Fajans

Waza. Delft, ok. 1680–1690. Rijksmuseum

Fajans – wyrób ceramiczny o czerepie porowatym, pokryty szkliwem bogatym w dwutlenek cyny.

W historii ceramiki artystycznej termin fajans stosuje się do dwóch różnych typów ceramiki: fajansu właściwego oraz fajansu delikatnego. Fajans właściwy, o nieprzezroczystym (matowym), kryjącym szliwie ołowiowo–cynowym po raz pierwszy pojawił się w IX. wiecznym Iraku, gdzie arabscy ceramicy próbowali uzyskać białe tło dla dekoracji barwnej podobne do chińskiej porcelany. Ten rodzaj ceramiki rozprzestrzenił się po całym świecie islamu, zaś do Europy dotarł za pośrednictwem tzw. ceramiki hiszpańsko–mauretańskiej, tworzonej przez Arabów zamieszkujących Półwysep Iberyjski (zobacz Al-Andalus). Do Włoch naczynia z Hiszpanii docierały przez wyspę Majorkę i prawdopodobnie to od jej nazwy Włosi nazwali je majoliką, przy czym począwszy od XIV wieku zaczęli oni rozwijać produkcję własnej ceramiki tego typu. Jednym z największych ośrodków jej produkcji była Faenza, stąd w importującej włoską majolikę Francji zaczęto nazywać ją fajansem. Pod koniec XVI wieku wytwórnie fajansu zaczęły powstawać we Francji i Niderlandach, zaś w XVII wieku najważniejszym ośrodkiem jego produkcji stało się Delft w Holandii (zob. Fajanse z Delftu). W Polsce fajans zaczęto produkować w XVII wieku w Gdańsku, co wynikało z jego bliskich kontaktów z Holandią. W następnym stuleciu w Rzeczypospolitej zaczęły powstawać kolejne manufaktury (farfurnie) fajansu.

Półmisek z fajansu delikatnego Josiaha Wedgwooda pochodzący z serwisu wykonanego dla Katarzyny II, 1773–1774. Birmingham Museum of Art

Fajans delikatny (zwany też angielskim lub cienkościennym) (ang. creamware; fr. faïence fine), wyrabiany jest z glinek jaśniejszych, kaolinitowych, z dodatkiem kredy, marmuru, skaleni i innych, oraz pokrywany przezroczystym szkliwem ołowiowym. Powstał w Anglii w połowie XVIII wieku, po czym został udoskonalony przez Josiaha Wedgwooda. Fajans delikatny szybko podbił Europę, pokonując konkurencję w postaci znacznie droższej porcelany. W Polsce produkowały go m.in. manufaktura w Ćmielowie, Fabryka fajansu w Kole, Manufaktura majoliki w Nieborowie i szereg zakładów powstałych we Włocławku (zob. Fajans włocławski). Wyroby fajansowe nie są spieczone i stają się nieprzesiąkliwe tylko dzięki zastosowaniu szkliwa. Ich temperatura wypału nie przekracza 1000 do 1280 ℃, jest zatem niższa niż w przypadku kamionki czy porcelany.

Fajansem nazywa się również znany Starożytnym Egipcjanom materiał, który pod względem składu miał więcej wspólnego ze szkłem, niż z ceramiką. Poza podobnymi czasem kolorami powstałych z niego wyrobów nie ma on nic wspólnego z ceramicznym fajansem.

• 
  Misa malowana na niebiesko na nieprzezroczystej białej glazurze cynowej. Irak, IX–X w. Khalili Collection of Islamic Art
• 
  Misa z monogramem IHS używanym na oznaczenie zwrotu Iesus Hominum Salvator - Jezus Zbawcą Ludzkości, kojarzonym z Bernardynem ze Sieny. Prawdopodobnie Manises, ok. 1450. J. Paul Getty Museum
• 
  Talerz ze sceną Bitwy w wąwozie Roncevaux wykonaną przez Francesco Xanto Avelliego. Urbino, 1532. National Gallery of Art
• 
  Para dzbanów w stylu Ludwika XIV. Nevers, ok. 1680. Metropolitan Museum of Art
• 
  Wazon z dekoracją w stylu chinoiserie z Królewskiej Fabryki Farfurowej w Belwederze. Muzeum Narodowe w Warszawie

Bibliografia

• Paul Greenhalgh: Ceramic. Art and Civilisation. Bloomsbury, 2020. ISBN 978-1-4742-3970-7.
• Maria Starzewska, Maria Jeżewska: Polski Fajans. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo, 1978.
• Agnieszka Gubernat, Magdalena Zarzecka-Napierała: Zarys historii ceramiki. Kraków: Wydawnictwa AGH, 2022. ISBN 978-83-66727-82-3.