Józefów (powiat biłgorajski)
Józefów (inne nazwy: Józefów Biłgorajski, Józefów Ordynacki) – miasto w woj. lubelskim, w powiecie biłgorajskim, położone nad rzeką Niepryszką, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Józefów.
| miasto w gminie miejsko-wiejskiej | |||
 Urząd Miejski | |||
| |||
| Państwo | |||
|---|---|---|---|
| Województwo | |||
| Powiat | |||
| Gmina | |||
| Data założenia |
1725 | ||
| Prawa miejskie |
1725–1870, 1988 | ||
| Burmistrz |
Roman Dziura | ||
| Powierzchnia |
5,00[1] km² | ||
| Wysokość |
230–289 m n.p.m. | ||
| Populacja (31.12.2019) • liczba ludności • gęstość |
| ||
| Strefa numeracyjna |
84 | ||
| Kod pocztowy |
23-460 | ||
| Tablice rejestracyjne |
LBL | ||
Położenie na mapie gminy Józefów  | |||
Położenie na mapie Polski  | |||
Położenie na mapie województwa lubelskiego  | |||
Położenie na mapie powiatu biłgorajskiego  | |||
 50°29′00″N 23°03′00″E/50,483333 23,050000
| |||
| TERC (TERYT) |
0602074 | ||
| SIMC |
0987897 | ||
Urząd miejski ul. Kościuszki 3723-460 Józefów | |||
| Strona internetowa | |||
W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Józefów. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. zamojskiego. Według danych GUS z 31 grudnia 2019 r. Józefów liczył 2474 mieszkańców[2].
Józefów leży w historycznej ziemi przemyskiej[3], w centrum Roztocza i Puszczy Solskiej, nad rzeką Niepryszką. Do południowych granic miasta przylega Park Krajobrazowy Puszczy Solskiej, natomiast o ok. 4 km na północny zachód jest oddalona granica Roztoczańskiego Parku Narodowego. Działa tu kilka drobnych przedsiębiorstw przemysłowych (przemysł spożywczy i kamieniarski). Miasto jest także lokalnym ośrodkiem handlowo-usługowym dla mieszkańców okolicznych miejscowości.
Jest drugim miastem w Polsce o nazwie Józefów.
Położenie Józefowa względem niektórych ważniejszych miast
edytuj- ok. 30 km na południowy wschód od Biłgoraja
- ok. 27 km na zachód od Tomaszowa Lubelskiego
- ok. 30 km na południowy zachód od Zamościa
- ok. 92 km na południowy wschód od Lublina
- ok. 240 km na południowy wschód od Warszawy
Historia
edytuj
Józefów został założony na początku XVIII wieku na gruntach wsi Majdan Nepryski. Akt lokacyjny podpisał V ordynat zamojski Tomasz Józef Zamoyski (od jego drugiego imienia pochodzi nazwa miejscowości) 3 grudnia 1725 roku[4]. Mówi on m.in. o tym, iż miasto jest lokowane na prawie niemieckim (magdeburskim) i ma prawo do 4 jarmarków rocznie (wkrótce liczba ta wzrosła do 9). Miasteczko pozostawało w granicach Ordynacji aż do II wojny światowej.
Jako miejsce lokacji wybrano środek okręgu, który tworzą najważniejsze miasta regionu – Biłgoraj, Zamość i Tomaszów Lubelski.
Od początku Józefów bardzo szybko się rozwijał. Miasteczko było ośrodkiem rzemieślniczym i kamieniarskim. Większość domów budowano z drewna, na co wpływało położenie w centrum Puszczy Solskiej.
Rozwój Józefowa został zahamowany pod koniec XVIII wieku – pewne ożywienie nastąpiło w 1820 roku[5], kiedy żydowska rodzina Waxów założyła tu drukarnię wydającą hebrajskie księgi. W czasie swego największego rozkwitu księgarnia zatrudniała ponad połowę mieszkańców Józefowa. Miasteczko dostało się pod zabór austriacki, później na krótko weszło w skład Księstwa Warszawskiego. Po jego upadku Józefów został zagarnięty przez Rosję. Od tego czasu miasteczko zaczęło podupadać.
Powstanie listopadowe nie odbiło się tu większym echem. Odwrotnie powstanie styczniowe – w okolicach działały liczne oddziały powstańcze, m.in. gen. Antoniego Jeziorańskiego, Leona Czechowskiego czy słynnego Marcina Borelowskiego ps. „Lelewel”. 24 kwietnia 1863 roku pod Józefowem odbyła się bitwa, w której zginął m.in. poeta Mieczysław Romanowski.
W 1864 roku władze rosyjskie za pomoc powstańcom odebrały Józefowowi prawa miejskie.
Od tego czasu osada zaczęła jeszcze szybciej biednieć. Józefów był nawiedzany przez pożary i epidemie – największa z nich, epidemia cholery w latach 50. XIX wieku sprawiła, że zmarło ok. 250 osób.
| Lata | Liczba ludności |
Liczba Żydów |
|---|---|---|
| 1830 | 1162 | 849 (73%) |
| 1840 | 1364 | 859 (63%) |
| 1860 | 917 | 642 (70%) |
| 1905 | 1744 | 1256 (72%) |
Od 1820 roku do lat 50. XIX wieku w Józefowie działała słynna w całym kraju drukarnia ksiąg hebrajskich, należąca do żydowskiej rodziny Waxów.
Żydzi stanowili bardzo duży odsetek mieszkańców Józefowa. Podobnie jak w okolicznych miastach, trudnili się głównie handlem i rzemiosłem.
W 1918 roku Józefów znalazł się w granicach odrodzonej Rzeczypospolitej. Miasteczko próbowało podnieść się z porozbiorowej biedy i zacofania. Udało się to w niewielkim stopniu – np. nie udało się go zelektryfikować, większość domów wciąż budowano z drewna, brakowało połączenia kolejowego i drogowego z ważniejszymi miastami, takimi jak Zamość i Biłgoraj (linia kolejowa przebiega przez oddalony o 4 km Długi Kąt).
| Lata | Liczba | Lata | Liczba |
|---|---|---|---|
| 1822 | 1045 | 1854 | 1141 |
| 1830 | 1162 | 1855 | 969 |
| 1835 | 1245 | 1860 | 917 |
| 1840 | 1364 | 1882 | 1200 |
| 1850 | 1181 | 1905 | 1744 |
Lata II wojny światowej były dla Józefowa najcięższym okresem w historii. 8 września 1939 roku od strony Zamościa i Biłgoraja do Józefowa zaczęły dobiegać odgłosy detonacji ciężkich bomb lotniczych, natomiast 11 września na północnym zachodzie widać było ogromną łunę – płonący Biłgoraj. 16 września przez miasteczko przejechał sztab połączonych Armii „Kraków” i „Lublin”, następnego dnia przemieszczały się tędy oddziały Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej. Tego samego dnia w okolicach odbyły się walki z wojskami Wehrmachtu. W mieście wybuchły pożary – spłonęło całe centrum miejscowości.
Od 28 września 1939 roku, zgodnie z postanowieniami paktu Ribbentrop-Mołotow Józefów znajdował się pod okupacją sowiecką. Później, na skutek zmian wprowadzonych do umowy niemiecko-sowieckiej, żołnierze Armii Czerwonej wycofali się z miejscowości i Józefów znalazł się na terenie Generalnego Gubernatorstwa.
Podczas okupacji niemieckiej w okolicach działały bardzo liczne oddziały partyzanckie. Miasteczko leżało na terenie objętym „powstaniem zamojskim”, zaś najbliższe okolice uzyskały miano „Rzeczypospolitej Józefowskiej”. Odbyło się tu bardzo wiele akcji dywersyjnych – m.in. brawurowe odbicie z niewoli Konrada Bartoszewskiego „Wira” 26 lutego 1942 roku. Niemieccy dowódcy raportowali, iż Zamojszczyzna to centralny ośrodek bandytyzmu w Polsce, natomiast jego głównym punktem jest Józefów lub Aleksandrów. Najsłynniejszymi oddziałami partyzanckimi działającymi w okolicy były:
- oddział AK pod dowództwem por. Konrada Bartoszewskiego, ps. „Wir”
- oddział AK pod dowództwem por. Czesława Mużacza, ps. „Selim”
- oddział AK pod dowództwem por. Hieronima Miąca, ps. „Korsarz”
- oddział AK pod dowództwem por. Piotra Wasilika, ps. „Kuba”
- oddział AK pod dowództwem por. Edwarda Błaszczaka, ps. „Grom”
- oddział AK pod dowództwem ppor. Włodzimierza Hascewicza, ps. „War”
- oddział AK pod dowództwem por. Adama Haniewicza, ps. „Woyna”
- oddział GL pod dowództwem Umera Achmołła Adamanowa, ps. „Miszka Tatar”
Józefów był również ośrodkiem nasilonego terroru niemieckiego. 26 lutego 1942 roku Niemcy publicznie rozstrzelali rodzinę Konrada Bartoszewskiego i zrównali jego dom z ziemią. 1 czerwca 1943 roku Józefów został zbombardowany za zamordowanie dwóch oficerów SS. Następnie Niemcy chcieli zamordować resztę mieszkańców miasteczka, lecz udaremnił to atak partyzantów na miasto. W 1943 roku została również spacyfikowana wieś Pardysówka, dzisiejsza dzielnica miasta.
Podczas wojny Niemcy dokonali zagłady żydowskiej społeczności Józefowa. 11 maja 1942 roku na ulicach miasta i w pobliskim kamieniołomie trzech Niemców zastrzeliło ok. 120 Żydów. 13 lipca niemieccy policjanci rozstrzelali na Winiarczykowej Górze od 1300 do 1500 Żydów – w większości kobiety, dzieci i starców. Ostateczna likwidacja józefowskiego getta nastąpiła na początku listopada 1942 roku, gdy Niemcy wywieźli ostatnich zamieszkujących w nim Żydów do obozu zagłady w Bełżcu.
24 lipca 1944 roku Józefów został zajęty przez Armię Czerwoną. Od tego czasu miasteczko bardzo szybko się rozwijało – urządzono wiele nowych ulic, zbudowano wiele obiektów publicznych. W połowie października 1944 roku z inicjatywy józefowskiej inteligencji rozpoczęło działalność Samorządowe Gimnazjum Koedukacyjne w Józefowie pod dyrekcją Marii Przewor, utrzymywane ze środków Gminnej Rady Narodowej – od 1949 roku państwowe Gimnazjum i Liceum w Józefowie (pierwsza matura 1951 rok)[6][7]. Jednakże elektryfikacja Józefowa miała miejsce dopiero w 1959 roku.
W 1988 roku Józefów odzyskał prawa miejskie.
Demografia
edytuj- Piramida wieku mieszkańców Józefowa w 2014 roku[8].
Zabytki
edytuj- Ratusz z 1775 roku
- XIX-wieczna synagoga
- XIX-wieczny kościół parafialny
- park przykościelny – dawny cmentarz, zachowane niektóre nagrobki, drzewa – pomniki przyrody
- cmentarz parafialny – wiele zabytkowych nagrobków z XIX i XX wieku, w tym grób poety Mieczysława Romanowskiego, liczne drzewa – pomniki przyrody
- XIX-wieczny kirkut, od czasów wojny pozostający w stanie dewastacji
- XIX-wieczna kapliczka z kopią obrazu Matki Boskiej Leżajskiej w północno-wschodniej części rynku[9]
Turystyka
edytuj
Miasto, ze względu na świetne walory krajoznawcze jest odwiedzane przez bardzo wielu turystów. Powodem tego jest także dogodne położenie w centrum Roztocza i Puszczy Solskiej – regionów, które odwiedzają rzesze turystów rocznie.
Działają tu trzy rekreacyjne zalewy. Najnowszy został otwarty w roku 2011. Warto zobaczyć zamknięte podmiejskie kamieniołomy, cmentarz żydowski, byłą synagogę i liczne pomniki w miejscach bitew z roku 1863 i z lat 1939–1944.
W 2011 r.[10] na wzniesieniu nad kamieniołomem wybudowano wieżę widokową o wysokości 18,45 m, z tarasem widokowym na poziomie 11,80 m[11].
Przebiega tędy 6 szlaków turystycznych pieszych i 3 rowerowe.
Sport
edytujW Józefowie funkcjonuje Ludowy Klub Sportowy Cosmos Józefów – amatorski klub piłkarski, założony w 1989 roku. W 1991 roku Unipol Długi Kąt (klasa O) i LZS Cosmos Józefów połączyły się tworząc klub LKS Cosmos Józefów. Obecnie drużyna seniorów gra w grupie zamojskiej klasy okręgowej. Cosmos rozgrywa mecze na stadionie sportowym w Długim Kącie, o pojemności 4000 widzów, znajdującym się w Długim Kącie.
Ludzie związani z Józefowem
edytujZobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ GUS. Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym. Stan w dn. 2022-01-01. Format XLSX tabl. 22.
- ↑ a b Wyniki badań bieżących – Baza Demografia – Główny Urząd Statystyczny [online], demografia.stat.gov.pl [dostęp 2020-07-18].
- ↑ Jan Górak: Miasta i miasteczka Zamojszczyzny. Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków, Zamość 1990, s. 85.
- ↑ Artur Pawłowski: Roztocze – przewodnik. Wyd. II. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Rewasz, 2011, s. 102. ISBN 978-83-62460-16-8.
- ↑ Artur Pawłowski: Roztocze – przewodnik. Wyd. II. Pruszków: Oficyna Wydawnicza REWASZ, 2011, s. 103. ISBN 978-83-62460-16-8.
- ↑ Ćwik 1992 ↓, s. 205–206.
- ↑ Historia Liceum, Stowarzyszenie Wychowanków Liceum Ogólnokształcącego w Józefowie [dostęp 2023-04-30].
- ↑ Józefów w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-09], liczba ludności na podstawie danych GUS.
- ↑ Józefów – gdziebylec.pl – cała Polska w kieszeni [online], www.gdziebylec.pl [dostęp 2017-11-24] [zarchiwizowane z adresu 2017-04-07].
- ↑ Józefowski kamień – gazetabilgoraj.pl. [dostęp 2017-09-11].
- ↑ Baszta widokowa – projekt architektoniczno-budowlany. [dostęp 2017-09-11].
Bibliografia
edytuj- Władysław Ćwik, Dzieje Józefowa, Rzeszów: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1992, ISBN 83-03-03461-8.
Linki zewnętrzne
edytuj- Józefów – strona miasta
- Historia Żydów w Józefowie. sztetl.org.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-04-05)]. na portalu Wirtualny Sztetl
- Józefów (ordynacki), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 609.