Zmartwychwstanie

Zmartwychwstanie lub wskrzeszenie zmarłych (z łac. resurrectio mortuorum; gr. ανάστασις νεκρων /anastasis nekron/) – przywrócenie do życia ciał osób zmarłych.

Wskrzeszenie Łazarza. Fresk malarza z Florencji, Giotto (1266–1337)

Tycjan – Zmartwychwstanie Pańskie

Pojęcie spotykane w religiach. Ma ono różne znaczenia i różny przypisywany stopień ważności. Największą wagę nadają mu religie abrahamowe: judaizm, chrześcijaństwo i islam. W zmodyfikowanym znaczeniu występuje też w religiach nurtu gnostyckiego. W religiach mających swe korzenie w wierze Abrahama jest ono jednym z podstawowych elementów eschatologii – dotyczy wskrzeszenia wszystkich zmarłych także w ich cielesności w Dniu Bożym. Dla chrześcijan paradygmatem zmartwychwstania jest powstanie z martwych Jezusa. Zmartwychwstanie w tych religiach jest rozumiane jako wydarzenie, którego należy oczekiwać w historii. Religie gnostyckie, ze względu na dualistyczną wizję rzeczywistości, umieszczającą materię i cielesność po stronie sił ciemności i zła, rozumieją zmartwychwstanie duchowo, bezcieleśnie – odnoszą je do odrodzenia samej duszy ludzkiej. W religiach politeistycznych zmartwychwstanie występuje sporadycznie i w innym znaczeniu. Nie ma ono znaczenia i wydźwięku eschatologicznego w odniesieniu do ludzi, jest częścią mitologii i dotyczy świata bóstw. Można je odnaleźć np. w mitologii greckiej i egipskiej oraz w wierzeniach hinduizmu.

Religie abrahamowe

W każdej z religii abrahamowych wiara w zmartwychwstanie umarłych, obok cech wspólnych, ma swoją własną specyfikę. Najstarszą z tych religii jest judaizm, ukonstytuowany przez Mojżesza (XIII w. p.n.e.), następnie chrześcijaństwo, a najmłodszą, powstałą ponad sześć wieków po Chrystusie, islam i jego prorok Mahomet (zm. 632 r.).

Groby w dolinie Jozafata w Jerozolimie, między wzgórzem świątynnym i Górą Oliwną. Według wierzeń judaizmu czerpiących z wizji Ezechiela w rozdz. 37, zmartwychwstanie rozpocznie się w tej dolinie. W głębi, za placem po Świątyni, bazylika pustego grobu Chrystusa.

Judaizm

W judaizmie wiara w zmartwychwstanie umarłych rozwijała się stopniowo. Świadczą o tym święte Pisma. Pewną intuicję zmartwychwstania można odnaleźć już w Psalmie 16,8-10:

Stawiam sobie zawsze Pana przed oczy, nie zachwieję się, bo On jest po mojej prawicy. Dlatego się cieszy moje serce, dusza się raduje, a ciało moje będzie spoczywać z ufnością, bo nie pozostawisz mojej duszy w Szeolu i nie dozwolisz, by wierny Tobie zaznał grobu.

Również w Księdze Hioba, główny bohater wyraża przekonanie o swoim zmartwychwstaniu:

Lecz ja wiem: Wybawca mój żyje, na ziemi wystąpi jako ostatni. Potem me szczątki skórą odzieje, i ciałem swym Boga zobaczę. To właśnie ja Go zobaczę, moje oczy ujrzą, nie kto inny; moje nerki już mdleją z tęsknoty (Hi 19,23-27).

O zmartwychwstaniu mówili także prorocy Izraela. Prorok Ezechiel w swej wizji wskrzeszenia suchych kości zawartej w rozdziale 37, prorok Ozeasz (6,1n), Izajasz (26,19, por. 53,8-10). W późniejszych pismach, nadzieja zmartwychwstania umarłych jest wyrażona expilicite. Prorok Daniel opisując czasy ostateczne, mówił o powstaniu ze śmierci jako o zbudzeniu się ze snu:

Wielu zaś, co posnęli w prochu ziemi, zbudzi się: jedni do wiecznego życia, drudzy ku hańbie, ku wiecznej odrazie (Dn 12,2).

Również opis męczeństwa siedmiu braci w Drugiej Księdze Machabejskiej 7,9-14, wkłada w usta torturowanych nadzieję na powstanie z martwych do życia, na skutek interwencji Boga .

Judaizm zakłada przebudzenie się wszystkich prawowiernych Żydów w dniu sądu ostatecznego. Z tego względu Żydzi grzebią zmarłych w pozycji prenatalnej, skierowanej w stronę Jerozolimy, aby mogli oni wstać jak najszybciej z grobu na dźwięk trąb obwieszczających sąd ostateczny. Według niektórych odłamów judaizmu warunkiem zmartwychwstania jest zachowanie w grobie szczątków ciała zmarłego, z czego w dużym stopniu wynikają starania Żydów o zachowanie w stanie nienaruszonym miejsca pochówku swoich najbliższych. W Biblii Hebrajskiej pierwszą i wyraźną wzmianką o indywidualnej nadziei na zmartwychwstanie znajdujemy w Księdze Daniela (12, 1-3).

Chrześcijaństwo

Niewierny Tomasz (obraz Caravaggia)

W Biblii

Nowy Testament mówi o wskrzeszeniu zmarłych wielokrotnie i wielopłaszczyznowo. W Ewangeliach mowa jest o wskrzeszeniach, których dokonywał Jezus: wskrzeszenie młodzieńca z Nain (Łk 7,11-17), córki Jaira (Mk 5,21-42 i Ew. paralelne) oraz Łazarza (J 11).

Jezus Chrystus nie tylko wskrzeszał, ale i zapowiadał swe własne zmartwychwstanie trzeciego dnia (Mk 8,31; 9,31; 10,34 i ew. paralelne). Miał to być znak Jonasza (Mt 12,40). Również odbudowanie Świątyni Jezus rozumiał w kategorii swojego zmartwychwstania (J 2,19nn, por. Mt 26, 61 i Ew. paralelne).

Wszystkie Ewangelie opisują wydarzenia wokół grobu, który okazał się pusty. Mówią też o spotykaniu Zmartwychwstałego (np. Łk 24,36; J 20, 19-29). Osobną listę spotkań ze zmartwychwstałym podał Paweł Apostoł w Pierwszym Liście do Koryntian 15,5nn.

Zmartwychwstanie Jezusa jest rozumiane jako początek zmartwychwstania wszystkich ludzi. Apostoł Paweł wyjaśniał:

...Ten, co wskrzesił Chrystusa <Jezusa> z martwych, przywróci do życia wasze śmiertelne ciała mocą mieszkającego w was swego Ducha (Rz 8,11, por. 1 Tes 4,14; 1 Kor 6,14; 15,12-22; 2 Kor 4,14).

Ewangelia Mateusza 27,52 wspomina o sprawiedliwych, którzy, gdy Chrystus zstąpił do Otchłani, powstali i wyszli ze swych grobów, by utworzyć wokół Niego orszak triumfalny. Apostoł Paweł wiązał zmartwychwstanie umarłych z paruzją, ponownym przyjściem Chrystusa na Sąd ([1 Tes 4,15nn; 2 Tes 1,7n; 1 Kor 15,52). Również Księga Apokalipsy 20,11-15 ukazuje majestatyczny obraz zmartwychwstania umarłych .

W teologii katolickiej

W teologii katolickiej mowa jest o zmartwychwstaniu ciał na końcu czasów. Nicejsko-konstantynopolitańskie wyznanie wiary głosi: "Wierzę w ciała zmartwychwstanie i żywot wieczny".

Zrozumienie pojęcia zmartwychwstania ciała sprawia chrześcijanom wiele trudności pojęciowych. Zmartwychwstania ciała nie należy identyfikować z reanimacją zwłok, choć takie przedstawienia można niekiedy spotkać w sztuce chrześcijańskiej. Z drugiej strony zmartwychwstania nie powinno się rozumieć w sensie czysto duchowym.

Ciało chwalebne

Ciałem chwalebnym określa się w Kościele ciało, jakie ludzie będą mieli po zmartwychwstaniu. Nie wiadomo do końca, jakie ono będzie, ale pewną wiedzę można wysnuć z Ewangelii.

Kościół naucza o wyraźnym związku duszy z ciałem, które razem tworzą istotę ludzką. Zgodnie z Ewangelią apostołom ukazał się Chrystus zmartwychwstały. Ślady ran, które pozostały po ukrzyżowaniu, świadczyły o duchowo-cielesnej tożsamości Osoby zmartwychwstałego. Aby nie sądzili, że mają przed sobą ducha kazał podać sobie chleb i rybę, po czym jadł w ich obecności. Istoty duchowe takich potrzeb nie mają; zmartwychwstały Chrystus miał więc postać cielesną, ale przez drzwi przechodził jako istota duchowa, nie otwierając ich, czego "cielesne" nie potrafią. Jednakże jego ciało było zasadniczo odmienione i różniło się w istotny sposób od tego, które złożono do grobu. Kościół mówi o tzw. ciele chwalebnym, które mamy otrzymać w chwili zmartwychwstania. Nie jest ono identyczne z ciałem ziemskim; pozwala jednak zachować istotę człowieka złożonego z duszy i ciała.

W innych religiach

Świadkowie Jehowy terminu zmartwychwstanie używają zarówno w odniesieniu do ludzi mających żyć na ziemi, które nastąpi w sposób uporządkowany po Armagedonie; jak i do niewielkiego grona mających współkrólujących z Jezusem w niebie (por. Objawienie 12:7–9 z 17:5, 14; zob. też 1 Koryntian 15:23; 1 Tesaloniczan 4:15–17; Objawienie 6:9–11). Zmartwychwstanie wiąże się z odtworzeniem jednostki ludzkiej (Jana 5:28) w nowym ciele (1 Koryntian 15:23, 35–38). Nie otrzymają możliwości zmartwychwzbudzenia ci, którzy zgrzeszyli przeciwko duchowi świętemu i rozmyślnie trwają w grzechu (Mateusza 12:31, 32; por. Hebrajczyków 10:26, 27).

Islam

W islamie wiara w zmartwychwstanie w dniu sądu ostatecznego jest zbliżona do wersji chrześcijańskiej, choć Koran nie opisuje jej tak obrazowo jak Apokalipsa. Zgodnie z Koranem jako pierwszy ma być przebudzony Mahomet, który razem z Mojżeszem ma stać przy tronie Allaha. Pozostali ludzie mają być obudzeni z grobów i zostać poddani sądowi ostatecznemu, który ma trwać 50 000 lat. Wiara w inne formy zmartwychwstania jest w islamie zabroniona.

Religie dualistyczne

Zaratusztrianizm

W zaratusztrianizmie, istnieje wiara w zmartwychwstanie Zaratusztry, który ma się urodzić ponownie z dziewicy zapłodnionej przez Ahurę Mazdę i zaprowadzić na świecie bezpośrednie rządy boże. W religii tej występuje też wiara w zmartwychwstanie wszystkich "nieskalanych" dusz w dniu sądu ostatecznego.

Religie politeistyczne

Mitologia egipska

W mitologii egipskiej bogiem, który zmartwychwstał, był zabity przez swego brata Seta Ozyrys. Pięć tysięcy lat temu wierzono także, że zmartwychwstaniu po śmierci podlega również faraon.

Mitologia i kultura grecka

W mitologii greckiej zmartwychwstanie odnosi się do bóstw. Natomiast w odniesieniu do ludzi, zmartwychwstanie ciała kulturze i myśli greckiej było zdecydowanie obce. Zmartwychwstałym mitycznym bogiem był frygijski Attis, towarzysz i kochanek bogini Kybele, która przywróciła go do życia oraz syryjski Adonis powracający corocznie z krainy Hades. Również mit o Feniksie zawiera w sobie pewne motywy zmartwychwstania.

W odniesieniu do ludzkiego życia, kulturze i filozofii greckiej zmartwychwstanie ciała było pojęciem obcym i niezrozumiałym. Świadczą o tym trudności apostołów chrześcijańskich, którzy głosząc zmartwychwstanie Chrystusa spotykali się czasem z drwinami, jak Apostoł Paweł w Atenach (por. Dz 17,30-32). Niechętne idei zmartwychwstania były środowiska związane z myślą platońską i neoplatońską. W dialogu Platona Fedon ciało jest określone jako więzienie, a śmierć, czyli opuszczenie ciała jest uwolnieniem duszy z więzienia. Według koncepcji Platona zmartwychwstanie ciała jest zatem czymś wstrętnym.

Jak wskazał Leo Scheffczyk, „hellenizm — wrogo nastawiony do ciała z racji swego dualizmu — musiał — w aspekcie filozoficznym — zwalczać centralną prawdę chrześcijaństwa, lecz także, prawdę tę uważał za sprzeczną z rozsądkiem, a nawet bluźnierczą”. Filozof Celsus (II/III w.) wyrażał się o zmartwychwstaniu następująco: „Jest to nadzieja odpowiednia tylko dla robaków. Czyż bowiem jakakolwiek dusza ludzka mogłaby jeszcze tęsknić za przegniłym ciałem?”. Również Porfiriusz polemizował ze zmartwychwstaniem w swym dziele „Przeciw chrześcijanom”, ukazując jego bezsensowność. W biografii Plotyna autor ten pisał o sprzeciwie filozofa wobec planów swych uczniów wyrzeźbienia jego statuy, ukazujący lekceważenie ciała i przekonanie o jego nietrwałości:

Czy to nie wystarcza, że się nosi wizerunek (ciało), w jaki przyodziała nas natura? Nie! ty się domagasz, bym się zgodził dobrowolnie na to, aby pozostał po mnie obraz obrazu, i to trwalszy od obecnego mojego wizerunku i godny oglądania!"

Myśl grecka — jak zauważył Christoph Schönborn — mówiła o nieśmiertelności duszy, ale nie o zmartwychwstaniu ciała, gdyż było ono dla niej nonsensem, absurdem.

Hinduizm

Hinduizm nie uważa ciała za związane z duszą i odrzuca możliwość wskrzeszenia martwego ciała (nieliczne wyjątki od tej reguły wynikają tylko z interwencji Najwyższego Boga, który nie podlega żadnym prawom), a całkowicie neguje zmartwychwstanie człowieka jako ciała i duszy, którymi był w swoim ziemskim życiu. Zmartwychwstanie nie jest więc rozumiane tak, jak w religiach powstałych z judaizmu. Wieczna dusza (atman) nie ma początku ani końca i w cyklu reinkarnacji wciela się w kolejne ciała, które są uznawane tylko za przejściowe i niewłaściwe miejsce przebywania duszy, której ostatecznym przeznaczeniem jest połączenie się z bogiem. Ciało po śmierci jest palone, ponieważ nie ma znaczenia i nie oczekuje się jego zmartwychwstania. Przykłady zmartwychwstania, opisane w mitologii, dotyczą głównie bogów, a właściwie ich awatarów (wcieleń), jednak w tym przypadku zmartwychwstanie można uznać za pozorne, ponieważ ciało boskie jest transcendentne, a nie materialne.

Kryszna, uznawany przez niektóre odłamy hinduizmu za Najwyższą Osobę Boga, w ogóle nie podlega śmierci i jako Dusza Najwyższa (Paramatma) jego istnienie nie ma początku ani końca. Z tego względu śmierć i zmartwychwstanie Kryszny (opisane w Mahabharacie) teolodzy uznają za pozorne, ponieważ jego ciało (i ciała innych bogów) tylko wydaje się materialne. Dlatego w hinduizmie nie mówi się o narodzinach i śmierci awatarów Boga lub bogów, lecz o ich pojawieniu się i zniknięciu, po wypełnieniu misji na Ziemi.

Przykładem pojmowania zmartwychwstania w hinduizmie jest Śriwasa Thakura, w którego martwe ciało Kryszna inkarnował duszę mędrca Narady i w ten sposób przywrócił ciało do życia. Było to jednak zmartwychwstanie tylko ciała, ożywionego przez inną duszę.

Formy zmartwychwstania w religiach animistycznych

W wielu religiach animistycznych istnieje wiara w tzw. nieumarłych – ludzi powstających z grobów mimo stwierdzonego zgonu, a nawet po rozpoczętym u nich procesie rozkładu. Zalicza się do nich m.in. pochodzących z kultu voodoo (skąd trafili do powszechnej kultury masowej – np. horrorów) zombie. Innym rodzajem nieumarłych byli np. funkcjonujący z mitologii słowiańskiej wąpierze i strzygi. Wszyscy oni jednak – dla dalszego życia (czy raczej połowicznego życia) – potrzebowali ludzi żywych, którymi się odżywiali.

Motyw zmartwychwstania dość powszechny jest też w obrzędach magii wegetacyjnej dawnych Słowian, praktykowanych powszechnie podczas świąt agrarnych. Symbolizuje zazwyczaj odrodzenie się ziemi, która na zimę obumiera by odrodzić się wiosną. Echa tych obrzędów odnajdujemy np. w tradycji kolędowania z turoniem, który podczas zabawy i tańców pada, by następnie zostać ocuconym przez domowników.

Teorie na temat źródła wiary w zmartwychwstanie

Istnieją również teorie, że wiara w zmartwychwstanie przeniknęła najpierw do judaizmu a potem przez judaizm do chrześcijaństwa i islamu poprzez kontakty z zaratusztrianizmem, na co wskazywać mają liczne analogie i podobieństwa opisu sądu ostatecznego we wszystkich tych religiach.

Bibliografia

• L. Scheffczyk: Zmartwychwstanie. P. Pachciarek (tłum.). Warszawa: 1984.
• Schönborn, Christoph OP: Bóg zesłał Syna swego : chrystologia. Michael Konrad, Hubert Philipp Weber (współpraca), Lucjan Balter (przekł. i oprac.). Poznań: Pallottinum, 2002, s. 445, seria: Amateca. Podręczniki teologii katolickiej.
• Radermakers Jean, Grelot Pierre: Zmartwychwstanie. W: Słownik teologii biblijnej. X. Léon-Dufour (red.), K. Romaniuk (tłum. i oprac.). Wyd. 4. Poznań: Pallottinum, 1994. ISBN 83-7014-224-9.

Linki zewnętrzne

• Wierzę w ciała zmartwychwstanie i żywot wieczny
• JeffJ. Green JeffJ., Resurrection, Internet Encyclopedia of Philosophy, ISSN 2161-0002 [dostęp 2018-06-29]  (ang.).
• Resurrection (ang.), Routledge Encyclopedia of Philosophy, rep.routledge.com [dostęp 2023-05-13].