymskiej przeplatały się z naśladownictwem dramatu szekspirowskiego i monumentalnego teatru Wagnera. Fantastyka baśniowa, którą doceniał artysta, nie została jednak w pełni przeń wchłonięta; przykładowo, w Akropolis anioły nie są ukazane jako pokojowo nastawione istoty; są uzbrojone, z szablami w dłoniach. Wyspiański był w swoich dramatach sceptyczny wobec bezkrytycznego „przesładzania” motywów ludowych, krytykował np. „znaczenie dziecięcego głosiku, kiedy niekoniecznie potrzeba, bo się nie gra »Cherubina«, ale biedne dziecko”.

Magdalena Popiel pisała, że utwory teatralne Wyspiańskiego cechują się nierównym poziomem artystycznym, umiejscawiają jednak autora w awangardzie modernistycznej:

Niektóre [utwory], jak Legion, Lelewel czy Achilles wydają się zbyt nasycone romantycznym epigoństwem. Inne natomiast, przede wszystkim Wyzwolenie, zaskakują swoją aktualnością i nowoczesnością środków wyrazu. Wyzwolenie z zastosowanym tu chwytem „teatru w teatrze” i błyskotliwymi dialogami wkracza swą poetyką w krąg wysokiej literatury modernizmu europejskiego.

Studium o „Hamlecie”

Najpełniejszą wizję teatru zawarł Wyspiański w Studium o „Hamlecie”, dotyczącym słynnej sztuki szekspirowskiej. Wyspiański został zainspirowany rozmową z grudnia 1904 z aktorem Kazimierzem Kamińskim o tym, jak należy grać postać księcia duńskiego. Już pod koniec lutego 1905 wydał Studium o „Hamlecie”. Utwór zadedykował:

Aktorom polskim, osobom działającym na scenie, na drodze przez labirynt zwany teatr, którego przeznaczeniem, jak dawniej, tak i teraz, było i jest służyć niejako za zwierciadło naturze, pokazywać cnocie własne jej rysy, złości żywy jej obraz, a światu i duchowi wieku, postać ich i piętno.

Stanisław Wyspiański, Hamlet

Zainteresowanie aktorami, aby grali oni wiarygodnie, zdaniem Wyspiańskiego Szekspir osiągnął poprzez zaangażowanie w ich „sferę prywatną, osobistą, pozateatralną, w obszar przyjacielskiej zażyłości” (Dorota Jarząbek). Sami aktorzy zostali podzieleni przez Wyspiańskiego na dwa typy, które jednakowo oddziałują w sztuce Shakespeare’a: aktorów boleści (nadekspresyjnych) i arcyaktorów (intelektualnych). Odpowiadają im – zdaniem Wyspiańskiego równorzędne w swym bólu – postacie Laertesa i Hamleta, a oba typy aktorstwa są ważne, jeżeli odpowiadają specyfice roli. Postać Hamleta artysta odczytywał nie jako pełną patosu, lecz kontemplatywną. Historyk Katarzyna Fazan pisze, że w optyce Wyspiańskiego: „Śmierć, zagadka umysłu przejawiającego inklinacje artystyczne, prowadzi Hamleta do rozpoznań o charakterze metafizycznym, doświadcza on tym samym przemiany, która wiedzie go od doczesności do nieskończoności”.

Utwory

Tytuł	Rok stworzenia	Rok wydania	Pierwsze wystawienie	Źródło
Legenda	1897 (Legenda I)	1898	1927, reż. Tadeusz Leszczyc
Meleager	1897	1898	1970, reż. Jerzy Goliński
Warszawianka	1898	1898	1898, reż. Ludwik Solski
Protesilas i Laodamia	1899	1899	1903
Lelewel	1899	1899	1899, reż. Ludwik Solski (prapremiera)
Klątwa	1899	1899	1909, reż. Andrzej Mielewski, Aleksander Zelwerowicz
Sędziowie	1900	1907	1907, reż. Nuna Młodziejowska (prapremiera)
Legion	1900	1900	1911, reż. Ludwik Solski
Wesele	1901	1901	1901, reż. Ludwik Solski
Wyzwolenie	1903	1903	1903, reż. Adolf Walewski
Bolesław Śmiały	1903	1903	1903, reż. Adolf Walewski
Achilleis. Sceny dramatyczne	1903	1903	1925, reż. Leon Schiller
Noc listopadowa	1904	1904	1908
Akropolis	1904	1904	1926, reż. Józef Sosnowski
Skałka	1906	1907	1958, reż. Emil Chaberski
Zygmunt August	1907	1930 (pełne)	1932 (pełne), reż. Konstanty Tatarkiewicz
Powrót Odysa	1907	1907	1917, reż. Józef Sosnowski
Daniel	1907	1908 (pośmiertne)	1932, reż. Eugeniusz Poreda

Adaptacje nieteatralne dramatów Wyspiańskiego

Dramaty Wyspiańskiego były wielokrotnie przekładane na utwory inne niż teatralne. Na ich podstawie powstały opery: Bolesław Śmiały (1909) Ludomira Różyckiego, Wesele (1910) Karola Pawła Rostworowskiego (1910), Warszawianka (1929) Alfreda Stadlera, Balthazar (2001) Zygmunta Krauzego na podstawie dramatu Daniel, wreszcie Ofelia (2018) Jerzego Fryderyka Wojciechowskiego według Śmierci Ofelii.

W 1911 Sędziów na język filmu przełożył Stanisław Knake-Zawadzki (film zaginął), w 1974 ten sam dramat sfilmował Konrad Swinarski (Sędziowie. Tragedya). Za najsłynniejszą adaptację filmową Wyspiańskiego uchodzi jednak Wesele (1972) Andrzeja Wajdy.

Upamiętnienie

• Wizerunek Wyspiańskiego widniał na banknocie o nominale 10 000 zł, będącym w obiegu w latach 1987–1996.
• W 2004 r. Narodowy Bank Polski wydał upamiętniającą Stanisława Wyspiańskiego srebrną monetę kolekcjonerską o nominale 20 złotych oraz towarzyszącą jej monetę okolicznościową ze stopu nordic gold o nominale 2 złotych. Obie monety są częścią serii „Polscy Malarze XIX/XX wieku”.
• Uchwałą z 7 grudnia 2006 Sejm RP zdecydował o ustanowieniu roku 2007 Rokiem Stanisława Wyspiańskiego.
• Praprawnukiem Wyspiańskiego jest muzyk hip-hopowy Wojciech Sosnowski, który upamiętnił przodka, wykonując utwór do wiersza „Niech nikt nad grobem mi nie płacze”, opublikowany w albumie Poeci grupy producenckiej WhiteHouse w 2009.
• W Krakowie przy placu Wszystkich Świętych 2 wzniesiono Pawilon Wyspiańskiego, w którego oknach umieszczone są trzy witraże Wyspiańskiego, niezrealizowane za jego życia.
• Przed Gmachem Głównym Muzeum Narodowego w Krakowie przy al. 3 Maja 1, znajduje się pomnik Stanisława Wyspiańskiego autorstwa Mariana Koniecznego.
• Teatr Śląski im. Stanisława Wyspiańskiego w Katowicach – teatr, instytucja kultury województwa śląskiego, istniejąca od 1907 w Katowicach.
• Stanisław Wyspiański patronuje II Liceum Ogólnokształcącemu w Legnicy, jednej z najstarszych szkół licealnych w tym mieście, VIII Liceum Ogólnokształcącego w Krakowie, III Liceum Ogólnokształcącemu w Tychach oraz Szkole Podstawowej w Bibicach i Szkole Podstawowej w Żabnie. Jest też patronem liceum oraz szkoły podstawowej w Rymanowie.
• Wizerunek Wyspiańskiego znalazł się na srebrnej, 10-złotowej monecie kolekcjonerskiej wydanej przez NBP w 2018 r. z okazji 125. rocznicy powstania Teatru im. Juliusza Słowackiego w Krakowie.
• Z okazji 150. rocznicy urodzin artysty w 2019 Poczta Polska wydała znaczek pocztowy nr 4933 przedstawiający obraz „Autoportret” Stanisława Wyspiańskiego z 1897, ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie.
• W Krakowie 2 grudnia 2021 otworzono nowy oddział Muzeum Narodowego – Muzeum Stanisława Wyspiańskiego. Muzeum ma siedzibę przy pl. Sikorskiego 6 w budynku Starego Spichlerza, gdzie poprzednio znajdował się Ośrodek Kultury Europejskiej „Europeum”.
• W lipcu 2022 na ścianie od ul. Łobzowskiej, szpitala w którym zmarł Wyspiański namalowano mural. „Caritas" albo „Madonna z Dzieciątkiem” to projekt Stanisława Wyspiańskiego z 1904, fragment niezrealizowanego witrażu Polonia zaprojektowanego dla katedry we Lwowie. Twórcami muralu są Natalia Kuczma i Antoni Paprotny.
• 9 maja 2024 na ścianie budynku Akademii Sztuk Teatralnych od strony ul. Straszewskiego, odsłonięto mural poświęcony Wyspiańskiemu, patronowi Uczelni. Mural zaprojektował dr hab. Dariusz Vasina z krakowskiej ASP, wykonali go: Dawid Skowronek, Krzysztof Czarnecki i Łukasz Stec.

• 
  Grób Stanisława Wyspiańskiego na Skałce w Krakowie
• 
  Pomnik Stanisława Wyspiańskiego w Krakowie
• 
  Tablica na elewacji gmachu Narodowego Banku Polskiego w Krakowie
• 
  Dom Długosza w Krakowie.
  Tablica pamiątkowa, W tym domu mieszkał i tu pracownię miał jego ojciec
• 
  Kamienica Czyncielów w Krakowie.
  Tablica upamiętniająca powstanie „Wesela”
• 
  Austria Classic Hotel Wien (dawniej Hotel Nordbahn) – Praterstraße 72 w Wiedniu.
  Tablica upamiętniająca zatrzymanie się Wyspiańskiego w owym hotelu w sierpniu 1904
• 
  Popiersie autorstwa Bronisława Chromego w Parku Decjusza
• 
  Tablica pamiątkowa w kościele franciszkanów
• 
  Mural na budynku szpitala na Siemiradzkiego, gdzie Wyspiański zmarł.
• 
  Mural na budynku AST. Kraków ul. Straszewskiego 21-22.

Bibliografia

Książki i rozdziały prac zbiorowych

• JustynaJ. Bajda JustynaJ., MałgorzataM. Łoboz MałgorzataM., Młoda Polska, Wrocław: Wyd. Dolnośląskie, 2003 .
• WojciechW. Bałus WojciechW., Stanisław Wyspiański – narodowy czy europejski?, [w:] Mateusz BourkaneM.B. Małgorzata Okulicz-Kozaryn, MichałM. Haake (red.), Przemyśleć wszystko... Stanisława Wyspiańskiego modernizacja wyobraźni zbiorowej, Poznań 2009, s. 11–38 [dostęp 2023-07-28] .
• ElwiraE. Buszewicz ElwiraE., Słownik pisarzy polskich, Kraków: Wydawnictwo Zielona Sowa, 2003, ISBN 978-83-7220-574-2 [dostęp 2023-07-11] .
• KatarzynaK. Fazan KatarzynaK., „Hamlet” Wyspiańskiego. Scena grozy jako dramat absolutny, [w:] JoannaJ. Zach, AgnieszkaA. Ziołowicz (red.), Sztuka słowa – sztuka obrazu. Prace dla Ewy Miodońskiej-Brookes, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2009, s. 83–100, ISBN 978-83-233-2702-8 [dostęp 2023-07-21] .
• DorotaD. Jarząbek-Wasyl DorotaD., Stanisława Wyspiańskiego spotkanie z aktorem, [w:] AnnaA. Czabanowska-Wróbel (red.), Stanisław Wyspiański. W labiryncie świata, myśli i sztuki, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2009, s. 307–318, ISBN 978-83-233-2701-1 [dostęp 2023-07-22] .
• KarelK. Krejčí KarelK., Dějiny polské literatury, wyd. 1, Praga: Československý spisovatel, 1953  (cz.).
• KornelK. Michałowski KornelK., Opery polskie, Warszawa: PWM, 1954 .
• WojciechW. Natanson WojciechW., Stanisław Wyspiański, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1976 .
• HalinaH. Nelken HalinaH., Stanisław Wyspiański, Warszawa: Arkady, 1959 [dostęp 2023-07-11] .
• GrzegorzG. Niziołek GrzegorzG., „Skałka”: wymazywanie, [w:] JoannaJ. Zach, AgnieszkaA. Ziołowicz (red.), Sztuka słowa – sztuka obrazu. Prace dla Ewy Miodońskiej-Brookes, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2009, s. 71–82, ISBN 978-83-233-2702-8 [dostęp 2023-07-21] .
• JanJ. Nowakowski JanJ., Wyspiański: studia o dramatach, Wydawnictwo Literackie, 1972 [dostęp 2023-07-19] .
• WaldemarW. Okoń WaldemarW., Stanisław Wyspiański, Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 2001, ISBN 978-83-7023-841-4 [dostęp 2023-07-11] .
• MariaM. Podraza-Kwiatkowska MariaM., Dlaczego „Róża” nie zaćmiła „Wesela”. O przyczynach powodzenia dzieła Wyspiańskiego, [w:] JanJ. Michalik, AnnaA. Stafiej (red.), Magia „Wesela”, Kraków: Księgarnia Akademicka, 2003, s. 73–84, ISBN 978-83-7188-573-0 [dostęp 2023-07-20] .
• MariaM. Podraza-Kwiatkowska MariaM., Z rekwizytorni Stanisława Wyspiańskiego. Latające, goniące i chodzące trumny, [w:] JacekJ. Popiel (red.), Antreprener, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2009, s. 203–218, ISBN 978-83-233-2724-0 [dostęp 2023-07-21] .
• JadwigaJ. Puciata-Pawłowska JadwigaJ., Józef Mehoffer i Stanisław Wyspiański: dzieje przyjaźni artystów, Poznań: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Oddział w Poznaniu, 1970 [dostęp 2023-07-11]  (pol.).
• MichałM. Rożek MichałM., Urbs celeberrima. Przewodnik po zabytkach Krakowa, wyd. 2, WAM, 2012, ISBN 83-7318-730-8 .
• MartaM. Rusek MartaM., Wokół Achilleis Stanisława Wyspiańskiego, [w:] AnnaA. Czabanowska-Wróbel (red.), Stanisław Wyspiański. W labiryncie świata, myśli i sztuki, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2009, s. 243–253 [dostęp 2023-07-21] .
• RozaliaR. Wojkiewicz RozaliaR., W spektrum Wyspiańskiego. Witraż w poezji Młodej Polski, Warszawa: Instytut Badań Literackich, 2022, ISBN 978-83-66898-78-3 .

Artykuły naukowe i specjalistyczne

• WojciechW. Bałus WojciechW., Wyspiański i tradycja. Na przykładzie witrażu ze św. Franciszkiem, „Teksty Drugie” (nr 4), 2004, s. 97–114 [dostęp 2023-07-31] .
• WojciechW. Bałus WojciechW., Wielka inicjacja. O znaczeniu podróży do Francji w roku 1890 dla poglądów i postawy artystycznej Stanisława Wyspiańskiego, „Przestrzenie Teorii” (nr 8), 2007, s. 71–88 [dostęp 2023-07-27] .
• WojciechW. Bałus WojciechW., Do granic tożsamości. O portretach zdwojonych Stanisława Wyspiańskiego, „Przestrzenie Teorii”, t. 9, 2008, s. 19–28 [dostęp 2023-07-20] .
• AnnaA. Baranowa AnnaA., Wagner, Gesamtkunstwerk i moderniści. W kręgu utopii języka uniwersalnego, „Roczniki Humanistyczne”, t. 46 (nr 4), 1998, s. 89–121 [dostęp 2023-07-20] .
• BojanB. Biołczew BojanB., Stanisław Wyspiański i dawna polska historia, „Postscriptum Polonistyczne”, 12 (2), 2013, s. 101–111, ISSN 1898-1593 [dostęp 2023-07-21] .
• AntoniA. Chojnacki AntoniA., Wyspiański: sztuka i towar, „Literaturoznawstwo” (nr 5), 2011, s. 45–63 .
• IrenaI. Fedorovič IrenaI., Dramaty Stanisława Wyspiańskiego na scenie teatru polskiego w Wilnie na początku XX wieku, „Slavistica Vilnensis”, t. 61, 2016, s. 173–186, ISSN 2351-6895 [dostęp 2023-07-21] .
• MartaM. Graczyńska MartaM., Szafirowa pracownia, „Alma Mater” (nr 97), 2007, s. 22–23 [dostęp 2017-06-08] [zarchiwizowane 2017-09-22] .
• WojciechW. Kaczmarek WojciechW., Dramat modernistyczny wobec kryzysu antropologicznego przełomu XIX i XX w., „Roczniki Humanistyczne”, t. 52 (nr 1), 2004, s. 33–54 [dostęp 2023-07-31] .
• Aleksander WładimirowiczA.W. Lipatow Aleksander WładimirowiczA.W., Wpływy literackie a wspólność typologiczna, „Pamiętnik Literacki”, t. 72 (nr 2), 1981, s. 127–146 [dostęp 2023-07-23] .
• AnielaA. Łempicka AnielaA., Problemy „Wyzwolenia”, „Pamiętnik Literacki”, t. 52 (nr 2), 1961, s. 301–338 [dostęp 2023-07-20] .
• ZbigniewZ. Mich ZbigniewZ., Stasia Wyspiańskiego zabawy w teatr, „Didaskalia. Gazeta Teatralna” (151–152), 2019, s. 86–98, ISSN 2720-0043 [dostęp 2023-07-11] .
• WiesnaW. Mond-Kozłowska WiesnaW., Acropolis according to Wyspiański by Grotowski: new interpretation and another understanding of the European cultural archetype, „Meno istorija ir kritika” (nr 2), 2006, s. 97–100, ISSN 1822-4547 [dostęp 2023-07-21]  (ang.).
• ŻanetaŻ. Nalewajk ŻanetaŻ., Dramat i teatr na granicy światów. Spotkanie Piotra Tomaszuka i teatru Wierszalin ze Stanisławem Wyspiańskim, „Konteksty”, 330 (nr 3), 2020, s. 205–214, ISSN 1230-6142 [dostęp 2023-07-20] .
• EwaE. Piotrowska EwaE., Biblioteka nauczycielska w Gimnazjum św. Anny w Krakowie (1850–1914), „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis | Studia ad Bibliothecarum Scientiam Pertinentia”, 14 (0), 2017, s. 290–304, DOI: 10.24917/20811861.14.19, ISSN 2300-3057 [dostęp 2023-07-11] .
• MagdalenaM. Popiel MagdalenaM., „Hamlet” Wyspiańskiego. Czytanie, pisanie, czyli o wędrowaniu w labiryncie świata, „Teksty Drugie” (nr 4), 2002, s. 230–240 [dostęp 2023-07-22]  (ang.).
• MagdalenaM. Popiel MagdalenaM., Stanisław Wyspiański. Artysta jako budowniczy świata, „Romanoslavica”, XLIII (1), 2008, s. 172–179 [dostęp 2023-07-31] .
• AndrzejA. Rajch AndrzejA., Zbiory Muzeum Stanisława Wyspiańskiego w kamienicy Szołayskich w Krakowie ze szczególnym uwzględnieniem portretów dziecięcych, „Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach”, 23, 2007, s. 317–328 .
• TomaszT. Szybisty TomaszT., Kilka uwag o witrażach projektu Stanisława Wyspiańskiego i Józefa Mehoffera w oknie zachodnim kościoła Mariackiego w Krakowie, „Sacrum et Decorum. Materiały i studia z historii sztuki sakralnej” (3), 2010, s. 127–142 [dostęp 2023-07-31] .
• TeresaT. Walas TeresaT., Wyspiański jako problem polskiego modernizmu, „Teksty Drugie”, nr 3, 2008, s. 11–26 [dostęp 2023-07-20] .
• RozaliaR. Wojkiewicz RozaliaR., Sonet siostrzany. „Kinga i Johelet” Kazimiery Zawistowskiej a „Błogosławiona Salomea” Stanisława Wyspiańskiego, „Wiek XIX. Rocznik Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza”, XLVII (1), 2012, s. 189–211, ISSN 2080-0851 [dostęp 2023-07-19] .

Linki zewnętrzne

• Stanisław Wyspiański, [w:] Encyklopedia teatru polskiego (autorzy) [dostęp 2021-04-11] .
• Stanisław Wyspiański – biografia i dzieła na portalu NiezlaSztuka.net
• Motywy roślinne w twórczości Stanisław Wyspiańskiego
• Męka, trud, pasja tworzenia. O niezwykle intensywnym, choć krótkim życiu Stanisława Wyspiańskiego na portalu NiezlaSztuka.net
• Utwory Stanisława Wyspiańskiego w serwisie Wolne Lektury
• Stanisław Wyspiański i jego prace w Muzeum Narodowym w Warszawie
• Twórczość Stanisława Wyspiańskiego w serwisie Polona.pl