Przejdź do zawartości

Wikipedysta:Bacus15/Andrés Bonifacio: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
→Spuścizna: źródła/przypisy
Linia 63: Linia 63:


=== Spuścizna ===
=== Spuścizna ===
Dzięki kluczowej roli, którą odegrał podczas rewolucji filipińskiej Bonifacio na trwale zapisał się w pamięci zbiorowej swoich rodaków. Powszechnie uważany jest za [[Bohater narodowy|bohatera narodowego]]<ref>{{Cytuj stronę |url = https://balita.mb.com.ph/2018/08/27/ang-pamana-ng-mga-pambansang-bayani/ |tytuł = Ang pamana ng mga pambansang bayani |nazwisko = |imię = |autor = Clemen Bautista |autor link = |data = 2018-08-26 |rok = |praca = Balita |opublikowany = balita.mb.com.ph |język = tl |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2024-10-23}}</ref>. Pod względem popularności i szacunku pośród Filipińczyków ustępuje jedynie [[José Rizal|José Rizalowi]]<ref name="magaspang">{{Cytuj stronę |url = https://www.gmanetwork.com/entertainment/celebritylife/news/13316/in-photos-actors-who-portrayed-andres-bonifacio-on-film-and-tv/photo |tytuł = IN PHOTOS: Actors who portrayed Andres Bonifacio on film and TV |nazwisko = |imię = |autor = Bong Godinez |autor link = |data = 2020-11-30 |rok = |praca = GMA News Online |opublikowany = gmanetwork.com |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2024-10-07}}</ref>. Wśród antykwariuszy oraz kolekcjonerów artefaktów związanych z filipińską historią przedmioty łączone z Bonifaciem uznawane są za rzadkie i wysoce pożądane.
Dzięki kluczowej roli, którą odegrał podczas rewolucji filipińskiej Bonifacio na trwale zapisał się w pamięci zbiorowej swoich rodaków. Powszechnie uważany jest za [[Bohater narodowy|bohatera narodowego]]{{odn|Bankoff|1998|s=41}}<ref>{{Cytuj stronę |url = https://balita.mb.com.ph/2018/08/27/ang-pamana-ng-mga-pambansang-bayani/ |tytuł = Ang pamana ng mga pambansang bayani |nazwisko = |imię = |autor = Clemen Bautista |autor link = |data = 2018-08-26 |rok = |praca = Balita |opublikowany = balita.mb.com.ph |język = tl |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2024-10-23}}</ref>. Pod względem popularności i szacunku pośród Filipińczyków ustępuje jedynie [[José Rizal|José Rizalowi]]<ref name="magaspang">{{Cytuj stronę |url = https://www.gmanetwork.com/entertainment/celebritylife/news/13316/in-photos-actors-who-portrayed-andres-bonifacio-on-film-and-tv/photo |tytuł = IN PHOTOS: Actors who portrayed Andres Bonifacio on film and TV |nazwisko = |imię = |autor = Bong Godinez |autor link = |data = 2020-11-30 |rok = |praca = GMA News Online |opublikowany = gmanetwork.com |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2024-10-07}}</ref>. Wśród antykwariuszy oraz kolekcjonerów artefaktów związanych z filipińską historią przedmioty łączone z Bonifaciem uznawane są za rzadkie i wysoce pożądane.


Co jakiś czas na forum filipińskiego parlamentu przedkładane są też projekty ustaw przewidujące wprowadzenie do szkół przekazującego uczniom wiedzę o życiu oraz dokonaniach Bonifacia<ref>{{Cytuj stronę |url = https://filipinotimes.net/news/2019/07/01/makabayan-bloc-files-mandatory-andres-bonifacio-subject-bill/ |tytuł = Makabayan bloc files ‘Mandatory Andres Bonifacio Subject’ bill |nazwisko = |imię = |autor = |autor link = |data = 2019-07-01 |rok = |praca = The Filipino Times |opublikowany = filipinotimes.net |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2024-10-20}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |url = https://opinion.inquirer.net/20093/do-we-really-know-rizal-rizal-law-ineffective |tytuł = Do we really know Rizal? Rizal law ineffective |nazwisko = |imię = |autor = Mona Lisa H. Quizon |autor link = |data = 2011-12-30 |rok = |praca = Philippine Daily Inquirer |opublikowany = inquirer.net |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2024-10-20}}</ref>. Są one zazwyczaj przyczynkiem do szerszej dyskusji na temat nauczania historii w krajowych szkołach. Żaden z nich nie stał się niemniej częścią filipińskiego porządku prawnego. W podobny sposób usiłowano umocować w konkretnym akcie prawnym miejsce Bonifacia w panteonie bohaterów narodowych. Również i te starania nie odniosły jednak pożądanego skutku<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.philstar.com/pilipino-star-ngayon/bansa/2023/12/01/2315503/andres-bonifacio-pinadedeklarang-bayani-isinulong-sa-kamara |tytuł = Andres Bonifacio pinadedeklarang bayani, isinulong sa Kamara |nazwisko = |imię = |autor = Joy Cantos |autor link = |data = 2023-12-01 |rok = |praca = Pilipino Star Ngayon |opublikowany = philstar.com |język = tl |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2024-10-23}}</ref>.
Co jakiś czas na forum filipińskiego parlamentu przedkładane są też projekty ustaw przewidujące wprowadzenie do szkół przekazującego uczniom wiedzę o życiu oraz dokonaniach Bonifacia<ref>{{Cytuj stronę |url = https://filipinotimes.net/news/2019/07/01/makabayan-bloc-files-mandatory-andres-bonifacio-subject-bill/ |tytuł = Makabayan bloc files ‘Mandatory Andres Bonifacio Subject’ bill |nazwisko = |imię = |autor = |autor link = |data = 2019-07-01 |rok = |praca = The Filipino Times |opublikowany = filipinotimes.net |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2024-10-20}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |url = https://opinion.inquirer.net/20093/do-we-really-know-rizal-rizal-law-ineffective |tytuł = Do we really know Rizal? Rizal law ineffective |nazwisko = |imię = |autor = Mona Lisa H. Quizon |autor link = |data = 2011-12-30 |rok = |praca = Philippine Daily Inquirer |opublikowany = inquirer.net |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2024-10-20}}</ref>. Są one zazwyczaj przyczynkiem do szerszej dyskusji na temat nauczania historii w krajowych szkołach. Żaden z nich nie stał się niemniej częścią filipińskiego porządku prawnego. W podobny sposób usiłowano umocować w konkretnym akcie prawnym miejsce Bonifacia w panteonie bohaterów narodowych. Również i te starania nie odniosły jednak pożądanego skutku<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.philstar.com/pilipino-star-ngayon/bansa/2023/12/01/2315503/andres-bonifacio-pinadedeklarang-bayani-isinulong-sa-kamara |tytuł = Andres Bonifacio pinadedeklarang bayani, isinulong sa Kamara |nazwisko = |imię = |autor = Joy Cantos |autor link = |data = 2023-12-01 |rok = |praca = Pilipino Star Ngayon |opublikowany = philstar.com |język = tl |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2024-10-23}}</ref>.

Wersja z 16:35, 27 paź 2024

Andrés Bonifacio
Data urodzenia

30 listopada 1863

Data śmierci

10 maja 1897

Zawód, zajęcie

działacz niepodległościowy, polityk, poeta, pisarz

Stanowisko

przywódca Katipunanu (1895-1897)

Odznaczenia
{{{odznaczenia}}}
[[commons:{{{commons}}}|Multimedia w Wikimedia Commons]]

Andrés Bonifacio y de Castro (ur. 30 listopada 1863, zm. 10 maja 1897) – filipiński działacz niepodległościowy, polityk, poeta i pisarz.

Życiorys

Pochodzenie i kontekst społeczny

Andrzej Apostoł, patron Manili oraz katolicki święty na którego cześć nazwano Andrésa Bonifacio

Andrés Bonifacio urodził się 30 listopada 1863 w manilskiej Tondzie[1][2]. Tam też, w miejscowym kościele parafialnym został ochrzczony 2 grudnia 1863[3]. Kapłanem, który dokonał obrzędu był Saturnino Buntan[4]. Ten sam duchowny udzielił wcześniej ślubu jego rodzicom[5]. Dziecko nazwano na cześć Andrzeja Apostoła, patrona Manili, którego święto liturgiczne obchodzono w dniu narodzin chłopca[6][7]. Bonifacio dorastał w rodzinnej dzielnicy[8]. Pochodził z rodziny o częściowo hiszpańskich, częściowo zaś chińskich korzeniach[9][10][11]. Tradycyjne biografie zakładały z reguły, że wychował się w ubogiej rodzinie[12][13][14]. Pogląd ten pojawia się też w publikacjach o lewicowym zabarwieniu[15]. Liczne źródła zdają się niemniej wskazywać, że przynajmniej do momentu straty rodziców jego sytuacja materialna nie była szczególnie trudna[16][17]. W tym też kontekście uznaje się, że przynależał do niższej klasy średniej[18].

Był najstarszym z sześciorga dzieci Santiaga Bonifacio z Taguig oraz wywodzącej się z Zambales Cataliny de Castro[19][20]. W literaturze nie ma zgody co do tego czym zajmowała się jego matka. Podaje się zatem, iż pracowała jako nadzorczyni w zakładzie produkującym papierosy[16][21]. W innych z kolei miejscach sugeruje się, że zajmowała się domem. Rozmaite informacje o ścieżce zawodowej jego ojca nie zawsze są podawane konsekwentnie oraz w przejrzysty sposób. Przewoził pasażerów z rodzinnego miasta do innych miasteczek i osiedli leżących nad rzeką Pasig. Rozładowywał towary w porcie w manilskim Binondo. Z czasem wyraźnie podupadł na zdrowiu, zachorował na gruźlicę. Nie będąc dłużej w stanie podejmować ciężkiej pracy fizycznej zaczął zarabiać świadcząc usługi krawieckie a także sprzedając papierowe wachlarze i drewniane laski[22]. Według niektórych źródeł przyczyną jego śmierci, tak jak i zgonu jego małżonki miała być niemniej cholera[23].

Jednocześnie Santiago Bonifacio zdawał się być człowiekiem o pewnych wpływach w swojej najbliższej okolicy. Niektóre źródła podają bowiem, że był pracownikiem administracji kolonialnej, zatrudnionym w biurze gubernatora generalnego[24][25]. Inne, dodatkowo potwierdzając jego związki z aparatem administracyjnym, podają, iż pracował dla lokalnego gobernadorcilla[16][26]. Urzędnik ten, odpowiednik współczesnego burmistrza, był najwyższym rangą rdzennym przedstawicielem władz na rządzonych przez Hiszpanów Filipinach[27]. Santiago Bonifacio doszedł najprawdopodobniej do stanowiska teniente mayora, zastępcy władz lokalnych Tondo[28][22].

Młodość i wykształcenie

Tradycyjnie przyjmuje się, że Andrés Bonifacio otrzymał jedynie bardzo ograniczoną formalną edukację. Przeświadczenie to, jakkolwiek nie do końca pokrywające się z dostępnym materiałem źródłowym okazało się niemniej zarówno niezwykle trwałe jak i wyjątkowo nośne politycznie. Walnie przyczyniło się do postrzegania Bonifacia jako bohatera biedoty, oraz przywódcy mas ludowych. Obraz takowy chętnie kreślili zwłaszcza nacjonalistyczni historycy filipińscy, w tym Teodoro Agoncillo[29][30].

Postrzeganie Bonifacia jako pozbawionego wszelkich możliwości samouka wpłynęło na pojawienie się w źródłach wielu sprzecznych albo przynajmniej nieścisłych informacji. Nie jest w związku z tym do końca pewne w jaki sposób zdobył nawet najbardziej podstawowe umiejętności. Według niektórych przekazów alfabetu oraz katolickich modlitw nauczyła Bonifacia ciotka, Remigia Castro de Sanchez[31][32]. Według innych o podstawy arytmetyki oraz umiejętność pisania i czytania a według niektórych źródeł także znajomość hiszpańskiego wiedzę chłopca poszerzył pochodzący z Cebu nauczyciel Guillermo Osmeña[31][33]. Pedagog ten prowadził prywatną szkołę[34]. Istnieją wszakże i takie publikacje, które zakładają, iż również czytać i pisać nauczył się samodzielnie, bez niczyjego wsparcia[35].

Wokół tego, kiedy Bonifacio został osierocony, tak jak wokół wielu innych aspektów jego biografii, narosły pewne niejasności oraz mity. Wielu autorów wskazuje, że miał czternaście lat, podążając przy tym za utrwaloną w świadomości społecznej tradycją przekonującą o jego wyjątkowo trudnym dzieciństwie[36][16]. W niektórych opracowaniach można się wręcz spotkać ze stwierdzeniem jakoby zarówno ojca jak i matkę stracił jeszcze przed ukończeniem dziesiątego roku życia[37]. Inni badacze, starający się spoglądać na biografię Bonifacia w sposób możliwie najbardziej zobiektywizowany uznają, że zgon jego rodziców nastąpił kiedy miał około dwudziestu jeden lat.

Niezależnie jednak od faktycznej daty śmierci rodziców sieroctwo oznaczało dla przyszłego przywódcy rewolucji także kres nauki[16][38]. Najprawdopodobniej jednak nie nastąpił on jednak ani tak wcześnie jak chciałaby tego tradycja, ani nie miał tak dramatycznego wpływu na ukształtowanie się umysłu Bonifacia jak mogłoby to wynikać z jego konwencjonalnych biografii.

Formacja intelektualna i osobowość

Porzucenie formalnej edukacji nie wpłynęło negatywnie na intelektualny rozwój Bonifacia. Swoją rozległą wiedzę nabył głównie samodzielnie[37][39]. Odróżniało go to wyraźnie od innych postaci wiązanych z walką o wyzwolenie Filipin spod panowania kolonialnego, takich jak José Rizal, Marcelo H. del Pilar, Antonio Luna czy Juan Luna, których ukształtowały studia, nierzadko zresztą odbyte we władającej ówcześnie archipelagiem Hiszpanii[40]. Z kolei w odróżnieniu od swojego rywala z okresu rewolucji filipińskiej Emilia Aguinaldo nie wywodził się z rodziny o znaczących posiadłościach ziemskich[41]. Znany był przy tym z biegłości w ojczystym tagalskim, uzupełnionej jedynie dobrą znajomością języka hiszpańskiego oraz opanowaniem podstaw angielskiego i francuskiego[31][42].

Samokształceniu, w tym zgłębianiu historii światowej poświęcał czas wolny[43]. Wśród interesujących go tematów znalazła się między innymi rewolucja francuska[44]. Spośród jej przywódców podziwiał zwłaszcza Dantona[45]. Zdobył również rozległą wiedzę na temat wojen niepodległościowych krajów Ameryki Łacińskiej. Starał się również zapoznać z życiorysami niektórych prezydentów Stanów Zjednoczonych[21]. Chętnie pochylał się też nad dziejami komuny paryskiej[46]. Nie pomijał jednocześnie zachodniej oraz rodzimej, tagalskiej literatury pięknej. Znaczny wpływ wywarły nań publikacje nacjonalistycznych pisarzy i publicystów filipińskich. Ukształtowały one zresztą w dużej mierze sposób, w jaki spoglądał na współczesną sobie filipińską rzeczywistość.

Lista jego lektur jest dosyć dobrze znana i utrwalona w materiale źródłowym. Zaznajomiony był z dziełami literatury francuskiej o tematyce społeczno-obyczajowej. Znał Nędzników Victora Hugo, Żyda wiecznego tułacza Eugène'a Sue[47][48]. Dobrze orientował się w literaturze filipińskiej, tak w tej o klasycznym charakterze i ukazującej się po tagalsku, jak i w tej nowszej, powstałej już w języku hiszpańskim. Do pierwszej kategorii zaliczał się na przykład poemat epicki Florante at Laura pióra Francisco Balagtasa[49]. Do drugiej zaś wchodziły powieści Noli Me Tangere oraz El Filibusterismo autorstwa wspomnianego już wcześniej José Rizala[50][51].

Przestudiował ponadto kodeks cywilny oraz karny i traktaty wchodzące w skład prawa międzynarodowego[52][53]. Wśród posiadanych przezeń publikacji książkowych znajdowała się również Biblia[31]. We współczesnym Bonifacio filipińskim kontekście wskazywało to nie tyle na jego religijność, co raczej na dużą niezależność myślenia, jak również na znaczną determinację. Kościół katolicki, instytucja, która zdominowała życie religijne archipelagu w okresie kolonialnym zniechęcała bowiem wiernych do posiadania czy też samodzielnej lektury tej świętej księgi. Obawiano się bowiem, że indywidualne poznawanie tekstu biblijnego prowadzić będzie do uznawanych za niepożądane tendencji wolnomyślicielskich oraz fałszywych interpretacji. Ocenia się w związku z tym, że za życia Bonifacia na Filipinach znaleźć można było jedynie około tysiąca egzemplarzy Biblii[45].

Wymienione wyżej lektury dały Bonifaciowi wiedzę porównywalną do tej dostępnej typowemu filipińskiemu inteligentowi końca XIX stulecia. Zaczął się uznawać za wolnomyśliciela, przestał w związku z tym uczęszczać na mszę świętą. Z czasem porzucił zresztą w ogóle regularną praktykę religijną i odciął się od katolicyzmu[54]. Źródła opisują go jako człowieka zdolnego i energicznego, targanego przy tym emocjami oraz ogromną ambicją[55]. Zgodne są co do jego znacznych talentów organizacyjnych. Przyznają jednak również, że zdradzał skłonności do brutalności oraz wzbudzał strach wśród podległych sobie ludzi.

Kariera zawodowa

Niezależnie od tego kiedy Bonifacio został osierocony i w którym momencie spadł na niego obowiązek opieki nad młodszym rodzeństwem źródła są zgodne co do tego, iż wcześnie podjął pracę zarobkową[37][56]. Imał się rozmaitych zajęć[57]. Pracował przy wyrobie i sprzedaży wykonanych z papieru wachlarzy. Podobnie jak wcześniej jego ojciec próbował zarabiać na życie sprzedając drewniane laski. Rozwijając swe talenty plastyczne tworzył oraz sprzedawał plakaty i pocztówki[31]. Był też magazynierem, co w owych czasach wiązało się że znajomością przynajmniej podstawowych elementów księgowości[58][59].

Wykorzystywał swą wspomnianą już wcześniej kreatywność również na deskach teatru[60].

Wolnomularstwo, Liga Filipińska oraz początki aktywności politycznej

Jako przedstawiciel młodej filipińskiej inteligencji o relatywnie stabilnej sytuacji materialnej szybko zaczął poszukiwać kontaktu ze środowiskami, które podzielały jego naznaczone nacjonalizmem oraz religijnym sceptycyzmem poglądy. Z uwagi na bezwzględnie egzekwowany przez władze kolonialne zakaz funkcjonowania partii czy stowarzyszeń o charakterze politycznym na archipelagu uwagę Bonifacia przyciągnęło rodzące się i prężnie się rozwijające miejscowe wolnomularstwo[61].

Katipunan oraz działalność podziemna

Dekonspiracja oraz wybuch rewolucji filipińskiej

Rywalizacja z Emiliem Aguinaldo oraz utrata wpływów

Proces sądowy

Egzekucja oraz pochówek

Dalsze losy szczątków Bonifacia

Spuścizna

Dzięki kluczowej roli, którą odegrał podczas rewolucji filipińskiej Bonifacio na trwale zapisał się w pamięci zbiorowej swoich rodaków. Powszechnie uważany jest za bohatera narodowego[62][63]. Pod względem popularności i szacunku pośród Filipińczyków ustępuje jedynie José Rizalowi[64]. Wśród antykwariuszy oraz kolekcjonerów artefaktów związanych z filipińską historią przedmioty łączone z Bonifaciem uznawane są za rzadkie i wysoce pożądane.

Co jakiś czas na forum filipińskiego parlamentu przedkładane są też projekty ustaw przewidujące wprowadzenie do szkół przekazującego uczniom wiedzę o życiu oraz dokonaniach Bonifacia[65][66]. Są one zazwyczaj przyczynkiem do szerszej dyskusji na temat nauczania historii w krajowych szkołach. Żaden z nich nie stał się niemniej częścią filipińskiego porządku prawnego. W podobny sposób usiłowano umocować w konkretnym akcie prawnym miejsce Bonifacia w panteonie bohaterów narodowych. Również i te starania nie odniosły jednak pożądanego skutku[67].

Do tradycji walki o postęp społeczny, którą Bonifacio zapoczątkował swym antyhiszpańskim zrywem chętnie odwołują się rozmaite partie komunistyczne i socjalistyczne[68][69]. W oczach filipińskiej lewicy ucieleśnia on ducha proletariackiej w swym charakterze oraz opartej na masach ludowych rewolucji filipińskiej. Rewolucji, której cel z założenia wykraczał poza samo tylko wyzwolenie spod hiszpańskiego panowania i obejmował także daleko posunięte zmiany w strukturze własności czy też w zakresie kontroli nad środkami produkcji[70]. Jednocześnie wspomniane wyżej przekonanie, jakoby wywodził się z najniższych warstw społecznych dało początek uznaniu go za wielkiego plebejusza rewolucji[71][72]. Przeświadczenie to, uzupełnione o powiązanie Bonifacia z gniewem oraz pełnym przemocy buntem stało się wygodnym narzędziem politycznym, wykorzystywanym przez krajowe elity do kanalizowania społecznego niezadowolenia[70][73].

Aktywność literacka

Życie prywatne

Ze źródeł nie wynika jednoznacznie ile razy Bonifacio zawierał związek małżeński. Jego pierwszą żoną była Monica Palomar, zmarła przedwcześnie na trąd[74]. Ich związek miał trwać 10 lat[75]. Także jednak co do jego szczegółów nie ma zgodności. Niektórzy podają, że para doczekała się trojga dzieci[76]. Część źródeł zresztą wskazuje, że zmarły one podczas epidemii cholery z lat 1888-1889[77]. Inni z kolei utrzymują, iż małżonkowie nie doczekali się potomstwa[75].

Drugą żoną polityka mogła być niejaka Teang[78]. Niekiedy uznaje się ją za tożsamą z kobietą, która figuruje w źródłach jako Dorotea Tayson. Również i ona miała umrzeć przedwcześnie, ponownie czyniąc z Bonifacia wdowca. Istnienie tegoż małżeństwa podważane jest jednak przez niektórych historyków[76].

Ostatnią, prawdopodobnie trzecią żoną Bonifacia została Gregoria de Jesus[79].

Miejsce w kulturze

Bonifacio a filipińska religijność

Bonifacio znalazł miejsce w złożonym i skomplikowanym życiu religijnym Filipin. Jako jedna z najważniejszych postaci ruchu niepodległościowego oraz jeden z przywódców rewolucji z 1896 z łatwością został włączony do praktyki religijnej oraz folkloru grup, które dominujące w kraju chrześcijaństwo uzupełniają elementami nacjonalizmu. Wymienia się wśród nich powstały w 1902 Niezależny Kościół Filipiński (Iglesia Filipino Independiente, IFI)[80]. Grupa ta wspomina Bonifacio w swoim kalendarzu liturgicznym. Symboliczna obecność przywódcy Katipunanu w IFI jest jednak szersza.

Gregorio Aglipay, współzałożyciel i pierwszy najwyższy zwierzchnik tejże właśnie wspólnoty opublikował w 1925 Pagsisiyam sa Virgen sa Balintawak – Ang Virgen sa Balintawak ay ang Inang Bayan, niewielkich rozmiarów publikację dewocyjną pozwalającą wiernym na uczczenie rocznicy wybuchu rewolucji filipińskiej za pośrednictwem nowenny[81]. Stała się ona z czasem jednym z najbardziej popularnych i najszerzej rozpowszechnionych tekstów religijnych stworzonych przez IFI[82]. Można w niej znaleźć oryginalną i kreatywną interpretację miejsca zajmowanego przez Andresa Bonifacio w zbiorowej świadomości, spójną zresztą z tendencjami indygenizacyjnymi w łonie filipińskiego chrześcijaństwa[83].

Aglipay zawarł mianowicie we wspomnianej publikacji pochodzącą od dziennikarza Aurelio Tolentino relację dotyczącą wizji, której doznać miał we śnie sam Bonifacio bądź też któryś z jego towarzyszy. W wizji Maryja przyodziana w strój

Bonifacio a filipińska tradycja ludowa

Bonifacio wpisał się na trwale w filipińską tradycję ludową, w pewnej mierze również na skutek swych własnych wysiłków oraz umiejętnego wykorzystywania wątków mitologicznych do legitymizacji politycznej. Katipunan, poza wspomnianym już odwoływaniem się do dziedzictwa rozmaitych tajnych bractw oraz sięganiem do rytuałów i obrzędowości wolnomularskiej czerpał też bezpośrednio z ludowego katolicyzmu filipińskiego. Dostrzega się też tak w funkcjonowaniu Katipunanu jak i w działaniach samego Bonifacia nawiązywanie do socjoreligijnego podłoża wcześniejszych antykolonialnych ruchów ludowych[84]. By nawiązania te skuteczniej wpisać w zbiorową świadomość Bonifacio wielki tydzień spędzał w jaskiniach przy górze Tapusi. Utożsamiał się tym samym z Bernardem Carpio, herosem wywodzącym się z filipińskiego czy też ściślej tagalskiego folkloru[85][86].

Miejsce w szerszej filipińskiej kulturze

Przywódca rewolucji filipińskiej zapisał się także w szerzej pojętej, niezwiązanej z religią, mitologią czy tradycją ludową kulturze swego ojczystego kraju. Jego obecność w niej jest dostrzegalna zarówno w kraju jak i w filipińskich społecznościach diasporalnych. Pamięć o polityku w tych ostatnich jest zresztą wymieniana jako jeden z wielu elementów wytwarzających wyidealizowany, na poły mityczny obraz kraju rodzinnego pośród oddalonych od Filipin niekiedy o tysiące kilometrów migrantów[87].

Znaleziono dla tego rewolucjonisty miejsce w państwowym kalendarzu Filipin. W 1952 prezydent Elpidio Quirino ogłosił bowiem rocznicę urodzin współzałożyciela Katipunanu Dniem Bonifacia[88]. Stanowi on jedno ze świąt narodowych Filipin[89][90]. Na mocy decyzji władz miejskich analogiczne święto obchodzi się tego samego dnia również w kanadyjskim Vancouver[91]. Największe miasto Kolumbii Brytyjskiej zamieszkuje znacząca społeczność filipińska[92].

28 listopada 2014, z inicjatywy rządowej National Historical Commission otwarto Museo ng Paglilitis ni Andres Bonifacio w Maragondon w prowincji Cavite. Gromadzi ono zbiory związane z ostatnim okresem życia przywódcy, upamiętnia przy tym zwłaszcza jego proces sądowy oraz egzekucję[93].

Polityk pojawiał się zarówno na banknotach jak i na monetach filipińskiego peso[94]. Znalazł się też na znaczkach emitowanych przez krajową pocztę, między innymi w 1958, 1963 i 2013[95][96]. Jego imię noszą barangaye w różnych częściach Filipin. Mianem barangayu określa się najmniejszą, podstawową jednostkę podziału administracyjnego kraju. W ten sposób upamiętniły przywódcę na przykład miasto Sagay w prowincji Negros Occidental, miasto Diffun w prowincji Quirino czy wreszcie Baguio[97][98][99]. Jego imieniem nazwane została aleje i ulice, między innymi w Quezon City, Cebu City[100][101]

Bonifacio wielokrotnie uwieczniany był przez rozmaitych filipińskich artystów. Pośród malarzy prace poświęcili mu na przykład Zosimo Dimaano (1935) Fernando Amorsolo (1953) i Carlos Valino Jr. (1963)[102][103].

Odcisnął swoje piętno na filipińskiej literaturze nie tylko jako poeta oraz pisarz, ale jako jeden z jej nośnych i popularnych tematów. Liczne poświęcone mu pieśni ludowe opiewają jego bohaterstwo oraz męczeńską śmierć[104]. Jest jednym z głównych bohaterów powieści Alinam: Diego Domingo and The Mandato Ruiz pióra Mickeya Inglesa z 2020[105][106].

Upamiętniony został również w nazwach systematycznych organizmów zaliczanych do fauny i flory Filipin, niekiedy endemicznych dla archipelagu. W 2014 na jego cześć nazwano nowo odkryty gatunek liśćca. Owada Phyllium bonifacioi odnaleziono podczas ekspedycji badawczej na północy Luzonu[107][108].

Przywódca rewolucji filipińskiej od dekad stanowi obiekt zainteresowania krajowego przemysłu rozrywkowego. W filmie Ang Supremo (Andres Bonifacio) z 1964 w reżyserii Teodorico C. Santosa w jego rolę wcielił się Eddie del Mar[109][110].

Jego imię noszą loże masońskie zarówno na Filipinach, jak i krajach o licznej filipińskiej diasporze. Dla filipińskich wolnomularzy żyjących w diasporze upamiętnienie w ten sposób przywódcy rewolucji jest aktem o dużym symbolicznym znaczeniu. Poprzez przywołanie odwagi, patriotyzmu oraz umiłowania wolności słowa, wartości istotnych dla Bonifacia pozwala bowiem uporać się z niekiedy trudnym i skomplikowanym doświadczeniem opuszczenia rodzinnego kraju.

Przypisy

  1. ↑ Rhio: Bonifacio: Ang Supremo. [w:] CRI Online Filipino [on-line]. filipino.cri.cn, 2020-11-30. [dostęp 2024-09-23]. (tagalski).
  2. ↑ Andres Bonifacio Day. [w:] Pamahalaang Bayan ng Angat [on-line]. angatgov.ph, 2022-11-30. [dostęp 2024-09-23]. (tagalski).
  3. ↑ Richardson 2005a ↓, s. 1.
  4. ↑ Ambeth R. Ocampo: Walking tour of Bonifacio’s Manila. [w:] Philippine Daily Inquirer [on-line]. inquirer.net, 2015-07-15. [dostęp 2024-09-28]. (ang.).
  5. ↑ Richardson 2005a ↓, s. 1-2.
  6. ↑ Schatzi Quodala: Did you know. [w:] Philippine Daily Inquirer [on-line]. inquirer.net, 2011-11-29. [dostęp 2024-09-28]. (ang.).
  7. ↑ Armando Bartolome: Business Mentor: Remembering Andres Bonifacio. [w:] ABS-CBN [on-line]. news.abs-cbn.com, 2018-11-24. [dostęp 2024-10-04]. (ang.).
  8. ↑ Andres Bonifacio, ipinanganak at lumaki sa Tondo, Maynila. [w:] GMA News Online [on-line]. gmanetwork.com, 2021-11-30. [dostęp 2024-09-23]. (tagalski).
  9. ↑ Richardson 2005a ↓, s. 3.
  10. ↑ Wilson Lee Flores: The untold stories of Andres Bonifacio and his family. [w:] Philstar Global [on-line]. philstar.com, 2013-08-18. [dostęp 2024-09-28]. (ang.).
  11. ↑ Glesi Lyn Sinag: NOBYEMBRE 30, 1863 – IPINANGANAK ANG AMA NG KATIPUNAN NA SI ANDRES BONIFACIO. [w:] Radyo Todo [on-line]. radyotodo.ph, 2021-11-30. [dostęp 2024-09-23]. (tagalski).
  12. ↑ XIX: A Leader Overtaken, [w:] León María Guerrero, The First Filipino A Biography oF Jose Rizal [e-book], Manila: National Historical Comission, 1961, lokalizacja 7543.
  13. ↑ Alam n’yo ba?. [w:] Para Malibang [on-line]. philstar.com, 2015-11-01. [dostęp 2024-10-04]. (tagalski).
  14. ↑ Josephus B. Jimenez: The tragic life of Andres Bonifacio. [w:] The Freeman [on-line]. philstar.com, 2014-11-29. [dostęp 2024-10-04]. (ang.).
  15. ↑ Galang 2012 ↓, s. 11.
  16. ↑ a b c d e Lara Gonzales: Little-known facts about Andres Bonifacio. [w:] GMA News Online [on-line]. gmanetwork.com, 2013-10-19. [dostęp 2024-10-03]. (ang.).
  17. ↑ Bonifacio Day: The Myth Of “Poor” Bonifacio And Other Things To Know. [w:] ECompareMo [on-line]. ecomparemo.com, 2017-11-29. [dostęp 2024-10-04]. (ang.).
  18. ↑ Steinberg 1972 ↓, s. 171-172.
  19. ↑ Macky Macaspac: Biyahe ni Gat Andres Bonifacio, biyahe sa kalayaan. [w:] Pinoy Weekly [on-line]. pinoyweekly.org, 2013-11-24. [dostęp 2024-02-24]. (tagalski).
  20. ↑ Mike Frialde: Lighthouse links Taguig to Katipunan. [w:] Philstar Global [on-line]. philstar.com, 2013-11-25. [dostęp 2024-09-28]. (ang.).
  21. ↑ a b Andres Bonifacio. [w:] Gingtong Aral [on-line]. gintongaral.com. [dostęp 2024-09-23]. (tagalski).
  22. ↑ a b Isagani R. Medina: Andrés Bonifacio. [w:] Bakbakan International [on-line]. bakbakan.com. [dostęp 2024-10-06]. (ang.).
  23. ↑ Josephus B. Jimenez: The tragic life and sad saga of Gat Andres Bonifacio. [w:] The Freeman [on-line]. philstar.com, 2018-11-30. [dostęp 2024-10-19]. (ang.).
  24. ↑ Andrés Bonifacio. [w:] Library of Congress [on-line]. loc.gov. [dostęp 2024-09-25]. (ang.).
  25. ↑ Jannielyn Ann Bigtas: 8 things you might not know about Andres Bonifacio. [w:] GMA News Online [on-line]. gmanetwork.com, 2020-11-30. [dostęp 2024-09-28]. (ang.).
  26. ↑ Charles Masirag: #PakCheck: 5 myths tungkol kay Andres Bonifacio. [w:] E-Boto [on-line]. eboto.ph, 2023-11-30. [dostęp 2024-10-24]. (tagalski).
  27. ↑ V. Almario: Gobernadorsílyo. [w:] Sagisag Kultura (Vol 1) [on-line]. philippineculturaleducation.com.ph, 2015. [dostęp 2024-07-11]. (tagalski).
  28. ↑ Jarius Bondoc: Panahon ng Kastila: halalan sa pueblo (1). [w:] Pilipino Star Ngayon [on-line]. philstar.com, 2013-05-13. [dostęp 2024-07-11]. (tagalski).
  29. ↑ V. Almario: Teodoro A. Agoncillo. [w:] Sagisag Kultura (Vol 1) [on-line]. philippineculturaleducation.com.ph, 2015. [dostęp 2024-07-30]. (tagalski).
  30. ↑ Aguila 2015 ↓, s. 71.
  31. ↑ a b c d e Kate Picart, Nicanor G. Tiongson: Bonifacio, Andres. [w:] CCP Encyclopedia of Philippine Art Digital Edition [on-line]. epa.culturalcenter.gov.ph. [dostęp 2024-09-26]. (ang.).
  32. ↑ Josephus B. Jimenez: The contrast between Rizal and Bonifacio. [w:] The Freeman [on-line]. philstar.com, 2022-11-30. [dostęp 2024-10-20]. (ang.).
  33. ↑ Talambuhay ni Andres Bonifacio. [w:] TAGALOG LANG Learn Tagalog online [on-line]. tagaloglang.com. [dostęp 2024-09-23]. (tagalski).
  34. ↑ Lara Gonzales: The Education of the Great Plebian. [w:] Ahead [on-line]. ahead.edu.ph, 2020-03-10. [dostęp 2024-10-04]. (ang.).
  35. ↑ Wojtczak 2015 ↓, s. 91.
  36. ↑ Rodriguez-Tatel 2014 ↓, s. 223.
  37. ↑ a b c Hall i Tucker 2009 ↓, s. 65.
  38. ↑ Dean Andy Bautista: Andres B. [w:] Philstar Global [on-line]. philstar.com, 2013-11-30. [dostęp 2024-10-09]. (ang.).
  39. ↑ V. Almario: Andres Bonifacio. [w:] Sagisag Kultura (Vol 1) [on-line]. philippineculturaleducation.com.ph, 2015. [dostęp 2024-02-24]. (tagalski).
  40. ↑ Alicia Castellanos Escudier: Andrés Bonifacio Castro. [w:] Diccionario biográfico español [on-line]. dbe.rah.es. [dostęp 2024-10-18]. (hiszp.).
  41. ↑ Marín Calahorro 2005 ↓, s. 44.
  42. ↑ Evita Jimenez-Tuazon: Andres Bonifacio, My Reader Hero. [w:] Bicol Mail [on-line]. bicolmail.net. [dostęp 2024-10-11]. (ang.).
  43. ↑ Editoryal – Himagsik ni Andres Bonifacio. [w:] PSN Opinyon [on-line]. philstar.com, 2002-11-30. [dostęp 2024-09-23]. (tagalski).
  44. ↑ XIX: A Leader Overtaken, [w:] León María Guerrero, The First Filipino A Biography oF Jose Rizal [e-book], Manila: National Historical Comission, 1961, lokalizacja 7543-7557.
  45. ↑ a b Richardson 2005a ↓, s. 11.
  46. ↑ JÜRGEN SCHÖFER: Bonifacio: A short life dedicated to the Filipino. [w:] Philippine Daily Inquirer [on-line]. inquirer.net, 2022-11-28. [dostęp 2024-10-11]. (ang.).
  47. ↑ Robert Reyes: Tondo, sa mga mata ng mapanghusga. [w:] Bulgar Online [on-line]. bulgaronline.com, 2024-09-23. [dostęp 2024-09-23]. (tagalski).
  48. ↑ This Bonifacio Day, read Andres Bonifacio’s favorite books. [w:] Coconuts Manila [on-line]. coconuts.co, 2022-11-30. [dostęp 2024-10-11]. (ang.).
  49. ↑ V. Almario: Francisco “Balagtas” Baltazar. [w:] Sagisag Kultura (Vol 1) [on-line]. philippineculturaleducation.com.ph, 2015. [dostęp 2024-10-11]. (tagalski).
  50. ↑ Joel Pablo Salud: Andrés Bonifacio and the house at 72 Calle Azcárraga. [w:] Life Philippine Star [on-line]. philstarlife.com, 2021-11-30. [dostęp 2024-10-11]. (ang.).
  51. ↑ 'Katipunan' Character Profiles. [w:] GMA News Online [on-line]. gmanetwork.com, 2013-10-14. [dostęp 2024-10-21]. (ang.).
  52. ↑ Ocampo 2014 ↓, s. 95-96.
  53. ↑ Jee Y. Geronimo: Andres Bonifacio: Myths, trivia, execution. [w:] Rappler [on-line]. rappler.com, 2013-11-30. [dostęp 2024-09-28]. (ang.).
  54. ↑ Jose Mario Bautista Maximiano: Andres Bonifacio, a Freemason until the end. [w:] Philippine Daily Inquirer [on-line]. inquirer.net, 2021-11-26. [dostęp 2024-10-17]. (ang.).
  55. ↑ Marín Calahorro 2005 ↓, s. 47.
  56. ↑ Wojtczak 2015 ↓, s. 90-91.
  57. ↑ EDITORYAL - Katapangan at kabayanihan ni Andres Bonifacio. [w:] Pang-masa [on-line]. philstar.com, 2021-11-30. [dostęp 2024-09-23]. (tagalski).
  58. ↑ Max V. Soliven: Today’s heroes of revolution were yesterday’s fools. [w:] Phil Star Global [on-line]. philstar.com, 2006-06-11. [dostęp 2024-10-13]. (ang.).
  59. ↑ Andres Bonifacio. [w:] Kapit-Bisig [on-line]. kapitbisig.com. [dostęp 2024-09-25]. (tagalski).
  60. ↑ Cathy Maglalang: Ika-155 taon ng kapanganakan ni Andres Bonifacio, ipinagdiriwang ngayong araw. [w:] Radyo La Verdad [on-line]. radyolaverdad.com, 2018-11-30. [dostęp 2024-10-15]. (tagalski).
  61. ↑ Calleja Leal 2019 ↓, s. 122-123.
  62. ↑ Bankoff 1998 ↓, s. 41.
  63. ↑ Clemen Bautista: Ang pamana ng mga pambansang bayani. [w:] Balita [on-line]. balita.mb.com.ph, 2018-08-26. [dostęp 2024-10-23]. (tagalski).
  64. ↑ Bong Godinez: IN PHOTOS: Actors who portrayed Andres Bonifacio on film and TV. [w:] GMA News Online [on-line]. gmanetwork.com, 2020-11-30. [dostęp 2024-10-07]. (ang.).
  65. ↑ Makabayan bloc files ‘Mandatory Andres Bonifacio Subject’ bill. [w:] The Filipino Times [on-line]. filipinotimes.net, 2019-07-01. [dostęp 2024-10-20]. (ang.).
  66. ↑ Mona Lisa H. Quizon: Do we really know Rizal? Rizal law ineffective. [w:] Philippine Daily Inquirer [on-line]. inquirer.net, 2011-12-30. [dostęp 2024-10-20]. (ang.).
  67. ↑ Joy Cantos: Andres Bonifacio pinadedeklarang bayani, isinulong sa Kamara. [w:] Pilipino Star Ngayon [on-line]. philstar.com, 2023-12-01. [dostęp 2024-10-23]. (tagalski).
  68. ↑ Ileto 1993 ↓, s. 68.
  69. ↑ Sy 2022 ↓, s. 391-392.
  70. ↑ a b Ileto 1993 ↓, s. 67.
  71. ↑ Rex S. Salvilla: Three loves of Andres Bonifacio. [w:] News Today [on-line]. thenewstoday.info, 2005-12-02. [dostęp 2024-10-04]. (ang.).
  72. ↑ Ileto 1993 ↓, s. 66-67.
  73. ↑ Kin says Andres Bonifacio shouldn’t be associated with violence. [w:] GMA News Online [on-line]. gmanetwork.com, 2017-11-30. [dostęp 2024-10-26]. (ang.).
  74. ↑ Ang unang babae sa puso ni Andres Bonifacio. [w:] GMA News Online [on-line]. gmanetwork.com, 2013-11-28. [dostęp 2024-09-23]. (tagalski).
  75. ↑ a b Walter I. Balane: Andres Bonifacio: beyond the textbooks. [w:] Sunstar [on-line]. sunstar.com.ph, 2016-11-30. [dostęp 2024-10-08]. (ang.).
  76. ↑ a b Richardson 2005a ↓, s. 9.
  77. ↑ Richardson 2005a ↓, s. 8-9.
  78. ↑ Ambeth R. Ocampo: Private lives of heroes. [w:] Philippine Daily Inquirer [on-line]. inquirer.net, 2016-03-09. [dostęp 2024-10-05]. (ang.).
  79. ↑ Talambuhay Ni Andres Bonifacio. [w:] Panitikan [on-line]. panitikan.com.ph. [dostęp 2024-09-23]. (tagalski).
  80. ↑ Crisostomo 1986 ↓, s. 7.
  81. ↑ V. Almario: Gregorio Aglipay. [w:] Sagisag Kultura (Vol 1) [on-line]. philippineculturaleducation.com.ph, 2015. [dostęp 2024-06-12]. (tagalski).
  82. ↑ Gealogo 2010 ↓, s. 150.
  83. ↑ Ambeth R. Ocampo: Virgin of Balintawak. [w:] Philippine Daily Inquirer [on-line]. inquirer.net, 2012-05-29. [dostęp 2024-09-30]. (ang.).
  84. ↑ The Katipunan Ideology. [w:] Philippine Center for Masonic Studies [on-line]. philippinemasonry.org. [dostęp 2024-10-11]. (ang.).
  85. ↑ Steinberg 2018 ↓, s. 63.
  86. ↑ V. Almario: Bernardo Carpio. [w:] Sagisag Kultura (Vol 1) [on-line]. philippineculturaleducation.com.ph, 2015. [dostęp 2024-10-10]. (tagalski).
  87. ↑ San Juan Jr. 2001 ↓, s. 262.
  88. ↑ Honoring Andres Bonifacio’s heroism more important than day of commemoration. [w:] Manila Bulletin [on-line]. mb.com.ph, 2023-11-26. [dostęp 2024-10-06]. (ang.).
  89. ↑ Kallie Szczepanski: Biography of Andrés Bonifacio, Filipino Revolutionary Leader. [w:] ThoughtCo [on-line]. thoughtco.com, 2019-08-29. [dostęp 2024-10-09]. (ang.).
  90. ↑ Rey Moreno: A Life Profiled: Andres Bonifacio. [w:] Balita [on-line]. balita.ca, 2021-11-12. [dostęp 2024-10-19]. (ang.).
  91. ↑ Alex P. Vidal: I witnessed Vancouver honor ‘Ka Andres'. [w:] Daily Guardian [on-line]. dailyguardian.com.ph, 2023-11-28. [dostęp 2024-10-09]. (ang.).
  92. ↑ Rapidly growing Filipino community renews calls to establish cultural centre in Vancouver. [w:] CBC [on-line]. cbc.ca, 2021-03-21. [dostęp 2024-10-10]. (ang.).
  93. ↑ BONIFACIO: What’s in his name?. [w:] Panahon TV [on-line]. panahon.tv, 2014-11-30. [dostęp 2024-10-05]. (ang.).
  94. ↑ Rixie Anne Larga: Bayani on your Money: 3 Revolutionary Heroes in the Philippine Currency. [w:] ABS-CBN [on-line]. news.abs-cbn.com, 2023-08-22. [dostęp 2024-10-03]. (ang.).
  95. ↑ Bonifacio stamps issued to mark 150 years after his birth. [w:] GMA News Online [on-line]. gmanetwork.com, 2013-11-30. [dostęp 2024-10-03]. (ang.).
  96. ↑ A Tribute to Andres Bonifacio Andres Bonifacio on Philippine Stamps. [w:] Hearts Philippines and Then Some [on-line]. philippines-atbp.jimdofree.com. [dostęp 2024-10-03]. (ang.).
  97. ↑ Andres Bonifacio City of Baguio. [w:] PhilAtlas [on-line]. philatlas.com. [dostęp 2024-10-04]. (ang.).
  98. ↑ Andres Bonifacio City of Sagay Province of Negros Occidental. [w:] PhilAtlas [on-line]. philatlas.com. [dostęp 2024-10-04]. (ang.).
  99. ↑ Andres Bonifacio Municipality of Diffun Province of Quirino. [w:] PhilAtlas [on-line]. philatlas.com. [dostęp 2024-10-04]. (ang.).
  100. ↑ Tan 2023 ↓, s. 138.
  101. ↑ Cebu streets keep revolution alive. [w:] Philippine Daily Inquirer [on-line]. inquirer.net, 2011-12-02. [dostęp 2024-10-06]. (ang.).
  102. ↑ Hana Bordey: Painting depicting Bonifacio’s execution on display in Manila. [w:] GMA News Online [on-line]. gmanetwork.com, 2017-05-10. [dostęp 2024-10-03]. (ang.).
  103. ↑ Andres Bonifacio. [w:] Far Eastern University [on-line]. feu.edu.ph. [dostęp 2024-10-03]. (ang.).
  104. ↑ Andres Bonifacio: 48 Facts About the Father of the Philippine Revolution. [w:] Lamudi [on-line]. lamudi.com.ph, 2023-11-24. [dostęp 2024-10-05]. (ang.).
  105. ↑ Liana Garcellano: La Mon Yuk (as in Ma Mon Luk): How ‘Alinam’ might just get the young to read again. [w:] The Diarist [on-line]. thediarist.ph, 2022-11-28. [dostęp 2024-10-11]. (ang.).
  106. ↑ Mia Rodriguez: Dive Into a Steampunk-Colonial Manila in This New YA Novel By a Pinoy Author. [w:] Spot [on-line]. spot.ph, 2020-08-19. [dostęp 2024-10-11]. (ang.).
  107. ↑ Joel Locsin: New leaf insect named after Andres Bonifacio. [w:] GMA News Online [on-line]. gmanetwork.com, 2014-12-24. [dostęp 2024-10-05]. (ang.).
  108. ↑ Maricar Cinco: UPLB scientists name new insect after Bonifacio. [w:] Philippine Daily Inquirer [on-line]. inquirer.net, 2014-12-23. [dostęp 2024-10-05]. (ang.).
  109. ↑ Robert Labayen: Eddie del Mar: The heroes' actor. [w:] ABS-CBN [on-line]. news.abs-cbn.com, 2019-11-30. [dostęp 2024-10-07]. (ang.).
  110. ↑ Bubbles Salvador: Robin Padilla joins the ranks of actors who portrayed Andres Bonifacio in Philippine cinema. [w:] PEP [on-line]. pep.ph, 2014-10-06. [dostęp 2024-10-07]. (ang.).

Bibliografia


Kategoria:Filipińscy politycy Kategoria:Filipińscy poeci Kategoria:Filipińscy pisarze Kategoria:Filipińscy wolnomularze Kategoria:Ludzie urodzeni w Manili Kategoria:Osoby przedstawione na monetach Kategoria:Osoby przedstawione na banknotach Kategoria:Urodzeni w 1863 Kategoria:Zmarli w 1897

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Wikipedysta:Bacus15/Andrés_Bonifacio&oldid=75063870”