Ερέτρια και Ιστιαία - η τάξη των αειναυτών στην Εύβοια

Περί Αλός

Της Αμαλίας Ανέστη Καραπασχαλίδου

Επίτιμης Εφόρου Αρχαιοτήτων

Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Ναυτική Επιθεώρηση»,

τ. 592, σελ. 62, ΙΟΥΝ – ΑΥΓ 2012. Αναδημοσίευση στο

Περί Αλός με την έγκριση της «Ναυτικής Επιθεωρήσεως»

Σφίγγες αντωπές με πάνθηρα.

Φώτο: Ναυτική Επιθεώρηση

  Η Εύβοια με το επίμηκες σχήμα της, διό και Μάκρις ή Μάκρα αποκαλούνταν κατοικήθηκε από τα πολύ πρώιμα χρόνια συνεχώς και αδιαλείπτως, διαδραματίζοντας σημαντικό ρόλο στα πολιτιστικά και οικονομικά δρώμενα της Αρχαιότητας.

  Οι πόλεις Χαλκίδα, Ερέτρια, Κύμη, Κάρυστος (στα νότια του νησιού) και Ιστιαία - Ωρεός αλλά και Αιδηψός (στο βόρειο τμήμα) ανέπτυξαν σημαντική δράση και τέσσερις από αυτές: Χαλκίδα - Ερέτρια - Κάρυστος - Ιστιαία έκοψαν νομίσματα.

   Η Χαλκίδα σύμφωνα με τους αρχαίους συγγραφείς θεωρούνταν μητρόπολη της Εύβοιας ή Ελλοπιήας. «Χαλκίς οπισθοκόμων μητρόπολις Ελλοπιήων» (Νόννος, βιβλ. 13, στιχ. 165).

Από κοινού με την άλλη μεγάλη Ευβοϊκή πόλη Ερέτρια, οργάνωσαν τους δύο μεγάλους  Αποικισμούς (Α΄ και Β΄) αφού προηγήθηκαν ναυτικές - εμπορικές αποδράσεις οι λεγόμενοι ναυτικοί σταθμοί ή εμπόρια στην Ανατολή (Al Mina, Ταρτούς, Ναύκρατις, Αντάραδος), που είχαν διερευνητικό χαρακτήρα.

  Οι αποικισμοί στους οποίους συμμετείχαν και άλλες πόλεις και νησιά κατευθύνθηκαν προς τα Μικρασιατικά παράλια, τον Εύξεινο Πόντο, τη Μακεδονία - Χαλκιδική, τη Ν. Ιταλία και Σικελία (Magna Grecia), τη Νότια Γαλλία και τη Βόρεια Ισπανία.

Οι λόγοι που τους οδήγησαν σε αυτή τους την δραστηριότητα, που διέκοψαν οι περίφημοι Ληλαντικοί Πόλεμοι, ήταν: οικονομικοί (έλλειψη γης, ακτημοσύνη), δυσαρέσκεια από τα επικρατούντα καθεστώτα δηλ. πολιτικοί, φυσικά το ανήσυχο πνεύμα των Ευβοέων και η αναζήτηση του κασσίτερου (οι διαδρομές αυτές είναι γνωστές διεθνώς ως διαδρομές σε αναζήτηση του κασσίτερου ή tin routes).  Ο κασσίτερος ως γνωστόν ήταν απόλυτα απαραίτητος για την πρόσμειξή του με άλλα μέταλλα ώστε να είναι ανθεκτικά, προκειμένου για την κατασκευή αγγείων, όπλων κ.ά. αντικειμένων.

  Η Ερέτρια, σύμφωνα και με δύο επιγραφές τις αριθ. 909 του 3ου π.Χ. αι. και 923 του 5ου π.Χ. αι. διέθετε την τάξη των Αειναυτών. Για την πιθανή ύπαρξη αυτών στην πόλη της Χαλκίδας, δεν μαρτυρείται επιγραφικά.

  Στη Βόρεια Εύβοια η Ιστίαια (της Αρχαιότητας) έχει σχέση με τους Αειναύτες λόγω της ενασχόλησής της με τα ναυτικά πράγματα, όπως προκύπτει και από την επιγραφή 923.

Αργυρό νόμισμα Ερετρίας με το χταπόδι ή τη σουπιά.

Φώτο: Ναυτική Επιθεώρηση

  Άλλωστε και το όνομά της Ιστιαία σημαίνει ιστό δηλ. κατάρτι πλοίου ή ιστίον δηλ. πανί πλοίου, κατά συνέπεια ναυτική δράση (βλ. νεών κατάλογο Β537).

  Σε νομίσματα της πόλης που χρονολογούνται μεταξύ 313 και 146 π.Χ. χαρακτηριστική είναι η παράσταση της νύμφης Ιστιαίας η οποία εικονίζεται καθισμένη σε πλοίο να κρατά τρόπαιο, ως ανάμνηση ναυτικής νίκης.

  Ο θεσμός των Αειναυτών υπήρχε και εκτός Ευβοίας στη Μίλητο.

  Κατά τον Πλούταρχο οι ισχυροί Μιλήσιοι «Εβουλεύοντο επί των πλοίων πόρρω της γης». Ο Ησύχιος από την πλευρά του μας παραδίδει: «Αειναύται, αρχής όνομα παρά Μιλησίοις», τους θεωρεί δηλ. άρχοντες της Μιλήτου.

  Ορισμένοι ερευνητές πρεσβεύουν ότι οι Αειναύται είναι οι αιώνιοι ναύται ή οι συνεχώς ερέσσοντες, οι κωπηλάτες.

  Στην Ερέτρια αποδίδεται και μία περίοδος θαλασσοκρατίας, γύρω στα 505 - 490 π.Χ.

  Ο λεγόμενος Ερετρικός νόμος γραμμένος βουστροφηδόν (βλ. Γ. Αν. Παπαβασιλείου, ΑΕ 1913) αποτελεί την αρχαιότερη μαρτυρία για τα ναυτικά πράγματα των Ερετριέων και ίσως είναι η αρχαιότερη για τα ναυτικά πράγματα εν γένει. Στην παράγραφο την σχετική με τη ναυσιπλοΐα αναφέρεται ζώνη από το ακρωτήριο Κέναιο ή Κήναιο, μέχρι τους Πεταλιούς.

Χάραγμα πλοίου από την Αμάρυνθο.

Φώτο: Ναυτική Επιθεώρηση

  Μία άλλη μαρτυρία για την ενασχόληση των Ερετριέων με τη θάλασσα είναι η λατρεία του ήρωα Ναυστόλου, του προστάτη των διαρκώς πλεόντων Ερετριέων.

  Η αριθ. 256 επιγραφή - όρος ιερού, προέρχεται από την Ερέτρια (βρέθηκε εντός των τειχών) και σχετίζεται με το Ιερό του Ναυστόλου, χρονολογείται δε στον 4ο π.Χ. αι. Επειδή δε ο όρος αυτός: HOΡOS ΙΕΡΟ / ΝΑΥΣΤΟΛΟ βρέθηκε κοντά στο ναό της Ίσιδας (Ισείο) ο Ν. Παπαδάκης διατυπώνει την υπόθεση ότι ενδεχομένως η λατρεία της Ίσιδας να αντικατέστησε τη λατρεία του Ναυστόλου.

  Οι Ερετριείς ενδιαφέρονταν για την κυριαρχία των θαλάσσιων οδών, για τον έλεγχο των συγκοινωνιών, αλλά και για την άσκηση του εμπορίου.

  Ο θεσμός των Αειναυτών διήλθε διάφορα στάδια, αναλόγως της χρονικής περιόδου είχε και πολιτικό χαρακτήρα. Ρόλο έπαιζαν και οι φυλές. Στην Ιστίαια μάλιστα πάνω από τους Δήμους ήταν οι φυλές.

 Ανώτατη αρχή στην Ερέτρια - κατά τον  M. Holleaux - ήταν οι Πρόβουλοι, οι οποίοι πιθανότατα υπήρχαν και στην Ιστιαία και στην Κάρυστο. Η Ιστιαία αναπτύχθηκε και ακολούθησε παράλληλη πορεία με την Ερέτρια.

  Ο καθηγητής Π. Θέμελης θεωρεί ως πιθανή την ύπαρξη φυλής Μακισ(σ)τίδος στην Ερέτρια με βάση την επιγραφή: «Μακισ(σ)τίδι φυλή». Ανάλογη προς την Μηκιστίδα φυλή ήταν και η φυλή Αβαντίς της Χαλκίδας.

Νόμος της Αρχαϊκής εποχής για την κατασκευή

νομισμάτων. Ερέτρια - 525 π.Χ. Αρχαιολογικό

Μουσείο Ερέτριας. Φώτο: Ναυτική Επιθεώρηση

  Οι Peek και Wallace μας παραδίδουν: «Μήκιστον δήμος Ιστιαίας», ενώ στον προξενικό κατάλογο αρθ. 1189 της Ιστιαίας μνημονεύεται το τοπικό όνομα Μηκίστιος.

  Ως μία δεύτερη φυλή (για την Ερέτρια) οι Π. Θέμελης και Ν. Κοντολέων δέχονται αυτήν των Αειναυτών. Η φυλή αυτή περιελάμβανε το ναυτικό και ίσως τον εμπορικό - τεχνικό πληθυσμό της πόλης, που βοήθησε κατά κύριο λόγο στην αλματώδη εξέλιξη της Ερετρίας, ώστε να θεωρείται μία από τις πλέον σημαντικές ναυτικές δυνάμεις κατά τον 8ο - 6ο π.Χ. αι.

  Μία τρίτη, φυλή ήταν η Αροτρία, η οποία περιελάμβανε τον αγροτικό πληθυσμό.  Οι μέχρι τώρα τρεις προαναφερθείσες φυλές αντιστοιχούσαν σε τρία καίρια σημεία της πόλης της Ερέτριας, τις τρεις Συνοικίες, δηλ. την Δυτική πύλη, το Ναό του Δαφνηφόρου Απόλλωνος και το λιμάνι.

  Πιο συγκεκριμένα η Συνοικία του λιμανιού θα ανήκε στους Αειναύτες, ή του Δαφνηφόρου Απόλλωνος στη φυλή του αγροτικού πληθυσμού (την Αροτρία), ενώ η γύρω από την Δυτική πύλη στην Μακιστίδα φυλή.

  Από την σημαντική επιγραφή του Ερμή των Αειναυτών πληροφορούμαστε τα ονόματα των: Τιμανδρίδη, Τιμαρχίδη και Σκύθη, επί της αρχής των οποίων ιδρύθηκε ο Ερμής των Αειναυτών.  Ο επίτιμος Γεν. Έφορος Αρχαιοτήτων και Γενικός Γραμματεύς της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας ταυτίζει, την αρχή των τριών αυτών ανδρών προς την συναρχία των πολεμάρχων.

  Την επιγραφή αυτή συσχέτισε με την Ερμαϊκή στήλη αριθ. 1436 από την Ερέτρια ο συνάδελφος Αγγ. Σωτ. Ριτσώνης Αρχαιολόγος και την τοποθετεί χρονολογικά στα τέλη του 5ου π.Χ. αι. 

ΠΗΓΗ: Περί Αλός http://perialos.blogspot.gr/2016/03/blog-post_10.html

ΠΗΓΗ: Ναυτική Επιθεώρηση

Επιλεγμένη Βιβλιογραφία

Ν. Κοντολέων, Οι αειναύται της Ερετρίας, ΑΕ 1963.

Γ. Αν. Παπαβασιλείου, ΑΕ 1913.

IG XII/9, 909,923.

Π. Θέμελης, ΑΕ 1969.

A. Ritsonis, Eine Hermestelle aus Eretria, AAA 1984.

ΑΜΑΛΙΑ ΑΝ. ΚΑΡΑΠΑΣΧΑΛΙΔΟΥ, ΧΑΛΚΙΔΑ - Η προσωπογραφία της πόλης, μεσ’ από την οδική ονοματοθεσία της, ΧΑΛΚΙΔΑ 2012, σελ. 122 κε.

Συντομογραφίες

ΑΑΑ: Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών.

ΑΕ: Αρχαιολογική Εφημερίς, Έκδοση της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας.

IG: Inscriptiones Graecae.

Ένα αγόρι ψαρεύει

Μια εντυπωσιακή απεικόνιση σε ερυθρόμορφο κύλικα (510-500 π.Χ.) που δημιουργεί πολλές ερμηνείες.

Περί Αλός

Κρίστυ Εμίλιο Ιωαννίδου

Ερευνήτρια Ναυτικής Ιστορίας

Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Ναυτική Ελλάς», τ. 987, σ.45

ΙΑΝ. 2016, έκδοση της Ενώσεως Αποστράτων Αξιωματικών

Ναυτικού (Ε.Α.Α.Ν.), εποπτευόμενο από ΥΕΘΑ μέσω ΓΕΝ.

 

Μια πολύ ενδιαφέρουσα απεικόνιση, σε ερυθρόμορφο κύλικα ζωγραφισμένο από τον Αμβρόσιο, παρουσιάζει την πρωϊμότερη σκηνή αλιείας στην αττική αγγειογραφία, με πολλές δυνατότητες για ερμηνεία και αποσυμβολισμό. Το αγγείο φυλάσσεται στο Μουσείο Καλών Τεχνών στην Βοστόνη[1].

Ένα γυμνό αγόρι, σκυφτό στην άκρη ενός βράχου, ψαρεύει. Τα εργαλεία που χρησιμοποιεί είναι απλά και διαχρονικά. Στο δεξί χέρι κρατά το καλάμι «κάλαμος»[2] του οποίου η πετονιά έχει αποδοθεί διακριτικά, να καταλήγει στο στόμα ενός ψαριού. Στο αριστερό χέρι κρατάει ένα πλεκτό/διχτυωτό καλάθι. Φαίνεται πως το συγκεκριμένο καλάθι δεν το χρησιμοποιεί για τη θήρευση αλλά για την διατήρηση των αλιευμάτων στο νερό ενόσω ο ψαράς συνεχίζει το ψάρεμα [3].

Στο βυθό διακρίνεται ένα άλλο αλιευτικό όργανο, ο κύρτος (κοινώς: κιούρτος). Πρόκειται για ένα πλεκτό καλάθι με στενή είσοδο κωνική απ ‘όπου τα ψάρια εισέρχονται ελκόμενα από ένα δόλωμα (συνήθως ένα ψάρι, κατά προτίμηση ζωντανό)[4]. Η κατασκευή του ήταν τέτοια που εμπόδιζε τα εισερχόμενα ψάρια να εξέλθουν από τη στενή είσοδο. Παρά το γεγονός ότι η αλιεία με κιούρτο έχει διατηρηθεί στις μέρες μας εντούτοις την εποχή εκείνη θεωρείτο δραστηριότητα περισσότερο για οκνηρούς και δεν τύγχανε ιδιαιτέρας εκτιμήσεως

 

[…ούτε πάλι ξύπνιοι ή κοιμισμένοι να ψαρεύετε με κύρτους που είναι ψάρεμα για τεμπέληδες και δεν είναι δουλειά που να σας ταιριάζει].

«μήτε εγρηγορόσιν μήτε ευδουσιν κύρτοις αργόν  θήραν διαπονουμένοις» [5].

 

Πέντε ψάρια κολυμβούν ελεύθερα ενώ εντυπωσιάζει η απεικόνιση ενός χταποδιού που είναι γαντζωμένο κάτω από βράχο. Το χταπόδι αποδίδεται με έντονο σκούρο χρώμα, σχεδόν μαύρο, και η παρουσία του σε αυτήν την θαλασσινή παράσταση μοιάζει να είναι σημαντική.

Αντίθετα με την άποψη αυτή ο  Cohen υποστηρίζει ότι το χταπόδι δεν βρίσκεται στον βυθό αλλά έξω από τον βράχο και η γραμμή από την άκρη του βράχου που στέκεται το αγόρι μέχρι τη βάση του κύκλου αποδίδεται οριζοντίως και όχι καθέτως. Το χταπόδι, υποστηρίζει, δεν είναι ζωντανό αλλά έχει χτυπηθεί και ξηραίνετε στην επιφάνεια [6].

Ωστόσο, η άποψη του Cohen δεν φαίνεται να θεωρείται πως ανταποκρίνεται στη πραγματικότητα. Αν πράγματι η γραμμή αποδόθηκε από τον καλλιτέχνη οριζοντίως με το χταπόδι να εννοείται στην ξηρά, δεν θα ήταν τοποθετημένο στην άκρη με τα μισά πλοκάμια να τυλίγονται έξω από το χείλος, ώστε σε δεδομένη στιγμή να πέσει κάτω, αλλά σε σημείο πιο ασφαλές. Επίσης η χρήση του μαύρου χρώματος για το χταπόδι είναι μια προσπάθεια από το καλλιτέχνη να αποδώσει την ζωντάνια του. Αν το χταπόδι ήταν νεκρό θα είχε χάσει το χρώμα του, όπως συμβαίνει στην πραγματικότητα. Επιπροσθέτως, θα εικονιζόταν με ελικοειδή τα πλοκάμια του αφού, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει, είχε χτυπηθεί κι απλωθεί από τον αλιέα.

Με τρόπο ρεαλιστικό και ταυτόχρονα γλαφυρό, η Emily Vermuele [7] αποσυμβολίζει την σκηνή και το ρόλο του χταποδιού. Στο αγγείο του Αμβροσίου απεικονίζεται η ζωή επάνω και κάτω από την ίσαλο γραμμή. Το αγόρι (πάνω από τη θαλασσία επιφάνεια) γνωρίζει τι κάνει αλλά δεν μπορεί να δει όλα όσα  υπάρχουν κάτω από το νερό. Το χταπόδι (κάτω από τη θαλασσία επιφάνεια) έχοντας καταλάβει τι γίνεται, κρύβεται κάτω από τον βράχο κι εξαπατά το αγόρι.

Είναι εντυπωσιακό ότι πολλές ερμηνείες μπορούν να αποδοθούν σε μια προσπάθεια αποσυμβολισμού στη συγκεκριμένη παράσταση. Τα δύο μέρη, πάνω (εκτός θαλάσσης) και κάτω (εντός θαλάσσης), μπορούν να έχουν ποικίλες ερμηνείες, όπως: Βορράς και Νότος, Ουρανός και γη, πνεύμα ή ψυχή και ύλη ή φθορά, μακρόκοσμος και μικρόκοσμος κ.ο.κ. τα οποία τονίζουν τη βαθύτερη σημασία  της δυάδος, της ανταγωνιστικότητος και της προσαρμογής. Πολλές και οι ερμηνείες για τα επιμέρους στοιχεία επίσης.

Πρόκειται για μια ωραιότατη, αρμονική εικόνα, η οποία προτείνει ότι η δύναμη της επικοινωνίας μεταξύ πάνω και κάτω δύναται να επιτευχθεί μέσω της εμπειρίας και της σοφίας.

ΠΗΓΗ: Περί Αλός http://perialos.blogspot.gr/2016/03/blog-post.html

 

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[1] Boston, Museum of Fine Arts 01.8024.

[2] Κ.Ε. Ιωαννίδου, Λεξικό Αρχαίων Ελληνικών Ναυτικών Όρων, Εκδόσεις Hostorical  Quest, 2014.

[3] T.W. Gallant , T.W., A Fisherman’s Tale, an Analysis of the Potential Productivity of Fishing in the Ancient World, Gent: The Belgian Archaeological Mission in Greece, 1985.

[4] Γ. Στάϊνχάουερ, «Κυνηγώντας και ψαρεύοντας στην αρχαιότητα», Πειραϊκό Ορόσημο, Πειραιάς, Σύλλογος: Οι φίλοι Αρχαιολογικού Μουσείου, Αρχαιολογικών Χώρων και Μνημείων Πειραιά, 2015, τ.52, σ. 10.

[5] Πλάτων, Νόμοι, 823e και Οππιανός, Αλιευτικά, ΙΙΙ, 341, 412.

[6] B. Cohen, B., The Colours of Clay: Special Techniques in Athenian Vases, Malibu. L.A. California, Getty Publications, 2006, σ.171.

[7] E. Vermuele, E. Aspects of Death in Early Greek Art and Pottery, Sather University Lectures, 46, Berkeley, University of California Press, 1979, σ. 180.

 

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

    Ιωαννίδου, Κ.Ε., Λεξικό Αρχαίων Ελληνικών Ναυτικών Όρων, Εκδόσεις Historical  Quest, 2014.

    Ιωαννίδου, Κ.Ε., «Αλιευτικά σκάφη και αλιείς στην αρχαία Ελλάδα», Ναυτική Ελλάς, Αθήνα, Ελληνική Θαλάσσια Ένωση/ΓΕΝ, τ. 946, 2012, σ. 38.

    Ioannidou, C.E., “Divers in ancient Greece during the late archaic and classical period (6th-4th century BC)”, ARCHAEOLOGY AND SCIENCE, Archaeological Institute Belgrade, 10, 2016.

    Στάϊνχάουερ Γ., «Κυνηγώντας και ψαρεύοντας στην αρχαιότητα», Πειραϊκό Ορόσημο, Πειραιάς, Σύλλογος: Οι φίλοι Αρχαιολογικού Μουσείου, Αρχαιολογικών Χώρων και Μνημείων Πειραιά, 2015, τ.52, σσ. 8-12.

    Χατζηδημητρίου, Α. «Η Αλιεία και τα προϊόντα της στην εικονογράφηση και τις φιλολογικές πηγές των αρχαϊκών και κλασσικών χρόνων», στο Δ. Δημητρόπουλος & Ε. Ολυμπίου (επιμ.), Ψαρεύοντας στις ελληνικές θάλασσες. Από τις μαρτυρίες στη σύγχρονη πραγματικότητα, Αθήνα, 2010, σσ. 29-53. σ. 32.

     Cohen, B. (ed), The Colours of Clay: Special Techniques in Athenian Vases, Malibu. L.A. California, Getty Publications, 2006.

     Gallant, T.W. 1985. A Fisherman’s Tale, an Analysis of the Potential Productivity of Fishing in the Ancient World. Gent: The Belgian Archaeological Mission in Greece.

     Vermuele, E. Aspects of Death in Early Greek Art and Pottery, Sather University Lectures, 46, Berkeley, University of California Press, 1979, σ. 180.