Więzienie Montelupich
Więzienie Montelupich – dawne więzienie garnizonowe Armii Austro-Węgier, następnie cywilne a obecnie areszt śledczy Kraków[2], znajdujące się w Krakowie przy ul. Montelupich 7.
 Więźniowie na Montelupich po kampanii wrześniowej, jesień 1939 r. | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miejscowość | |
| Adres |
ul. Montelupich 7 |
| Rodzaj | |
| Jednostka nadrzędna | |
| Data powstania |
1905 |
 nr rej. A-983 z 6 maja 1995[1]
| |
 Widok z południa (2023) | |
| Państwo | |
|---|---|
| Miejscowość |
Kraków |
| Adres |
ul. Montelupich 7 |
| Inwestor |
Armia Austro-Węgier |
| Rozpoczęcie budowy |
1890 |
Położenie na mapie Krakowa  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa małopolskiego  | |
 50°04′27,0″N 19°56′23,5″E/50,074167 19,939861
| |
Pod koniec XIX wieku wojsko austriackie opuściło Wawel. Na północ od Krakowa, w miejscu likwidowanych otaczających miasto umocnień i starych okopów, niektórych budowanych jeszcze przez Kościuszkę, zbudowali Austriacy więzienie garnizonowe, koszary artylerii i kilkaset metrów dalej szpital wojskowy. W więzieniu władze austriackie umieściły także sąd wojskowy.
Historia
edytujPodczas II wojny światowej w budynku przy Montelupich znajdowało się hitlerowskie więzienie policyjne podlegające Gestapo. W latach 1940–1944 więzionych było tu ok. 50 000 osób[3]. Przetrzymywano tu m.in. profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego, aresztowanych podczas wymierzonej przeciwko polskiej inteligencji akcji Sonderaktion Krakau. Na terenie więzienia miały w tym czasie miejsce masowe egzekucje więźniów, z których część mordowano także w okolicach Krakowa (Podłęże i fort 49 „Krzesławice”). Większość aresztowanych, po ciężkich przesłuchaniach, wywożono do obozów koncentracyjnych Auschwitz-Birkenau i Plaszow[4].
Egzekucja 100 Polaków w Podłężu, wywiezionych z więzienia Montelupich, miała miejsce 2 lutego 1944 roku. Niemcy wzięli odwet za dokonanie 29 stycznia przez partyzantów Armii Krajowej z oddziału „Błyskawica”, nieudanego zamachu na generalnego gubernatora Hansa Franka, który jechał pociągiem do Lwowa[5]. Egzekucji dokonano na rozkaz dowódcy policji i SS Wilhelma Koppego, wykonali ją członkowie Gestapo, SS i Schutzpolizei (Schupo). Na terenie Krakowa SS i Gestapo rozstrzelało w masowej egzekucji 1000 ludzi z więzienia Montelupich, na wzgórzu przy ul. Kamedulska-Glinnik[6]. 29 stycznia 1944 roku z więzienia wywieziono do miejscowości Pełkinie 24 żołnierzy AK, gdzie zostali rozstrzelani w odwecie za odbicie w dniu 19 stycznia 1944 roku ujętego wcześniej członka ruchu oporu[7].
Po 1945 roku w budynku znajdowało się ciężkie centralne więzienie karno-śledcze Urzędu Bezpieczeństwa i NKWD, przez które przeszło kilka tysięcy polskich żołnierzy, głównie z AK i WiN-u, z których część wywieziono w głąb ZSRR na zesłanie i członków Ukraińskiej Powstańczej Armii. W więzieniu wykonywano także pod koniec lat 40. kary śmierci na członkach niemieckiej załogi obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau, skazanych w pierwszym procesie oświęcimskim[8].
21 kwietnia 1988 roku wykonano tutaj karę śmierci na Andrzeju Czabańskim. Był to ostatni wyrok śmierci wykonany w Polsce[9].
Martyrologia Polaków osadzanych i zamordowanych przez hitlerowców i funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa w 1945 r. została upamiętniona po 1990 r. na Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie napisem na jednej z tablic: „MONTELUPICH / BRYGIDKI / ZAMEK LUBELSKI / 1939 – 1945”.
Przypisy
edytuj- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo małopolskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024 [dostęp 2021-10-16].
- ↑ Areszt Śledczy w Krakowie. Serwis Służby Więziennej. [dostęp 2020-03-10].
- ↑ Józef Batko, Gestapowcy, Kraków, Krajowa Agencja Wydawnicza, 1985. ISBN 83-03-00720-3. Cited in Cezary Leżeński’s review of the book in Nowe Książki, 1986, p. 127.
- ↑ Historia KL Plaszow. Muzeum Krakowa, 29.06.2017. [dostęp 2020-03-10].
- ↑ Historia Armii Krajowej. Leksykon w postaci elektronicznej. Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej, 1.04.2015. s. 9. [dostęp 2020-03-10].
- ↑ Piotr Subik: Tajemnica miejsca kaźni na Glinniku. Ile osób straciło życie z rąk Niemców?. Dziennik Polski, 17.05.2014. [dostęp 2020-03-10].
- ↑ Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa. Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa: lata wojny 1939–1945. „Sport i Turystyka”, s. 299, 1966. Warszawa.
- ↑ Marek Szafrański: 70 lat temu wykonano wyroki śmierci na 21 esesmanach z Auschwitz. Dzieje.pl, 24.01.2018. [dostęp 2020-03-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-04-12)].
- ↑ Ostatni wyrok śmierci w PRL. Za co zginął Stanisław Czabański?. Fakt24.pl, 21.04.2015. [dostęp 2020-03-10].
Bibliografia
edytuj- Wanda Kurkiewiczowa, Za murami Monte: wspomnienia z więzienia kobiecego Montelupich-Helclów, 1941-1942, Kraków, Wydawnictwo Literackie, 1968.
- Stanisław Czerpak and Tadeusz Wroński, Ulica Pomorska 2: O krakowskim Gestapo i jego siedzibie w latach 1939–1945, Kraków, Muzeum Historii, 1972.
- Wincenty Hein, Czesława Jakubiec, Montelupich, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1985, ISBN 83-08-00393-1, OCLC 830180927.