Przejdź do zawartości

Kasztelanie zapilickie

Dodaj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Kasztelanie zapilickie (nadpilickie)
Państwa

 Polska

Stolica

Małogoszcz, Żarnów, Skrzyńsko / Skrzynno

Ważniejsze miejscowości

Opoczno, Drzewica, Przysucha, Przytyk, Jedlińsk, Końskie, Przedbórz, Włoszczowa, Kurzelów, Chęciny

Położenie na mapie
Mapa kasztelanii zapilickich
Obszar dawnych kasztelanii zapilickich stanowi północno-zachodnią część ziemi sandomierskiej i obejmuje Opoczno, Chęciny, Końskie, Włoszczową

Kasztelanie zapilickie (kasztelanie nadpilickie, kasztelanie zapilczańskie) – trzy kasztelanie, skrzyńska, żarnowska i małogoska. Siedzibami kasztelanii (kasztelami) były Skrzyńsko / Skrzynno, Żarnów i Małogoszcz.

Kasztelanie mieściły się początkowo w prowincji łęczyckiej i księstwie łęczyckim, stanowiąc ich południowo-wschodnie krańce znajdujące się na południowy wschód od Pilicy (po jej prawej stronie). Od 1239 (lub 1243) znalazły się w księstwie sandomierskim, a następnie w ziemi sandomierskiej i w województwie sandomierskim[1].

Podział ziem Polski na dzielnice w 1138 (na podstawie Ustawy Sukcesyjnej Bolesława Krzywoustego):

     Oprawa wdowia Salomei (prowincja / księstwo łęczyckie obejmujące ziemię łęczycką, ziemię sieradzką i trzy kasztelanie zapilickie)

Kasztelanie zapilickie pod koniec XIII w. były płn.-zach. częścią księstwa sandomierskiego
Teren kasztelanii zapilickich w 1619 r. stanowił płn.-zach. część województwa sandomierskiego

Obszar dawnych kasztelanii stanowi północno-zachodnią część ziemi sandomierskiej. Graniczy od północnego zachodu z ziemią łęczycko-sieradzką (Pilica jest rzeką graniczną) i od południowego zachodu z ziemią krakowską. Obszar kasztelanii od północnego wschodu sąsiaduje z Zapiliczem, stanowiącym pogranicze między ziemią czerską i sandomierską. Największymi miastami są Opoczno, Końskie, Włoszczowa.

Historia

[edytuj | edytuj kod]
Zamek Kazimierzowski w Opocznie
Końskie, zachodnie skrzydło pałacowe
Zamek w Chęcinach
 Osobne artykuły: Ziemia łęczycko-sieradzka, Księstwo łęczyckie, Księstwo sandomierskie, Ziemia sandomierska i Województwo sandomierskie (I Rzeczpospolita).
Kościół św. Mikołaja w Żarnowie
Skrzynno, Kościół św. Szczepana
 Osobny artykuł: Kasztelania małogoska.
Kurzelów, Kościół Wniebowzięcia NMP
Kościół pw. Wniebowzięcia NMP w Małogoszczu z 1595 roku

Łęczycanie i rozwój osadnictwa

[edytuj | edytuj kod]

Teren kasztelanii zapilickich był w czasach plemiennych częścią obszaru zajmowanego przez Łęczycan z głównym grodem w Tumie k. Łęczycy[2][3]. Na obszarze zapilickim istniały takie grody: między połową IX w. i poł. X w. (koniec okresu plemiennego) – Gródek Leśny i Góra Dobrzeszowska; między poł. X w. i poł. XI w. (ekspansja państwa Piastów i pierwsza monarchia) – Żarnów, Skrzyńsko, Goździków; po poł. XI w. (druga monarchia i utworzenie prowincji łęczyckiej) pojawiają się m. in. Skrzynno i Małogoszcz[4][2].

W „Powieści minionych lat” wśród sąsiadów Rusi zostało wymienione plemię „Lutyczów” („Łuticzi”)[5]. Wydaje się, że chodzi w tym przekazie o plemię Łęczycan (lub Łączan), które mogło zajmować ziemie mieszczące się między grodami Gnieznem, Kaliszem i Krakowem oraz pograniczem dzielącym siedziby Słowian zachodnich od obszarów penetrowanych przez Słowian wschodnich. Łęczyca pełniłaby funkcję naczelnego grodu dla terytorium rozciągającego się po wschodniej i zachodniej stronie Wisły (po obu stronach rzeki w okolicach Czerska), i sięgającego na zachód aż po ujście Neru do Warty i Wartę. Terytorium Łęczycan na południowo-wschodnich rubieżach przekraczało Pilicę i zbliżało się do Radomia. Od północy Łęczycanie graniczyli z Mazowszanami, którzy znajdowali się na prawym brzegu Wisły, na północ od obecnej Warszawy[6][3][7].

Innym dowodem o istnieniu Łęczan i innych plemion są nazwy miejscowości. Na południe od Radomia mamy Mazowszany, a nieco dalej, koło Wierzbicy: Łączany, Polany i Pomorzany. Nazwy te mówią, że przedstawiciele tych plemion mieszkali tylko w tych wsiach, będąc otoczonymi przez „miejscowych”[3].

W prowincji łęczyckiej i księstwie łęczyckim

[edytuj | edytuj kod]

Trzy kasztelanie zapilickie / nadpilickie (skrzyńska, żarnowska i małogoska) były częścią prowincji łęczyckiej i księstwa łęczyckiego położoną na południowy wschód od Pilicy. Przejściowo istniał urząd wojewody żarnowskiego (ulokowanego w Żarnowie), który mógł zarządzać obszarem obejmującym trzy kasztelanie zapilickie[8].

W pierwszej fazie rozbicia dzielnicowego aż do utworzenia księstwa łęczyckiego w 1231, prowincja łęczycka przez większość czasu była częścią dzielnicy senioralnej; jedynie w latach 1138–1144 prowincja przypadła prawdopodobnie wdowie po Bolesławie III Krzywoustym, Salomei z Bergu, jako tzw. oprawa wdowia[9][1]. W 1146 Bolesław IV Kędzierzawy odłączył trzy zapilickie kasztelanie od prowincji łęczyckiej i dzielnicy senioralnej i nadał je Henrykowi Sandomierskiemu. Trzy zapilickie (nadpilickie) kasztelanie zostają po raz pierwszy włączone do księstwa sandomierskiego. Wracają one do prowincji łęczyckiej, a więc i dzielnicy seniora zapewne wraz ze śmiercią Henryka Sandomierskiego w 1166 roku[9].

W 1239 lub 1243 księstwo łęczyckie utraciło na stałe kasztelanie zapilickie na rzecz księstwa sandomierskiego z powodu klęsk Konrada I mazowieckiego w walce o dzielnice sandomierską i krakowską[1][10][11][9][12][13][3]. Podawane są dwie możliwe daty tego zdarzenia: 1239 r. i zjazd w Przedborzu, kiedy być może Konrad I mazowiecki przekazał te tereny na rzecz księcia sandomierskiego Bolesława V Wstydliwego, lub 1243 r. i wielka klęska Konrada w bitwie z Bolesławem pod Suchodołami[9]. Przed 1306, z archidiakonatu łęczyckiego[14][15] diecezji gnieźnieńskiej został utworzony archidiakonat kurzelowski[16], który odpowiadał obszarowi kasztelanii zapilickich i przetrwał do rozbiorów[16][3]. Posiadanie kasztelanii zapilickich umożliwiało sprawowane kontroli w Małopolsce książętom łęczycko-sieradzkim, zaś książętom krakowskim i sandomierskim zapewniało możliwość szachowania sił wielkopolskich i łęczycko-sieradzkich, stąd region ten obfitował w wiele starć bitewnych[17].

W ziemi sandomierskiej i województwie sandomierskim

[edytuj | edytuj kod]

W ziemi sandomierskiej kasztelanie uległy reorganizacji. W ten sposób znika kasztelania skrzyńska, przyłączona w większości do kasztelanii radomskiej i żarnowskiej. Zachowane są kasztelanie małogoska i żarnowska. Od 1320 roku teren kasztelanii zapilickich został razem z księstwem sandomierskim włączony do Zjednoczonego Królestwa Polskiego jako część województwa sandomierskiego. W II poł. XIV w. pojawiają się powiaty jako jednostki terytorialne, które wypierają kasztelanie. Niektóre kasztelanie przekształcają się w powiaty, inne zanikają. Kasztelania żarnowska przeradza się w powiat opoczyński. Z kasztelanii małogoskiej powiększonej o okolice Kielc powstaje powiat chęciński[3][18]. Obszar dawnych kasztelanii znalazł się w zaborze austriackim w 1795 (w wyniku III rozbioru), w Księstwie Polskim w 1807, w zaborze rosyjskim w 1815[19][1][9].

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości

[edytuj | edytuj kod]

W 1919, tereny byłych kasztelanii zapilickich weszły w skład województwa kieleckiego. W roku 1939 większość tego terytorium, należącą do ówczesnych powiatów opoczyńskiego i koneckiego[a], przyłączono jednak do województwa łódzkiego[20]. W wyniku tego część ta na powrót (po ok. 700 latach) znalazła się jednej jednostce administracyjnej z większością ziem dawnego księstwa łęczyckiego. Stan ten został utrzymany w latach 1946–1950. W roku 1950 całość tego obszaru powróciła do województwa kieleckiego. Po reformie administracyjnej z roku 1975 okolice Opoczna i Przedborza znalazły się w województwie piotrkowskim. Od reformy z roku 1999 większość powierzchni dawnych kasztelanii zapilickich znajduje się w województwie świętokrzyskim, około 1/3 – w łódzkim[b], zaś najmniejsza część – w mazowieckim.[19][1][16][12][9]

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Uwagi

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Do kasztelanii zapilickich nie należały cztery gminy powiatu koneckiego wyłączone ze zmiany przynależności, a także podlegające jej gminy Chlewiska i Borkowice. W województwie kieleckim pozostały natomiast tereny stanowiące części powiatów: włoszczowskiego, jędrzejowskiego, kieleckiego i radomskiego.[16]
  2. ↑ Jest to zasadniczo (pomijając nieznaczne odchylenia, z których niektóre były notowane już w czasach I Rzeczypospolitej[21]) terytorium województwa łódzkiego położone na prawym brzegu Pilicy: powiat opoczyński, części gmin Inowłódz i Tomaszów Mazowiecki oraz miasta Tomaszowa Mazowieckiego, nieduża część gminy Sulejów oraz gminy Aleksandrów i Prtedbórz.[16]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ a b c d e Marek Koter, Historyczno-geograficzne podstawy oraz proces kształtowania się regionu łódzkiego., [w:] T. Marszał (red.), Miasto – region – gospodarka w badaniach geograficznych. W stulecie urodzin Profesora Ludwika Straszewicza, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2016, s. 131–161 [zarchiwizowane z adresu 2024-03-21].
  2. ↑ a b Jerzy Sikora, Między podbojem a prowincją. Przyczynek do piastowskiej organizacji Polski Centralnej w X i XI w. Olgierd Ławrynowicz, Jerzy Maik, Piotr A. Nowakowski (red.), [w:] Non Sensistis Gladios. Studia ofiarowane Marianowi Głoskowi w 70. rocznicę urodzin, Łódź 2011, s. 349–367 [zarchiwizowane z adresu 2024-03-21].
  3. ↑ a b c d e f TERYTORIUM DO 1772 ROKU (historia regionu radomskiego) [online], Radomskie Towarzystwo Naukowe (RTN), grudzień 2012 [dostęp 2024-03-20] [zarchiwizowane z adresu 2024-03-15].
  4. ↑ Aleksander Andrzejewski, Jerzy Sikora (red.), Grodziska wczesnopiastowskie Polski Centralnej, Łódź: Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich, Oddział w Łodzi; Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, 2017, s. 1–344.
  5. ↑ Powieść Minionych Lat, Wrocław 1968, s. 212, Por. komentarz wydawcy, s. 88, gdzie są wspomniane różne przypuszczenia badaczy; Powieść minionych lat -- tłumaczenie autorstwa Franciszka Sielickiego.
  6. ↑ Henryk Samsonowicz, Łęczyca, Łeczycanie, „Gród Galla”, „Notatki Płockie”, 2 (207), 2006, s. 3–6 [zarchiwizowane z adresu 2024-03-21].
  7. ↑ Mapa: Główne plemiona w państwie Mieszka I [online] [zarchiwizowane z adresu 2024-03-21].
  8. ↑ Józef Spors, Wojewodowie Polski dzielnicowej w XII i XIII wieku. Przegląd wojewodów w kontekście ewolucji urzędu od godności nadwornej do urzędu ziemskiego, „Przegląd Historyczny”, 83 (1), 1992, s. 353–370 [zarchiwizowane z adresu 2024-04-07].
  9. ↑ a b c d e f Paweł Zięba, Przynależność administracyjno-terytorialna Przedborza na przestrzeni wieków [online], www.przedborz.com.pl [dostęp 2019-09-16] [zarchiwizowane z adresu 2024-03-21].
  10. ↑ Alicja Szymczakowa, Urzędnicy Łęczyccy i Sieradzcy do połowy XV wieku, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica”, 20, 1984, s. 1–146 [zarchiwizowane z adresu 2023-10-22], Informacje w haśle na podstawie str. 3-4 i 11-37.
  11. ↑ Jacek Ladorucki, Tomasz Stolarczyk, O potrzebie stworzenia Słownika biograficznego ziemi łęczyckiej. Ogólne zasady opracowania kompendium i jego znaczenie dla regionu (rozdział: Dzieje ziemi łęczyckiej i jej granice), „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Librorum.”, 1/2 (22/23), 2016, s. 117–129 [zarchiwizowane z adresu 2023-11-16].
  12. ↑ a b Żarnów: Historia miejscowości [online], sztetl.org.pl (Wirtualny Sztetl) [dostęp 2019-09-16] [zarchiwizowane z adresu].
  13. ↑ MAŁOGOSZCZ – miasto królewskie [online], Dawne Kieleckie, 13 listopada 2011 [dostęp 2019-09-16] [zarchiwizowane z adresu 2024-02-28].
  14. ↑ Archidiakonat Łęczycki [online], Genopedia [dostęp 2021-10-27] [zarchiwizowane z adresu 2021-10-27].
  15. ↑ Religie i wyznania w Koronie w XVIII wieku., (granice kościelne pozostawały w dużej części niezmienne do XVIII w.), Atlas Fontium.
  16. ↑ a b c d e Anna Dunin-Wąsowiczowa, Podziały administracji kościelnej, [w:] Województwo sandomierskie w drugiej połowie XVI wieku. Część I: Mapy, plany, Wydanie I, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1993 [dostęp 2024-10-13].. Archidiakonat kurzelowski (utworzony przed 1306) odpowiada zasięgowi trzech kasztelani zapilickich (nadpilickich) utraconych przez księstwo łęczyckie ok. 1239 r.
  17. ↑ Dariusz Kalina, Miasto i Gmina Wiślice. Dziedzictwo kulturowe., (o grodzie w Małogoszczy, s. 67–68), Wiślica 2018, s. 67–68, ISBN 978-83-65334-32-9 [zarchiwizowane z adresu 2019-09-21].
  18. ↑ Marek Słoń (red.), Ziemie polskie Korony w II poł XVI w. (Cz1: Mapy, plany) i (Cz2: Komentarz, indeksy) [online], Instytut Historii PAN, 2021 [zarchiwizowane z adresu 2024-02-28], ----- Najważniejsze pliki (archiwum web.archive.org) -- Cz1: MAPY, PLANY (177 MB) -- Cz2: KOMENTARZ, INDEKSY (47 MB).
  19. ↑ a b TERYTORIUM OD 1772 ROKU (historia regionu radomskiego) [online], Radomskie Towarzystwo Naukowe (RTN), grudzień 2012 [dostęp 2024-04-19] [zarchiwizowane z adresu 2024-04-20].
  20. ↑ Ustawa z dnia 9 kwietnia 1938 r. o zmianie granic województw: białostockiego, kieleckiego, lubelskiego, łódzkiego i warszawskiego (Dz.U. z 1938 r. nr 27, poz. 240).
  21. ↑ Władysław Pałucki (red.), Atlas historyczny Polski. Województwo sandomierskie w drugiej połowie XVI wieku. Część II. Komentarz, indeksy, Wydanie I, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1993, s. 34-35 [dostęp 2024-10-13].

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]
Krainy historyczne w środkowej Polsce
Północne
Południowe (ziemia łęczycko-sieradzka)
Regiony historyczne w Polsce
Wielkopolska
Kujawy
Ziemia łęczycko-sieradzka
Mazowsze
Podlasie
Litwa
Ruś Czarna
Polesie
  • ziemia brzeska
Małopolska
Ruś Czerwona / Grody Czerwieńskie
Spisz i Orawa
Śląsk
Ziemia kłodzka
Łużyce
Ziemia lubuska
Pomorze
Prusy
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Kasztelanie_zapilickie&oldid=74957687”