Irtysz
 Irtysz w okolicach Pawłodaru | |
| Kontynent | |
|---|---|
| Państwo | |
| Rzeka | |
| Długość | 4248 km |
| Powierzchnia zlewni |
1 643 000 km² |
| Średni przepływ |
2260 m³/s u ujścia do Obu |
| Źródło | |
| Miejsce | Ałtaj Mongolski |
| Współrzędne | |
| Ujście | |
| Recypient | Ob |
| Miejsce |
Chanty-Mansyjsk |
| Współrzędne | |
| Mapa | |
 Irtysz na mapie | |
Położenie na mapie Rosji  | |
Irtysz (ros. Иртыш; kaz. Ертіс, Jertys; chiń. 额尔齐斯河 É’ěrqísī Hé) – rzeka w azjatyckiej części Rosji, w północno-wschodnim Kazachstanie i w zachodnich Chinach. Lewy dopływ Obu.
Długość – 4248 km, powierzchnia zlewni – 1643 tys. km², średni przepływ u ujścia – 2830 m³/s[1]. Żeglowna na odcinku ponad 3600 km. Obfita w ryby. Wykorzystywana do nawadniania[1].
Wypływa jako Czarny Irtysz z lodowców na południowo-zachodnich zboczach Ałtaju Mongolskiego w Chinach, niedaleko granicy z Mongolią. Płynie przez Nizinę Zachodniosyberyjską nabierając charakteru rzeki nizinnej (liczne odnogi, wyspy, starorzecza). W dolnym biegu szerokość doliny wynosi 20–35 km. Uchodzi do Obu w pobliżu miasta Chanty-Mansyjsk w Rosji[1].
Dopływy: Konda, Kałżyr, Kürszym, Narynm, Buktyrma, Ülby, Uba, Kyzyłsu, Szar, Toboł, Om, Tara, Uj, Szysz, Iszym, Osza, Szagan.
Wykorzystanie w gospodarce
[edytuj | edytuj kod]Irtysz jest żeglowny na długości 3784 km, od Ust-Kamienogorska[2]. Jest wykorzystywany zarówno w ruchu towarowym (tankowce, masowce), jak i pasażerskim (m.in. regularne połączenie z Omska do Salechardu[2]). Najważniejszymi portami rzecznymi są: Ust-Kamienogorsk, Pawłodar, Semej (Kazachstan) oraz Omsk, Tobolsk, Chanty-Mansyjsk i Tara (Rosja)[3].
Na kazachskiej części Irtyszu znajdują się trzy duże elektrownie wodne: Ust-Kamienogorsk (Zbiornik Öskemen), Buktyrma i w Szulbińsk. Obok pierwszej z nich znajduje się najwyższa śluza na świecie o różnicy poziomów 42 metry[4].
Wody Irtyszu są również wykorzystywane w celach irygacyjnych. Największy radziecki projekt z tym związany zakładał odwrócenie biegu rzeki w pobliżu Tobolska, tworząc „Anty-Irtysz”, mający dostarczyć wodę do suchych rejonów Kazachstanu i Uzbekistanu[5]. Planów tych jednak nie zrealizowano. Powstał jedynie kanał Irtysz-Karaganda, dostarczający wodę do Karagandy w Kazachstanie, a od 2002 roku także do Astany.
Również w chińskiej części rzekę wykorzystuje się do nawadniania. Wybudowano na niej trzy zapory: Koktokay (可可托海), Kalasuke (喀腊塑克) oraz Projekt 635. Ta ostatnia spiętrza wodę potrzebną do zasilenia kanału Irtysz-Karamay-Urumczi. Wykorzystanie tak dużej ilości wody z Irtyszu (nawet do 1/3 przepływu) budzi sprzeciw strony kazachskiej oraz rosyjskiej, oskarżających Chiny o nadużycia[6][7].
Historia
[edytuj | edytuj kod]Rozmaite ludy mongolskie oraz tureckie zamieszkiwały brzegi Irtyszu przez stulecia. W 657 roku nad rzeką stoczona została bitwa nad Irtyszem pomiędzy wojskami dynastii Tang a zachodnim kaganatem turkuckim[8].
W XV i XVI wieku nad Obem i Irtyszem utworzony został chanat syberyjski. Początkowo jego stolica znajdowała się w Czyngi-Tura (dziś Tiumeń), później jednak została przeniesiona do leżącego nad Irtyszem Kaszłyku. Chanat został podbity przez kozaków w latach 80. XVI wieku. Po opanowaniu terytorium zaczęli oni zakładać twierdze nad rzeką. Powstał wtedy m.in. Tiumeń (1586), Tobolsk (1587) i Tara (1594)[9].
W XVII wieku nad górnym Irtyszem powstał chanat dżungarski, utworzony przez Ojratów. W ramach wojen z Dżungarami Rosjanie założyli forty w Omsku (1716), Semipałatyńsku (1718), Ust-Kamienogorsku (1720) i Pietropawłowsku (1752).
Dynastia Qing podbiła Dżungarię w górnym biegu rzeki w latach 50. XVIII wieku. Ostatecznie granicę pomiędzy państwem Qing a Imperium Rosyjskim ustalono na konwencji pekińskiej w 1860 roku[10]. Była ona bardzo zbliżona do obecnej granicy Chin z Kazachstanem i Rosją. W 1864 podpisano protokół w Czuguczaku, przesuwający granicę tak, by jezioro Zajsan znajdowało się po rosyjskiej stronie[11]. Ponowna korekta granic na korzyść Rosji nastąpiła w traktacie w Petersburgu w 1881 roku.
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c Encyklopedia Powszechna PWN. T. 2. G-M. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1974, s. 303.
- ↑ a b Irtysh River [online], russiangeography.com, 26 marca 2014 [dostęp 2017-10-31].
- ↑ World Port Source – Waterways – Irtysh River [online], World Port Source [dostęp 2017-10-31].
- ↑ Waterways World: Latest [online], waterwaysworld.com [dostęp 2017-10-31] [zarchiwizowane z adresu 2011-07-26].
- ↑ V.A. Skornyakov, I. Ye Timashev, The Possible Environmental Impact of the Anti-Irtysh and Problems of Rational Nature Management, „Soviet Geography”, 21 (10), 1980, s. 638–644, DOI: 10.1080/00385417.1980.10640361, ISSN 0038-5417 [dostęp 2017-10-31].
- ↑ Eric W. Sievers, Transboundary Jurisdiction and Watercourse Law: China, Kazakhstan, and the Irtysh [online] [zarchiwizowane z adresu 2016-07-30].
- ↑ Gulnoza Saidazimova, Kazakhstan: Environmentalists Say China Misusing Cross-Border Rivers, „EurasiaNet”, 15 lipca 2006 [dostęp 2017-10-31] [zarchiwizowane z adresu 2017-11-07].
- ↑ The Irtysh River, „WorldAtlas” [dostęp 2017-10-31] (ang.).
- ↑ James Forsyth, A History of the Peoples of Siberia: Russia’s North Asian Colony 1581-1990, Cambridge University Press, 8 września 1994, ISBN 978-0-521-47771-0 [dostęp 2017-10-31] (ang.).
- ↑ Пекинский договор (1860) – Викитека [online], ru.wikisource.org [dostęp 2017-10-31] (ros.).
- ↑ National Palace Museum, The Lost Frontier – Treaty Maps that Changed Qing’s Northwestern Boundaries_The Changing Borders [online], npm.gov.tw, 14 lutego 2010 [dostęp 2017-10-31] [zarchiwizowane z adresu 2015-03-13] (ang.).