Przejdź do zawartości

Ampère (1909)

To jest dobry artykuł
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Zobacz też: inne okręty o tej nazwie.
Ampère (Q68)
Ilustracja
Siostrzany „Fresnel” w maju 1915 roku
Klasa

okręt podwodny

Typ

Pluviôse

Historia
Stocznia

Arsenal de Toulon(inne języki), Tulon

Położenie stępki

22 listopada 1906

Wodowanie

30 października 1909

 Marine nationale
Wejście do służby

1 listopada 1910

Wycofanie ze służby

12 listopada 1919

Los okrętu

sprzedany w 1922, złomowany

Dane taktyczno-techniczne
Wyporność
• na powierzchni
• w zanurzeniu


404 tony
553 tony

Długość

51,12 metra

Szerokość

4,955 metra

Zanurzenie

3,045 metra

Zanurzenie testowe

40 metrów

Rodzaj kadłuba

dwukadłubowy

Materiał kadłuba

stal

Napęd
2 maszyny parowe potrójnego rozprężania
2 kotły, łączna moc 700 KM
2 silniki elektryczne o łącznej mocy 450 KM
2 śruby
Prędkość
• na powierzchni
• w zanurzeniu


12 węzłów
8 węzłów

Zasięg

powierzchnia: 1500 Mm przy prędkości 9 węzłów
zanurzenie: 50 Mm przy prędkości 5 węzłów

Uzbrojenie
6 torped
Wyrzutnie torpedowe

6 × 450 mm (zewnętrzne)

Załoga

25

Ampère (Q68) – francuski oceaniczny okręt podwodny z okresu I wojny światowej, jedna z 18 zbudowanych jednostek typu Pluviôse. Okręt wypierał 404 tony w położeniu nawodnym i 553 tony pod wodą, a jego główną bronią było sześć torped kalibru 450 mm wystrzeliwanych z sześciu wyrzutni zewnętrznych. Napędzana maszynami parowymi jednostka rozwijała na powierzchni prędkość 12 węzłów, osiągając zasięg 1500 Mm przy prędkości 9 węzłów.

„Ampère” został zwodowany 30 października 1909 roku w stoczni Arsenal de Toulon(inne języki) w Tulonie, a do służby w Marine nationale wcielono go 1 listopada 1910 roku. Okręt służył na Morzu Śródziemnym i Atlantyku, aktywnie uczestnicząc w działaniach wojennych. W marcu 1916 roku „Ampère” zatopił austro-węgierski statek szpitalny „Electra”. Jednostka została skreślona z listy floty 12 listopada 1919 roku, po czym w 1922 roku sprzedana i następnie złomowana.

Projekt i budowa

[edytuj | edytuj kod]

W przyjętym 9 grudnia 1900 roku przez Parlament Francji „Prawie o flocie” znalazł się zapis o budowie 26, a po późniejszych zmianach aż 44 okrętów podwodnych[1]. W 1901 roku zamówiono 20 niewielkich jednostek typu Naïade, jednak były to okręty o niewielkiej wartości bojowej[2]. Kolejny typ okrętów zbudowanych w ramach programu – Sirène – zaprojektował inż. Maxime Laubeuf, ulepszając swój pierwszy udany projekt („Narval”)[2]. Pojawienie się możliwych do zamontowania na okrętach podwodnych silników wysokoprężnych zaowocowało skonstruowaniem przez Laubeufa jednostek typu Aigrette[3]. Ministerstwo Floty popierało wysiłki konstruktorów, dążąc do wcielenia do Marine nationale jak największej liczby pełnomorskich i silnie uzbrojonych jednostek[4]. Efektem tego było powstanie sześciu okrętów typu Émeraude (konstrukcji inż. Gabriela Maugasa(inne języki)) oraz dwóch typu Circé (projektu Laubeufa)[4].

Dalszą rozbudowę sił podwodnych hamowała jednak dostępność silników wysokoprężnych, które Francja musiała zamawiać u swojego głównego wroga na kontynencie europejskim – w Niemczech[4][a]. Aby uniezależnić się od dostaw niemieckich jednostek napędowych, Minister Floty wydał Laubeufowi polecenie zaprojektowania ulepszonych w stosunku do typu Circé okrętów, jednak napędzanych na powierzchni sprawdzonymi i dostępnymi silnikami parowymi[5]. Rozwiązanie to traktowano jako tymczasowe – jednostki miały zostać przebudowane na spalinowe, gdy tylko francuski przemysł dostarczy wystarczającą liczbę niezawodnych silników Diesla[5]. Okręty podwodne z napędem parowym, oprócz zalet takich jak duża prędkość nawodna i niezawodność, miały wiele wad: zwiększoną wyporność spowodowaną masą i wielkością siłowni, znacznie mniejszy zasięg oraz długi czas zanurzania, spowodowany koniecznością zatrzymania maszyn i kotłów[5]. Zamówiono jednak aż 18 okrętów nowego rodzaju, nazwanego od prototypowej jednostki typem Pluviôse, co stanowiło najliczniejszą we francuskiej flocie podwodnej serię do czasu zbudowania w okresie międzywojennym 31 okrętów typu Redoutable[6].

„Ampère” został zamówiony 24 sierpnia 1905 roku w Arsenale w Tulonie(inne języki) wraz z dwiema siostrzanymi jednostkami zbudowanymi w tej stoczni[7][8]. Stępkę okrętu położono 22 listopada 1906 roku[8], zaś zwodowana została 30 października 1909 roku[9][10]. Uroczystość wodowania odbyła się bez udziału publiczności, w obecności wadm. Jauréguiberry’ego(inne języki)[11]. Okręt otrzymał nazwę na cześć wybitnego francuskiego naukowca z przełomu XVIII i XIX wieku – André’a Ampère’a[7]. W listopadzie 1909 roku służący w Cherbourgu na pancerniku „Jauréguiberry” kpt. mar. (fr. lieutenant de vaisseau) P.-A. Benet otrzymał rozkaz udania się do Tulonu w celu nadzorowania prac wykończeniowych na „Ampère”[12].

Dane taktyczno-techniczne

[edytuj | edytuj kod]

Charakterystyka ogólna

[edytuj | edytuj kod]

„Ampère” był średniej wielkości oceanicznym okrętem podwodnym o konstrukcji dwukadłubowej[9][13]. Długość całkowita wynosiła 51,12 metra (50,75 metra między pionami i 50,04 metra na wodnicy), szerokość 4,955 metra, zaś średnie zanurzenie 3,045 metra (na rufie 3,153 metra)[9][14]. Wykonany ze stali o wytrzymałości 50 kG/cm² kadłub sztywny miał 43,781 metra długości i 3,8 metra szerokości, ukształtowany z pasów o grubości od 12 do 16 mm[14]. Wysokość (od stępki do szczytu kiosku) wynosiła 5,782 metra; luk wejścia do kiosku znajdował się 2,55 metra nad wodnicą[15][16]. Powierzchnia przekroju wodnicowego przy wyporności normalnej wynosiła 453 m²[17].

Kadłub lekki otaczał na całej długości kadłub sztywny, z wyjątkiem śródokręcia, gdzie nie obejmował jego dolnej części wraz ze stępką[17]. Między kadłubem sztywnym a lekkim znajdowały się zbiorniki balastowe, po osiem na każdą burtę[7][18]. Napełnianie zbiorników odbywało się poprzez zawory denne, a za usuwanie powietrza podczas napełniania odpowiadały zawory odpowietrzające o średnicy 100 mm (po jednym na zbiornik)[18]. Czas napełniania wszystkich zbiorników wynosił 4 minuty, a mogły one pomieścić 149 ton wody (wraz ze zbiornikami wyrównawczymi)[19]. Osuszanie zbiorników odbywało się za pomocą dwóch elektrycznych pomp odśrodkowych Maginot o wydajności 150 m³/h; w przedziale dziobowym znajdowały się też dwie butle ze sprężonym powietrzem o pojemności 17 i 35 litrów[18]. Umieszczony w stępce balast awaryjny miał masę czterech ton[18]. Okręt miał dwa zbiorniki wody słodkiej, trzy zbiorniki wyrównawcze i zbiornik zastępczy (montowany na dziobie zamiast torpedy)[20].

Wnętrze okrętu podzielone było na sześć pomieszczeń: I – przedział dziobowy, mieszczący kubryk marynarzy[b]; II – przedział baterii akumulatorów; III – przedział centralny, podzielony wzdłużną grodzią na dwie części, mieszczące mesę oficerską (po lewej) i główne stanowisko dowodzenia (po prawej); IV – przedział maszynowni, mieszczący kotły, maszynę parową, zbiornik paliwa i toaletę; V – przedział silników elektrycznych i sprężarek i VI – przedział rufowy, mieszczący kubryk podoficerski[14]. Pomieszczenie oficerskie wyposażone było w dwie koje, dwie szafy, dwie umywalki, płytę elektryczną i stół; w dziobowym kubryku znajdowało się osiem odchylanych koi, sześć hamaków, dwie umywalki i rozkładany stół, zaś w kubryku rufowym zamontowano cztery odchylane koje, umywalkę i rozkładany stół[23]. Do wnętrza kadłuba jednostki prowadziły cztery luki: jeden w przedziale baterii akumulatorów, jeden w dziobowej części przedziału maszynowni, luk komina i luk roboczy[15].

Wyporność w położeniu nawodnym wynosiła 404 tony, a w zanurzeniu 553 tony[15][c]. Zapas pływalności wynosił 27%[15].

Sterowanie odbywało się za pomocą trzech rufowych sterów kierunku (głównego, górnego[d] i dolnego) o łącznej powierzchni 6,2169 m² oraz trzech par sterów zanurzenia (dziobowych, śródokręcia i rufowych) o powierzchni odpowiednio 5,199 m², 6,5182 m² i 5,5644 m²[15]. Stery głębokości poruszane były ręcznie lub z wykorzystaniem napędu elektrycznego[18]. Dopuszczalna głębokość zanurzenia wynosiła 40 metrów[24], zaś czas wykonania manewru zanurzenia 4,5–5 minut[25].

Załoga okrętu składała się z 2 oficerów oraz 23 podoficerów i marynarzy[26][e].

Urządzenia napędowe

[edytuj | edytuj kod]

Okręt napędzany był na powierzchni przez dwie trzycylindrowe nawrotne maszyny parowe potrójnego rozprężania z wymuszonym smarowaniem, produkcji zakładów w Saint-Denis[18]. Średnica cylindra wysokiego ciśnienia wynosiła 225 mm, cylindra średniego ciśnienia – 340 mm, zaś cylindra niskiego ciśnienia 550 mm; skok tłoka wynosił 270 mm[18]. Łączna maksymalna moc maszyn wynosiła 700 KM przy 400 obr./min i ciśnieniu roboczym pary 15,5 kG/cm²[18]. Parę dostarczały dwa dwuwalczakowe, jednopaleniskowe kotły du Temple(inne języki) ze zwrotnym przepływem spalin, o maksymalnym dopuszczalnym ciśnieniu 16,5 kG/cm²[20]. Spaliny trafiały do wspólnego stacjonarnego komina o średnicy 620 mm, umieszczonego w wodoszczelnej osłonie wychodzącej na wysokość jednego metra powyżej kadłuba sztywnego, w którym z kolei zamontowany był wysuwany komin tej samej wysokości[20]. Każda z maszyn poprzez oddalone od siebie o 1,4 metra linie wałów napędzała trójskrzydłową śrubę wykonaną z brązu[27]. Średnica śruby wynosiła 1,5 metra, a średni skok 1,084–1,085 metra; śruby były przeciwbieżne – prawoburtowa obracała się w prawo, a lewoburtowa w lewo[28].

W przedziale siłowni prócz maszyn parowych i kotłów znajdowały się także dwie pompy próżniowe napędzane bezpośrednio z maszyn o łącznej wydajności 233,3 m³/h, dwie odśrodkowe pompy obiegowe z napędem elektrycznym o mocy 134 kW o łącznej wydajności 300 m³/h, cztery pompy zasilające napędzane bezpośrednio z maszyn o łącznej wydajności 18 200 m³/h i dwa skraplacze rurowe o łącznej powierzchni chłodzącej 70,32 m²[27]. Zbiorniki paliwa mieściły się w kadłubie sztywnym pod głównym pokładem: dwa (o pojemności 8250 litrów i 2560 litrów) pod pomieszczeniem siłowni, a trzeci mieszczący 1250 litrów pod głównym stanowiskiem dowodzenia[20]. Jako rezerwę paliwo można było też przewozić w dziobowej grupie zbiorników balastowych nr 1 o łącznej pojemności 3900 litrów oraz w rufowej grupie zbiorników balastowych nr 4 o łącznej pojemności 11 500 litrów[20]. Maksymalny zapas paliwa wynosił więc 27 710 litrów (24,939 tony)[20][29].

Napęd podwodny zapewniały dwa jednotwornikowe silniki elektryczne firmy Compagnie Générale Électrique(inne języki) z Nancy[21]. Prędkość obrotowa wynosiła od 192 do 560 obr./min, a regulowana była poprzez zmianę napięcia (nominalnie 230 V)[21]. Silniki miały po sześć biegunów głównych wzbudzanych równolegle i sześć biegunów kompensujących z uzwojeniem połączonym szeregowo[21]. Każdy z silników połączony był z baterią akumulatorów; mógł je ładować jako generator elektryczny napędzany przez maszynę parową[21]. Łączna moc silników elektrycznych wynosiła 450 KM[9][13][f]. Energia elektryczna magazynowana była w dwóch bateriach akumulatorów firmy Fulmen d’Arsonval(inne języki) po 124 ogniwa[20].

Prędkość maksymalna na powierzchni wynosiła 12 węzłów, a w zanurzeniu 8 węzłów[9][30]. Zasięg wynosił 1500 Mm przy prędkości 9 węzłów (lub 900 Mm przy prędkości 12 węzłów) w położeniu nawodnym oraz 50 Mm przy prędkości 5 węzłów pod wodą[9][22].

Uzbrojenie

[edytuj | edytuj kod]

Okręt wyposażony był w sześć zewnętrznych wyrzutni torped kalibru 450 mm: dwie po obu stronach kiosku (odchylone o 7° od osi symetrii okrętu), dwie na rufie (odchylone o 5° od osi symetrii okrętu) i umieszczone na pokładzie rufowym dwie systemu Drzewieckiego, z łącznym zapasem sześciu torped modèle 1906[21][31]. Torpedy miały długość 5,07 metra, zaś ich masa wynosiła 646 kg[32].

Wyposażenie

[edytuj | edytuj kod]

Jednostka wyposażona była w dwa peryskopy – dzienny i nocny[33]. Peryskop dzienny miał długość 5,8 metra i po podniesieniu wystawał 4 metry ponad poziom kiosku; podnoszenie i opuszczanie realizowane było za pomocą napędu elektrycznego z prędkością 0,4–0,45 m/s[34]. Peryskop nocny miał długość 2,5 metra i umieszczony był na dachu sterówki; podnoszony był ręcznie za pomocą kołowrotu[35].

Na pokładzie zainstalowano dwa kompasy: jeden mokry na rufie, umieszczony w naktuzie i drugi w dziobowej części sterówki, zamknięty w otwartej od dołu skrzyni, którego wskazania można było obserwować także z wnętrza kiosku i z wnętrza kadłuba[35]. W dziobowej części kiosku były umieszczone elektryczne i wodoszczelne światła nawigacyjne w kolorach zielonym i czerwonym[36]. Okręt wyposażony był również w kotwicę czterołapową o masie 283 kg, z łańcuchem o długości 100 metrów, podnoszoną za pomocą kabestanu z silnikiem elektrycznym Couffinhal[36]. Na pokładzie znajdowały się też dwie szalupy Bertona, o długości 3,67 metra każda, a także awaryjna mosiężna boja, która mogła być uwolniona z głównego stanowiska dowodzenia i połączona z aparatem telefonicznym[37]. Ogrzewanie zapewniały cztery grzejniki elektryczne, zasilane prądem o napięciu 115 V[23].

Służba

[edytuj | edytuj kod]

„Ampère” został wcielony do służby w Marine nationale 1 listopada 1910 roku[10][38]. Jednostka otrzymała numer taktyczny Q68 i kod identyfikacyjny AM[10][24]. W dniach 19–22 grudnia 1910 roku okręt pod dowództwem kpt. mar. (fr. lieutenant de vaisseau) Beneta odbył liczący 476 mil rejs z Tulonu do Port-Vendres i Villefranche-sur-Mer, pokonując drogę w ciągu 50 godzin (w tym sześć godzin w zanurzeniu) i przeprowadzając w trakcie próbne strzelania torpedowe[39][40]. W grudniu 1911 roku kpt. mar. Benet był nadal dowódcą „Ampère”[41].

W 1912 roku zmieniono taktykę użycia jednostek typu Pluviôse, które wraz z okrętami typu Brumaire miały prowadzić działania ofensywne wraz z siłami głównymi floty[42]. Od tej pory okręty podwodne zgrupowano w liczące trzy jednostki dywizjony (okrętem flagowym dywizjonu był wyposażony w radiostację torpedowiec lub niszczyciel)[43]. 25 lutego 1912 roku, kiedy „Ampère” wraz z „Monge” przebywały na poligonie morskim nieopodal Salins-d’Hyères(inne języki), na „Ampère” doszło do awarii układu napędowego i okręt na holu „Monge” musiał powrócić do Tulonu[44]. 24 lipca „Ampère”, „Monge”, „Papin” i „Gay-Lussac” wzięły udział w manewrach floty nieopodal Bonifacio, podczas których trzem pierwszm udało się storpedować pancernik „Patrie”(inne języki) oraz krążowniki „Edgar Quinet”(inne języki), „Waldeck-Rousseau”(inne języki) i „Jurien de la Gravière”; „Gay-Lussac” podczas rejsu doznał uszkodzenia pokrywy cylindra, które zostało usunięte podczas sześciodniowego remontu przeprowadzonego w Ajaccio[45]. W grudniu 1913 roku nowym dowódcą „Ampère” został mianowany kpt. mar. Devin[46].

Tuż przed wybuchem I wojny światowej „Ampère” znajdował się w składzie bazującej w Tulonie 1. Flotylli okrętów podwodnych (wraz z siostrzanymi okrętami „Cugnot”, „Fresnel”, „Gay-Lussac”, „Messidor”, „Monge” i „Papin” oraz niszczycielami „Arbalète”, „Arc” i „Hallebarde”)[47][48].

I wojna światowa

[edytuj | edytuj kod]

W momencie wybuchu wojny jednostki 1. Flotylli przechodziły bieżące remonty i serwis mechanizmów okrętowych (m.in. oczyszczano podwodne części kadłubów)[47]. Po ich zakończeniu okręty typu Pluviôse otrzymały zadanie obrony swojej bazy w Tulonie, zaś 2. Flotylla (składająca się z jednostek typu Brumaire) została skierowana do działań ofensywnych u wybrzeży Austro-Węgier[47]. Wobec problemów technicznych nękających okręty typu Brumaire do działań u wybrzeży nieprzyjaciela musiały przystąpić także jednostki typu Pluviôse, które zostały przerzucone na Maltę[47]. 13 września 1914 roku „Ampère” wraz z „Cugnotem” w eskorcie niszczyciela „Arbalète” wyszły z Malty i udały się na Adriatyk[49]. 18 września oba okręty podwodne zabezpieczały operację desantu francuskiego oddziału artylerii nieopodal Lovćen, patrolując wody między Antivari a Cattaro, a po wykonaniu zadania powróciły na Maltę[50]. W październiku „Ampère” ponownie przybył na Maltę w miejsce odesłanych do Bizerty „Fresnela” i „Papina”[50]. 4 listopada pod Cattaro okręt wystrzelił niecelną torpedę w kierunku patrolujących podejście do bazy dwóch austro-węgierskich torpedowców, które w odwecie oddały strzały w kierunku peryskopu jednostki[50]. Pod koniec roku okręt został wyposażony w relingi przeciwminowe[51].

Okręt wraz z siostrzanymi jednostkami prowadził nadal naprzemiennie z Malty żmudne i bezowocne patrole pod Cattaro[52]. W dniach 9–13 marca „Ampère”, „Fresnel” i „Gay-Lussac” patrolowały wody między Kretą a przylądkiem Matapan w celu ubezpieczenia przerzutu wojsk alianckich do Dardaneli[51]. Od końcówki marca do końca kwietnia „Ampère”, „Cugnot”, „Fresnel” i „Gay-Lussac” brały udział w rejsach patrolowych w rejon wyspy Vis, jednak nie odniosły żadnego sukcesu[52]. Pomiędzy końcem marca a 2 maja 1915 roku siedem francuskich okrętów podwodnych (w tym pięć typu Pluviôse) wykonało 21 rejsów bojowych na wodach przeciwnika[53].

23 maja 1915 roku do wojny po stronie Ententy przystąpiły Włochy i już następnego dnia „Ampère”, „Cugnot”, „Fresnel”, „Messidor” i „Monge” w eskorcie dwóch niszczycieli wyszły z Malty i udały się do Brindisi, tworząc tam razem z dwoma dywizjonami niszczycieli oraz brytyjskimi okrętami podwodnymi Samodzielną Flotyllę, która miała podlegać włoskiemu dowództwu[53]. Wkrótce do flotylli w Brindisi dołączyły „Papin” i „Gay-Lussac”, przez co cała francuska 1. Flotylla znalazła się na Adriatyku[53]. Zadaniem francuskich okrętów była obrona podejść do bazy, stałe patrolowanie Zatoki Kotorskiej i ochrona większych jednostek Regia Marina[53].

Latem 1915 roku na okręcie zamontowano działo pokładowe kalibru 37 mm, w celu umożliwienia walki z zagrożeniem minowym[53]. Z jego pomocą 6 lipca „Ampère” zniszczył 17 pływających na powierzchni morza min, zużywając cały posiadany zapas amunicji[53]. 28 lipca, patrolując wody wokół zajętej przez Włochów wyspy Pelagosa, „Ampère” wystrzelił niecelne torpedy w kierunku niszczycieli przeciwnika, w tym wysadzającego desant SMS „Balaton”[53][54]. Między 20 września a 14 października „Ampère” i „Papin” wykonywały defensywne patrole pod Ankoną[55].

18 marca 1916 roku dowódca przebywającego w zanurzeniu nieopodal przylądka Planka (Ploče) „Ampère” o godzinie 9:30 zauważył dużą trzymasztową jednostkę, która okazała się później statkiem szpitalnym o nazwie „Electra”[56]. Nie zauważając bądź ignorując oznaczenia statku okręt podwodny storpedował „Electrę”, która zatonęła na płytkich wodach po 12 minutach od trafienia (na jej pokładzie śmierć poniosły dwie osoby)[56][57]. Statek został później podniesiony i w grudniu 1916 roku ponownie został wcielony do służby[56].

W ciągu 1916 roku wszystkie jednostki typu Pluviôse operujące z Brindisi przeszły kolejno remonty w macierzystej bazie w Tulonie[56]. 4 sierpnia francuskie Ministerstwo Marynarki wydało rozkaz wycofania z Adriatyku jednostek typu Pluviôse i zastąpienie ich nowocześniejszymi, napędzanymi silnikami Diesla okrętami podwodnymi, jednak wobec nieprzygotowania tych ostatnich do prowadzenia działań ostatecznie 29 sierpnia rozkaz odpłynięcia do Gibraltaru anulowano[58]. W październiku większość parowych okrętów podwodnych wycofano z Adriatyku – w Brindisi pozostały jedynie „Cugnot” i „Gay-Lussac”[59].

W lutym 1917 roku „Ampère” i „Papin” zostały skierowane do Samodzielnej Flotylli okrętów podwodnych „Maroko”, zastępując w niej jednostki typu Émeraude[60]. Oba okręty operowały na wodach Cieśniny Gibraltarskiej, prowadząc głównie działania przeciw U-Bootom (bazując m.in. w Sagres)[61]. 25 maja 1917 roku współpracujący z trawlerem „Ampère” wystrzelił z odległości 400 metrów dwie niecelne torpedy w kierunku U-Boota, ostrzeliwującego alianckie statki, który po zauważeniu ataku zanurzył się i odpłynął[61]. Ta i inne operacje nie przyniosły żadnych sukcesów i w listopadzie 1918 roku okręty Flotylli przeszły do portów w północnej Francji, aby zapobiec powrotowi do Niemiec U-Bootów ewakuujących się z Morza Śródziemnego; tak wysłużony okręt doczekał zakończenia wojny[61].

Koniec służby

[edytuj | edytuj kod]

„Ampère” został wycofany ze służby 12 listopada 1919 roku[10][62]. Okręt sprzedano 23 września 1922 roku w celu złomowania, po czym został rozebrany w Tulonie[10][38].

Uwagi

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Tylko okręty typu Émeraude miały silniki produkcji francuskiej, które ulegały częstym awariom[4].
  2. ↑ Początkowo miała tam znajdować się także wyrzutnia torpedowa, niezamontowana po wypadku na siostrzanej jednostce „Fresnel”, która została zalana przez wodę dostającą się do wnętrza okrętu przez dziobową wyrzutnię torped[21][22].
  3. ↑ Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 209, Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140 i Fontenoy 2007 ↓, s. 81 podają wyporność na powierzchni 398 ton i w zanurzeniu 550 ton, Brassey 1912 ↓, s. 256 podaje wyporność 398 ton, zaś Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 536 podaje wyporność 450/551 ton.
  4. ↑ Zdemontowanego w 1916 roku[15].
  5. ↑ Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 209, Fontenoy 2007 ↓, s. 81 i Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140 podają, że załoga liczyła 24 osoby
  6. ↑ Identycznie podają Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140 i Gogin 2024 ↓. Natomiast Dianow 2020a ↓, s. 27 podaje, że moc jednego silnika wynosiła 460 KM.

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 19.
  2. ↑ a b Dianow 2019 ↓, s. 21.
  3. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 21–22.
  4. ↑ a b c d Dianow 2019 ↓, s. 22.
  5. ↑ a b c Dianow 2019 ↓, s. 23.
  6. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 23–24.
  7. ↑ a b c Dianow 2019 ↓, s. 24.
  8. ↑ a b Roberts 2021 ↓, s. 1722.
  9. ↑ a b c d e f Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 209.
  10. ↑ a b c d e Dianow 2020e ↓, s. 44.
  11. ↑ La Croix des Hautes-Pyrénées 1909 ↓, s. 3.
  12. ↑ Journal officiel de la République française 1909 ↓, s. 11202–11203.
  13. ↑ a b Fontenoy 2007 ↓, s. 81.
  14. ↑ a b c Dianow 2020a ↓, s. 20–21.
  15. ↑ a b c d e f Dianow 2020a ↓, s. 21.
  16. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 26.
  17. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 20.
  18. ↑ a b c d e f g h Dianow 2020a ↓, s. 24.
  19. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 21, 24.
  20. ↑ a b c d e f g Dianow 2020a ↓, s. 26.
  21. ↑ a b c d e f Dianow 2020a ↓, s. 27.
  22. ↑ a b Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 140.
  23. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 33.
  24. ↑ a b Gogin 2024 ↓.
  25. ↑ Dianow 2020d ↓, s. 36.
  26. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 32.
  27. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 25.
  28. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 25–26.
  29. ↑ Roberts 2021 ↓, s. 1717.
  30. ↑ Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 536.
  31. ↑ Dianow 2020b ↓, s. 32.
  32. ↑ Dianow 2020b ↓, s. 33.
  33. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 28.
  34. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 28–29.
  35. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 29.
  36. ↑ a b Dianow 2020a ↓, s. 30.
  37. ↑ Dianow 2020a ↓, s. 31–32.
  38. ↑ a b Roberts 2021 ↓, s. 1723.
  39. ↑ Le Républicain 1910 ↓, s. 2.
  40. ↑ Le Courrier de Metz 1910 ↓, s. 2.
  41. ↑ Dianow 2020b ↓, s. 27.
  42. ↑ Dianow 2020c ↓, s. 29–30.
  43. ↑ Dianow 2020c ↓, s. 30.
  44. ↑ Excelsior 1912 ↓, s. 6.
  45. ↑ Le Matin 1912 ↓, s. 3.
  46. ↑ La Croix des marins 1913 ↓, s. 3.
  47. ↑ a b c d Dianow 2020e ↓, s. 32.
  48. ↑ Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 489.
  49. ↑ Dianow 2020e ↓, s. 32–33.
  50. ↑ a b c Dianow 2020e ↓, s. 33.
  51. ↑ a b Dianow 2020e ↓, s. 34.
  52. ↑ a b Dianow 2020e ↓, s. 34-35.
  53. ↑ a b c d e f g Dianow 2020e ↓, s. 35.
  54. ↑ Csonkaréti 2004 ↓, s. 100.
  55. ↑ Dianow 2020e ↓, s. 37.
  56. ↑ a b c d Dianow 2020e ↓, s. 39.
  57. ↑ Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 317.
  58. ↑ Dianow 2020e ↓, s. 39-40.
  59. ↑ Dianow 2020e ↓, s. 40.
  60. ↑ Dianow 2020d ↓, s. 40-41.
  61. ↑ a b c Dianow 2020d ↓, s. 41.
  62. ↑ Dianow 2019 ↓, s. 25.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • COMMANDEMENTS A LA MER. „La Croix des marins”. Nr 1030, 1913-12-28. Paris. (fr.). 
  • Conway’s All the World’s Fighting Ships 1906–1921. Robert Gardiner, Randal Gray (red.). London: Conway Maritime Press, 1985. ISBN 0-85177-245-5. (ang.).
  • Károly Csonkaréti: Marynarka wojenna Austro-Węgier w pierwszej wojnie światowej 1914-1918. Kraków: Wydawnictwo Arkadiusz Wingert, 2004. ISBN 83-918940-3-7.
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. I. „Okręty Wojenne”. Nr 6 (158), 2019. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. II. „Okręty Wojenne”. Nr 1 (159), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. III. „Okręty Wojenne”. Nr 3 (161), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. IV. „Okręty Wojenne”. Nr 4 (162), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. V. „Okręty Wojenne”. Nr 5 (163), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Maksim Dianow. Okręty podwodne typu „Pluviôse”. Cz. VI. „Okręty Wojenne”. Nr 6 (164), 2020. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
  • Échos de partout. „La Croix des Hautes-Pyrénées”. Nr 910. 16, 1909-11-07. Tarbes. (fr.). 
  • Paul E. Fontenoy: Submarines: An Illustrated History of Their Impact (Weapons and Warfare). Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2007. ISBN 1-85367-623-3. (ang.).
  • Ivan Gogin: PLUVIÔSE submarines (1908 – 1911). Navypedia. [dostęp 2024-06-30]. (ang.).
  • Jan Gozdawa-Gołębiowski, Tadeusz Wywerka Prekurat: Pierwsza wojna światowa na morzu. Warszawa: Lampart, 1994. ISBN 83-902554-2-1.
  • Jean Labayle-Couhat: French warships of World War I. London: Ian Allan Ltd., 1974. ISBN 0-7110-0445-5. (ang.).
  • LE RAID DO L’« AMPERE ». „Le Courrier de Metz: journal politique absolument indépendant”. Nr 298. 19, 1910-12-24. Metz. (fr.). 
  • LES EXPÉRIENCES DU SOUS-MARIN « AMPÈRE ». „Le Républicain de Toulouse et du Midi: Grand régional quotidien”. Nr 151, 1910-12-20. Toulouse. (fr.). 
  • LES GRANDES MANOEUVRES NAVALES. „Le Matin: derniers télégrammes de la nuit”. Nr 10 376, 1912-07-25. Paris. 
  • Ministère de la marine. „Journal officiel de la République française. Lois et décrets”. Nr 316. 41, 1909-11-21. Paris. (fr.). 
  • Stephen S. Roberts: French warships in the Age of Steam 1859-1914. Design, Construction, Careers and Fates. Barnsley: Seaforth Publishing, 2021. ISBN 978-1-5267-4534-7. (ang.).
  • The Naval Annual, 1912. T.A. Brassey (red.). Portsmouth: J. Griffin and Co., 1912. (ang.).
  • Un accident au sous-marin « Ampère ». „Excelsior: journal illustré quotidien : informations, littérature, sciences, arts, sports, théâtre, élégances”. Nr 468, 1912-02-26. Paris. (fr.). 
Okręty podwodne typu Pluviôse

Francja

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ampère_(1909)&oldid=75079760”