Dialéttu priéze

PR	Sta pagina chi a l'è scrita da Prìa

Dialéttu priéze
Âtri nómmi	Dialéttu priese Dialetto prïéize
Parlòu in	Itàlia
Parlòu in	Liguria ( Sann-a)
Clasificaçión
Filogénexi	Léngue indoeurupêe  Itàliche   Rumànze    Romànze òcidentâli     Gallu-Itàliche      Lìgüre       Lìgure céntro-òcidentâle        Priéze
Estræto in léngoa
Tütti i òmmi nàscian in libertê e i sun paéggi in dignitê e dirîti. Sun dutê de raxún e de cusciensa e l'han da fâ l'ün cun l'àtru in pîna fraternitê.
A màppa du dialéttu priéze, cun in blö u priéze da Prìa, in selestìn e zone de influensa

U Dialéttu priéze (scrîtu segundu a grafîa Accame dialéttu priéṡe, in zenéze Dialétto prïeize, in italian Dialetto pietrese) u l'è ün dialettu de genere ligüre du séntru-punènte (stessa famìggia du dialettu arbenganeze e du finaléze) parlòn intu cumün da Prìa.

U g'ha de inflesciùi derivê da u dialéttu de Zena (grùppu sentrâle), e u se semeggia a quéllu de Löa.

Descrisiún e stoja

U dialéttu priéze a l'è üna de varietè da léngua ligure parlê inta Rivêa de Punènte.

Ultre che intu cumüne da Prîa u l'è parlòn asci inte tütta a vaâ du Maémua, dunde se trövan i cumüni de Giüsténixe, du Tû e de Magiö. E caraterìstiche de stu dialettu chì sun particulâi, perché de transisiún cun quellu zeneze e savuneze, perché a zòna a l'ha vistu in inpurtànte influensa da parte da Repübbrica de Zena, survatüttu fra u 1325 au 1797, quande a sitê a l'éa sede du capitanòn lucâle, che u cunprendêva ascì Tuiàn, Buisàn e Borzi Veéssi, ciü e frasiùi de Ransci (o Ransi ascì) da Prîa e de Verzi (o ascì Versci) de Löa.

Suttadivixûi

• Dialéttu du séntru da Prîa: a l'è a parlà prinsipâ du priéze, parlâ intu bùrgu da Prîa.

• Dialéttu du Sucûrsu: u l'è u mòddu de parlâ tipicu du tòccu da sitê au de là du Maémua, c'u influènsa ascì i dialétti de Borzi e de Veéssi.

• Dialéttu de Giüstenixe: caraterizòn da 'n lescicu derivòn da quellu de Tuiàn (scimile a l'arbenganéze) e de Bardenèi (èrtu valburbidéze).

• Dialéttu du Tù e de Magiö: influensón da quellu du sentru da Prîa.

Grafîa

Cumme pé âtre varietê de Léngua Ligüre a nu a l'exìste üna grafîa ufisiâle, ghe sun stête diferénti moddi de scrîve u dialettu lucâle, a ciü inpurtante a l'è chella prupòsta dau cumüne da Prîa pé u disiunâiu italiàn-priéze du cumüne da Prîa cürón da Giacomo Accame intu 1999 o quélla du disiunâiu du 1981 cumunque nu ricunusciüa a livellu universâle.

Grafîa du disiunâiu cumünàle

Léttie	Sönnu IPA/AFI	Nòtte
A	a
B	b
C	k/ʧ
D	d
E	e/ɛ	e serà/ e avèrta
F	f
G	g/dʒ
H		mütta, cumme in italiàn
I	i
J	i:	sönnu da i ciü lungu, fra dùi vucàli
L	l
M	m
N	ɱ/n/ŋ
O	o/ɔ	o serà/o avèrta
Ö	ø	són de eu fransese
P	p
Q	k
R	r/ɹ
S	s
SCC	ʃ+ʧ	sönnu da paròlla "scciaî"
T	t
U	u
Ü	y	sönnu da "u" fransése
V	v
X	ʒ	sönnu du fransése "jardin"
Z	z	sönnu de l'italiàn "rosa"

Cocìne e asènti

E régule che e sùn legàe ai asènti inta grafîa de questu dialettu e sun prinsipalmènte quattru, elenchê chi sùtta:

• I sönni vucàlici de létie a, i, u e ü i vönan de suvénte a cocìna grâve (à, ì, ù, ǜ), nu u l'è puscìbile inseî a cocìna grâve inte àtre vucàli.

• A cocìna sircunflessa se devöa pé i sönni vucalici lunghi, quande a gh'è a "o" a pö ésse de sönnu avèrtu o seròn.

• E a l'è senpre avèrta primma da létia r.

• E vucàli lunghê, sensa a cocìna (atone) e prezèntan 'na linea surva. (ā,ē,ī,ō,ū).

Grafîa senplificâ

A l'è a senplificasiún da grafîa du disiunâiu, devöâ dau cumüne pé a cartelunìstica lucâle, ma cun de carateristiche diferénti, survatüttu a nu a vegghe i asènti in sce e vucâli lunghê atone.

Grafîa Accame

A grafîa devöâ da Giacomo Accame intu disiunâiu priéze du 1981, scrìtu in culaburasiùn cun Giulia Petracco Sicardi, c'a cunscîdera, in azùnta a a grafîa italiàna, e léttie j, ö, ṡ, ü, x. U mòddu de devöâle u l'è paéggiu a quellu da grafîa du cumüne. Se zunze peò a ṡ, c'a funsiûna cumme distinsiùn fra a "s" "cun u sönnu" e quella surda (paéggia a rosa italiàna a primma, scimile a pasto a segunda), da végghe dunca che a "z", a diferensa de l'àtra grafîa a indica sulu u sönnu /ts/. A léttia q a se cunscìdera sùlu in càxi particulâri, de lungu a végne sustituìa cun a c (pé ezémpiu "cuelli" au pòstu de "quelli"). Diferentemènte da âtre varietê in questu càzu i dùi balìn sùrva (diérezi) a "e" e a "i" (e dunca scrîte ë, ï) i generàn in iàto, cun a separasiùn da prununsia de vucâli.

Paragûi e âtre carateristiche

Sta-chi a l'é üna tabella cun di cunfrúnti fra u priéze e e âtre varietê du Ligüre du séntru punénte (arbenganéze e finaléze), ciü u zenéze, du grùppu sentrâle.

Priéze	Arbenganéze	Finaléze	Zenéze (grafîa ufisiâle)
Bricòcculu	Ba(r)icòccu	Bricoculu Armugnìn	Bricòcalo Armognìn
Cuxîna	Cuxìna	Cuxìna	Cuxìnn-a
Mercòn	Mercàu	Mercô	Mercòu
Mezǜa	Mezüa	Mesura	Mezûa
Pâlu	Pà(r)u	Pôlu	Pâlo
Picagétta Sciügamàn Pücagétta	Sciügamàn	Sciügaman	Sciugamàn Picagétta
Pûxu	Pòxu	Arböia	Poîscio
Scciümmêa	S-ciümme	Sciümme	Sciùmme
Sèrne	Sèrne	-	Çèrne Scélie
Strosciòn	Strusciàu	Derenùn	Strosciòu

Sufissi

Sta tabèlla chi a mustra a variasiùn di sufissi inte varietê pigiê in cunsciderasiún.

Priéze			Arbenganéze	Finaléze	Zenéze	Sufissu Italiàn
Prîa (sentru)	Giüstexine	U Tû e Magiö
-siún	-siún	-siún	-siùn	-siùn	-çión	-zione
Stasiún, asiún, dunasiún			Stasiùn, asiùn, dunasiùn		Staçión, açión, donaçión	Stazione, azione, donazione
-ê	-ê	-ê	-ài	-é	-æ	-à
Varietê, felixitê, sitê			Varietài, felixitài, sitài	Varieté, felisité, Sité	Varietæ, felixitæ, sitæ	Varietà, felicità, città
-îna	-îna	-îna	-ina	-ina	-inn-a	-ina
Cuxîna, fursîna, pîna			Cuxìna, fursìna, pìna		Coxìnn-a, forçinn-a, pìnn-a
-òn	-âu (Santa Libéra, funduvalle)	-ôu	-àu	-ùn -ó -ou	-ou	-ato
	-ôu (San Michê)
Mercòn, rigòn, bagnòn	Mercâu/mercôu, rigâu/rigôu, bagnâu/bagnôu	Mercôu, rigôu, bagnôu	Mercàu, rigàu, bagnàu	Mercùn/mercó/mercou rigùn/rigó/rigou bagnùn/bagnó/bagnou	Mercou, rigou, bagnou	Mercato, rigato, bagnato

Vèrbi

Cumme in âtre varietê ligüri ghe sun quattru cuniugasiùi, che e sùn -â (andâ), -ê (savê), -e (crêsce), -î (finî). A fùrma riflescîva a se furma cun a zunta de -âse a a furma de l'infinîu (retiâse, inpegnâse) pé a primma cuniugasiún, pe a segunda, a tersa e a quarta u ghe vö u -ise (piaxêise, scrìvise, cunvertîse), u mòddu a l'indicatîvu u prezènta sulu i tenpi prezénte e passòn pròscimu (inbastîu cun u particippiu), mèntre âtre furme passê e nu sun mài existîe o e sun chéite in dizüzu.

I particippi ciü cumǜi i sun uriginê cun a fùrma -òn, ma ghe sun de diferenti ecesiùi, difatti quarche vèrbu da I cuniugasiùn u fùrma u particippiu passòn cumme -êtu (andêtu, fêtu), mentre pé a segunda e se incuntra de lungu a fùrma -üu, mèntre tèrsa e quàrta persûna e sun irregulâri.

Agetîvi

I agetîvi i se furman cun quattru diferenti terminasiùi puscibili, a primma cun -a (au feminîle) e -u (maschîle), chi i diventan -i e -e au plürâle. A segunda a resta invariâ, cun a sula furma in -e pé tütte e varietê. E âtre dùi e sun mênu frequenti, cumme -un/-una (de suvénte intu sènsu acrescitîvu) e a fùrma -ê au maschîle, invariâ au plürâle, c'a divegne au feminîle -a, ciü -e (plürâle)

Furmasiún du plürâle

Nummi

U plürâle di nummi u se furma de lungu meténdu a a fûrma scingulâ 'na "i" (èrbu-èrbi), in âtri càxi sta-chi a végne invece zunta (mü-müi). I nummi femininli chi g'han a fìn in a o â, i diventan e o ê (fêa-fêe). I restan invariê i nummi che a a fìn i g'han e o ê.

Sufissi

Inti sufìssi vìsti primma u priéze au plürâle u se cunpôrta in te stu mòddu chi.

Priéze	Arbenganéze	Finaléze	Zenéze	Sufissu Italiàn
-siúi	-siùi	-siòi -siuèi -siui	-çióin	-zioni
Stasiúi, asiúi, dunasiúi	Stasiùi, asiùi, dunasiùi	Stasiòi, asiòi, dunasiòi	Staçióin, açióin, donaçióin	Stazioni, azioni, donazioni
		Stasiuèi, asiuèi, dunasiuèi
		Stasiùi, asiùi, dunasiùi
-ê	-ài	-è	-æ	-à
Invariòn (u nu cângia)
-îne	-ine	-ine	-inn-e	-ine
Cuxîne, fursîne, pîne	Cuxìne, fursìne, pìne		Coxìnn-e, forçinn-e, pìnn-e
-ê	-ài	-òi	-æ	-ati
Merchê, righê, bagnê	Mercài, rigài, bagnài	Mercòi, rigòi, bagnòi	Mercæ, rigæ, bagnæ	Mercati, rigati, bagnati

Testimuniànse scrîte

Cartelunìstica lucàle

• 
  A targa da Ciassa Fossu
• 
  U Cartellu du carugettu di Muin
• 
  U cartellu da salita de Santanìn o de Santa Cataîna
• 
  Cartellu da Ciassa da Nunsiâ
• 
  Targa in priéze intu Caruggiu di Crôvi
• 
  A Stradda da stasiun, targa
• 
  Targa dialetàle da stradda du ciantê
• 
  Targa bi-lengue du caruggiu du mercòn
• 
  Cartellu du Caruggiu de Mezzu
• 
  Darê pâ mü

Pé sarvaguardâ a varietê lucàle u cumüne da Prîa u l'ha inserìu inte tütti i carùggi du burgu (divìzi fra i riui Nunsià, Fossu, Ciassa Veggia e Ajetta) targhe e cartelli in priéze, cun nummi lighê a a tradisiún lucâle, de lungu diferenti rispettu a a cartelunìstica italiâna.

Opére

• Enrico Laganà, Moddi de dî â Pria, edisiún de Savùna, La stampa, 1976.
• G.Accame, G.Petracco Siccardi, Disiunâiu de Prîa, Savùna, Centro Storico Pietrese, 1981.
• Maria Grazia Bottaro e Caterina Dell’Erba, ’na reùnda de puesìe, A Prîa, Centro Storico Pietrese, 1982.
• G. Accame, U zögu da chìna, Zena, 1989.
• G.Accame, Antulugîa de 'n paîze. A Prîa. Stoja, fulkûre, dialéttu, tradisiùn e futugrafîe, U Sejâ, Tipugrafîa Ligüre, 1989.
• G.Accame, U cunfögu (1978-1981), A Prîa, Centro storico pietrese, 1992.
• G.Accame, Disiunâiu Italian-Priéze, Savùna, Cumüne da Prîa, 1999.
• Lorenzo Magliano, Puesìe da Prìa, A Prîa, Centro storico pietrese, 2005.
• Lorenzo Magliano, Âtre sinquànta puesìe da Prìa, A Prîa, Centro storico pietrese, 2006.
• G.Accame, Disiunâiu de Prîa (agiurnòn), Savùna, Centro Storico Pietrese, 2007.
• Gianni Nari de Borzi (u Piullu), Moddi de di da Rivea de Punente: dialettu de Borzi e da Prîa, Borzi e Véessi, Centro storico culturale di San Pietro, 2010.(testi e redasiún de Gianni Nari; disegni de Loredana Bagnasco e Loredana Falletta; futugrafîe de Edoardo Toni; azunta A lezenda du piràta e A bella borzina, cuniugasiún di verbi ausiliari).

Vûxi curelê

• Dialéttu arbenganéze
• Dialéttu finaléze
• Ligüre de séntru-punènte

Culegamenti estèrni

• (IT, LIJ) Disiunâiu du dialéttu priéze (Italian-Priéze), in sce yumpu.com. URL consultòu o 4 agòsto 2021.
• (LIJ, IT) Disiunâiu du dialéttu priéze (Priéze-Italiàn), in sce yumpu.com. URL consultòu o 4 agòsto 2021.