Lithuania

Artur Grottger (1837–1867)

Bitwy i potyczki powstania styczniowego na Litwie i Rusi

Lithuania – cykl sześciu czarno-białych rysunków autorstwa polskiego malarza Artura Grottgera, przedstawiających sceny z powstania styczniowego (1863–1865). Znajduje się w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie.

Okoliczności powstania cyklu

Artur Grottger zamierzał wziąć udział w powstaniu styczniowym i w tym celu w marcu 1863 roku przybył do Lwowa. Stamtąd chciał przedostać się do zaboru rosyjskiego, ale przyjaciele wyperswadowali mu ten pomysł. Artysta był słabego zdrowia, a ponadto był jedynym żywicielem rodziny, dlatego ostatecznie nie zdecydował się na uczestnictwo w walce. Wraz z matką i siostrą wrócił do Wiednia. Artysta z losami powstania był jednak bezpośrednio związany. W 1864 roku młodszy brat artysty Jarosław Grottger za udział w powstaniu został zesłany na Syberię. Samemu malarzowi wytoczono również proces sądowy w Wiedniu za pomoc, jaką świadczył uchodzącym z zaboru rosyjskiego powstańcom. Z powodu szykan policyjnych zmuszony był opuścić Wiedeń w 1865 roku.

Reprezentował XIX-wieczne podejście do sztuki i za swoją misję uważał poświęcenie swojej twórczości sprawie niepodległości ojczyzny. Nie mogąc brać udziału w powstaniu, starał się walczyć za pomocą sztuki. Mimo że nigdy nie widział na własne oczy wydarzeń powstania styczniowego, stworzył dwie serie rysunków, które zadedykował temu wolnościowemu zrywowi: Polonia (wykonana w 1863 roku przedstawia przebieg wydarzeń w Królestwie Polskim) oraz Lithuania (wykonana w latach (1864–1866) poświęcona Litwie). W odróżnieniu od cyklu Polonia cykl Lithuania miał upamiętniać walki powstańcze, jakie miały miejsce na „ziemiach zabranych” – Litwie, Białorusi. Artysta miał w planach wykonanie również trzeciego cyklu poświęconego przebiegowi walk na Ukrainie pt. Roxolania (Ruś), jednak przedwczesna śmierć pokrzyżowała te plany.

Cykle te stały się patriotyczną inspiracją dla wielu pokoleń Polaków.

Historia

„Co do Paryża, to jest w moim planie, skończywszy »Litwę«, jechać na ową targowicę świata i popróbować szczęścia mojego” – Artur Grottger, list z 1866 roku do Wandy Młodnickiej.

Akcja cyklu rozgrywa się w litewskiej puszczy, gdzie zbierają się powstańcy, organizując partyzanckie oddziały oraz przygotowując się do walki z zaborcami. Głównymi bohaterami jest małżeństwo mieszkające w leśniczówce – leśniczy pełniący służbę w lesie oraz jego żona z dzieckiem. Ukończony cykl artysta przedstawił na wystawie światowej w Paryżu w 1867 roku. Początkowo zamierzał zaprezentować cykl Wojna, ale nie zdążył go odpowiednio wcześnie ukończyć.

Pierwszym kartonem z cyklu Lithuania, jaki artysta narysował, był karton Puszcza, który wówczas nazwany został Bór. Początkowo miał on być wstępem do cyklu o historii Litwy, jednak później autor zdecydował umieścić go w cyklu poświęconym przebiegowi powstania styczniowego na Litwie i Białorusi. Karton ten powstał w 1864 roku w Wenecji, gdzie artysta wyjechał na zaproszenie Jánosa Pálffy – węgierskiego miłośnika jego twórczości oraz kupca jego pierwszego cyklu Polonia. W roku tym powstały również dwa kolejne kartony Znak oraz Przysięga. Decyzję o pracy nad czwartym kartonem cyklu rozpoczął w maju 1866 roku. Piąty karton Duch artysta wykonał w czerwcu 1866 podczas pobytu w Dyniskach, gdzie do wykonania żeńskiej postaci pozowała mu narzeczona Wanda Młodnicka. W miejscowości tej powstał również ostatni karton cyklu Widzenie.

Lithuanię zakupiło Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie i z czasem przekazało ją Muzeum Narodowemu w Krakowie.

Opis

Cykl rysunków Artura Grottgera zatytułowany Lithuania jest wykonany czarną i białą kredką na ciemnożółtych kartonach. Składa się on z 6 ułożonych chronologicznie prac, zatytułowanych: Puszcza, Znak, Przysięga, Bój, Duch oraz Widzenie.

Numer	Tytuł	Ilustracja	Opis
I	Puszcza		Przedstawia uosobioną śmierć, która z kosą przemierza puszczę.
II	Znak		Przedstawia śpiącego mężczyznę, oczekującego na wezwanie do boju, oraz budzącą go żonę, która zauważa dłoń posłańca w oknie.
III	Przysięga		Przedstawia nocną przysięgę powstańców na krzyż.
IV	Bój		Przedstawia jedną z około 2500 bitew i potyczek, do których doszło w latach 1863–1865 w czasie trwania powstania styczniowego. Pomimo ostatecznej klęski wiele z nich zakończyło się zwycięstwem powstańców. Właśnie taką pomyślnie dla powstańców zakończoną bitwę stoczoną w lesie Grottger postanowił uwiecznić. Karton artysta wykonał w 1866 roku w Śniatynce goszcząc we dworze Stanisława Tarnowskiego. Oprócz gospodarza jako modele do obrazu pozowali mu również Napoleon Sarnecki oraz niezidentyfikowany z imienia Strojnowski. „...Walka zawzięta, bój krwawy, chcę odczekać wypadku tej bitwy. Otóż i jest! – Rozbite kolumny i przełamane szeregi całego zastępu zaprojektowanych myśli ustępują przed nawałą nowo ożyłych. »Górą nasza«, wołają najezdnicy, i już ci drudzy wyparci z kretesem. I ja przerzucam się na stronę zwycięzców, i w tym duchu rozpocznę dzisiejszą robotę” – list Artura Grottgera z 14 maja 1866 roku do Wandy Młodnickiej opisujący okoliczności powstania kartonu. Na kartonie Bój Grottger nadał powstańcom ciała oraz twarze Stanisława Tarnowskiego, Napoleona Sarneckiego. Sam artysta wcielił się również w jednego z biegnących w bój powstańców. Jest pierwszą postacią z lewej strony umieszczoną w tle kartonu z charakterystycznym grottgerowskim wąsikiem oraz czapką z piórem oraz biało-czerwoną kokardą narodową.
V	Duch		Przedstawia ducha leśnika – powstańca styczniowego, który nawiedza swoją chatę powracając do swojej rodziny. Żona przerywa topienie na piecu ołowiu na kule i zamyśla się. Ukazana jest w chwili, gdy podnosi z kołyski dziecko i tuli je do piersi. Według pamiętników Wandy Młodnickiej osobiście pozowała ona do tego kartonu w czasie pobytu artysty w Śniatynce. „...Pozowałam do niej ubrana podobnie. Raz wieczorem, poszliśmy wsią, poszukać modela dziecka. Znalazł się u kowala ładny dzieciaczek... Przy pozowaniu trzymałam go, bawiłam, dawałam w buzię cukierki, aby go choć chwilami spokojnym utrzymać”. „...Wrócił do chaty duchem – mówił Grottger – do domu, bo jakże by można nie wracać tam, gdzie wszystko co najdroższe zostało? Ale żona go nie przeczuwa. Zadumana tylko i smutna, ani wie, że on nie żyje, bo świadomość ta musiałaby być wyrażona w obrazie taką rozpaczą, na jaką nie można znaleźć wyrazu. Pies tylko niespokojnie się zrywa i niemowlę płacze instynktowo” – Wanda Młodnicka cytująca słowa Grottgera opisującego znaczenie kartonu – „Pamiętniki”.
VI	Widzenie		Przedstawia Matkę Boską wraz z Jezusem ukazującą się kobiecie-powstańcowi zesłanej w głąb Rosji, która skuta kajdanami pracuje jako górnik w kopalni. Po zakończeniu powstania styczniowego około 40 tys. powstańców wysłano etapami na katorgę na Sybir, z których więcej niż połowa już nie wróciła do kraju.

Bibliografia

• Artur Grottger. T. 44. Poznań: Oxford Educational, 2008, seria: Wielka kolekcja sławnych malarzy. ISBN 978-83-252-0123-4. Brak numerów stron w książce
• Mariusz Bryl: Cykle Artura Grottgera, poetyka i recepcja. Poznań: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, 1994. Brak numerów stron w książce
• Magdalena Czapska-Michalik: Artur Grottger. T. 30. Warszawa: Edipresse Polska S.A., 2007, seria: Kolekcja czasy, ludzie, dzieła. Brak numerów stron w książce
• Wiesław Juszczak: Artur Grottger. Pięć cyklów. Warszawa: Wydawnictwo „Arkady”, 1957, reprint 2007. ISBN 978-83-213-4495-9. Brak numerów stron w książce
• Ludwik Świeżawski: Dobry geniusz. Łódź: Wyd. Łódzkie, 1975. Brak numerów stron w książce
• Jerzy Wolf; wybrał i posłowiem opatrzył Stanisław Cichowicz: Wybrańcy sztuki. Szkice. Warszawa: 1982.Sprawdź autora:1. Brak numerów stron w książce

Linki zewnętrzne

• Cykl „Lithuania” na Pinakotece