Dąb omszony

Dąb omszony
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	różopodobne
Rząd	bukowce
Rodzina	bukowate
Rodzaj	dąb
Gatunek	dąb omszony
	Nazwa systematyczna
	Quercus pubescens Willd.; Berlin.Baumz.279 1796
Synonimy
	Q. lanuginosa Thuill.;
	Q. lanuginosa Thuill.;
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; najmniejszej troski
	Zasięg
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Dąb omszony (Quercus pubescens Willd.) – gatunek drzewa lub krzewu należący do rodziny bukowatych (Fagaceae Dumort.). Jest drzewem ciepłolubnym, występuje w zachodniej i południowej Europie, a także w Azji Mniejszej. Pospolity gatunek w obszarze śródziemnomorskim. W Polsce występuje na izolowanym stanowisku w rezerwacie Bielinek nad dolną Odrą, daleko na północ od północnej granicy zwartego zasięgu.

Morfologia

Dęby omszone w rezerwacie Bielinek nad Odrą

Pokrój: Drzewo osiągające do 25 m wysokości, albo duży krzew mający wiele pni. Korona jest nieregularna, nisko osadzona.
Pień: Kora pnia i gałęzi jest szarobrązowa do czarnobrązowej, podzielona na kanciaste płytki.
Pędy: Młode gałązki i pączki owłosione gwiazdkowatymi włoskami.
Liście: Ustawione skrętolegle, długości 6–12 cm, ogonek długości 1,2–1,5 cm. Od spodu są obficie, szaro owłosione, z wiekiem nieco łysieją. Blaszka liściowa owalna o nieregularnych, zatokowych wcięciach.
Kwiaty: Kwiaty męskie zebrane w długie, zwisające kotki, żeńskie siedzące, osadzone na krótkich szypułkach w grupach po 2–5. Kwitnie w kwietniu i w maju.
Owoce: Żołędzie krótkoszypułkowe, błyszczące, jasnobrązowe. Dojrzałe mają owalny kształt, miseczki złożone ze ściśle przylegających łusek i puszysto owłosione. Są mniejsze, niż u dębu szypułkowego.

Ekologia

Rośnie na śródziemnomorskich wybrzeżach i zboczach gór przeważnie do 800 m n.p.m., czasem do 1500 m n.p.m. Rośnie często na glebach wapiennych i łatwo znosi suszę. Tworzy czyste jednogatunkowe dąbrowy lub lasy mieszane z dębem bezszypułkowym, dębem burgundzkim, grabem pospolitym, klonem polnym i bzem czarnym.

W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla O. Quercetalia pubescenti-petraeae, Ass. Quercetum pubescenti-petraeae^[4].

Zmienność

Gatunek bardzo zmienny, o złożonej historii migracji i izolacji różnych populacji, krzyżujący się z licznymi innymi gatunkami dębów. W efekcie występuje w obrębie jego zasięgu wiele eko- i morfotypów, których część wyróżniana jest w randze odrębnych gatunków lub podgatunków ujmowanych w ramach Quercus pubescens sensu lato. Status odrębnych gatunków ma: Quercus ichnusae Mossa, Bacch. & Brullo (endemit Sardynii), Quercus congesta C.Presl (Półwysep Apeniński, Sardynia i Sycylia), Quercus dalechampii Ten., poza tym czasem wyróżniane są też: Quercus virgiliana (Ten.) Ten. (południowe Bałkany i Włochy) i Quercus brachyphylla Kotschy (południowa Grecja i zachodnia Turcja). Kryteria morfologiczne, na podstawie których gatunki są wyróżniane, wymagają stosowania rygorystycznych metod statystycznych. Analizy molekularne DNA nie wskazują na istnienie istotnych różnic genetycznych między tymi taksonami^[5].

W obrębie gatunku akceptowany jest podział na trzy podgatunki^[6]:

Quercus pubescens subsp. pubescens – podgatunek nominatywny – rośnie w całym zasięgu gatunku
Quercus pubescens subsp. crispata (Steven) Greuter & Burdet – występuje na Półwyspie Bałkańskim, Krymie i w Turcji
Quercus pubescens subsp. subpyrenaica (Villar) Rivas Mart. & C.Saenz – występuje w Pirenejach

Dąb omszony tworzy mieszańce z dębem szypułkowym Quercus robur i d. bezszypułkowym Q. petraea^[7], także z dębem portugalskim Q. faginea węgierskim Q. frainetto i Q. pyrenaica^[5].

Zagrożenia i ochrona

W Polsce gatunek występuje na jedynym stanowisku podlegającym ochronie w formie rezerwatu przyrody Bielinek (województwo zachodniopomorskie). Status gatunku w tej lokalizacji jest różnie określany. Oddalenie od zasięgu sprawia, że populacja uznawana bywa za antropogeniczną (gatunkowi nadawano status antropofita cysterskiego). Z drugiej strony za naturalnością przemawia obecność w Bielinku szeregu gatunków kserotermicznych oddalonych od swych zwartych zasięgów, skłaniających do uznania obiektu za ostoję reliktowej flory kserotermicznej^[8].

Informacje o stopniu zagrożenia na podstawie:

Polskiej czerwonej księgi roślin^[8] – gatunek zagrożony (kategoria zagrożenia EN).
Czerwonej listy roślin i grzybów Polski (2006)^[9] – gatunek wymierający, krytycznie zagrożony (kategoria zagrożenia E); 2016: EN (zagrożony)^[10].

Zastosowanie

Drewno twarde, trwałe, lecz trudne w obróbce. Dawniej wykorzystywane na podkłady kolejowe.
Ze względu na pozbawione taniny żołędzie, ceniony był w sztuce kulinarnej jako nadający się do spożycia na surowo^[11].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-01-05] (ang.).
↑ Quercus pubescens, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
↑ ^a ^b S.S. Pasta S.S., D. deD. Rigo D. deD., G.G. Caudullo G.G., Quercus pubescens, [w:] San-Miguel-S.M. Ayanz i inni red., European Atlas of Forest Tree Species, Luxembourg 2016, s. 156-157 [dostęp 2023-04-23] .
↑ World Checklist of Selected Plant Families [dostęp 2013-12-11].
↑ Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
↑ ^a ^b K. Zarzycki, R. Kaźmierczakowa: Polska Czerwona Księga Roślin. Kraków: IB PAN, 2001. 83-89648-38-5.
↑ Zbigniew Mirek, Kazimierz Zarzycki: Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Kraków: IB PAN, 2006, s. 102. ISBN 83-89648-38-5.
↑ Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.
↑ Łukasz Łuczaj: Dzikie rośliny jadalne Polski. Krosno: Chemigrafia, 2004, s. 58-60. ISBN 83-904633-6-9.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-01-05] (ang.).

[iucn-3] Quercus pubescens, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).

[4] Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.

[pasta-5] S.S. Pasta S.S., D. deD. Rigo D. deD., G.G. Caudullo G.G., Quercus pubescens, [w:] San-Miguel-S.M. Ayanz i inni red., European Atlas of Forest Tree Species, Luxembourg 2016, s. 156-157 [dostęp 2023-04-23] .

[6] World Checklist of Selected Plant Families [dostęp 2013-12-11].

[7] Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.

[pckr-8] K. Zarzycki, R. Kaźmierczakowa: Polska Czerwona Księga Roślin. Kraków: IB PAN, 2001. 83-89648-38-5.

[9] Zbigniew Mirek, Kazimierz Zarzycki: Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Kraków: IB PAN, 2006, s. 102. ISBN 83-89648-38-5.

[10] Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.

[luczaj-11] Łukasz Łuczaj: Dzikie rośliny jadalne Polski. Krosno: Chemigrafia, 2004, s. 58-60. ISBN 83-904633-6-9.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]