Język maryjski

марий йылме

Obszar	Rosja
Liczba mówiących	388 tys. (2010)
Pismo/alfabet	grażdanka
Klasyfikacja genetyczna
Języki uralskie Języki ugrofińskie Język maryjski
Status oficjalny
język urzędowy	Mari El
UNESCO	3 zdecydowanie zagrożony↗
Kody języka
ISO 639-2	chm
ISO 639-3	chm
IETF	chm
Glottolog	mari1278
Ethnologue	chm
GOST 7.75–97	мач 445
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata Słownik języka w Wikisłowniku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Język maryjski (nazwa własna: марий йылме), także język czeremiski – język z podgrupy wołżańskiej języków ugrofińskich.

Występowanie

Maryjski jest narodowym językiem Czeremisów (Maryjczyków), zamieszkujących na wschodzie europejskiej części Rosji. Język maryjski jest językiem urzędowym w Republice Mari El (obok rosyjskiego), ponadto jego użytkownicy zamieszkują sąsiadujące z tą republiką inne rosyjskie jednostki polityczno-administracyjne: Tatarstan, Baszkirię, Udmurcję oraz obwody: kirowski, niżnonowogrodzki, orenburski, swierdłowski i Kraj Permski.

Użytkownicy i dialekty

Dialekty maryjskie:

     górski

     północno-zachodni

     łąkowy

     wschodni

Na obszarze występowanie języka maryjskiego wyróżnia się cztery dialekty:

• dialekt górski,
• dialekt północno-zachodni, stanowiący obszar przejściowy między dialektem górskim i łąkowym,
• dialekt łąkowy,
• dialekt wschodni, stanowiący kontynuację dialektu łąkowego.

Duże różnice między dialektem górskim i łąkowym, głównie w zakresie fonetyki i słownictwa, przyczyniły się do powstania dwóch standardów literackich, rozwijających się szczególnie wyraźnie od lat dwudziestych XX wieku, po powstaniu Maryjskiego Obwodu Autonomicznego.

W 2010 roku w Rosji język maryjski był używany przez ok. 388 tys. osób, z czego ok. 23 tys. przypadało na użytkowników dialektu górskiego.

Standardy literackie

Występują w nim dwa standardy literackie: górnomaryjski (zachodniomaryjski) i wschodniomaryjski.

Historia

Historia języka maryjskiego jest słabo poświadczona. Jest on kontynuacją hipotetycznego języka praugrofińskiego. Wykształcił się przed XIII w. na terenach leżących na zachód od obszarów obecnie zamieszkanych przez Maryjczyków. Na rozwój języka wpływ miały języki tureckie i słowiańskie. Piśmiennictwo istnieje od XVIII w.

Alfabet

Alfabet języka maryjskiego (1887)

Alfabet maryjski jest oparty na rosyjskiej cyrylicy i składa się z 31 liter:

• а, б, в, г, д, е, ж, з, и, й, к, л, м, н, ҥ, о, ӧ, п, р, с, т, у, ӱ, ч, ш, ъ, ы, ь, э, ю, я.

Alfabet dialektu zachodniomaryjskiego posiada dodatkowo litery ӓ i ӹ, ale nie używa ҥ. W nowych zapożyczeniach występują ponadto pozostałe litery alfabetu rosyjskiego: ё, ф, х, ц i щ.

Twardy znak (ъ) występuje w wyrazach złożonych, żeby podtrzymać prejotowaną wymowę samogłosek е, ю i я na początku drugiego elementu złożenia, np.:

лум [lum] ‘śnieg’	еҥ [jeŋ] ‘człowiek’	лумъеҥ [lumjeŋ] ‘bałwan’
йыр [jər] ‘dokoła’	юж [juʒ] ‘powietrze’	йыръюж [jərjuʒ] ‘atmosfera’

Miękki znak (ь) jest używany po л i н, żeby wskazać miękką wymowę tych spółgłosek na końcu wyrazu lub przed innymi literami niż е, и, ю i я, np.:

кольмо	[koʎmo]	‘łopata’
шӱльӧ	[ʃyʎø]	‘owies’
тупынь	[tupəɲ]	‘odwrotny’

Ponadto twardy znak i miękki znak występują w rosyjskich zapożyczeniach, które z reguły są wymawiane jak w języku rosyjskim.

Wymowa

Samogłoski

W języku maryjskim nie występują dwugłoski ani nie ma kategorii iloczasu samogłosek.

	przednie	środkowe	tylne
wysokie	i y		u
średnie	e ø	ə	o
niskie		a

Ze względu na stopień zaokrąglenia ust samogłoski dzieli się tradycyjnie na:

• płaskie: [i], [e], [ə], [a],
• zaokrąglone: [y], [u], [ø], [o].

Nowsze badania sugerują jednak, że jedynie [i] jest płaskie, a [y] i [o] są zaokrąglone, podczas gdy pozostałe samogłoski ([u], [e], [ø], [ə], [a]) są częściowo zaokrąglone, przy czym ich stopień zaokrąglenia zmienia się pod wpływem sąsiednich głosek.

Spółgłoski

	wargowe	przednio- językowe	środkowo- językowe	tylno- językowe
zwarte	p b	t d		k ɡ
zwarto-szczelinowe			ʨ
szczelinowe	v	s z	ʃ ʒ
nosowe	m	n	ɲ	ŋ
drżące		r
boczne		l	ʎ
półsamogłoski			j

Redukcja samogłosek

Centralna samogłoska [ə] jest zredukowana w każdej sylabie. Samogłoski średnie [e], [ø] i [o] ulegają redukcji w wygłosie wyrazu, a ich wymowa przechodzi wówczas w [ə]; w pozostałych pozycjach w wyrazie nie ulegają redukcji.

Akcent

Akcent wyrazowy pada na ostatnią sylabę wyrazu zawierającą pełną (niezredukowaną) samogłoskę. Jeśli wyraz zawiera wyłącznie zredukowane samogłoski, akcent pada na pierwszą sylabę.

Gramatyka

Rzeczowniki

Deklinacja w języku maryjskim obejmuje dziewięć przypadków:

• nominativus (mianownik)
• accusativus (biernik)
• genetivus (dopełniacz)
• dativus (celownik)
• comparativus
• comitativus
• inessivus
• illativus
• lativus

Poniżej jest odmiana czterech rzeczowników: ола ‘miasto’ i ача ‘ojciec’ jako przykłady rzeczowników zakończonych samogłoską oraz пӧрт ‘dom’ i йолташ ‘przyjaciel’ jako przykłady rzeczowników zakończonych spółgłoską – ten podział jest podstawą wyróżnienia dwóch głównych typów deklinacji. Dodatkowo ача i йолташ to przykłady rzeczowników żywotnych, które w przeciwieństwie do rzeczowników nieżywotnych (jak ола i пӧрт) z reguły nie występują w trzech przypadkach lokatywnych.

nom	ола	ача	пӧрт	йолташ
acc	олам	ачам	пӧртым	йолташым
gen	олан	ачан	пӧртын	йолташын
dat	олалан	ачалан	пӧртлан	йолташлан
comp	олала	ачала	пӧртла	йолташла
com	олаге	ачаге	пӧртге	йолташге
ine	олаште	—	пӧртыштӧ	—
ill	олашке	—	пӧртышкӧ	—
lat	олаш	—	пӧртеш	—

Zaimki osobowe

W przeciwieństwie do większości rzeczowników zaimki osobowe odmieniają się tylko przez cztery przypadki. Pozostałe funkcje składniowe są wyrażane połączeniami z poimkami.

liczba pojedyncza
M.	мый ‘ja’	тый ‘ty’	тудо ‘on, ona, ono’
B.	мыйым	тыйым	тудым
D.	мыйын	тыйын	тудын
C.	мыланем	тыланет	тудлан
liczba mnoga
M.	ме ‘my’	те ‘wy’	нуно ‘oni, one’
B.	мемнам	тендам	нуным
D.	мемнан	тендан	нунын
C.	мыланна	тыланда	нунылан

Przymiotniki

Wykładnikiem stopnia wyższego przymiotników jest końcówka -рак, np.:

stopień równy		stopień wyższy
изи	mały	изирак	mniejszy
кугу	duży	кугырак	większy
мотор	piękny	моторрак	piękniejszy

Wykładnikiem stopnia najwyższego przymiotników jest przysłówek эн ‘najbardziej’, np.:

stopień równy		stopień najwyższy
изи	mały	эн изи	najmniejszy
кугу	duży	эн кугу	największy
мотор	piękny	эн мотор	najpiękniejszy

Liczebniki główne

jedności			11–19			dziesiątki		setki
1	ик	икте	11	латик	латикте	10	лу	100	шӱдӧ
2	кок	кокыт	12	латкок	латкокыт	20	коло	200	кокшӱдӧ
3	кум	кумыт	13	латкум	латкумыт	30	кумло	300	кумшӱдӧ
4	ныл	нылыт	14	латныл	латнылыт	40	нылле	400	нылшӱдӧ
5	вич	визыт	15	латвич	латвизыт	50	витле	500	вичшӱдӧ
6	куд	кудыт	16	латкуд	латкудыт	60	кудло	600	кудшӱдӧ
7	шым	шымыт	17	латшым	латшымыт	70	шымле	700	шымшӱдӧ
8	кандаш	кандаше	18	латкандаш	латкандаше	80	кандашле	800	кандашшӱдӧ
9	индеш	индеше	19	латиндеш	латиндеше	90	индешле	900	индешшӱдӧ

Liczebniki 1–9 mają po dwa warianty: krótsza forma jest używana w grupie rzeczownikowej, a dłuższa – samodzielnie. Dotyczy to również liczebników złożonych, które w miejscu jedności mają któryś z liczebników 1–9, np.:

11	латик lub латикте
22	коло кок lub коло кокыт
33	кумло кум lub кумло кумыт

Liczebniki porządkowe

Liczebniki porządkowe są tworzone na podstawie liczebników głównych przy pomocy przyrostka -ымше/ -ымшо.

jedności		11–19		dziesiątki		setki
1	икымше	11	латикымше	10	луымшо	100	шӱдымшӧ
2	кокымшо	12	латкокымшо	20	колымшо	200	кокшӱдымшӧ
3	кумшо	13	латкумшо	30	кумлымшо	300	кумшӱдымшӧ
4	нылымше	14	латнылымше	40	ныллымше	400	нылшӱдымшӧ
5	визымше	15	латвизымше	50	витлымше	500	вичшӱдымшӧ
6	кудымшо	16	латкудымшо	60	кудлымшо	600	кудшӱдымшӧ
7	шымше	17	латшымше	70	шымлымше	700	шымшӱдымшӧ
8	кандашымше	18	латкандашымше	80	кандашлымше	800	кандашшӱдымшӧ
9	индешымше	19	латиндешымше	90	индешлымше	900	индешшӱдымшӧ

Czasowniki

Czasowniki w trybie oznajmującym odmieniają się przez trzy czasy proste: teraźniejszy, przeszły 1 i przeszły 2. Dwa pozostałe tryby, wolitywny i rozkazujący, nie mają opozycji czasowych.

Bezokolicznik

Czasowniki w bezokoliczniku są zakończone na -аш, np.:

малаш	spać
кочкаш	jeść
возаш	pisać

Czas teraźniejszy

Czasowniki odmieniają się według dwóch typów koniugacji: „ам” i „ем”. Poniżej czasowniki кочкаш 'jeść' i малаш 'spać' ilustrują odmianę w czasie teraźniejszym. Formy przeczące są tworzone analitycznie i podobnie jak np. w języku fińskim składają się z posiłkowego czasownika przeczącego, odmiennego przez osoby i liczby, oraz formy tematycznej głównego czasownika.

Formy twierdzące

koniugacja „ам”		koniugacja „ем”
liczba pojedyncza
1	кочкам	1	малем
2	кочкат	2	малет
3	кочкеш	3	мала
liczba mnoga
1	кочкына	1	малена
2	кочкыда	2	маледа
3	кочкыт	3	малат

Formy przeczące

koniugacja „ам”		koniugacja „ем”
liczba pojedyncza
1	ом коч	1	ом мале
2	от коч	2	от мале
3	огеш коч	3	огеш мале
liczba mnoga
1	огына коч	1	огына мале
2	огыда коч	2	огыда мале
3	огыт коч	3	огыт мале

Czas przeszły 1

Poniżej czasowniki кочкаш 'jeść' i малаш 'spać' ilustrują odmianę w czasie przeszłym 1. Podobnie jak w czasie teraźniejszym formy przeczące w czasie przeszłym również składają się z posiłkowego czasownika przeczącego oraz formy tematycznej głównego czasownika.

Czas przeszły 1 jest używany do opisania czynności, których mówiący był świadkiem lub które wydarzyły się względnie niedawno chwili mówienia i mają jakiś związek z teraźniejszością.

Formy twierdzące

koniugacja „ам”		koniugacja „ем”
liczba pojedyncza
1	кочкым	1	малышым
2	кочкыч	2	малышыч
3	кочко	3	малыш
liczba mnoga
1	кочна	1	малышна
2	кочда	2	малышда
3	кочкыч	3	малышт

Formy przeczące

koniugacja „ам”		koniugacja „ем”
liczba pojedyncza
1	шым коч	1	шым мале
2	шыч коч	2	шыч мале
3	ыш коч	3	ыш мале
liczba mnoga
1	ышна коч	1	ышна мале
2	ышда коч	2	ышда мале
3	ышт коч	3	ышт мале

Czas przeszły 2

Poniżej czasowniki кочкаш 'jeść' i малаш 'spać' w czasie przeszłym 2. Przeczenie składa się z imiesłowu przysłówkowego (gerundium) i odpowiednich form czasownika przeczącego.

Formy twierdzące

koniugacja „ам”		koniugacja „ем”
liczba pojedyncza
1	кочкынам	1	маленам
2	кочкынат	2	маленат
3	кочкын	3	мален
liczba mnoga
1	кочкынна	1	маленна
2	кочкында	2	маленда
3	кочкыныт	3	маленыт

Formy przeczące

koniugacja „ам”		koniugacja „ем”
liczba pojedyncza
1	кочкын омыл	1	мален омыл
2	кочкын отыл	2	мален отыл
3	кочкын огыл	3	мален огыл
liczba mnoga
1	кочкын огынал	1	мален огынал
2	кочкын огыдал	2	мален огыдал
3	кочкын огытыл	3	мален огытыл

Tryb wolitywny

Poniżej czasowniki кочкаш 'jeść' i малаш 'spać' w trybie wolitywnym, którego wykładnikiem jest afiks -не-. Przeczenie składa się z odpowiednich form posiłkowego czasownika przeczącego oraz formy tematycznej głównego czasownika.

Tryb wolitywny wyraża chęć, zamiar wykonania czynności.

Formy twierdzące

koniugacja „ам”		koniugacja „ем”
liczba pojedyncza
1	кочнем	1	малынем
2	кочнет	2	малынет
3	кочнеже	3	малынеже
liczba mnoga
1	кочнена	1	малынена
2	кочнеда	2	малынеда
3	кочнешт	3	малынешт

Formy przeczące

koniugacja „ам”		koniugacja „ем”
liczba pojedyncza
1	ынем коч	1	ынем мале
2	ынет коч	2	ынет мале
3	ынеж коч	3	ынеж мале
liczba mnoga
1	ынена коч	1	ынена мале
2	ынеда коч	2	ынеда мале
3	ынешт коч	3	ынешт мале

Tryb rozkazujący

Poniżej czasowniki кочкаш 'jeść' i малаш 'spać' w trybie rozkazującym.

Formy twierdzące

koniugacja „ам”		koniugacja „ем”
liczba pojedyncza
1	—	1	—
2	коч	2	мале
3	кочшо	3	малыже
liczba mnoga
1	—	1	—
2	кочса	2	малыза
3	кочкышт	3	малышт

Formy przeczące

koniugacja „ам”		koniugacja „ем”
liczba pojedyncza
1	—	1	—
2	ит коч	2	ит мале
3	ынже коч	3	ынже мале
liczba mnoga
1	—	1	—
2	ида коч	2	ида мале
3	ынышт коч	3	ынышт мале

Słownictwo

Ogół słownictwa maryjskiego tworzą trzy warstwy leksykalne. Najstarsza warstwa to rodzime słownictwo, odziedziczone z czasów wspólnoty ugrofińskiej. Druga warstwa to dawne zapożyczenia z języków turkijskich, często w formie dostosowanej do systemu fonetycznego języka maryjskiego. Trzecia warstwa to w większości względnie niedawne zapożyczenia z języka rosyjskiego. Poniżej podano przykłady wyrazów poszczególnych grup słownictwa.

Słownictwo ugrofińskie

język maryjski		w pokrewnych językach
вӱр	krew	fiń. veri, węg. vér
ий	lód	fiń. jää, płn.lap. jiekŋa, węg. jég
йылме	język	płn.lap. njálbmi, węg. nyelv
кид	ręka	fiń. käsi, węg. kéz
кол	ryba	fiń. kala, płn.lap. guolli, węg. hal
лум	śnieg	fiń. lumi
муно	jajko	fiń. muna, płn.lap. monni, węg. mony
у	nowy	fiń. uusi, płn.lap. ođđa, węg. új
шинча	oko	fiń. silmä, węg. szem
шыже	jesień	fiń. syksy, płn.lap. čakča, węg. ősz

Zapożyczenia z języków turkijskich

język maryjski		w językach turkijskich
арня	tydzień	czuw. эрне
йот	obcy	czuw. ют
кайык	ptak	czuw. кайӑк
калык	naród	tat. халык
ола	miasto	czuw. хула
пагыт	czas	tat. вакыт
пайрем	święto	tat. бәйрәм
чевер	piękny	tat. чибәр
шагат	godzina	tat. сәгат
шӱдыр	gwiazda	czuw. ҫӑлтӑр

Zapożyczenia z języka rosyjskiego

język maryjski		w języku rosyjskim
автобус	autobus	ros. автобус
вилке	widelec	ros. вилка
географий	geografia	ros. география
идей	idea	ros. идея
минут	minuta	ros. минута
рынке	rynek	ros. рынок
саботироватлаш	sabotować	ros. саботировать
спичке	zapałka	ros. спичка
числа	liczba	ros. число
штор	zasłona	ros. штора

Zobacz też

• języki wołżańskie, języki ugrofińskie, języki fińskie
• Yrjö Jooseppi Wichmann

Bibliografia

• P. Hajdú: Narody i języki uralskie. Warszawa: 1971. Brak numerów stron w książce
• E. Kangasmaa-Minn: Mari. W: The Uralic Languages. D. Abondolo (red.). London: 1998, s. 219–248. ISBN 0-415-08198-X.
• Е.И. Коведяева: Марийский язык. W: Языки мира: Уральские языки. В.Н. Ярцева (red.). Москва: 1993, s. 148–164. ISBN 5-02-011069-8.