Portal:Dinozaury/ArtykułTygodnia/archiwum
Heterodontozaury (Heterodontosauridae) – rodzina wczesnych dinozaurów ptasiomiednicznych będących prawdopodobnie bazalnymi przedstawicielami grupy. Spośród przedstawicieli rodziny jedynie heterodontozaur znany jest z kompletnego szkieletu. Fragmentaryczne pozostałości kośćca abriktozaura nie zostały w pełni opisane. W przypadku wielu innych rodzajów nauka dysponuje jedynie fragmentami szczęk i zębami. W związku z tym większość definiujących grupę synapomorfii dotyczy właśnie tych części szkieletu. Heterodontosaurus mierzył nieco ponad 1 metr długości, natomiast niekompletne pozostałości likorina wskazują na rozmiary dwa razy większe.
Titanoceratops – rodzaj ceratopsa z rodziny Ceratopsidae i podrodziny Ceratopsinae żyjącego w późnej kredzie (późny kampan – co najmniej 73, a najprawdopodobniej ok. 74 mln lat temu) na terenach dzisiejszej Ameryki Północnej. Gatunkiem typowym jest T. ouranos, którego holotypem jest niekompletny szkielet oznaczony OMNH 10165 z zachowanymi m.in. niekompletną czaszką i żuchwą, kręgami szyjnymi (w tym zrośniętymi pierwszymi kręgami, tzw. syncervical), grzbietowymi i krzyżowymi, żebrami, kośćmi ramiennymi, prawą kością promieniową, kośćmi udowymi i piszczelowymi, prawą kością strzałkową oraz kośćmi biodrowymi i kulszowymi. Okaz holotypowy odkryto w 1941 roku na terenie hrabstwa San Juan w amerykańskim stanie Nowy Meksyk, w osadach należących do formacji Fruitland lub formacji Kirtland; potem przez kilkadziesiąt lat po odkryciu pozostawał w Sam Noble Oklahoma Museum of Natural History, niewydobyty ze skał i niezbadany. Badania nad okazem rozpoczęto dopiero w 1995 roku. OMNH 10165 pierwotnie został uznany za szkielet przedstawiciela gatunku Pentaceratops stenbergi. Okaz ten jest jednak znacznie większy od innych znanych przedstawicieli gatunku P. stenbergi. Lehman (1998) oszacował całkowitą długość ciała OMNH 10165 na 6,8 m; porównując go z okazem oznaczonym PMU R268 (zarówno przez Lehmana (1998), jak i przez Longricha (2011) uznanym za reprezentujący gatunek P. stenbergi) odkrył, że kości kończyn i obręczy kończyn OMNH 10165 są o 14-29% (średnio 18%) większe od odpowiadających im kości PMU R268. Według obliczeń Longricha (2011) OMNH 10165 jest szkieletem zwierzęcia o masie ok. 6550 kg, co czyniłoby go największym znanym ceratopsem żyjącym w kampanie, o masie porównywalnej z masą żyjących w późnym mastrychcie rodzajów Triceratops i Torosaurus. Inne znane skamieniałości P. stenbergi należały do zwierząt o masie nie przekraczającej 2500 kg. Według Longricha nie tylko wielkie rozmiary OMNH 10165 różnią go od P. stenbergi; budowa jego szkieletu sugeruje jego bliższe pokrewieństwo z mastrychckimi rodzajami Torosaurus i Triceratops niż z pentaceratopsem.
Celur (Coelurus) – rodzaj celurozaura z późnej jury (dokładniej kimerydu, 153–150 milionów lat temu). Jego nazwa oznacza "wydrążony ogon", odnosząc się do wydrążonych kręgów ogonowych i pochodzi od starożytnych greckich słów koilos – wydrążony – i oura – ogon. Choć pochodzi od niej nazwa jednej z głównych grup teropodów, celurozaurów, zwierzę poznano kiepsko, a czasami mylono je z lepiej znanym współczesnym mu ornitolestem. Jak wiele dinozaurów opisanych stosunkowo wcześnie, posiada skomplikowaną historię taksonomiczną. Wyróżniano jego liczne gatunki, które później przeniesiono do innych rodzajów lub unieważniano. Obecnie jako pewny uznaje się tylko jeden: typowy C. fragilis opisany przez Marsha w 1879 roku. Znany jest z fragmentarycznego szkieletu znalezionego w formacji Morrison w Wyoming w USA. Był małym dwunożnym mięsożercą o wydłużonych kończynach tylnych.
Nauka poznała celura dzięki pojedynczemu znalezisku obejmującemu liczne żebra, fragmentaryczną miednicę i obręcz barkową, a także kończyny górne i dolne. Wystawia się je w Peabody Museum of Natural History; jednakże względnej kompletności szkieletu nie określono do 1980 roku. Skamieniałości odnaleziono w Reed’s Quarry 13 w Como Bluff w Wyoming. Poza tym dwie kości kończyny górnej prawdopodobnie należące do przedstawianego tu rodzaju znaleziono w Cleveland-Lloyd Dinosaur Quarry w stanie Utah.
Celur nie należał do dużych dinozaurów. Masę jego ciała szacuje się na 13-20 kg.
Dikreozaur (Dicraeosaurus) − rodzaj dinozaura z infrarzędu zauropodów, umieszczany w jednej nadrodzinie z diplodokiem, wydzielany wspólnie z amargazaurem do osobnej rodziny i tworzący ze swym najbliższym krewnym brachytrachelopanem podrodzinę w jej obrębie, dla których dikreozaur jest eponimem. Należał do mniejszych przedstawicieli zauropodów, osiągając długość do 20 m i masę około 12,8 tony. Posiadał kołkowate zęby przystosowane do spożywania miękkiego pokarmu. Żywił się prawdopodobnie nisko rosnącą roślinnością, nie mogąc unieść za wysoko swej szyi. Miał długi biczowaty ogon. Jego nazwa wywodzi się od rozdwojonych wyrostków kolczystych kręgów, wpływających na układ więzadeł grzbietu zwierzęcia. Zamieszkiwał tereny wschodniej Afryki w późnej jurze. Jego skamieniałości znaleziono w Tanzanii w miejscu, z którego pochodzą również pozostałości m.in. Giraffatitan brancai, a być może też w Zimbabwe.
Zauropod osiągał do 20 m długości, z czego 2,4 m przypadało na szyję. Liczne próby oszacowania jego masy przynosiły zróżnicowane wyniki, sytuujące masę D. hansemanni pomiędzy 10 a 40 tonami. W 1988 roku przeprowadzono wyliczenia wykonane na podstawie berlińskiego szkieletu, w przypadku którego część kości użytych do rekonstrukcji pochodziła z tego samego osobnika, a brakujące zastąpiono należącymi do podobnych pod względem wielkości zwierząt tego samego gatunku, a także odlewami gipsowymi. Wyliczenia opierały się na dokładnych szacunkach powierzchni i objętości poszczególnych części ciała zwierzęcia. Jego całkowita objętość wyniosła 12,81 m³, z czego 9,38 m³ (ponad 73%) przypadało na tułów, a tylko 0,05 m³ na głowę (4‰ całości); sam ogon zajmował ponad metr sześcienny, a szyja − ¾ m³. Podobne wyniki uzyskano w przypadku powierzchni ciała: z całkowitej wartości 46,4 m² prawie 56% stanowił tułów, 11,7% − ogon, po 9,4% − tylne łapy (przednie tylko po 2,8%), nieco ponad 7% − szyja. Maleńkiej głowie odpowiadało 9‰. Obliczenia te pozwoliły oszacować masę dinozaura na 12,8 tony.
Giraffatitan – rodzaj zauropoda z rodziny brachiozaurów, (Brachiosauridae) żyjącego w późnej jurze na obecnych terenach Afryki. Odkryto liczne szczątki dające nam niemal kompletną wiedzę o jego osteologii. Gatunek typowy rodzaju, Giraffatitan brancai, ma skomplikowaną historię taksonomiczną, przez wiele lat będąc zaliczanym do pokrewnego rodzaju Brachiosaurus.
Do najbardziej charakterystycznych cech Giraffatitan brancai należą olbrzymie rozmiary, kończyny przednie dłuższe od tylnych, długa szyja oraz czaszka z wysokim grzebieniem. Giraffatitan był przez wiele lat zaliczany do rodzaju Brachiosaurus, z którym był blisko spokrewniony, jednak według Michaela Taylora oba zauropody różniły się ogólnymi proporcjami – Giraffatitan miał krótszą i płytszą klatkę piersiową oraz prawdopodobnie krótszy ogon. Na przednich kończynach spoczywała masa mniejsza niż u brachiozaura, więc prawdopodobnie Giraffatitan miał bardziej wyprostowane kończyny. Giraffatitan jest jednym z największych znanych zauropodów. Szacuje się, że dorastał do około 25 m długości i 12 m wysokości. Najwięcej kontrowersji budziła jednak kwestia jego masy – przedstawiono wiele różnych oszacowań, których wyniki wahały się od 15 do ponad 100 ton.
Huajangozaur (Huayangosaurus) − rodzaj dinozaura z infrarzędu stegozaurów, wyłączanego do osobnej rodziny biorącej od niego nazwę i uznawanego za bazalnego przedstawiciela Stegosauria. Zamieszkiwał tereny dzisiejszych Chin w jurze środkowej. Odżywiał się roślinami. Posiadał cechy niespotykane u swych krewnych, jak zęby przedszczękowe czy długie przednie łapy. Jego szyję, grzbiet i ogon pokrywały niewielkie płyty i kolce. Mogły one służyć do obrony przed drapieżnikami lub do komunikowania się z innymi osobnikami własnego gatunku.
Huajangozaur był prymitywnym przedstawicielem stegozaurów. Osiągał 4-4,6 m długości. Jego masę szacuje się na około 300 kg. Czyniło go to jednym z mniejszych przedstawicieli swego infrarzędu.
Szeroką czaszkę huajangozaura charakteryzowały liczne zęby, w tym także zęby przedszczękowe (małe, rosnące ku tyłowi, ząbkowane, kształtem zbliżone do stożka, pozbawione cingulum, które nie występowały u innych stegozaurów (wnioskuje się z tego, że opisywany rodzaj stanowił względem nich takson siostrzany). Kości przedszczękowe nosiły ich 7, szczękowe natomiast od 25 do 30 zębów. Zęby szczękowe stegozaurów oglądane od strony warg cechowały się kształtem mniej więcej trójkątnym, występowały cingula. U huajangozaura nie były do siebie dobrze dopasowane, choć na powierzchni językowej korony jednego z zębów holotypu zauważono ślady tarcia zębem o ząb. Górna krawędź kości zębowej rozwinęła się znacznie gorzej, niż u bardziej zaawansowanych stegozaurów, z boku widać było zęby z wyjątkiem kilku ostatnich.
Zaurolof (Saurolophus) − rodzaj dużego dinozaura kaczodziobego żyjącego około 70 milionów lat temu (kreda późna) w Ameryce Północnej (dzisiejsza Kanada) oraz Azji (Mongolia), jeden z kilku rodzajów dinozaurów znanych z różnych kontynentów. Cechował się spiczastym grzebieniem sterczącym z góry i tyłu głowy. Zwierzę żywiło się roślinami, poruszało się na dwóch lub czterech kończynach.
Gatunek typowy, S. osborni, został opisany przez Barnuma Browna w 1912 roku. Inny pewny gatunek, S. angustirostris z Azji, opisał Anatolij Rożdiestwienski. Trzeci uznano za wątpliwy.
Znaleziony materiał obejmuje prawie kompletne szkielety, zapewniające badaczom jasny obraz anatomii kośćca zwierzęcia. S. osborni z Alberty, rzadszy z gatunków, mierzył około 9,8 metra długości. Sama czaszka osiągała metr. Masę ciała szacuje się na 2,1 tony. Mongolski S. angustirostris osiągał większe rozmiary, holotypowy szkielet mierzy 12 metrów długości. Odnotowywano jeszcze większe szczątki. Nie licząc wielkości, oba gatunki wydają się identyczne. Ewentualne różnice ukrywają braki w badaniach.
Za najbardziej charakterystyczną cechę zaurolofa uchodzi grzebień zdobiący jego czaszkę. Występuje on także u osobników młodocianych, choć jest mniejszy. Długi kolec wystaje w górę i do tyłu, rozpoczynając się ponad oczami, zgina się pod kątem 45 stopni. Często opisywany jako mocno zbudowany, wydaje się taki tylko u koniuszka, wypełniały go komory powietrzne. Mogły one służyć respiracji lub termoregulacji.
Psitakozaur (Psittacosaurus) – rodzaj prymitywnego ceratopsa z rodziny psitakozaurów (Psittacosauridae). Jego nazwa oznacza „papuzi jaszczur” – odnosi się do kształtu jego dzioba, przypominającego dziób papugi. Psittacosaurus występował na terenach współczesnej Azji ok. 130–100 mln lat temu. Obecnie znamy ponad dziesięć gatunków należących do tego rodzaju. Zwierzęta te charakteryzowały się mocnym dziobem. Były roślinożercami wielkości gazeli. Psittacosaurus był jednym z najprymitywniejszych ceratopsów. Psitakozaur żył w Chinach, Mongolii, Rosji i być może Tajlandii. Obecnie znanych jest ponad 400 skamieniałości psitakozaura, w tym wiele kompletnych szkieletów. Dzięki temu psitakozaur jest obecnie jednym z najlepiej poznanych marginocefali. Znaleziono ponadto szkielety osobników w różnym wieku – od świeżo wyklutego pisklęcia po osobnika w pełni dorosłego, co umożliwiło dokładne zbadanie przebiegu życia psitakozaura i jego obyczajów rozrodczych.
Gatunki psitakozaura różnią się od siebie budową czaszki i szkieletu oraz rozmiarami, ale wszystkie zachowują ten sam plan budowy ciała. Najlepiej znany gatunek psitakozaura – P. mongoliensis osiągał 2 m długości oraz nieco powyżej 20 kg masy. Kilka gatunków psitakozaura (P. major, P. neimongoliensis i P. xinjiangensis) było zbliżonych do niego rozmiarami, podczas gdy inne były znacznie mniejsze (P. sinensis, P. meileyingensis).
Staurikozaur (Staurikosaurus) – rodzaj wczesnego dinozaura gadziomiednicznego żyjącego w późnym triasie na terenach współczesnej Ameryki Południowej. Znany jest jeden niekompletny szkielet pochodzący z formacji Santa Maria w Brazylii. Staurikozaur był aktywnym dwunożnym drapieżnikiem – mimo niewielkich rozmiarów był prawdopodobnie w stanie atakować zwierzęta dorównujące mu wielkością. Pozycja filogenetyczna rodzaju Staurikosaurus jest niejasna – uznawano go za drapieżnego zauropodomorfa, wczesnego teropoda, bazalnego dinozaura gadziomiednicznego lub dinozauromorfa niebędącego dinozaurem. Nowsze analizy kladystyczne umiejscawiają go albo jako prymitywnego teropoda, albo bazalnego przedstawiciela Saurischia. Staurikozaur jest uznawany za blisko spokrewnionego z herrerazaurem, innym wczesnym dinozaurem drapieżnym. Oba te rodzaje klasyfikowane są w rodzinie Herrerasauridae, obejmującej zwierzęta będące przedstawicielami jednej z najwcześniejszych radiacji ewolucyjnych dinozaurów.
Staurikozaur był niewielkim dwunożnym dinozaurem o silnych tylnych kończynach i niewielkich przednich. Żuchwa niemal dorównywała długością kości udowej, co dowodzi, że Staurikosaurus miał stosunkowo dużą głowę. Jego puste w środku kości miały dość grube ścianki. Długość staurikozaura szacowano na 208–210 cm, a masę na około 19 kg.
Abelizaury (Abelisauridae) – mający rangę rodziny klad ceratozaurów w obrębie teropodów. Zamieszkiwały one dawny południowy superkontynent Gondwanę w okresie kredowym. Ich skamieliny odnajdywano w dzisiejszych Afryce, Ameryce Południowej, na Subkontynencie Indyjskim i na Madagaskarze. W zapisie kopalnym pierwszy raz pojawiły się we wczesnej kredzie, choć do rodziny mogą się zaliczać także pewne szczątki środkowojurajskie.
Jak większość teropodów, abelizaury żywiły się mięsem i poruszały na dwóch nogach. Charakteryzowały je przysadziste kończyny dolne i rozległe ozdoby na kościach czaszki obejmujące zagłębienia i bruzdy. U późniejszych przedstawicieli, jak karnotaur, obserwuje się szczątkowe kończyny przednie, krótszą czaszkę i grzebienie kostne nad oczyma. Większość znanych abelizaurów osiągało długość od 5 do 9 metrów od czubka pyska do końca ogona. Nim poznano je lepiej, fragmentaryczne szczątki przedstawicieli kladu brano za południowoamerykańskie tyranozaury.
Choć ich proporcje różniły się, abelizaurze czaszki były generalnie bardzo wysokie i często bardzo krótkie. Dla przykładu wysokość tej należącej do karnotaura prawie zrównywała się z jej długością. Dzięki bardzo wysokiej kości przedszczękowej pysk był tępy, a nie stożkowaty, jak u wielu innych dinozaurów drapieżnych.
Dwie z kości czaszki, łzowa i zaoczodołowa, wystawały z przodu i z tyłu do oczodołu, prawie dzieląc go na dwie przestrzenie. Oko znajdowało się w górnej, nachylonej nieco w kierunku zewnętrznym, co mogło zapewniać pewien stopień dwuocznego widzenia. Wspomniane wyżej kości spotykały się nad oczodołem, tworząc ponad okiem łuk lub brew.
Dinozaury pojawiły się, kiedy wszystkie kontynenty były ze sobą połączone w olbrzymi prakontynent, zwany Pangeą, a klimat był suchy i gorący. Za ich bezpośrednich przodków uważa się żyjące w środkowym triasie niewielkie drapieżne archozaury z kladu Dinosauromorpha, podobne do lagerpetona czy marazucha. Pozostaje przedmiotem sporu, które z odkrytych dotąd prymitywnych triasowych archozaurów (tradycyjnie nazywanych "tekodontami" – termin obecnie używany raczej nieformalnie, gdyż odnosi się do grupy parafiletycznej) można już uznać za najstarsze dinozaury. Potencjalnie najstarszą znaną skamieniałością dinozaura jest część kości łonowej odkryta w osadach formacji Moenkopi (Arizona) datowanych na anizyk, być może należąca do dinozaura z kladu Herrerasauria, co może dowodzić istnienia dinozaurów już w środkowym triasie. Do dinozaurów zaliczano niekiedy kilka rodzajów środkowo- i późnotriasowych archozaurów, takich jak Avipes i Spondylosoma z ladynu, czy Saltopus z karniku; są one jednak znane tylko z nielicznych skamieniałości i niemożliwe jest dokładnie określenie ich pozycji systematycznej. Na Madagaskarze w osadach z przełomu środkowego i późnego triasu odkryto skamieniałości pierwotnie zidentyfikowane jako należące do bazalnych zauropodomorfów; jednak późniejsze badania wykazały, że w rzeczywistości należą one do bazalnych archozauromorfów nienależących do kladu Archosauriformes (a tym samym niemogących być dinozaurami) i być może reprezentują nowy gatunek z rodzaju Azendohsaurus (też dawniej uważanego za dinozaura). Niepewna jest pozycja filogenetyczna silezaura, który mógł być bazalnym dinozaurem ptasiomiednicznym lub bazalnym przedstawicielem kladu Dinosauriformes nienależącym do dinozaurów. Większość analiz kladystycznych sugeruje, że silezaur był bazalnym przedstawicielem Dinosauriformes; jednak według analizy Niedźwiedzkiego, Piechowskiego i Suleja (2009) był on najbardziej bazalnym dinozaurem ptasiomiednicznym. Innym przedstawicielem Dinosauriformes, który mógł być wczesnym dinozaurem ptasiomiednicznym bądź nie należeć do dinozaurów, był Sacisaurus.
Prozaurolof (Prosaurolophus) – rodzaj dinozaura kaczodziobego żyjącego w późnej kredzie w Ameryce Północnej. Odkrycia pozostałości co najmniej dwudziestu pięciu osobników należących do dwóch gatunków, w tym zarówno czaszek, jak i szkieletów. Pomimo tego nie należy do najlepiej znanych opinii publicznej dinozaurów. Skamieniałości tego liczącego 9 metrów długości stworzenia znaleziono w późnokampańskiej formacji Dinosaur Park w Albercie i prawie współczesnej jej montańskiej formacji Two Medicine, liczą one sobie około 75 milionów lat. Najbardziej charakterystyczna cecha zwierzęcia to niewielki, lecz masywny grzebieniem tworzony przez kości nosowe, sterczący przed oczami.
Gatunek typowy, P. maximus, opisał w 1916 roku amerykański paleontolog Barnum Brown z Amerykańskiego Muzeum Historii Naturalnej. Kolejny gatunek, P. blackfeetensis, został nazwany przez Jacka Hornera z Museum of the Rockies w 1992 roku. Różnią się one głównie wielkością grzebienia i proporcjami w obrębie czaszki.
Prosaurolophus był dużym kaczodziobym. Jego najbardziej kompletne znalezisko cechuje się mierzącą 0,9 metra długości czaszką, przy czym cały szkielet liczy sobie 8,5 metra. Zwierzę miało niewielki, gruby, trójkątny grzebień przed oczami, którego wklęsłe boki tworzyły wgłobienia. Kość ramienna była względnie krótka.
Budowa prozaurolofa nie wyróżniała go spośród kaczodziobych. Jak prawie wszystkie hadrozaury, cały przód jego czaszki, spłaszczony i poszerzony, tworzył dziób idealny do skubania liści i gałązek północnoamerykańskich lasów. Podobnie jak u innych hadrozaurów w tylnej części pyska znajdowało się kilkaset zębów służących do miażdżenia pokarmu przed połknięciem.
Ankylozaur (Ankylosaurus) – rodzaj dinozaura pancernego. Obejmuje jeden gatunek – A. magniventris. Skamieniałe szczątki odnajdywano w formacjach geologicznych datowanych na koniec okresu kredowego, położonych na zachodzie Ameryki Północnej.
Mimo iż nigdy nie odkryto kompletnego szkieletu ankylozaura, a kilka innych rodzajów reprezentuje o wiele szerszy materiał, ankylozaura często uznaje się za archetyp dinozaura pancernego. U innych przedstawicieli jego rodziny również występowały cechy tak charakterystyczne, jak ciężko uzbrojone ciało o grubym pancerzu i masywnej kostnej buławie wieńczącej ogon, jednakże żaden z nich nie dorównywał mu wielkością.
W porównaniu ze współczesnymi zwierzętami lądowymi ankylozaur osiągał bardzo duże rozmiary. Niektórzy naukowcy oceniają jego długość na 9 metrów. Inna rekonstrukcja sugeruje znacznie mniejsze wartości: 6,25 m długości, 1,5 m szerokości i około 1,7 m wysokości w biodrach. Masa ciała wynosiła ponad 6 ton. Ciało było nisko zawieszone i dość szerokie. Zwierzę poruszało się na wszystkich czterech kończynach. Przednie nie dorównywały długością tylnym. Kości stóp dotychczas nie odkryto. Porównania z innymi ankylozaurami sugerują, iż każda z nich kończyła się pięcioma palcami. Szerokość niskiej i trójkątnej w kształcie czaszki przekraczała jej długość. W przypadku największej odnalezionej czaszki wymiary te wynosiły odpowiednio 74,5 cm oraz 64,5 cm. Podobnie jak inni przedstawiciele swej rodziny, Ankylosaurus żywił się pokarmem roślinnym, który skubał przystosowanymi do tego niewielkimi liściokształtnymi zębami.
Kriolofozaur (Cryolophosaurus) – rodzaj dużego teropoda należącego do grupy neoteropodów (Neotheropoda). Żył we wczesnej jurze na terenie dzisiejszej Antarktydy. Jest pierwszym nowym taksonem dinozaura odkrytym na tym kontynencie. Jego pozycja systematyczna jest niejasna – klasyfikowano go zarówno w grupie Tetanurae, jak i Dilophosauridae.
Cryolophosaurus jest największym znanym teropodem żyjącym we wczesnej jurze – jego długość szacuje się na 6,5 m, a masę ciała na około 465 kg. Charakterystyczny grzebień, tworzony głównie przez kości łzowe i nosowe, był nachylony do czaszki pod kątem około 90°. U innych grzebieniastych teropodów, takich jak Dilophosaurus wetherilli i Monolophosaurus, grzebień biegnie wzdłuż czaszki, a nie jest położony prostopadle wobec niej. W zachowanym fragmencie lewej kości szczękowej zachowały się trzy zęby położone najbardziej z tyłu szczęki, podczas gdy fragment prawej obejmuje sześć zębów. Zęby były osadzone na przyśrodkowej stronie kości szczękowej. Cryolophosaurus wykazuje wiele cech zarówno zaawansowanych, obecnych u tetanurów, jak i bardziej prymitywnych, występujących u ceratozaurów. Kilka cech, takich jak m.in. obecność otworu u podstawy wyrostka nosowego kości przedszczękowej i grzebienia nosowo-łzowego, sugeruje pokrewieństwo kriolofozaura z grupą wczesnojurajskich teropodów obejmującą dilofozaura i drakowenatora. Cechy plezjomorficzne występują w szczególności w szkielecie pozaczaszkowym, zaś zaawansowane – w czaszce.
Zauropelta – rodzaj dinozaura pancernego żyjącego we wczesnej kredzie w Ameryce Północnej. Wyróżnia się tylko jeden gatunek – S. edwardsorum, aczkolwiek nie wyklucza istnienia innych. Pod względem anatomii zauropelta należy do najlepiej poznanych nodozaurów. Jej szczątki odnaleziono w stanach Wyoming, Montana, a prawdopodobnie także w Utah. Jest ona także najwcześniejszym rodzajem swej rodziny, albowiem jej pozostałości pochodzące w większości z formacji Cloverly datowane są na około 115 do 110 milionów lat.
Był to średniej wielkości przedstawiciel nodozaurów, osiągał 5 metrów długości. Zauropeltę wyróżniał długi ogon stanowiący połowę długości jej ciała. Choć ustępowała ona rozmiarami dzisiejszemu nosorożcowi czarnemu, osiągała podobną masę, wynoszącą około 1500 kilogramów. Ta "nadwyżka" masy powodowana była istnieniem kostnego pancerza wyposażonego m.in. w długie kolce sterczące z szyi zwierzęcia.
Zauropelta była ciężko zbudowanym czworonożnym roślinożercą osiągającym 5 metrów długości. Jej czaszka oglądana z góry przypominała trójkąt, którego tylny koniec był szerszy niż ostro zakończony pysk. W najszerszym punkcie, za oczami, mierzyła około 35 centymetrów. W przeciwieństwie do innych nodozaurów górna powierzchnia grubej w tym miejscu czaszki układała się płasko, a nie kopułowato. Pokrywały ją również płaskie płyty kostne połączone z sobą tak mocno, że nie zauważa się między nimi szwów, obserwowanych u panoplozaura, pawpawzaura, sylwizaura, a także wielu innych dinozaurów pancernych.
Alioram (Alioramus) – rodzaj teropoda z rodziny tyranozaurów (Tyrannosauridae) żyjącego w późnej kredzie na terenach Azji. Gatunek typowy, A. remotus, jest znany z niekompletnej czaszki i trzech kości śródstopia wydobytych z datowanych na mastrycht osadów równiny zalewowej na terenie Mongolii. Skamieniałości te opisał i nazwał rosyjski paleontolog Siergiej Kurzanow w 1976 roku. Pokrewieństwo aliorama z innymi tyranozaurami pozostaje niepewne – niektórzy paleontolodzy twierdzili, że może być on blisko spokrewniony ze współczesnym mu tarbozaurem lub reprezentować młode tego rodzaju.
Podobnie jak większość teropodów, Alioramus poruszał się na dwóch kończynach, a jego ostre zęby dowodzą, że żywił się mięsem. Był mniejszy niż Tarbosaurus i Tyrannosaurus, lecz dokładne oszacowanie jego rozmiarów jest utrudnione, gdyż znane skamieniałości należą prawdopodobnie do osobników młodocianych. Cecha charakterystyczna aliorama to długa i niska czaszka z kilkoma kostnymi grzebieniami na czubku pyska. Alioram miał też więcej zębów niż pozostałe tyranozaury.
Pachycefalozaur (Pachycephalosaurus, ze starożytnej greki "grubogłowy jaszczur", od pachy – "gruby", cephale – "głowa" i saurus – "jaszczur") – rodzaj grubogłowego dinozaura żyjącego w późnej kredzie (dokładniej mastrycht) w dzisiejszej Ameryce Północnej. Jego pozostałości znaleziono w Montanie, Dakocie Południowej i Wyoming. Rodzaj obejmuje jeden gatunek, P. wyomingensis. Należał on do ostatnich nieptasich dinozaurów sprzed wymierania kredowego. Zsynonimizowano z nim inny rodzaj z zachodniej Ameryki Północnej zwany wcześniej Tylosteus.
Jak inne dinozaury grubogłowe, Pachycephalosaurus był roślinożercą lub wszystkożercą znanym z pojedynczej czaszki i kilku niezwykle grubych jej zadaszeń, posiadał bardzo grube sklepienie. Poruszał się na dwóch tylnych kończynach, znacznie dłuższych od krótkich przednich. Jako największy z pachycefalozaurów osiągał 4,5–5,0 metrów długości, a jego masę szacuje się na do 2000 kg.
Solidna czaszka tego i spokrewnionych rodzajów przyczyniła się do powstania teorii, według której pachycefalozaury używały swych głów w międzyosobniczych walkach w obrębie gatunku. W ostatnich latach staje się ona coraz mniej wiarygodna.
Raptorex – rodzaj teropoda z grupy tyranozauroidów żyjącego we wczesnej kredzie na terenach obecnej Azji. Został opisany przez Paula Sereno i współpracowników w oparciu o kilka kości czaszki oraz niekompletny szkielet pozaczaszkowy, obejmujący kości szkieletu osiowego, obręczy barkowej i miednicznej oraz kończyn przednich i tylnych. Pochodzą one z datowanych na przełom barremu i aptu osadów formacji Yixian w Chinach. Był znacząco mniejszy od przedstawicieli rodziny tyranozaurów, jednak wykazywał wszystkie typowe dla nich adaptacje funkcjonalne, takie jak stosunkowo duża czaszka, obecność zębów przedszczękowych przypominających siekacze, silnie rozwinięte mięśnie odpowiadające za zaciskanie szczęk, niewielkie kończyny przednie oraz budowa kończyn tylnych typowa dla zwierząt biegających.
Nazwa rodzajowa Raptorex pochodzi od łacińskich słów raptor, oznaczającego „rabuś”, oraz rex, znaczącego „król”, zaś epitet gatunkowy gatunku typowego, kriegsteini, honoruje Romana Kriegsteina, który kupił skamieniałości raptoreksa od handlarza, a później zwrócił je nauce. Obecnie znajdują się one w Instytucie Geologii i Paleontologii Long Hao w Hohhot w Mongolii Wewnętrznej pod numerem katalogowym LH PV18 oraz na Uniwersytecie w Chicago.
Kritozaur (Kritosaurus) – rodzaj dinozaura kaczodziobego. Jego nazwa bywa błędnie interpretowana jako "nobliwy jaszczur", odnosi się ona do domniemanego orlego nosa zwierzęcia. Odnalezione szczątki nie obejmowały kompletnego obszaru nosowego, w dodatku kości opuściły swe stawy, dlatego został on pierwotnie odtworzony płasko. Informacje o tym zwierzęciu nie są pełne, ale jest ono istotne w historii naturalnej. Żyło około 73 miliony lat temu w późnokredowej Ameryce Północnej i prawdopodobnie Południowej. Historia jego taksonomii jest skomplikowana, łączy się ona z takimi rodzajami, jak Gryposaurus, Anasazisaurus i Naashoibitosaurus; kwestia ta nie została rozwiązana, zanim nie opisano bardziej wartościowych pozostałości kritozaura. Pomimo niedostatku szczątków, roślinożerca ten pojawiał się w literaturze przedmiotu. Do lat dziewięćdziesiątych XX wieku rodzaj ten uznawano za synonim grypozaura z o wiele bardziej kompletnymi skamielinami, dlatego więc pod nazwą kritozaura przedstawiano tego drugiego.
Jak inne kaczodziobe, kritozaur był dużym dwunożnym roślinożercą o specyficznej budowie czaszki pozwalającej na miażdżące ruchy przypominające żucie. Jego zęby układały się w baterie zębowe zawierające ich setki, z których tylko niewielkiej części dinozaur kiedykolwiek używał. Nowe stale zastępowały zużyte. Materiał roślinny ornitopod zrywał za pomocą dzioba, w przetrzymywaniu go pomagał narząd przypominający policzki. Zwierzę karmiło się od poziomu gruntu do wysokości przekraczającej cztery metry.
Dromeozaur (Dromaeosaurus) – rodzaj wymarłego teropoda z rodziny dromeozaurów (Dromaeosauridae) żyjącego w okresie późnej kredy, około 76–70 mln lat temu, na terenach dzisiejszej Ameryki Północnej. Jego nazwa pochodzi od greckich słów δρομευς/dromeus i σαυρος/sauros i oznacza „biegający jaszczur”. Dromeozaury były niewielkimi i jednymi z najbardziej ptakopodobnych teropodów – istnieją dowody pozwalające twierdzić, że były również opierzone. Mimo iż Dromaeosaurus jest pierwszym opisanym przedstawicielem swojej rodziny, ze względu na ubogi materiał kopalny jest także jednym z gorzej poznanych.
Dromaeosaurus był niewielkim dinozaurem drapieżnym – osiągał długość 1,8 m i masę około 15 kg. Nogi dromeozaura były krótsze i nie tak wyciągnięte jak u ornitomimidów, troodontów czy tyranozaurów. W odróżnieniu od większości innych teropodów, stąpających na trzech palcach, dromeozaury chodziły na zewnętrznych stronach stóp i unosiły drugie palce, chroniąc w ten sposób znajdujące się na nich wielkie, sierpowate pazury. Pierwsze palce były jeszcze krótsze i nie pełniły funkcji podporowych. Inną bronią tych dinozaurów były ich kończyny przednie, którymi dzięki budowie stawów mogły poruszać tak jak ludzkie, a które również zakończone były ostrymi, choć nie tak dużymi jak na tylnych kończynach pazurami. Ich szczęki uzbrojone były w zakrzywione ku tyłowi zęby. Ponadto mięśnie odpowiadające za zaciskanie szczęk były prawdopodobnie bardzo dobrze rozwinięte, co świadczy o mocnym zgryzie dromeozaurów.
Styrakozaur (Styracosaurus) – rodzaj roślinożernego dinozaura z grupy ceratopsów żyjącego w późnej kredzie, w kampanie i mastrychcie – około 83,5–65,5 mln lat temu (w różnych źródłach można znaleźć różne wartości mieszczące się w tym zakresie) na obszarze Ameryki Północnej. Jego skamieniałości były znajdowane w stanie Montana USA i kanadyjskiej prowincji Alberta. Miał od czterech do sześciu rogów wyrastających z chroniącej szyję kryzy, mniejsze rogi na policzkach oraz jeden róg nosowy, dochodzący do 60 cm długości i 15 cm szerokości. Funkcja rogów i kryzy była przedmiotem wieloletnich debat.
Styracosaurus był stosunkowo dużym zwierzęciem – dorastał do 5,5 m długości i ważył blisko trzy tony. Stojąc osiągał około 180 cm wzrostu. Miał cztery krótkie nogi i masywny tułów. Czaszkę wieńczył dziób, a trzonowce tworzyły baterie zębowe, co sugeruje, że Styracosaurus żywił się roślinami. Podobnie jak inne ceratopsy mógł być zwierzęciem stadnym, wędrującym w dużych grupach, na co wskazuje koncentracja skamieniałości na cmentarzyskach.
Nazwany przez Lawrence’a Lambe’a w 1913 roku, Styracosaurus jest przedstawicielem kladu Centrosaurinae. Rodzaj ten obejmuje obecnie dwa gatunki – S. albertensis i S. ovatus – pozostałe zostały przeniesione do innych rodzajów.
Tyranozaur (Tyrannosaurus) – rodzaj dinozaura z rodziny tyranozaurów (Tyrannosauridae). Jedynym gatunkiem z tego rodzaju, którego istnienie zostało potwierdzone i który jest zarazem jednym z najbardziej znanych dinozaurów na świecie, jest Tyrannosaurus rex.
Tak jak inne tyranozauroidy, tyranozaur był dwunożnym mięsożercą z masywną czaszką utrzymywaną w równowadze przez długi ogon. Obecnie znane są teropody dorównujące, a nawet przewyższające wielkością tyranozaura. Jednak mierząc niemal 13 metrów długości i ważąc około 6 ton, nadal pozostaje największym znanym tyranozauroidem i jednym z największych znanych drapieżników lądowych wszech czasów.
Skamieniałości gatunku T. rex odkryto w formacjach skalnych zachodniej części Ameryki Północnej, datowanych na ostatnie trzy miliony lat okresu kredy (późny mastrycht, około 68,5–65,5 milionów lat temu). Był to jeden z ostatnich dinozaurów, nie licząc ptaków. Wymarł podczas wielkiego wymierania kredowego. Odnaleziono około 30 okazów, z czego niespełna połowa to w miarę kompletne szkielety. Udało się również odkryć niewielką ilość pozostałości tkanek miękkich zwierzęcia. Materiał kopalny okazał się wystarczający do przeprowadzenia badań dotyczących m.in. tempa wzrostu tyranozaura i jego biomechaniki. Wiele aspektów jego życia, jak zdobywanie pożywienia, fizjologia czy osiągana prędkość, pozostaje jednak przedmiotem sporów.
Otnielozaur (Othnielosaurus) – rodzaj niewielkiego dinozaura ptasiomiednicznego żyjącego w późnej jurze, od około 155 do 148 mln lat temu, na terenie formacji Morrison w obecnych zachodnich Stanach Zjednoczonych. Jego nazwa honoruje amerykańskiego paleontologa Othniela Charlesa Marsha, który początkowo zaklasyfikował otnielozaura do rodzaju Laosaurus. Nazwa Othnielosaurus została ukuta dla skamieniałości przypisanych początkowo do rodzaju Othnielia – uznawanego obecnie za wątpliwy. Othnielosaurus był przeważnie klasyfikowany jako przedstawiciel hipsylofodontów – niewielkich dwunożnych roślinożerców lub wszystkożerców – jednak nowsze badania podają w wątpliwość istnienie hipsylofodontów jako odrębnej grupy.
Othnielosaurus jest znany ze skamieniałości wszystkich części ciała, w tym dwóch dobrze zachowanych szkieletów, jednak czaszka pozostaje słabo poznana. Był niewielkim zwierzęciem – mierzył około dwóch metrów długości i ważył niespełna 10 kg. Otnielozaur miał krótkie przednie i długie kończyny tylne, z dużymi wyrostkami służącymi jako miejsca przyczepu mięśni. Dłonie były krótkie i szerokie z krótkimi palcami. Na podstawie częściowo zachowanych czaszek holotypu oraz osobnika przezwanego „Barbara” wnioskuje się, że czaszka otnielozaura była stosunkowo niewielka. Othnielosaurus miał niewielkie, liściokształtne zęby policzkowe, podczas gdy zęby premaksillarne były żłobkowane w mniejszym stopniu. Podobnie jak inne ornitopody z grupy hipsylofodontów lub iguanodontów, takich jak Hypsilophodon, Thescelosaurus czy Talenkauen, otnielozaur miał wzdłuż żeber pancerz składający się z chrzęstnych płytek.
Akrokantozaur (Acrocanthosaurus) – rodzaj teropoda z nadrodziny allozauroidów (Allosauroidea) żyjącego na terenach dzisiejszej Ameryki Północnej w połowie okresu kredowego, około 125–100 milionów lat temu. Jak większość znanych rodzajów dinozaurów, Acrocanthosaurus jest taksonem monotypowym, czyli obejmującym jeden gatunek – Acrocanthosaurus atokensis. Jego skamieniałości odnajdowano głównie w stanach Oklahoma i Teksas w Stanach Zjednoczonych, jednak zęby przypisywane akrokantozaurowi znaleziono również w położonym dalej na wschód stanie Maryland.
Acrocanthosaurus był dwunożnym drapieżnikiem. Najbardziej znany jest z charakterystycznych wysokich wyrostków kolczystych wielu kręgów kręgosłupa, które prawdopodobnie dawały miejsca przyczepu mięśni szyi, grzbietu i ud. Akrokantozaur był jednym z największych teropodów, dochodząc do 12 metrów długości przy wadze około 2,4 t. Duże tropy teropodów odnaleziono w Teksasie mogą należeć do akrokantozaurów, nie ma na to jednak bezpośrednich dowodów w zapisie kopalnym.
Odkryte dotąd skamieniałości wyjaśniły wiele szczegółów anatomicznych akrokantozaura, pozwalając na specjalistyczne badania struktury jego mózgu oraz funkcji kończyn przednich. Jednakże jego pokrewieństwo ewolucyjne wciąż jest przedmiotem debat – niektórzy naukowcy klasyfikują go w rodzinie allozaurów (Allosauridae), a inni – karcharodontozaurów (Carcharodontosauridae). Acrocanthosaurus był największym teropodem w swoim ekosystemie i prawdopodobnie dominującym drapieżnikiem polującym na duże zauropody i ornitopody.
Tianyulong – rodzaj dinozaura z rodziny heterodontozaurów (Heterodontosauridae) żyjącego we wczesnej kredzie na terenie dzisiejszych Chin. Szczątki gatunku typowego, Tianyulong confuciusi, odnaleziono w osadach Grupy Jehol w prowincji Liaoning. Jest najmłodszym geologicznie przedstawicielem Heterodontosauridae, dostarcza także dowodów, że pióropodobne struktury mogły występować również u dinozaurów należących do tej grupy.
Holotyp obejmuje niekompletny szkielet zawierający fragmentaryczną czaszkę i żuchwę, kręgi presakralne i ogonowe, niemal kompletną prawą łopatkę, obie kości ramienne, proksymalne zakończenie kości łokciowej, fragmenty kości łonowych, obie kości kulszowe, prawą piszczel i kość strzałkową. Zachowały się także pozostałości długich, nitkowatych pióropodobnych struktur. Holotyp pochodzi od młodocianego osobnika, którego długość została – dzięki porównaniu ze spokrewnionym rodzajem Heterodontosaurus – oszacowana na około 70 cm.
Tianyulong należy do rodziny heterodontozaurów, niewielkich, roślinożernych i być może wszystkożernych dinozaurów ptasiomiednicznych charakteryzujących się smukłymi ciałami oraz parą dużych, przypominających kły zębów. Przed odkryciem Tianyulong jej przedstawiciele znani byli jedynie z wczesnej jury południowej Afryki i Ameryki Północnej oraz być może także wczesnej kredy Anglii. Znalezisko Tianyulong potwierdza występowanie heterodontozaurów we wczesnej kredzie i poszerza zasięg występowania członków rodziny o Azję.
Albertozaur (Albertosaurus) – rodzaj teropoda z rodziny tyranozaurów (Tyrannosauridae), żyjącego na zachodzie Ameryki Północnej pod koniec okresu kredowego, nieco ponad 70 mln lat temu. Zasięg występowania typowego gatunku, Albertosaurus sarcophagus, był ograniczony do terenów dzisiejszej prowincji Alberta w Kanadzie, od której pochodzi jego nazwa rodzajowa. Naukowcy nie są zgodni co do liczby gatunków wewnątrz rodzaju Albertosaurus – niektórzy uznają Gorgosaurus libratus za drugi gatunek.
Jak wszystkie tyranozaury, albertozaur był dwunożnym drapieżnikiem z niewielkimi, dwupalczastymi dłońmi i ogromną głową z potężnymi szczękami, uzbrojonymi w ponad pół setki wielkich, ostrych zębów. Prawdopodobnie był dominującym drapieżnikiem w swoim ekosystemie. Mimo iż względnie duży jak na teropoda, albertozaur był znacznie mniejszy od swego bliskiego krewnego tyranozaura – zapewne ważył mniej niż dwie tony.
Odkryte dotąd skamieniałości ponad trzydziestu osobników zapewniły znacznie bardziej szczegółową wiedzę na temat anatomii albertozaura niż większości innych tyranozaurów. Odnalezienie dwudziestu dwóch tych dinozaurów na jednym stanowisku dowodzi występowania zachowań stadnych i umożliwia badanie ich ontogenezy oraz biologii populacji, co jest niemożliwe w przypadku gorzej poznanych dinozaurów.
Kompsognat (Compsognathus) – rodzaj niewielkiego teropoda z rodziny kompsognatów (Compsognathidae). Jego nazwa oznacza „delikatna szczęka”. Cieszy się on powszechną sławą jako dinozaur wielkości kurczaka, choć w rzeczywistości osiągał większe rozmiary, a szkielet berliński, będący wielkości szkieletu kurczaka, należał do młodego osobnika. Mimo to wiele książek popularnonaukowych wciąż opisuje go jako najmniejszego dinozaura. Jest jednym z nielicznych dinozaurów, których dieta jest dokładnie poznana. Do chwili obecnej znaleziono dwa szkielety kompsognata – większy francuski i berliński należący do osobnika młodego. Zęby kompsognata znaleziono również w Portugalii. Ten niewielki teropod występował w okresie jurajskim, ok. 150 mln lat temu. Obecnie wyróżnia się tylko jeden gatunek należący do tego rodzaju (Compsognathus longipes), chociaż w 1970 roku okaz francuski uznano za przedstawiciela nowego gatunku – C. corallestris (obecnie uważany za dorosłego osobnika Compsognathus longipes). Do niedawna kompsognat był najbliższym znanym krewnym archeopteryksa.
Kompsognat był jednym z najmniejszych dinozaurów – osiągał około 1 m długości. Przez jedną dekadę był najmniejszym znanym nieptasim dinozaurem, choć ostatnio odkryto jeszcze mniejsze nie-ptasie dinozaury, takie jak mikroraptor czy epidendrozaur. Szacuje się, że kompsognat osiągał wagę ok. 2–3 kg. Miał krótkie, trójpalczaste kończyny przednie. Z wszystkich trzech palców dłoni jeden był silnie skarłowaciały. Kompsognat miał również długi ogon, umożliwiający utrzymanie równowagi podczas biegu. Czaszka była długa i wąska, ze stosunkowo dużymi oczodołami i małymi, ale ostrymi zębami.
Spinozaur (Spinosaurus – "kolczasty jaszczur") – rodzaj mięsożernego dinozaura należącego do rzędu dinozaurów gadziomiednicznych i rodziny spinozaurów (Spinosauridae), występującego na terenie dzisiejszej Afryki Północnej w późnej kredzie, około 98-90 mln lat temu. Jego szczątki odkrył w 1912 roku w egipskiej oazie Baharija niemiecki paleontolog Ernst Stromer. Jest największym znanym współczesnej paleontologii teropodem. Dorosły osobnik mógł osiągać około 16-18 metrów długości i 7–9 ton masy, czyli więcej niż Tyrannosaurus rex i giganotozaur. Spinozaur został zaprezentowany w filmie Jurassic Park III.
Spinozaur miał charakterystyczny, wydłużony pysk, podobny do paszczy krokodyla, niewielkie przednie kończyny, długi ogon i charakterystyczny, złożony z wydłużonych wyrostków kolczystych pokrytych skórą "żagiel" na grzbiecie. Naukowcy nie wiedzą na pewno, do czego dinozaurowi był potrzebny taki żagiel, choć według niektórych teorii służył do regulowania temperatury ciała, bądź był używany w okresie godowym do wabienia partnera. Prowadzone są dyskusje na temat funkcji stosunkowo długich przednich kończyn spinozaura. Uważa się, że mógł on poruszać się również na czterech łapach. Szczęka i materiał czaszki przedstawiony w 2005 roku pokazują, że zwierzę to miało jedną z najdłuższych czaszek pośród wszystkich mięsożernych dinozaurów. Jej długość została oszacowana na około 2,54 m. Miał dwukrotnie więcej zębów niż inne duże teropody, były one jednak stosunkowo nieco mniejsze.
Środowisko, w jakim żyły spinozaury nie jest dokładnie poznane. Żyjące na terenie współczesnego Egiptu mogły zasiedlać lasy namorzynowe wraz z teropodami podobnej wielkości, takimi jak baharijazaur i karcharodontozaur, ogromnymi tytanozaurami paralitytanem i egiptozaurem, dziesięciometrowym krokodylem stomatozuchem i rybą trzonopłetwą mawsonią. Nie jest jasne czy spinozaur był głównie lądowym drapieżnikiem, czy raczej rybożercą.
Scelidozaur (Scelidosaurus) – wymarły rodzaj dinozaura z rzędu dinozaurów ptasiomiednicznych (Ornithischia), należący do rodziny scelidozaurów (Scelidosauridae). Występował we wczesnej jurze, około 200 milionów lat temu, na terenie dzisiejszego Tybetu, Ameryki Północnej (Stany Zjednoczone – stan Arizona) oraz Europy (hrabstwo Dorset w Anglii oraz Góry Świętokrzyskie w Polsce, gdzie odnaleziono ich tropy.
Nieduży dinozaur pancerny. Mimo prymitywnej budowy był już bardzo dobrze opancerzony. Prawdopodobnie scelidozaur mógł wspinać się na tylne kończyny, aby zrywać wyżej rosnące rośliny – co ułatwiała mu także stosunkowo długa, jak na przedstawiciela dinozaurów pancernych, szyja – jednak budowa kończyn przednich wskazuje, że zdecydowaną większość czasu spędzał na czterech kończynach. Stopy tego dinozaura były długie, dość szerokie i zakończone czterema palcami.
Scelidozaur prowadził przypuszczalnie samotniczy tryb życia. Jako że wiele szkieletów tych dinozaurów znaleziono w osadach morskich, początkowo przypuszczano, że był on zwierzęciem ziemnowodnym, jednak prawdopodobnie żył nad brzegami rzek, które przenosiły szczątki martwych osobników do morza.
Scelidozaur był prymitywnym przedstawicielem tyreoforów – prawdopodobnie był przodkiem stegozaurów i ankylozaurów, bądź też był z nim blisko spokrewniony. Również budowa tego dinozaura wskazuje na jego związki z wymienionymi grupami – zęby przypominają budową zęby stegozaurów, natomiast kostna zbroja zdaje się być prototypem podobnych pancerzy u ankylozaurów.
Plateozaur (Plateosaurus) – późnotriasowy dinozaur należący do prozauropodów. Nazwa rodzajowa Plateosaurus oznacza płaskiego jaszczura.
Plateozaur wystepował w okresie późnego triasu (około 220-216 milionów lat temu) na obszarze dzisiejszej Europy. Skamieniałości plateozaura znaleziono w Niemczech, Francji, Szwajcarii i na Grenlandii.
Plateozaur był prawdopodobnie największym dinozaurem swoich czasów. Pomimo jednak olbrzymich rozmiarów (długość ciała 6-10 m, masa 700 kg) był, jak wszyscy roślinożercy, łagodnym zwierzęciem. Miał potężne nogi, na których oparty był masywny tułów. Tylne kończyny podobnie jak u innych prozauropodów były dłuższe niż przednie. Przednie kończyny plateozaura były mocne i zakończone wielkimi pazurami, umieszczonymi na kciukach. Zarówno tylne jak i przednie kończyny plateozaura były pięciopalczaste. Długi, wysoki i bocznie spłaszczony ogon plateozaura stanowił przeciwwagę dla długiej szyi.
Plateozaur poruszał się zwykle na czterech kończynach. Czasami mógł jednak stawać i na tylne, aby sięgać po pokarm do wyższych partii drzew i paproci, pomagając sobie zakrzywionymi pazurami umieszczonymi na kciukach. Zrywany pokarm gromadził w workach policzkowych, które chroniły pokarm przed wypadaniem podczas żucia. Przeżuwane liście były zamieniane w papkę. Poszatkowana masa roślinna wędrowała do żołądka, gdzie była mielona przez gastrolity. Plateozaur aby mógł zapewnić sobie wystarczającą ilość pokarmu, musiał być w ciągłym ruchu.
Jinlong (Yinlong downsi Xu, Forster, Clark & Mo, 2006) to 1,2 długości dwunożny roślinożerca najstarszy i najprymitywniejszy ceratops, jego szczątki odnaleziono w centralnej Azji, żył pod koniec jury 161-156 milionów lat temu. Być może często padał ofiarą guanlonga – najstarszego znanego, niedawno odkrytego, przedstawiciela rodziny tyranozaurów. Nazwa rodzajowa jinlonga pochodzi od mandaryńskich słów oznaczających "ukryty smok" – jest to nawiązanie do filmu Przyczajony tygrys, ukryty smok, którego część scen kręcono niedaleko lokalizacji, z której pochodzi jedyna znana dotychczas, a odkryta w 2004 roku, skamieniałość jinlonga – świetnie zachowany szkielet wraz z czaszką.
Jinlong jest najstarszym i najprymitywniejszym znanym przedstawicielem ceratopsów, więc jego odkrycie pozwoliło rzucić nieco światła na pochodzenie całej tej grupy. Mały rogowy dziób w przedniej części górnej szczęki jest cechą pozwalającą bez wątpienia uznać jinlonga za ceratopsa, ale posiadał on również cechy charakterystyczne dla pachycefalozaurów. Kość łuskowa posiadała na przykład charakterystyczną ornamentację, dotąd uważaną za autapomorfię (unikatową zaawansowaną cechę) pachycefalozaurów. Teraz wydaje się ona być po prostu synapomorfią (wspólną zaawansowaną cechą) marginocefali. Kolejnymi łącznikowymi cechami są, chociażby: względnie mała (w stosunku do reszty ciała) czaszka, pewne szczegóły w jej budowie, jak również konstrukcja miednicy. Co ciekawe, jego jeszcze bardzo pierwotna prakryza, była zbudowana na bazie kości łuskowej, a nie ciemieniowej jak u późniejszych ceratopsów. Odkrycie jinlonga nie tylko wspiera monofiletyczność marginocefali, ale również wskazuje, dzięki jego jeszcze pierwotniejszym cechom, na ich związek z heterodontozaurami. Dla marginocefali (pachycefalozaurów i ceratopsów) oraz heterodontozaurów utworzono więc nową grupę taksonomiczną – heterodontozaurokształtne.
Gallimim (Gallimimus bullatus) to teropod z grupy ornitomimozaurów, którego szczątki na pustyni Gobi odkryli polscy paleontolodzy. Został on opisany przez Polki – Ewę Roniewicz, Halszkę Osmólską i pochodzącego z Mongolii Rinchena Barsbolda w 1972 roku. W polskich zbiorach znajdują się kopie szkieletów, oryginał został zwrócony Mongolii.
Zamieszkiwał centralną Azję, Mongolia (południowa część pustyniGobi), w późnej kredzie (mastrycht), ok. 70 mln lat temu. Jest największym znanym przedstawicielem rodziny ornitomimów. Jak inne ornitomimidy był przystosowany do biegu. Miał długie nogi i krótkie palce. Ogon pełnił funkcję przeciwwagi. Jego cechą charakterystyczną są krótkie w porównaniu do kości udowej kończyny przednie. Niezwykły jest jego rogowy dziób – posiadał on ząbki, które uważa się za mechanizm filtrowania pokarmu z wody, jak u współczesnych kaczek. Odciski blaszek rogowych dzioba okrywające charakterystyczne dla tych dinozaurów bezzębne szczęki pozwalają przypuszczać, że mogły cedzić plankton z wody podobnie jak dzisiejsze flamingi czy kaczki. Galimim żył jednak w środowisku okresowo suchym, więc nie mogła być to jego jedyna strategia żywieniowa. Być może żywił się także, a może przede wszystkim roślinami i małymi zwierzętami lądowymi. Skamieniała treść żołądka pokrewnych rodzajów dinozaurów sugeruje, że mogły też się odżywiać pokarmem roślinnym.
Afrowenator (Afrovenator abakensis) – dwunożny, mięsożerny teropod z rodziny megalozaurów; jest uznawany za bazalnego przedstawiciela tej rodziny. Nazwa rodzajowa oznacza "afrykański myśliwy". Epitet gatunkowy odnosi się do In Abaka, tuareskiej nazwy regionu Nigru, w którym odnaleziono skamieniałości.
Żył w okresie wczesnej kredy (131-121 mln lat temu) na terenach północnej Afryki. Jego szczątki znaleziono w formacji Tiourarén w Agadez w Nigrze w 1994 r. Teropod ten znany jest z pojedynczego, ale prawie kompletnego szkieletu z wyróżniającymi się: czaszką (bez żuchwy), częścią kręgosłupa, "rękami" (łapami przednimi) i kompletnymi tylnymi, prawie kompletną miednicą. Znajduje się na Uniwersytecie w Chicago.
Długość ciała do 9 m, ciężar ok. 2 t. Miał w swoich szczękach ok. 60 ostrych, zagiętych do tyłu zębów, przystosowanych do wyrywania kawałów mięsa, każdy ok. 5 cm długości.
Większość współczesnych analiz umieszcza afrowenatora w rodzinie megalozaurów. Badania z 2002 r. umieściły afrowenatora w bazalnych (pierwotnych) megalozaurach.
Allozaur (Allosaurus) – duży późnojurajski dinozaur należący do teropodów z rodziny allozaurów.
Allozaur był jednym z największych drapieżników lądowych swoich czasów. Odnajdywane okazy należące do gatunku Allosaurus fragilis miały do 10 m długości i ważyły do 2,5 t wagi. Kończyny tylne allozaura były potężne i zakończone pięcioma palcami. Cztery z nich były uzbrojone w ostre, zakrzywione pazury. Kończyny przednie allozaura były wyraźnie krótsze od tylnych, ale stosunkowo długie i w pełni funkcjonalne, zakończone również trzema palcami uzbrojonymi w ostre pazury o długości 15 cm. Allozaur miał dużą, wąską i ażurową czaszkę, z charakterystycznymi kostnymi grzebieniami nad oczodołami. W paszczy allozaura tkwiło około 70 zakrzywionych zębów o piłkowanych krawędziach. Przeciwwagę dla dużej głowy stanowił silnie umięśniony, długi ogon.
Allozaur polował na wielkie roślinożerne zauropody oraz na mniejsze dinozaury ptasiomiedniczne takie jak: kamptozaury, stegozaury i driozaury. Prawdopodobnie równie chętnie, jak świeże mięso, jadał znalezioną padlinę. Możliwe, że allozaury polowały w małych grupach po 3-5 osobników, co umożliwiało im uporanie się z wielkimi zauropodami, takimi jak np. diplodok, superzaur czy brachiozaur.
Brachiozaur (łac. Brachiosaurus) – jeden z największych i najbardziej znanych roślinożernych dinozaurów. Zauropod o "żyrafiej" szyi i sylwetce.
Nazwa "brachiozaur" oznacza ramienny jaszczur i odwołuje się do jego przednich kończyn które były dłuższe od tylnych. Część paleontologów uważała do niedawna, że ze względu na swój ogromny ciężar (30-80 t) zwierzęta te o wiele lepiej czuły się częściowo zanurzone w wodzie. Przypuszczano, że wielkie dinozaury rzadko opuszczały środowisko wodne. Dziś naukowcy skłonni są uważać, że te dinozaury prowadziły naziemny tryb życia. Chcąc utrzymać się przy życiu, roślinożerny brachiozaur musiał pożerać olbrzymie ilości pokarmu. Długa szyja pozwalała mu zdobyć liście znajdujące się wysoko, nieosiągalne dla mniejszych zwierząt. Olbrzymie brachiozaury miały złożony układ trawienny i żołądek zdolny do rozdrabniania roślin. Być może pomagały w tym połykane przez nie kamienie (gastrolity), które ocierając się o siebie w żołądku rozdrabniały pokarm.
Zrekonstruowane szkielety zwierząt zaliczanych do afrykańskiego gatunku Brachiosaurus brancai wystawiane są w Muzeum Historii Naturalnej w Berlinie (znajdujący się tam szkielet brachiozaura to największy zmontowany szkielet dinozaura na świecie).
Iguanodon (Iguana + odon = legwan + ząb, czyli ząb legwana) – duży dinozaur roślinożerny o długości do 10 m. Waga około 5 ton, okres występowania wczesna kreda (140 mln-120 mln).
Miał "dziób", zupełnie niepotrzebny drapieżnikom. Tylne zęby policzkowe iguanodona były szerokie i płaskie podobnie jak dzisiejsze zwierzęta roślinożerne. Poruszał się na tylnych kończynach, ale przednie służyły mu do innych czynności. Iguanodon miał środkowe palce zakończone "kopytami" na których opierał się w trakcie żerowania, mały palec znacznie odstawał więc służył do przytrzymywania pokarmu. Uzbrojony był w kciuk z pazurem. Pazura tego używał do zrywania twardych roślin oraz do nastraszenia przeciwników. Dorosłe osobniki chodziły na czterech nogach, młode poruszały się natomiast na kończynach tylnych, lecz gdy uciekał lub chciał dosięgnąć czegoś wstawał na dwie łapy. Żył on na bagnach i podmokłych terenach. Żywił się głównie paprociami i liśćmi palm osiągających nie więcej niż 2 m. Czasami jednak jadł różne owoce, korę i inne rośliny. Był on jednym z pierwszych odkrytych dinozaurów. Kciuk z pazurem służył do obrony przed drapieżnikami. Gdy po raz pierwszy go odkryto myślano, że pazur znajdował się na głowie.
Iguanodon został odkryty w 1825 r. Żona lekarza w hrabstwie Sussex Gideona Mantella, Mary Mantell znalazła w kamieniach przeznaczonych do naprawy drogi zęby jakiegoś wielkiego zwierzęcia. Mantell szybko odnalazł kamieniołom skąd pochodziły zęby i znalazł więcej kości. Swoje znaleziska posłał słynnemu paleontologowi, Baronowi Cuvierowi. Mantell oglądając iguanę znalazł rozwiązanie zagadkowych skamielin – należały one do wielkiego gada. Nazwał go iguanodon. Później zaklasyfikowano iguanodona do rodziny dinozaurów.
Zauropody (Sauropoda) – podrząd lub infrarząd dinozaurów z rzędu dinozaurów gadziomiednicznych (Saurischia). To największe zwierzęta lądowe, jakie kiedykolwiek stąpały po ziemi. Wszystkie były roślinożerne, a ich pożywienie stanowiły miękkie części drzew, np. liście, po które mogły sięgać dzięki niezwykle długiej szyi, a większość zdolna była także stawać na tylnych kończynach. Odkryto, że "dinozaury te jadły też trawę" – podaje agencja Associated, potwierdziły to badania skamieniałych odchodów znalezionych w Indiach. Grupą tą kierowała paleobotanik Caroline Stromberg. Wcześniej uważano, że trawy pojawiły się długo po wymarciu dinozaurów (oligocen).
Zauropody miały małe głowy na bardzo długich szyjach i długie ogony jako przeciwwaga dla ich szyj. Zęby stępione słupkowate lub łopatkowate, najczęściej rzadko rozmieszczone. Zwierzęta te zwykle poruszały się stosunkowo powoli na czterech grubych, słupowatych, pięciopalczastych nogach o palcach silnie skróconych z tępymi pazurami występującymi tylko na 1 palcu przednich kończyn oraz 1, 2 i 3 palcu kończyn tylnych. Nozdrza były przesunięte daleko ku tyłowi, umieszczone w górnej części czaszki, czasami bardzo blisko oczu, często jednak daleko za nimi (jak w przypadku brachiozaurów). Niektóre z późniejszych zauropodów miały częściowo opancerzone ciała, np. tytanozaury. Występowały od wczesnej jury do końca kredy na wszystkich kontynentach oprócz Antarktydy. Zauropodami są np.: diplodok, apatozaur, brachiozaur, kamarazaur, sejsmozaur.
Ornitomimy (Ornithomimidae) – rodzina mięsożernych dinozaurów z grupy celurozaurów. Żyły w okresie późnej kredy na terenach dzisiejszej Azji i Ameryki Północnej. Długość ciała ok. 3-6 m.
Ornitomimy to dinozaury które w wyniku ewolucji upodobniły się do ptaków a zwłaszcza do strusi. Miały cienką, długą szyję, która zakończona była długą głową z bezzębnym, "ptasim" dziobem i dużymi oczami. Także mózgi były względnie duże. Prawdopodobne jest, że niektóre ornitomimy miały przeciwstawne kciuki u rąk, dzięki którym mogły manipulować pokarmem. Pazury miały słabo wygięte, długie i ostre. Posiadały także długie mocne nogi zakończone trójpalczastymi stopami, które umożliwiały im bardzo szybki bieg. Dinozaury te prawdopodobnie pożerały niewielkie zwierzęta takie jak: jaszczurki, owady, żaby, małe ssaki. Możliwe też, że uzupełniały jadłospis owocami i nasionami.
Bezsporni przedstawiciele tej grupy pojawiają się dopiero we wczesnej kredzie lecz nie znamy dokładnie od jakich zwierząt pochodzą. Ich przypuszczalnym przodkiem może być późnojurajski teropod, który występował w Afryce, zwany Elaphrosaurus. Za najstarszego przedstawiciela tej rodziny uważa się dinozaura noszącego miano Harpymimus z Mongolii. Ich najbliższymi kuzynami są troodony i tyranozaury o czym świadczy budowa ich mózgoczaszki, kręgów i stóp.
Pachycefalozaury (Pachycephalosauria) – infrarząd dwunożnych, roślinożernych dinozaurów ptasiomiednicznych z grupy marginocefali.
Żyły w okresie kredy na obszarze współczesnej Ameryki Północnej i Eurazji. Posiadały duże, kopulaste i zgrubiałe kości sklepienia czaszki, dlatego nazywa się je również dinozaurami grubogłowymi. Niektóre z nich z tyłu czaszki, jak również na nosie i po bokach głowy posiadały gruzełkowate narośla (Prenocephale prenes) oraz kolce, których przeznaczenie nie jest pewne (Stygimoloch spinifer). U lepiej poznanych gatunków można dostrzec dwa typy sklepienia czaszki. Bardziej wypukłe należały prawdopodobnie do samców. Mogły one pełnić funkcje bodźców wzrokowych.
Głowy pachycefalozaurów są dość ciężkie i dlatego by poszczególne osobniki mogły utrzymać stan równowagi, konieczne było cofnięcie głowy w kierunku miednicy, pionowe osadzenie czaszki oraz zwiększenie masy i usztywnienie ogona. Duży ciężar czaszki musiał pociągnąć za sobą również zmiany w budowie odcinka szyjnego kręgosłupa, który przybierał zapewne esowaty kształt. Nogi pachycefalozaurów nie były zbyt długie, co sprawiało, ze nie mogły z pewnością szybko biegać. Niektóre gatunki mogły osiągać 5 m długości. Uzębienie pachycefalozaurów miało charakterystyczny liściowaty kształt i było dość prymitywne.
Pachycefalozaury miały szeroki zakres występowania geograficznego i były mocno zróżnicowane.
Celofyz (Coelophysis) – rodzaj teropoda z rodziny Coelophysidae. Zamieszkiwał tereny dzisiejszej Ameryki Północnej i być może południowej Afryki (przy założeniu, że megapnozaur jest młodszym synonimem celofyza – patrz niżej). Żył w okresie górnego triasu (222-215 mln lat temu).
Opisano kilka gatunków należących do tego rodzaju, m.in. C. longicollis (Cope, 1887) i C. willistoni (Cope, 1887), obecnie jednak jako pewny gatunek traktuje się tylko jeden – C. bauri (Cope, 1887).
Coelophysis bauri został opisany przez Cope’a na podstawie fragmentarycznych, często uważanych za niediagnostyczne skamieniałości. Wprawdzie później, w latach 40. XX wieku, na terenie Ghost Ranch w Nowym Meksyku odkryto setki świetnie zachowanych szkieletów, lecz nie było pewne, czy rzeczywiście należą one do C. bauri (fragmentaryczność szczątków, na podstawie których Cope opisał ten gatunek, utrudniała porównania). Hunt & Lucas (1991) uznali nawet C. bauri za nomen dubium, a zwierzęta z Ghost Ranch zaliczyli do nowego gatunku Rioarribasaurus colberti.
Jego smukła czaszka, zawierała wiele pustych przestrzeni dla zmniejszenia wagi, z zakrzywionymi do tyłu zębami, jak u reszty teropodów; szyja giętka, połączona z tylną częścią czaszki, wygięta w kształcie litery "S"; żył w grupach-watahach, prawdopodobnie okresowe wielkie zgromadzenia dla celów rozrodczych (na podstawie odkryć z Nowego Meksyku), znane zachowania kanibalistyczne, w stosunku do młodszych przedstawicieli gatunku (obecnie kwestionowane przez najnowsze odkrycia).
Diplodok (Diplodocus – łac. dwubelkowiec) – jeden z największych dinozaurów, żyjący w późnej jurze (155-146 mln lat temu). Zamieszkiwał terytorium dzisiejszych Stanów Zjednoczonych, w szczególności stany Kolorado, Utah i Wyoming.
Jak wszystkie zauropody, był czworonożny, z masywnymi kończynami i bardzo małą czaszką w stosunku do wielkości ciała. Czaszka bardzo lekka, o ażurowej budowie. Puszka mózgowa była bardzo mała, zawierała mózg o szacowanej wadze 0,5 kg. Szyja długa (osiągała 6 m), posiadała 15 kręgów szyjnych. Ogon bardzo długi, złożony z 80 kręgów. Kręgi diplodoka, za wyjątkiem końcowych kręgów ogonowych, posiadały komory powietrzne, co zmniejszało wagę zwierzęcia. Szkielet diplodoka jest najbardziej kompletny z dotychczas zrekonstruowanych szkieletów zauropodów. Długość największych znalezionych osobników szacuje się na 32 m, a wagę na 22-27 t. Długo uchodził za najdłuższego dinozaura, ale obecnie znane są dłuższe superzaury i ultrazaury.
Diplodok był roślinożercą. Pochłaniał do 1 tony roślin dziennie. Ze względu na słabe, nieprzystosowane do przeżuwania roślin uzębienie, rozcieranie pokarmu odbywało się w żołądku, w którym znajdowały się liczne kamienie (gastrolity) połykane przez zwierzę i używane do miażdżenia liści i łodyg. Zdrowe, dorosłe osobniki prawdopodobnie nie miały wrogów – niezależnie od swych wielkich rozmiarów, posiadały bowiem do obrony duży, ostry pazur na przednich kończynach oraz długi, biczowaty ogon. Sądzi się, że diplodoki żyły w małych grupach rodzinnych po 5-10 osobników. Szacuje się, że dożywały 130 lat. Samica składała do wykopanego dołu kilkadziesiąt jaj o wielkości około 20 cm. Po wykluciu się młode ważyły zaledwie kilogram. Dziennie przybierały na wadze 2-3 kg, a rocznie – 1 tonę.
Terizinozauroidy (Therizinosauroidea) – nadrodzina dinozaurów z grupy celurozaurów.
Dinozaury te sprawiły nieco problemów, zwłaszcza, jeśli chodzi o systematykę. Klasyfikowane są jako teropody, ale mają też cechy całkowicie odmienne od tej grupy. Mają ptasiopodobne miednice, jak dromeozaury; bezzębne dzioby, podobnie jak ornitomimozaury czy ptaki. Wszystkie cztery palce u stóp są zwrócone do przodu, natomiast u reszty teropodów pierwszy wewnętrzny palec jest zredukowany i zwrócony do tyłu. Odkrycie alśazaura – prymitywniejszego od wcześniej poznanych – podtrzymuje tezę o przynależności tej grupy do teropodów, ponieważ miał kilka cech celurozaurów. Później odkryto jeszcze starszego terizinozauroida, beipiaozaura, który miał właśnie pierwszy palec stopy zredukowany, a oprócz tego ciało pokryte piórami. Wciąż nie jest pewne, z którą grupą teropodów terizinozauroidy są najbliżej spokrewnione. Aktualnie klasyfikuje się je do taksonu maniraptorów.
Do niedawna uważano, że terizinozauroidy najpierw pojawiły się w Azji, a później na obszarze Ameryki Północnej. Po odnalezieniu w 2005 r. szczątków nowego rodzaju tej grupy dinozaurów – falkariusa – pogląd ten uległ zmianie. Odnalezione w Azji terizinozauroidy, takie jak terizinozaur, czy też każdy inny, były bardziej zaawansowane ewolucyjnie niż falkarius. Więc wychodzi, że terizinozauroidy nie pojawiły się wpierw w Azji a potem w Ameryce Północnej, lecz odwrotnie. Terizinozauroidy były wszystkożerne. Obecnie przypuszcza się, że w swej ewolucji przechodziły od diety mięsnej do roślinnej, lecz żywiły się również owadami.
Dromeozaury, Dromaeosauridae, raptory – teropody (drapieżne dinozaury) należące do rodziny Dromaeosauridae ('biegające jaszczury' od greckich słów dromeus (δρομευς) – 'biegacz' i sauros (σαυρος) 'jaszczur'). Często potocznie nazywane 'raptorami'. Określenie to spopularyzował film Park Jurajski Stevena Spielberga.
Dromeozaury były niewielkimi, zwinnymi drapieżnikami, które rozwinęły się w okresie jurajskim, największy rozkwit przeżywając w okresie kredowym.
Ich rozmiar wahał się w granicach 0,5-7,0 m długości. Ich cechą charakterystyczną był zakrzywiony pazur, zamocowany na wygiętym do tyłu, drugim palcu każdej z tylnych kończyn. Służył on do polowania, zwierzę prawdopodobnie skakało na swoją ofiarę, a następnie zadawało serię pchnięć (nie jak wcześniej myślano – cięć rozszarpujących ciało ofiary), które przebijały się przez narządy wewnętrzne i żyły, doprowadzając do natychmiastowej śmierci ofiary. Ogony dromeozaurów były usztywnione przez ścięgna, co pomagało utrzymać równowagę w czasie biegu i skoku. Microraptor gui miał nawet ogon zakończony niewielkim "sterem" z piór, co pomagało mu w zwinnym poruszaniu się.
Dilofozaur (Dilophosaurus – jaszczur dwugrzebieniowy) – najstarszy dobrze poznany duży teropod (mięsożerny, dwunożny dinozaur). Żył około 200-191 mln lat temu, na początku okresu jurajskiego.
Dilofozaur był dość dużym (długość do 6-7 m i masa do 0,5 tony) myśliwym o lekkiej budowie ciała, potężnych kończynach tylnych i bardzo długim ogonie. Charakterystyczną cechą budowy jego ciała były dwa półkoliste grzebienie, wyrastające ze szczytu czaszki; ich funkcja nie jest znana. Inną cechą czaszki dilofozaura, spotykaną też u innych przedstawicieli nadrodziny Coelophysoidea, był odstęp między kością szczękową a kością przedszczękową, nadający głowie zwierzęcia kształt nieco podobny do głowy krokodyla. Dilofozaur mógł polować głównie na małą zdobycz, np. młode, roślinożerne dinozaury, lub zabijać ofiary przy użyciu pazurów, a nie szczęk, albo wręcz żywić się padliną.
Pierwsze skamieniałości tego dinozaura (bez charakterystycznego podwójnego grzebienia na czaszce) odkryto w 1942 roku w północnej Arizonie (USA); został on opisany w 1954 r., pod nazwą Megalosaurus wetherilli. Dopiero późniejsze odkrycie bardziej kompletnej czaszki – z zachowanym grzebieniem – doprowadziło do opisania dilofozaura jako odrębnego rodzaju.
Apatozaur – dawniej brontozaur. Rodzaj obejmujący olbrzymie dinozaury roślinożerne, jedne z największych zwierząt lądowych wszech czasów. Ich szczątki zostały znalezione w Ameryka Północna w warstwach skalnych z górnej jury.
Apatozaur osiągał do 21 m długości i ważył do 30 t. Miał cztery potężne, słupowate kończyny. Wielkość, kształt i cechy głowy apatozaura były przedmiotem sporów przez ponad 100 lat. Początkowo nie została ona odnaleziona, a późniejsze niejasności wynikały po części z niekompletności skamieniałych znalezisk, a po części z prawdopodobnego pomieszania skamieniałości w trakcie przesyłania z miejsca wykopaliska. Aż do 1978 roku głowa była przedstawiana na rekonstrukcjach jako masywna, tęponosa czaszka z łyżkokształtnymi zębami. Następnie naukowcy odrzucili taką koncepcję rekonstrukcji na korzyść zwężającej się, wydłużonej czaszki z długimi, kołkowatymi zębami.
Wiele dyskusji koncentrowało się wokół tego, czy apatozaury i pokrewne formy były zdolne do utrzymania wielkiej masy na lądzie, czy też były zmuszone zaadaptować się do środowiska wodnego. Obecnie przypuszcza się, że apatozaur był pierwotnie zwierzeciem lądowym. Szkielet nie miał cech wskazujących na życie w środowisku wodnym, a eksperymenty wykazały, że kości zwierzęcia mogły wytrzymać wielką masę ciała. Nawet potężny brachiozaur, który ważył ok. 80 t, przebywał prawdopodobnie częściej na lądzie niż w wodzie.
Triceratops ("trójrogie oblicze") jest najlepiej poznanym przedstawicielem ceratopsów, gdyż znaleziono wiele jego skamieniałych szczątków. Został znaleziony i opisany po raz pierwszy w 1889 roku przez znanego paleontologa Othniela Marsha.
Triceratops był dużym ceratopsem, miał dużą kryzę kostną zbudowaną z litej kości w przeciwieństwie do większości innych ceratopsów takich jak np. chasmozaur których kryza była ażurowa. Kryza chroniła barki i była odporna na ciosy, zadawane przez inne dinozaury. Kołnierz był obrzeżony kośćmi napotylicznymi (czyli guzkami, kolcami itp.). Miał też trzy rogi. Dwa nad oczami osiągały nawet 1,2 metra długości; róg na nosie był krótki i gruby. Prawdopodobnie używał ich jako broni przed drapieżnikami np. tyranozaurem i jako narzędzie zbrodni w walce o samicę podczas godów. Gdy w walce triceratops stracił róg, był łatwym celem dla drapieżnika. Szczególnie potężne były przednie nogi triceratopsa, które musiały dźwigać jego niezwykle ciężką głowę. Triceratops miał wokół szyi duży kołnierz kostny.
Triceratopsy żyły w grupach liczących setki, a nawet tysiące osobników. Uważa się że te dinozaury wędrowały wiele kilometrów między żerowiskami, a terenami lęgowymi.
Stegozaur (Stegosaurus – Marsh; 1877) – rodzaj wymarłych gadów z rzędu dinozaurów ptasiomiednicznych, roślinożerny dinozaur z rodziny stegozaurów. Żył w okresie górnej jury (ok. 155 mln lat temu), zamieszkiwał tereny dzisiejszej Ameryki Północnej i Europy (niedawno jego skamieniałości odkryto w Portugalii).
Jeden z najlepiej poznanych dinozaurów, o bardzo charakterystycznym wyglądzie, na który składają się imponujące, romboidalne płyty kostne, ustawione w dwóch rzędach wzdłuż kręgosłupa, oraz ogon zakończony czterema ostrymi rogami kostnymi. Często uważany za tzw. "głupiego dinozaura" z racji wielkości mózgu. Poruszał się raczej dość ociężale, stąd często mógł padać ofiarą szybkich drapieżników.
Stegozaury dysponowały bardzo malutkim mózgiem, który według naukowców nie pozwalałby na pełną kontrolę nad tak ogromnym ciałem. Dlatego sądzą, iż zwierzęta te miały dwa równoległe ośrodki "mózgowe": właściwy mózg w czaszce i coś w rodzaju centrum koordynacyjnego w pokaźnej komorze zlokalizowanej w odcinku miedniczym. Nie był to mózg w pełni tego słowa znaczeniu, a raczej duży splot włókien nerwowych (około 20 razy większy od "właściwego" mózgu) odpowiedzialnych za przekazywanie bodźców między "prawdziwym" mózgiem i kontrolujących pracę kończyn tylnych i ogona.