Pomocnik baldaszkowy

Pomocnik baldaszkowy
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	wrzosowce
Rodzina	wrzosowate
Rodzaj	pomocnik
Gatunek	pomocnik baldaszkowy
	Nazwa systematyczna
	Chimaphila umbellata (L.) W.P.C. Barton; Veg. mater. med. U.S. 1:17. 1817
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Pomocnik baldaszkowy (Chimaphila umbellata (L.) W.P.C. Barton) – gatunek rośliny z rodziny wrzosowatych. W systemach wyróżniających rodzinę gruszyczkowatych zaliczany właśnie do niej^[4].

Rozmieszczenie geograficzne

Zasięg (biogeografia) rozrywany. Rośnie na obszarach Europy, północnej Azji, Ameryki Północnej oraz Grenlandii i Wysp Kanaryjskich^[5]. W Polsce występuje na licznych stanowiskach, głównie na niżu w środkowej i wschodniej części kraju w regionach z dużym udziałem siedlisk piaszczystych (piaski sandrowe, rzeczne i inne); w górach rzadki^[6]

W roku 2000 znaleziono jego stanowisko na Pogórzu Izerskim w Sudetach Zachodnich^[7].

Morfologia

Łodyga: Owłosiona gruczołkowato, wzniesiona do wysokości 5–15 (wyjątkowo 25) cm^[4], ulistniona jedynie w dolnej części.

Roślina tworzy podziemne rozłogi^[8].

Liście: Liście zimotrwałe, drobne, skórzaste, lancetowate, z brzegu drobnopiłkowane, ciemnozielone; osadzone na krótkich ogonkach po 3-6 w nibyokółkach^[4] (ulistnienie skrętoległe). Brak przylistków^[8].
Kwiaty: W baldachogronach^[4], które wieczorem przewieszają się w dół^[5]. Mają średnicę 4–6 cm, 5 białych lub różowawych płatków okwiatu o zarysie jajowatym, spodem owłosionych.

Słupek górny^[8]. Jego szyjka gruba i wyraźnie krótsza od pręcików^[4], których jest 10^[8].

Owoc: Pękająca pięcioma klapami torebka^[4]^[8]. Gęsto owłosiona, biała, z krótkim dzióbkiem.

Biologia i ekologia

Bylina, chamefit. Kwitnie od czerwca do sierpnia^[4]^[8]. Jest zapylana przez owady^[8]. Preferuje gleby kwaśne, piaszczyste, bezwapienne. Związany z warstwą mszystą utrzymującą wilgoć. Częsty na siedliskach wspólnych z gruszyczką zielonawą i widliczem spłaszczonym. Jako roślina rozłogowa może tworzyć rozległe płaty, jednak zwykle są one stosunkowo nieduże – od kilkunastu do kilkudziesięciu ramet. Występuje głównie w półcienistych lasach i zaroślach. Głównie w borach sosnowych. W środkowej Europie najczęściej w kontynentalnych borach sosnowych świeżych odmiany typowej lub sasankowej, w pozostałych rzadziej^[5]. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla związku zespołów (All.) Dicrano-Pinion i Ass. Peucedano-Pinetum^[9]. Występowanie w innych zbiorowiskach niż bory sosnowe jest co najwyżej incydentalne.

Liczba chromosomów (2n) – 26^[4]^[8].

Nazewnictwo

Nazwa naukowa rodzaju pochodzi od greckich słów χειμών 'zima' i φίλος 'przyjaciel', co nawiązuje do zimozielonych liści. Epitet gatunkowy ma pochodzenie łacińskie od umbella 'parasol', nawiązując do kształtu kwiatostanu^[8].

W dawnej polskiej literaturze określany również jako gruszyczka baldaszkowa albo okółkowa^[10]. Inne nazwy, w tym ludowe, to gruszka baldaszkowata, gruszyczka baldaszko-kwiatowa, podwyhnyk żonoczy, stanownik baldaszkowaty lub pierwszy, wraźnik, zimozieleń, a także po prostu pomocnik. Nazywany był też jak borówki: brusznica i czernica^[8]. Nazwę „pomocnik” niektórzy wiążą z wykorzystaniem w medycynie ludowej^[5].

Zagrożenia i ochrona

Od 2014 roku roślina jest objęta w Polsce częściową ochroną gatunkową^[11]. W latach 1983–2014 znajdowała się pod ochroną ścisłą^[12]. Umieszczona na polskiej czerwonej liście w kategorii NT (bliski zagrożenia)^[13]. Zagrożeniem dla gatunku jest użyźnianie siedlisk i sukcesja ekologiczna. Zdarza się zrywanie go oraz wykopywanie z naturalnych siedlisk i przesadzanie do ogródków^[5].

Zastosowanie

Roślina lecznicza w medycynie ludowej. Stosowany również w homeopatii^[5].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-03-13] (ang.).
↑ Chimaphila umbellata (L.) W.P.C. Barton. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN) [on-line]. [dostęp 2014-11-15]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Lucjan Rutkowski: Klucz o oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2014, s. 69, 347, 348. ISBN 978-83-01-14342-8.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f AdamA. Rybarczyk AdamA., Pomocnik baldaszkowy Chimaphila umbellata (L.) W.P.C. Barton [pdf], „Głos Lasu”, 6 (570), 2018, s. 20-21, ISSN 0137-6691 (pol.).
↑ AdamA. Zając AdamA., MariaM. Zając MariaM. (red.), Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce, Kraków 2001, ss. 714, ISBN 83-915161-1-3 .
↑ Przyroda Sudetów Zachodnich, t. 3, Jelenia Góra 2000, s. 26, ISSN 1508-6135
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j Ireneusz R. Moraczewski, Barbara Sudnik-Wójcikowska, Bożena Dubielecka, Lucjan Rutkowski, Kazimierz A. Nowak, Wojciech Borkowski, Halina Galera: Flora ojczysta — gatunki pospolite, chronione, ciekawe... (CD-ROM: Atlas roślin, słownik botaniczny i multimedialne klucze do oznaczania). Warszawa: Wydawnictwo Stigma, 2000. (pol.).
↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
↑ Erazm Majewski: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich. T. I. Warszawa: Nakładem autora, 1894, s. 99.
↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 2014 r. poz. 1409).
↑ Rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 30 kwietnia 1983 r. w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin (Dz.U. z 1983 r. nr 27, poz. 134).
↑ Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.

Bibliografia

Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.
Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-03-13] (ang.).

[grin-3] Chimaphila umbellata (L.) W.P.C. Barton. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN) [on-line]. [dostęp 2014-11-15]. (ang.).

[lr-4] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Lucjan Rutkowski: Klucz o oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2014, s. 69, 347, 348. ISBN 978-83-01-14342-8.

[ar-5] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f AdamA. Rybarczyk AdamA., Pomocnik baldaszkowy Chimaphila umbellata (L.) W.P.C. Barton [pdf], „Głos Lasu”, 6 (570), 2018, s. 20-21, ISSN 0137-6691 (pol.).

[6] AdamA. Zając AdamA., MariaM. Zając MariaM. (red.), Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce, Kraków 2001, ss. 714, ISBN 83-915161-1-3 .

[7] Przyroda Sudetów Zachodnich, t. 3, Jelenia Góra 2000, s. 26, ISSN 1508-6135

[floraojcz-8] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j Ireneusz R. Moraczewski, Barbara Sudnik-Wójcikowska, Bożena Dubielecka, Lucjan Rutkowski, Kazimierz A. Nowak, Wojciech Borkowski, Halina Galera: Flora ojczysta — gatunki pospolite, chronione, ciekawe... (CD-ROM: Atlas roślin, słownik botaniczny i multimedialne klucze do oznaczania). Warszawa: Wydawnictwo Stigma, 2000. (pol.).

[matuszkiewicz-9] Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.

[majewski-10] Erazm Majewski: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich. T. I. Warszawa: Nakładem autora, 1894, s. 99.

[rozp2014-11] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 2014 r. poz. 1409).

[rozp1983-12] Rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 30 kwietnia 1983 r. w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin (Dz.U. z 1983 r. nr 27, poz. 134).

[13] Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]