Wikipedia

Józefa Mikowa

polski działacz niepodległościowy i społeczny

Józefa z Machayów Mikowa, ps. Ryś (ur. 13 listopada 1897 w Jabłonce, zm. 14 października 1942 w Krakowie w więzieniu Montelupich)[1] – polska działaczka patriotyczna i społeczna, od 1912 bojowniczka o polskość Orawy, członek Polskiej Rady Narodowej na Orawie (1918–1920), w latach 1919–1920 czterokrotnie więzień polityczny w Czechosłowacji, podczas II wojny światowej współorganizator i oficer łącznikowy Tajnej Organizacji Wojskowej, Główny Kwatermistrz Obszaru Południowego Związku Walki Zbrojnej, aresztowana, torturowana i zamordowana przez gestapo. Zwana była „Królową Orawy”[2].

Józefa Mikowa
Józefa Machayówna
Ryś
Data i miejsce urodzenia

13 listopada 1897
Jabłonka

Data i miejsce śmierci

14 października 1942
Kraków, więzienie Montelupich

Miejsce spoczynku

Cmentarz Salwatorski

Zawód, zajęcie

nauczycielka

Odznaczenia
Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Niepodległości
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach
Nagrobek Józefy z Machayów Mikowej na Cmentarzu Salwatorskim w Krakowie, płaskorzeźba autorstwa Karola Hukana

Życiorys

edytuj

Józefa (w piśmiennictwie używane jest niekiedy błędnie imię Józefina) była jedenastym dzieckiem Andrzeja Machaya, siódmym z jego drugiego małżeństwa z Marią Zwolińską. Jej braćmi byli: Karol (1883–1955), ksiądz, działacz patriotyczny, odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (1922) i Medalem Niepodległości[3][4][5]'[6], Ferdynand (1889–1967), ksiądz i Eugeniusz (1891–1947), działacz patriotyczny, nauczyciel gimnazjalny, odznaczony Krzyżem Niepodległości[3][7][8][9].

Działalność niepodległościowa (1912-1920)

edytuj

Po ukończeniu szkoły powszechnej w Jabłonce, do 1914 uczyła się w średniej szkole rolniczej w Enyicke, z węgierskim językiem nauczania. Pod wpływem starszych braci: Eugeniusza, Karola i Ferdynanda zaangażowała się w działalność na rzecz polskości Orawy i uświadomienia narodowego tamtejszych Polaków. W 1912 była aktywną uczestniczką orawskiej delegacji z Węgier na Zjazd Podhalan w Galicji, działała w sekcji spisko-orawskiej Zjazdu. W 1913 zorganizowała w Jabłonce Polskie Kółko Samokształceniowe dla młodzieży. Od 1918 mieszkała w Lipnicy Wielkiej, której proboszczem został jej brat Karol. W listopadzie 1918 została tam wybrana do Polskiej Rady Narodowej na Orawie. W okresie zajęcia terenu Orawy przez Czechosłowację (1919–1920) była inwigilowana i czterokrotnie aresztowana przez czechosłowackie władze. Była przetrzymywana m.in. w Trzcianie i Terezinie. Pobyt w więzieniu opisała w książce Za Polskę: notatki z więzienia czeskiego (Kraków: Główny Komitet Plebiscytu Spisko-Orawskiego, 1920). 5 kwietnia 1920 mimo młodego wieku (ledwie 22 lata) i płci, to ona przemawiała w Jabłonce do kilkutysięcznego tłumu Orawian witając manifestacyjny pochód uchodźców orawskich powracających z Podhala, zmuszonych wcześniej do ucieczki przez czeskie represje. Ze względu na wielką skuteczność na terenie Orawy, w okresie plebiscytowym w 1920 została przeniesiona na Spisz, gdzie wszędzie była pierwszą, gdzie sprawa polska była zagrożona[10]. Za te działania już 2 maja 1923 r. została odznaczona Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski[11] a później, 21 kwietnia 1937 r., też Krzyżem Niepodległości[3][12][13].

 
Okładka książki „Za Polskę” Józefy Machayówny wydanej w 1920 r.
 
Okładka książki „Skubarki” Józefy Mikowej wydanej w 1937 r.

Okres międzywojenny

edytuj

24 stycznia 1922 poślubiła Emila Mikę, działacza niepodległościowego (w 1920 współorganizatora Tajnej Organizacji Wojskowej na Orawie), nauczyciela i organistę z Lipnicy Wielkiej. Zaangażowała się w działalność społeczną: w 1920 została przewodniczącą miejscowego koła Towarzystwa Szkoły Ludowej, utworzyła koło rolnicze; w 1926 dzięki jej staraniom i wsparciu brata, Ferdynanda, powstał w Lipnicy Wielkiej Dom Ludowy. Była aktywną działaczką Związku Górali Spisza i Orawy, prezeską oddziału orawskiego. Wspierała męża, prowadzącego zespół regionalny „Orawiacy”, napisała teksty do dwóch widowisk muzycznych: Skubarki – Obrazek z życia ludu orawskiego (wydane drukiem w 1937 w Krakowie nakładem Związku Górali Spisza i Orawy) i Orawski pochód weselny. Wraz z mężem założyli także orkiestrę dętą, chór i kółko teatralne, przyczynili się do powstania jednostki Ochotniczej Straży Pożarnej w Lipnicy Wielkiej – Murowanicy.

II wojna światowa

edytuj

W 1939 związała się ze strukturami polskiego wywiadu, na ich rzecz prowadziła działalność wywiadowczą, także na terytorium Słowacji. Wybuch wojny zastał ją i jej męża na szkoleniu wojskowym w Zakopanem. W październiku 1939 przedostała się do Krakowa i zamieszkała u brata Ferdynanda, proboszcza parafii Najświętszego Salwatora. Była współorganizatorem Tajnej Organizacji Wojskowej, pod pseudonimem „Ryś” pełniła funkcję szefa łączności i płatnika okręgu krakowskiego. Organizowała sieć szlaków przerzutowych i kurierskich z kraju przez Słowację na Węgry. Była Głównym Kwatermistrzem Obszaru Południowego Związku Walki Zbrojnej (ZWZ); po częściowym rozpracowaniu krakowskich struktur ZWZ i TOW, w nocy z 3 na 4 maja 1941, została aresztowana wraz z mężem przez gestapo. Osadzona w więzieniu Montelupich była przesłuchiwana i torturowana. Następnie przewieziono ją do Hotelu „Palace” w Zakopanem, gdzie poddano ją kolejnym przesłuchaniom. Nie załamała się w śledztwie, a w kwietniu 1942 przewieziono ją na powrót do Krakowa[14]. Od Ferdynanda Machaya dowiedziała się o śmierci swojego męża w KL Auschwitz. Została zamordowana zastrzykiem fenolu 14 października 1942. Jej zwłoki wydano bratu, który pochował ją w grobowcu rodzinnym na Cmentarzu Salwatorskim (sektor SC10-A-1)[15]. Odznaczona pośmiertnie Orderem Virtuti Militari[16].

 
Grób Józefy Mikowej na cmentarzu Salwatorskim w Krakowie
 
Poczet sztandarowy Szkoły im. Józefiny i Emila Mików w Lipnicy Wielkiej przy grobie Józefy Mikowej podczas uroczystości w 80. rocznicę jej śmierci, 14 października 2022

Upamiętnienie

edytuj

Od 17 czerwca 2002 imię Józefiny i Emila Mików nosi Szkoła Podstawowa nr 2 w Lipnicy Wielkiej[10][17].

W latach 2014–2019 Józefa Machay-Mikowa była patronem gimnazjum w Zespole Szkół w Zubrzycy Dolnej[18][19][20][21].

Wraz z mężem są patronami jednej z ulic w Jabłonce[10][22].

4 lipca 2020 upamiętniona została tabliczką na pomniku – Murze Orawskich Ojców Niepodległości w Lipnicy Wielkiej[10].

W 2012 ukazała się jej książkowa biografia Józefa Machay-Mikowa – orawska męczennica autorstwa Barbary Zgamy (ISBN 978-83-7638-178-7).

W 2021 powstał (z inicjatywy Karoliny Kowalczyk, Renaty Martyniak i ks. Damiana Obrała w ramach działania Ora#Wa Power we współpracy z Gminnym Centrum Kultury w Lipnicy Wielkiej i Stowarzyszeniem Rozwoju Orawy) teledysk Przeznaczenie poświęcony Józefie Mikowej[23].

W 2022 powstał film dokumentalny o niej Kobieta ryś, w reżyserii Wojciecha Kursy wg scenariusza Agaty Puścikowskiej, produkcja TVP3 Kraków[24]. Premiera miała miejsce 15 kwietnia 2022 w TVP Historia[25].

Rok 2022 Rada Gminy Lipnica Wielka ogłosiła Rokiem Józefiny Mikowej i Piotra Borowego[26].

W nocy z 3 na 4 maja 2021, w 80. rocznicę aresztowania Józefy i Emila Mików przez Gestapo, Wójt Gminy Lipnica Wielka Mateusz Lichosyt wraz z grupą roboczą Orawa2024, zorganizowali pierwszy Nocny Bieg Mików. Trasa biegu od Polany Stańcowej do Marysinej Polany liczyła ok. 18 km[27].

Latem 2022 Stowarzyszenie Lipnica Wielka wraz z grupą nieformalną Orawa2024 we współpracy z Gminą Lipnica Wielka wydało Notes Mików (red. Robert Kowalczyk, Karolina Kowalczyk) ISBN 978-83-66991-08-8, książkę zawierająca cytaty określające, opisujące lub wyrażane przez Józefinę i Emila Mików oraz liczne ilustracje. Zostaje spore miejsce na własnoręczne notatki[28].

We wrześniu 2022 film Józefa Machay-Mikowa nakręcony przez uczennice Szkoły Podstawowej nr 1 w Jabłonce, Natalię Dziurczak, Anastazję Pilch i Izabelę Sandrzyk, pod opieką Roberta Ślusarczyka, dostał wyróżnienie w konkursie organizowanym przez Instytut Pamięci Narodowej – „Niezwyciężone. Bohaterki Niepodległej”[29][30][31]. 11 listopada 2022 film został zamieszczony na kanale IPNtvPL[32].

13-14 października 2022 w Krakowie w Kościele św. Augustyna i św. Jana Chrzciciela (Norbertanek) i na Cmentarzu Salwatorskim odbyły się uroczystości poświęcone Józefie Mikowej[33].

W listopadzie 2022 r. Radio Kraków we współpracy z Gminą Lipnica Wielka rozpoczęło produkcję widowiska słowno-muzycznego „Józefa Mikowa Królowa Orawy”, w którym występują m.in. muzycy projektu Biełaso oraz chór Eduardo z Lipnicy Wielkiej, krakowscy aktorzy: Ewa Romaniak i Andrzej Róg (Muzyka: Darek Budkiewicz, Karolina Kowalczyk oraz orawska muzyka ludowa)[34]. Pomysł i koncepcja widowiska: Karolina Kowalczyk, Dariusz Budkiewicz, Robert Kowalczyk. Reżyseria: Robert Kowalczyk, Karolina Kowalczyk[35][36]. Jego premiera miała miejsce 26 grudnia 2022 r. na antenie Radia Kraków. Słuchowisko zostało udostępnie także w wersji video na kanale Radia Kraków na YouTube[37][38][39].

W listopadzie 2022 r. zespół De Press opublikował teledysk Józefa Mikowa pseudonim Ryś[40][41].

Orawska Grupa Teatralna przygotowała spektakl „Królowa Orawy” (scenariusz i reżyseria: Robert Kowalczyk; muzyka: Dariusz Budkiewicz), którego premiera odbyła się 3 grudnia 2022 r. w Domu Ludowym w Lipnicy Wielkiej[42][43][44].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Czesław Hakke: Józefina Machaj – Mikowa. [w:] Wielcy Orawianie [on-line]. ockorawa.pl. [dostęp 2018-11-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-11-04)]. (pol.).
  2. ↑ Muzeum Historii Polski: „Królowa Orawy” – Józefa Machay-Mikowa (1897-1942). muzhp.pl/pl/, 2022-10-13. [dostęp 2022-10-13].
  3. ↑ a b c M.P. z 1937 r. nr 93, poz. 128.
  4. ↑ Kartoteka personalno-odznaczeniowa. Wojskowe Biuro Historyczne. [dostęp 2022-10-14].
  5. ↑ Kartoteka personalno-odznaczeniowa. Wojskowe Biuro Historyczne. [dostęp 2022-10-14].
  6. ↑ Małgorzata Liśkiewicz: Orawa 1918-1924. Lipnica Wielka: Stowarzyszenie Lipnica Wielka na Orawie, 2020, s. 125 (biogram Karola Machaya). ISBN 978-83-960626-0-4.
  7. ↑ Kartoteka personalno-odznaczeniowa. Wojskowe Biuro Historyczne. [dostęp 2022-10-14].
  8. ↑ Kartoteka personalno-odznaczeniowa. Wojskowe Biuro Historyczne. [dostęp 2022-10-14].
  9. ↑ Małgorzata Liśkiewicz: Orawa 1918-1924. Lipnica Wielka: Stowarzyszenie Lipnica Wielka na Orawie, 2020, s. 123-124 (biogram Eugeniusza Machaya). ISBN 978-83-960626-0-4.
  10. ↑ a b c d Małgorzata Liśkiewicz: Orawa 1918-1924. Lipnica Wielka: Stowarzyszenie Lipnica Wielka na Orawie, 2020, s. 125-126 (biogram Józefy Mikowej). ISBN 978-83-960626-0-4.
  11. ↑ Order Odrodzenia Polski. Trzechlecie pierwszej kapituły 1921–1924. Warszawa: Prezydium Rady Ministrów, 1926, s. 35.
  12. ↑ Kartoteka personalno-odznaczeniowa. Wojskowe Biuro Historyczne. [dostęp 2022-10-14].
  13. ↑ Kartoteka personalno-odznaczeniowa. Wojskowe Biuro Historyczne. [dostęp 2022-10-14].
  14. ↑ Michał Wenklar: Ani za cały świat... 80. rocznica śmierci Józefy Mikowej. krakow.ipn.gov.pl, 2022-10-11. [dostęp 2022-10-13].
  15. ↑ Cmentarz parafialny Kraków Salwator – wyszukiwarka osób pochowanych. krakowsalwator.artlookgallery.com. [dostęp 2020-08-02].
  16. ↑ Teodor Gąsiorowski, Machay – Mika Józefa (1897 – 1942), [w:] Małopolski Słownik Biograficzny Uczestników Działań Niepodległościowych 1939 – 1956, tom 4, Kraków 1999, s. 114–115.
  17. ↑ ''20 – lecie nadania imienia Józefiny i Emila Mików Szkole Podstawowej nr 2 w Lipnicy Wielkiej'' [online], Orawa TV, 19 października 2022 [dostęp 2022-11-14].
  18. ↑ ''Uroczysta inauguracja Roku Szkolnego 2014/2015 w Zespole Szkół w Zubrzycy Dolnej'' [online], Gmina Jabłonka, 21 sierpnia 2014 [dostęp 2022-10-19].
  19. ↑ Sztandary, nowa sala i nadanie imienia szkole w Zubrzycy Dolnej. Starostwo Powiatowe w Nowym Targu, 2014-09-03. [dostęp 2022-10-19].
  20. ↑ Piotr Dura, Święto edukacji w Zubrzycy Dolnej, Goral.info.pl-dwutygodnik, 11 września 2014, nr 43, s. 9.
  21. ↑ XIV Sesja Rady Gminy Jabłonka z dnia 21.11.2019 r.. Gmina Jabłonka, 2019-11-29. [dostęp 2022-10-19]. Uchwała nr XIV/106/2019 w sprawie: stwierdzenia zakończenia działalności dotychczasowego Gimnazjum im. Józefiny Machay-Mikowej w Zubrzycy Dolnej.
  22. ↑ Położenie ulicy Józefy i Emila Mików na planie Jabłobni openstreetmap.org.
  23. ↑ red: Ora#Wa Power. „Przeznaczenie” – opowieść o rodzinie Mików (obejrzyj). podhale24.pl, 2021-03-14. [dostęp 2022-10-17].
  24. ↑ Bogdan Gancarz: Kraków. 80 lat temu zginęła Józefa Mikowa. krakow.gosc.pl, 2022-10-13. [dostęp 2022-10-13].
  25. ↑ Kobieta „Ryś” – Królowa Orawy. Nowy film o bohaterskiej kurierce. stacja7.pl, 2022-04-13. [dostęp 2022-10-19].
  26. ↑ Aurelia Lupa: W Lipnicy Wielkiej rok 2022 będzie rokiem Józefiny Mikowej i Piotra Borowego – bohaterów Orawy. gazetakrakowska.pl, 2022-02-23. [dostęp 2022-10-13].
  27. ↑ kk: Nocny Bieg pamięci Józefiny i Emila Mików w Lipnicy Wielkiej na Orawie. Gmina Lipnica Wielka (na Orawie), 2022-05-06. [dostęp 2022-11-14].
  28. ↑ Notes Mików w ramach Karpackiej Inicjatywy Lokalnej. lipnicawielka.pl, 2022-09-13. [dostęp 2022-10-22].
  29. ↑ Niezwyciężone. Bohaterki Niepodległej. Gmina Jabłonka, 2022-05-30. [dostęp 2022-10-19].
  30. ↑ Finał konkursu edukacyjnego „Niezwyciężone. Bohaterki Niepodległej” – Sulejówek, 19–21 września 2022. IPN, 2022-09-. [dostęp 2022-10-19].
  31. ↑ Sukces orawskich uczennic w konkursie Instytutu Pamięci Narodowej. Gmina Jabłonka, 2022-09-28. [dostęp 2022-10-19].
  32. ↑ IPN: JóZEFA MACHAY-MIKOWA➡ NiezwyciężONE: wyróżnienie w kat. 10–14 lat – edukacyjny konkurs filmowy IPN. IPNtvPL, 2022-11-11. [dostęp 2022-11-12]. (pol.).
  33. ↑ jw: Pamięci Niezłomnej ku Niepodległości Królowej Orawy Józefy Mikowej w 80 rocznicę śmierci. Niezłomnym ku Niepodległości (2), 2022-10-14. [dostęp 2022-10-22]. (pol.).
  34. ↑ Magdalena Zbylut-Wiśniewska: „Józefa Mikowa – Królowa Orawy” – nowe słuchowisko Radia Kraków. Radio Kraków, 2022-11-10. [dostęp 2022-11-12]. (pol.).
  35. ↑ kk: Widowisko/słuchowisko „Biełaso Józefa Mikowa – Królowa Orawy”. Gmina Lipnica Wielka (na Orawie), 2022-11-14. [dostęp 2022-11-15].
  36. ↑ Widowisko słowno-muzyczne upamiętniające 80. rocznicę śmierci Józefiny Machay-Mikowej (zdjęcia). Podhale24.pl, 2022-11-16. [dostęp 2022-11-16].
  37. ↑ kk: Muzyczne słuchowisko „Biełaso💙. Józefa Mikowa – królowa Orawy” w święta na antenie Radia Kraków. Gmina Lipnica Wielka (na Orawie), 2022-12-23. [dostęp 2022-12-30].
  38. ↑ Radio Kraków: Biełaso. Józefa Mikowa – Królowa Orawy. YouTube Radio Kraków, 2022-12-26. [dostęp 2022-11-30].
  39. ↑ RadioKraków: Święta z Radiem Kraków. Święta ze słuchowiskami „Józefa Mikowa – królowa Orawy”. Radio Kraków, 2022-12-22. [dostęp 2022-11-30].
  40. ↑ r: De Press śpiewa o bohaterce Orawy (video). Podhale24.pl, 2022-11-29. [dostęp 2022-11-29].
  41. ↑ De Press – Józefa Mikowa pseudonim Ryś. YouTube bART galeria, 2022-11-21. [dostęp 2022-11-29].
  42. ↑ Karolina Kowalczyk: Premiera Spektaklu „Królowa Orawy”. Gmina Lipnica Wielka (na Orawie), 2022-11-14. [dostęp 2022-11-25].
  43. ↑ an: Królowa Orawy. O życiu Józefy Machay-Mikowej. Tygodnik Podhalański, 2022-12-01. [dostęp 2022-12-02].
  44. ↑ Karolina Kowalczyk: Istota dobra i zła… rozważania w spektaklu „Królowa Orawy”. Gmina Lipnica Wielka (na Orawie), 2022-12-05. [dostęp 2022-12-06].

Bibliografia

edytuj
  • Teodor Gąsiorowski, Machay – Mika Józefa (1897 – 1942), [w:] Małopolski Słownik Biograficzny Uczestników Działań Niepodległościowych 1939 – 1956, tom 4, Kraków 1999, s. 114–115.
  • Małgorzata Liśkiewicz: Orawa 1918-1924, Lipnica Wielka 2020, ISBN 978-83-960626-0-4.
  • Leon Rydel: Józefa i Emil Mikowie, „Orawiacy” z Lipnicy Wielkiej, muzyka orawska. „Orawa” rok X, nr 36, 1998. ISSN 1233-4200.
  • Krystyna Wójtowicz: Józefa Mikowa z d. Machay (1897–1942), „Ryś”, oficer łączności sztabu TOW, oficer płatnik Obszaru Południe. „Orawa” rok XVIII–XIX, nr 44–45, 2007. ISSN 1233-4200.
  • Wiktor Jan, Niezłomna. Wspomnienia o Józefinie z Machayów Mikowej, „Orawa”, Nr 44-45, 2007, s. 137–148.

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Józefa_Mikowa&oldid=74088774”