Modernizm w Europie Środkowej

Modernizm w Szwajcarii: Otto Schaub, dom jednorodzinny przy Ländtestrasse w Biel

Modernizm w Austrii: Ernst Plischke, dom na wystawie Werkbundu w Wiedniu

Modernizm w Czechach: Otakar Novotný, restauracja i galeria grupy twórczej Mánes w Pradze

Modernizm – prąd w architekturze nowoczesnej, w Europie Środkowej zdobył uznanie stosunkowo wcześnie. Początkowo określany był jako funkcjonalizm lub racjonalizm.

Po pierwszej fazie modernizmu nastąpił w latach 30. odwrót w kierunku form bardziej tradycyjnych, przy czym w różnych krajach miał on różny zasięg. Po II wojnie światowej w krajach bloku wschodniego przez kilka lat panował, najczęściej wymuszony, socrealizm. Od końca lat 50. następował powrót do modernizmu, który obok ambitnego poszukiwania nowych form obejmował także powszechne standardowe budownictwo prefabrykowane.

Wpływ modernizmu niemieckiego

Większość krajów Europy Środkowej pozostawała w okresie międzywojennym pod wpływem architektury rozwijającej się w Niemczech. Tradycyjne kontakty zawarte jeszcze w czasach Austro-Węgier pozostawały żywe, a Deutscher Werkbund działał także w Czechosłowacji, gdzie zorganizował dwie wystawy. Wielu młodych architektów z Austrii, Szwajcarii, Czechosłowacji czy Węgier kształciło się na Bauhausie.

W Austrii, Szwajcarii i RFN (czyli krajach języka niemieckiego bez NRD) kontakty kulturalne były silne przez cały okres po II wojnie światowej, wielu architektów austriackich i szwajcarskich odegrało znaczącą rolę w odbudowie zachodnich Niemiec.

Modernizm w Polsce został opisany w osobnym artykule.

Szwajcaria

W pierwszych latach XX wieku czołowe miejsce wśród architektów niemieckojęzycznej Szwajcarii zajmował Karl Moser, posługujący się bardzo szerokim repertuarem form i tworzący obok stosunkowo konwencjonalnych budynków historyzujących i neoklasycystycznych pierwsze konstrukcje pozostawione w surowym betonie. W czasie gdy w sąsiednich krajach Europy trwała I wojna światowa, w Szwajcarii nastąpił kryzys w budownictwie, związany z niedostępnością niektórych importowanych materiałów budowlanych. Nowoczesna architektura ograniczała się w tym czasie do nielicznych przykładów, takich jak Villa Schwob w La Chaux-de-Fonds zbudowana przez Charlesa Eduarda Jeannereta, znanego później pod pseudonimem artystycznym Le Corbusier oraz osiedle domków szeregowych w Bazylei autorstwa Hansa Bernoulliego. Po 1918 aktywność budowlana gwałtownie wzrosła, aby zaspokoić narosły w czasie wojny popyt na mieszkania. Duże osiedla spółdzielcze Freidorf w Mutenz i Vogelsang w Bazylei wznieśli w tym czasie w stosunkowo tradycyjnych formach Hannes Meyer i Bernoulli.

Wraz ze wzrostem koniuntury w Europie Środkowej od 1924 nastąpił rozkwit prawdziwie modernistycznej architektury, wpierw przede wszystkim pod wpływem modernizmu holenderskiego. Holender Mart Stam i Rosjanin El Lissitzky wydawali czasopismo ABC, propagując rozwój funkcjonalnej i radykalnie awangardowej architektury w Szwajcarii i wywierając wpływ na całą Europę. W Bazylei, Zurychu, Winterthur i Genewie powstały dalsze duże osiedla spółdzielcze.

W 1927 Liga Narodów rozpisała konkurs na nową siedzibę w Genewie. W czasie postępowania konkursowego jurorzy skłaniali się do przyznania I nagrody działającemu w tym czasie we Francji Le Corbusierowi, jego nowoczesny projekt jednak zdyskwalifikowano pod błahym pretekstem i zdecydowano się na rozwiązanie neoklasyczne. W 1928 w La Sarraz zawiązano niejako w reakcji na te wydarzenia CIAM, międzynarodowe stowarzyszenie architektów ruchu nowoczesnego, co spowodowało, że Szwajcaria stała się znaczącym centrum ruchu. W 1930 zorganizowano w Bazylei I Szwajcarską Wystawę Mieszkaniową (WOBA).

Wybrane przykłady

• Immeuble Clarté w Genewie, 1931–1932, Le Corbusier
• Osiedle Neubühl w Zurychu, 1931, dz. zbiorowe

Główni przedstawiciele

Paul Artaria • Max Bill • Le Corbusier • Hannes Meyer • Karl Moser • Werner Moser • Mart Stam

Austria

Wybrane przykłady

• dom bez brwi w Wiedniu, 1909–1911, Adolf Loos
• Karl-Marx-Hof, 1927–1930, Karl Ehn
• Osiedle Werkbundu w Wiedniu
• Hala miejska w Wiedniu, 1953–1958, Roland Rainer
• UNO-City, 1973–1979, Johann Staber
• Wohnpark Alt Erlaa, 1973–1985, Harry Glück, Kurt Hlaweniczka oraz Requat & Reinthaller
• Wotrubakirche, 1974–1976, Fritz Wotruba

Główni przedstawiciele

Josef Frank • Adolf Loos • Roland Rainer • Karl Schwanzer

Czechy

Na przełomie XIX i XX wieku główną postacią środowiska postępych architektów czeskich, skupionych przede wszystkim w Pradze, był Jan Kotěra, tworzący w stylu secesyjnym, lecz pozostający jednocześnie pod wpływem angielskiej grupy Arts and Crafts. Wśród uczniów Kotěry wyróżniali się Josef Gočar i Pavel Janák, inspirujący się kubizmem i ekspresjonizmem. Wraz z Otakarem Novotnym próbowali wprowadzić rondokubizm (czes. rondokubismus) jako czeski styl narodowy w nowoczesnej architekturze, jednak po wykładach Berlagego w Pradze skierowali się ku architekturze ceglanej. Cykl wykładów w Pradze, obejmujący także wystąpienia Gropiusa, Ouda, Loosa, Le Corbusiera i Amadee Ozenfanta wywarł duży wpływ na porzucenie przez wielu czeskich architektów rozwiązań klasycyzujących na rzecz architektury nowoczesnej.

Wkrótce wykształciły się w Czechach trzy środowiska modernistów lub funkcjonalistów:

• W grupie skupionej wokół czasopisma Stavitel zaobserwować można wpływy kubizmu i nowoczesnej architektury holenderskiej. Należeli do niej m.in. Adolf Benš, Bohuslav Fuchs, Kamil Roškot, Josef Stepánek.
• Grupa Devětsil, związana z czasopisem RED skupiała się wokół teoretyka i krytyka architektury Karela Teigego i orientowała się na twórczość Le Corbusiera. Do grupy tej zaliczali się m.in. Jaromír Krejcar, Jaroslav Fragner, Josef Havlíček.
• Grupa skupiona wokół czasopisma Stavba – Oldřich Tyl, Oldřich Starý, Ludvík Kysela

Po II wojnie światowej i fazie socrealizmu około 1960 upowszechnił się w wielkomiejskiej architekturze Czech styl międzynarodowy.

Wybrane przykłady

• Pałac Targowy w Pradze, Oldřich Tyl i Oldřich Starý, 1924-1928 – poziome pasy okienne, obszerne przeszklenia
• elektrownia praska, Adolf Benš i Josef Kříž, 1926-1935
• osiedle Deutsche Werkbundu Novy Dům w Brnie, 1927-1928
• Dom Książki Librex w Ostrawie, Karel Kotas, 1928
• sanatorium Machnác w Trenčianskich Teplicach, Jaromír Krejcar, 1930-1932
• osiedle Deutsche Werkbundu BaBa w Pradze
• Willa Tugendhatów w Brnie, Ludwig Mies van der Rohe, 1930
• dom towarowy Máj w Pradze, Karel Hubáček i grupa SIAL, 1975

Główni przedstawiciele

Josef Gočár • Bohuslav Fuchs • Oldřich Starý

Węgry

Z Węgier wywodziło się wielu znaczących architektów modernizmu, m.in. Marcel Breuer i Fred Forbat, jednak działali oni przede wszystkim poza granicami kraju.

Od 1951 do około 1954 trwała na Węgrzech krótka faza socrealizmu, a następnie zaczął przeważać regionalizm.

Wybrane przykłady

• Willa w Budapeszcie, Farkas Molnár, 1932 – gra kubicznych i obłych w planie form
• budynek wielorodzinny przy Margit Krt. w Budapeszcie, Béla Hofstätter i Ferenc Domány, 1937

Bibliografia

• Hasan-Uddin Khan, International Style: Architektur der Moderne 1925 bis 1965, Kolonia 2001, ISBN 3-8228-1228-5
• Mihály Kubinszky, Bohuslav Fuchs, Budapeszt-Berlin 1986
• Vittorio Magnago Lampugnani (wyd.), Hatje-Lexikon der Architektur des 20. Jahrhunderts, Ostfildern-Ruit 1998, ISBN 3-7757-0738-7