Diaspora polska
Diaspora polska – pojęcie obejmujące wszystkich Polaków, osoby polskiego pochodzenia i wywodzące swoje korzenie z Polski, żyjących poza granicami Polski[1].
Zdecydowana większość Polonii i Polaków za granicą to obywatele innych państw oraz z państwami tymi wiąże ich poczucie obywatelskiej lojalności[2].
Istnieje wiele typologii określających strukturę Polonii i Polaków za granicą. Najistotniejszymi kryteriami jej podziału na kategorie są: rodzaj więzi łączącej członków grupy z Polską, poziom znajomości języka polskiego, potencjał mobilizacyjny w krajach zamieszkania, poziom samoidentyfikacji z Polską, jej dziedzictwem kulturowym i aktualnymi interesami, a w konsekwencji również rodzaj i poziom angażowania się we współpracę z Polską[3].
Kategorie
[edytuj | edytuj kod]Ze względu na nieostrości i umowności kryteriów związanych z pojęciami narodowości, mniejszości narodowej, diaspory, w „Rządowym programie współpracy z Polonią i Polakami za granicą w latach 2015–2020” przyjęto następujące rozumienie pojęć dotyczących Polaków i osób polskiego pochodzenia zamieszkałych za granicą[3]:
Polskie mniejszości narodowe
[edytuj | edytuj kod]Zamieszkiwanie poza Polską członków mniejszości polskich nie jest rezultatem ich indywidualnego wyboru, lecz wydarzeń historycznych, które zmieniły przynależność państwową „małych ojczyzn”. Znacząca część tych wspólnot jest duchowo związana z Polską, jednak odcięcie przez dekady od kraju przodków skutkuje na ogół spadkiem znajomości języka polskiego. Niektóre mniejszości polskie doświadczają niechętnego podejścia ze strony władz państwa zamieszkania, czego skutkiem mogą być trudności w osiąganiu wysokiego statusu społecznego[3].
Polonia
[edytuj | edytuj kod]Jest to zbiorowość osób urodzonych poza Polską, których przodkowie opuścili Polskę. Osoby należące do Polonii związki z tradycją i kulturą narodową zachowują w drugim pokoleniu, a zazwyczaj i dalszych. Traktują one więzi z Polską jako część historii rodzinnej, a więc i swojej własnej. Członkowie społeczności polonijnych często nie znają Polski z autopsji bądź jedynie sporadycznie ją odwiedzali. Znajomość języka polskiego bądź zanikła, bądź (zazwyczaj) jest ograniczona. Poziom identyfikowania się z polskimi sprawami jest zróżnicowany – od często spotykanego pewnego dystansu, po zachowania afirmatywne[3].
Emigracja z okresu II wojny światowej i dekad późniejszych
[edytuj | edytuj kod]Społeczność emigrantów wyjeżdżała z Polski w różnych okresach i z rozmaitych powodów: politycznych, ekonomicznych, narodowościowych. Zjawisko to trwało z różnym natężeniem od II wojny światowej do lat 90. XX wieku. Emigranci są zwykle silnie związani z Polską więzami rodzinnymi i obywatelskimi, ojczystym językiem polskim i patriotyzmem[3].
Migranci po akcesji 2004 r. korzystający ze swobody przepływu osób w Unii Europejskiej
[edytuj | edytuj kod]Migranci w państwach UE to obywatele polscy, którzy niedawno opuścili kraj, zwykle w poszukiwaniu pracy bądź ze względu na podjęcie studiów. Utożsamiają się z Polską i często ją odwiedzają, a język polski jest ich językiem podstawowym[3].
Inne społeczności
[edytuj | edytuj kod]Inne polskie społeczności, które trudno byłoby zakwalifikować do powyższych kategorii to np. potomkowie powstańców, więźniów politycznych, osób represjonowanych, zesłanych w XIX wieku bądź deportowanych przez reżim stalinowski ze względu na ich narodową tożsamość, najczęściej na tereny dawnej azjatyckiej części imperium rosyjskiego, lub później – ZSRR (Syberia, Kazachstan, Uzbekistan, czy Turkmenistan), jak również potomkowie Polaków, którzy wyjeżdżali za chlebem także na wschód[1].
Liczebność
[edytuj | edytuj kod]Liczebność Polonii i Polaków za granicą jest różnie oceniana. Wynika to ze stosowania różnych kryteriów, takich jak urodzenie w Polsce, pochodzenie wieloetniczne, znajomość języka polskiego, czy deklarowana świadomość pochodzenia. W niektórych państwach prowadzone są spisy ludności, w innych przeprowadzane tylko ogólne szacunki, co także zmniejsza porównywalność danych. W 2015 roku oceniano, że poza Polską żyje 18–20 milionów Polaków i osób polskiego pochodzenia. Jedna trzecia z tej grupy to Polacy urodzeni i ukształtowani w Polsce, reszta to osoby polskiego pochodzenia o różnym stopniu więzi z polskością. Polonia i Polacy za granicą plasują się na szóstym miejscu w świecie pod względem liczebności w stosunku do ludności kraju ojczystego[4].
Rozmieszczenie
[edytuj | edytuj kod]W XIX i XX wieku kierunki emigracji z Polski były stosunkowo stabilne. Liczna Polonia w Stanach Zjednoczonych związana jest z tym krajem na ogół od kilku pokoleń. Również państwa Europy Zachodniej otwierały się na emigrantów z Polski. Ustabilizowane są polskie wspólnoty w Ameryce Południowej (Brazylia, Argentyna) oraz w RPA. Większą dynamikę wzrostu notowała w ostatnim półwieczu Polonia w Kanadzie i w Australii, do czego przyczyniała się otwarta polityka imigracyjna tych państw w II połowie XX wieku[5].
Liczebność społeczności polskich na Wschodzie spada natomiast, w wyniku oddziaływania czynników demograficznych, procesów asymilacji i wyjazdów za granicę[5].
Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej zdynamizowało proces migracji. Poza Polską przebywa ponad 2 mln osób, które opuściły ją w ostatnim dziesięcioleciu. Korzystają one ze swobody przepływu osób w ramach europejskich rynków pracy, przemieszczając się między poszczególnymi państwami członkowskimi. Niewielka ich część przewiduje powrót do Polski w bliższej perspektywie[5].
Największa liczba przedstawicieli Polonii żyje w Stanach Zjednoczonych, gdzie w sondażu przeprowadzonym w 2012 r. polskie pochodzenie zadeklarowało 9,66 mln osób. W Kanadzie mieszka ich ok. 1 mln, w Brazylii – 1500 tys. (spotyka się wyższe szacunki), w Argentynie 120 tys., Australii – 170 tys., natomiast w Republice Południowej Afryki – 30 tys.[5]
W Europie Zachodniej liczbę Polaków i osób polskiego pochodzenia lub wywodzących się z Polski szacuje się na ok. 4,2 mln osób[5]. Z tej liczby ok. 1,5 mln osób mieszka w Niemczech, 800 tys. we Francji, 200 tys. w Holandii, 100 tys. w Belgii, a 85 tys. w Austrii[5]. Liczebność polskiej diaspory we Włoszech szacowana jest na 150 tys., w Hiszpanii na 85 tys., a w Grecji na 10 tys. W Wielkiej Brytanii mieszka 800 tys. Polaków, w Irlandii 150 tys., natomiast w Islandii 11 tys.[5] W Szwecji liczebność środowiska polonijnego szacuje się na 110 tys., w Norwegii na 110 tys., a w Danii na 60 tys.[5] W Czechach mieszka 120 tys. Polaków i osób polskiego pochodzenia. Kilkutysięczne skupiska występują także w Rumunii, na Węgrzech i na Słowacji. We Francji dominuje „stara” Polonia, natomiast w państwach anglosaskich i skandynawskich – migranci ostatniego dziesięciolecia[5].
Około miliona osób polskiego pochodzenia żyje w przestrzeni postradzieckiej, chociaż i w tym wypadku spotyka się wyższe szacunki. Według spisów przeprowadzonych w ostatnich latach liczba Polaków na Litwie wynosi 200 tys., a na Białorusi 295 tys. osób. Ta ostatnia liczba może być zaniżona, bowiem część osób mogła nie ujawnić narodowości polskiej. Na Ukrainie wg ostatniego spisu mieszka 144 tys. osób polskiej narodowości; również i ta wartość może być znacznie zaniżona. W Kazachstanie mieszka 34 tys. Polaków, na Łotwie – 46 tys., natomiast w Rosji – 47 tys.[5]
Grupy geograficzno-funkcjonalne Polonii i Polaków za granicą
[edytuj | edytuj kod]Litwa
[edytuj | edytuj kod]Państwo członkowskie UE o bardzo licznej mniejszości polskiej, dysponującej siecią szkół publicznych prowadzących nauczanie w języku polskim. Od zawarcia traktatu dwustronnego w 1994 r. mamy do czynienia z brakiem postępu, a w niektórych dziedzinach regresem, w respektowaniu przez stronę litewską praw osób należących do mniejszości polskiej, co wyraża się m.in. pogłębiającymi się dysproporcjami w finansowaniu szkolnictwa litewsko- i polskojęzycznego, wprowadzeniem niekorzystnych dla młodzieży polskich szkół zmian w odniesieniu do egzaminu maturalnego, cofnięciem prawa do używania dwujęzycznych tablic topograficznych, brakiem satysfakcjonujących działań w kwestii prywatyzacji ziemi na terenach zwarcie zamieszkanych przez mniejszość polską, a od 2010 r. również brakiem ustawy o mniejszościach narodowych. Nie zrealizowano zawartej w traktacie dwustronnym deklaracji o przyznaniu prawa do pisowni w dokumentach nazwisk w języku ojczystym[6].
Białoruś
[edytuj | edytuj kod]Jedyne państwo europejskie pozostające poza strukturami Rady Europy, z bardzo liczną mniejszością polską. Działalność kulturalno-oświatowa mniejszości, jako oddolna inicjatywa obywatelska, jest systemowo ograniczana przez władze i napotyka na liczne utrudnienia administracyjne. Sytuacja nielicznych szkół publicznych z polskim językiem wykładowym pogarsza się. Białoruś sprzeciwia się realizacji na jej terytorium ustawy o Karcie Polaka[6].
Ukraina
[edytuj | edytuj kod]Państwo zamieszkałe przez znaczną mniejszość polską. Prawa Polaków i osób polskiego pochodzenia są generalnie przestrzegane. W kraju istnieje duże zainteresowanie nauką języka polskiego. Warunki społeczno-ekonomiczne Polaków, tak jak całego społeczeństwa ukraińskiego, są trudne[6].
Czechy, Łotwa, Rumunia, Słowacja, Węgry, Mołdawia
[edytuj | edytuj kod]Państwa zamieszkiwane przez mniejszości polskie. Prawa osób pochodzenia polskiego są generalnie przestrzegane[6].
Wielka Brytania, Niemcy, Holandia, Irlandia, Austria, Francja, Norwegia, Szwecja, Włochy, Belgia, Dania, Islandia, Hiszpania, Szwajcaria
[edytuj | edytuj kod]Są to najważniejsze kraje UE/EFTA z liczną Polonią i migracją poakcesyjną[6].
USA, Kanada, Australia, Nowa Zelandia
[edytuj | edytuj kod]Państwa zamieszkania bardzo licznej lub licznej Polonii, wśród której znaczna część nie zna języka polskiego[6].
Pozostałe państwa europejskie
[edytuj | edytuj kod]Są to państwa zamieszkiwania mniej licznej Polonii, o zróżnicowanych warunkach funkcjonowania[6].
Rosja oraz kraje Kaukazu i Azji Centralnej
[edytuj | edytuj kod]Państwa w których zamieszkują znaczące środowiska polskie. W niektórych krajach ma miejsce dyskryminacyjne traktowanie grup narodowych i/lub ograniczanie swobody działania organizacji społecznych, w tym polonijnych[6].
Brazylia, Argentyna
[edytuj | edytuj kod]Państwa o bardzo licznej lub licznej Polonii, która w dużej mierze utraciła znajomość języka polskiego[6].
Pozostałe państwa
[edytuj | edytuj kod]Państwa zamieszkane przez nieliczną Polonię o bardzo zróżnicowanych warunkach funkcjonowania i genezie. Czynnikiem ograniczającym dostęp do kultury polskiej i nauki języka polskiego jest tu rozproszenie społeczności polonijnych[6].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b Definicje, pojęcia dotyczące spraw polonijnych [online], Ministerstwo Spraw Zagranicznych [dostęp 2016-12-11] .
- ↑ Rządowy program współpracy z Polonią i Polakami za granicą w latach 2015–2020 [online], Ministerstwo Spraw Zagranicznych, 2015, s. 8 [dostęp 2019-03-27] [zarchiwizowane z adresu 2019-03-28] .
- ↑ a b c d e f Rządowy program współpracy z Polonią i Polakami za granicą w latach 2015–2020 [online], Ministerstwo Spraw Zagranicznych, 2015, s. 2–3 [dostęp 2016-12-13] [zarchiwizowane z adresu 2019-03-28] .
- ↑ Rządowy program współpracy z Polonią i Polakami za granicą w latach 2015–2020 [online], Ministerstwo Spraw Zagranicznych, 2015, s. 3–4 [dostęp 2017-11-05] [zarchiwizowane z adresu 2019-03-28] .
- ↑ a b c d e f g h i j Definicje, pojęcia dotyczące spraw polonijnych [online], Ministerstwo Spraw Zagranicznych, s. 4 [dostęp 2016-12-11] .
- ↑ a b c d e f g h i j Rządowy program współpracy z Polonią i Polakami za granicą w latach 2015–2020 [online], Ministerstwo Spraw Zagranicznych, 2015, s. 12–14 [dostęp 2019-03-27] [zarchiwizowane z adresu 2019-03-28] .