Albert Einstein

Albert Einstein
Fødd	14. mars 1879 Ulm
Død	18. april 1955 Princeton
Nasjonalitet	Det tyske keisardømet, statslaus, Sveits, Cisleithania, Weimarrepublikken, Tyskland, USA
Område	teoretisk fysikk
Yrke	teoretisk fysikar, vitenskapsteoretiker, oppfinnar, vitskapleg forfattar, pedagog, universitetslærar, fysikar, filosof, skribent, vitskapsperson, matematikar, patent examiner, professor, pasifist
Institusjonar	Det sveitsiske forbunds institutt for opphavsrett Karlsuniversitetet i Praha Universitetet i Zürich Karl-Ferdinands-Universität Eidgenössische Technische Hochschule Zürich Kaiser-Wilhelm-Gesellschaft Princeton University Universitetet i Leiden Universitetet i Bern Deutsche Physikalische Gesellschaft Humboldt-Universität zu Berlin Det prøyssiske vitskapsakademiet Institute for Advanced Study Universitetet i Leiden Bern University of California, Berkeley
Alma mater	Eidgenössische Technische Hochschule Zürich Luitpold-Gymnasium old Kantonsschule (Albert Einstein House) Universitetet i Zürich
Doktorgradsrettleiar	Alfred Kleiner Heinrich Burkhardt Heinrich Friedrich Weber
Ektefelle	Mileva Marić, Elsa Einstein
Barn	Hans Albert Einstein, Eduard Einstein, Lieserl Marić
Medlem	Royal Society Det prøyssiske vitskapsakademiet Deutsche Akademie der Naturforscher Leopoldina Accademia Nazionale dei Lincei American Philosophical Society Det bayerske vitskapsakademiet Göttingens vitenskapsakademi Det sovjetiske vitskapsakademiet Det franske vitskapsakademiet Kungliga Vetenskapsakademien Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen American Academy of Arts and Sciences Russian Academy of Sciences (1917–1925) Indias nasjonale vitenskapsakademi Accademia Nazionale delle Scienze detta dei XL Academia Brasileira de Ciências National Academy of Sciences National Academy of Sciences Centre international de synthèse

Nobelprisen i fysikk
1921

Albert Einstein (14. mars 1879–18. april 1955) var ein tysk-jødisk teoretisk fysikar og nobelprisvinnar som er mest kjend for å ha formulert relativitetsteorien.

Livsskildring

Bakgrunn

Einstein vart fødd i Ulm i det daverande kongeriket Württemberg i Tyskland, men voks opp i München. Som tenåring flytte han åleine til Sveits for å bli student (men han strauk på opptaksprøvene til skulen i det første forsøket). I 1896 sa han frå seg sitt tyske statsborgarskap for å sleppa å gjera militærteneste, og byrja som lærarstudent ved Eidgenössische Technische Hochschule Zürich (Zürich polytekniske institutt). Han var gløgg, men utmerkte seg ikkje som nokon lynskarp elev.

Karriere

I 1900 vart Einstein uteksaminert som lærar i matematikk og fysikk, og fann ut at han ville prøva å få ein vitskapleg artikkel som han hadde skrive, på trykk i tidsskriftet Annalen der Physik. Artikkelen, som vart godteken, tok føre seg eigenskapane til væsker i sugerøyr. I det same nummeret som Einstein sin artikkel vart trykt, publiserte Max Planck sin kvanteteori.

Etter dette forfatta Einstein ei rekkje vitskaplege artiklar, trass i at han ikkje hadde tilgang til noko laboratorium og ikkje var tilknytt noko universitet. Dei fleste handla om statikk. I etterkant gjorde han den same, skuffande oppdaginga som Planck hadd gjort tidlegare i sin karriere, at alt arbeidet han presenterte i artiklane sine, hadde vore gjort før, berre aldri publisert i noko internasjonalt kjent tidsskrift, av den produktive, men smålåtne J. Willard Gibbs på Yale-universitetet i Sambandsstatane.

Einstein fekk ei dotter i 1901 saman med matematikkstudenten Mileva Marić, men fekk aldri sjå barnet, som straks vart adoptert bort. I 1902 tok han seg jobb som Vorprüfer (teknisk testar) av tredje grad ved patentkontoret i Bern. Han likte arbeidet og blei i stillinga i sju år. På fritida pusla han med teoretisk fysikk og heldt fram med å skriva artiklar. I 1903 gifta han og Mileva seg.

I 1905 hadde Einstein sitt Annus mirabilis som fysikar. Tre av dei fem artiklane han dét året publiserte i Annalen der Physik vert rekna blant dei største verka gjennom tidene innan fysikken. For den første av dei fekk han omframt ein Nobelpris, men dét skjedde først mange år seinare. Det vekte ikkje straks åtgaum at Einstein hadde løyst fleire av dei største mysteria i universet, og han fekk ikkje noko gjennombrot på grunn av dette. Han søkte på jobb som førelesar ved universitetet, men fekk avslag. Like etterpå prøvde han å få arbeid som lærar på ein ungdomsskule, men fekk avslag igjen. Ein søknad om forfremjing til teknisk testar av andre grad vart òg avslått. Så han heldt fram som testar av tredje grad på patentkontoret.

I tida mellom 1907 og 1917 funderte Einstein først og fremst på problemet med å forklara gravitasjon. Dette teoretiske arbeidet kulminerte i hans aller viktigaste verk: den generelle relativitetsteorien, publisert tidleg i 1917. To år etter var den første verdskrigen over, og Einstein vart med eitt kjend over heile verda.

I 1919 skilde han seg frå Mileva og gifte seg med syskenbarnet sitt Elsa Löwenthal.

Verdskjend

Å verta «verdskjendis» er uvanleg for vitskapsfolk. Etter kvart vart Einstein meir kjend enn nokon forskar gjennom historia. I folkeleg kultur har mest ordet «einstein» kome til å bli brukt som eit anna ord for flogvit eller geni.

Den generelle relativitetsteorien står verkeleg i ein særklasse blant vitskaplege verk. Forfattaren C.P. Snow har påstått at sjølv om den spesielle relativitetsteorien frå 1905 var revolusjonerande og viktig, var tida moden for idéen, og einkvan ville ha kome på han innan fem års tid uansett. Men hadde ikkje Einstein tenkt ut den generelle relativitetsteorien, ville vi truleg ha venta på forklaringa den dag i dag.

Einstein døydde i Princeton i New Jersey i Sambandsstatane i 1955. Han donerte hjernen sin til forsking.

Utmerkingar

Einstein vart i 1921 tildelt Nobelprisen i fysikk for si utforsking av den fotoelektriske effekten og for sitt arbeid med teoretisk fysikk.

I 1999 vart Einstein kåra til den viktigaste personen på 1900-talet av tidsskriftet Time Magazine.

Bakgrunnsstoff

Commons har multimedium som gjeld: Albert Einstein