Republiko Chinia
| Republiko Chinia | ||
| 中華民國 Zhōnghuá Mínguó | ||
|
| |
| Standardo di Republiko Chinia | Blazono di Republiko Chinia | |
| Nacionala himno: | ||
| Nacionala himno de la Republiko Chinia | ||
| ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | Taipei | |
| · Habitanti: | 2 619 920 (2009) | |
| Precipua urbo: | Taipei | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Chiniana | |
| Tipo: | Republiko | |
| · Prezidanto: | Tsai Ing-wen | |
| · Chefministro: | Su Tseng-chang | |
Surfaco: (136ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 36 191 km² | |
| · Aquo: | 10,34 % | |
Habitanti: (50ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 23 588 613[1] (2023) | |
| · Denseso di habitantaro: | 651,8 hab./km² | |
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | Nova Dolaro di Taiwan | |
| Veho-latero: | dextre | |
| ISO: | TW
| |
TWN
| ||
158
| ||
| Reto-domeno: | .tw | |
La Republiko Chinia (anke nomizita Taiwan e Formoza) esas republiko che maro di Estal Chinia, konsistanta ek l'insulo Taiwan ed altra insuleti, inter kontinentala Chinia e Hong Kong. Oficale Taiwan ne judikesas kom stato, vicee kom parto di Chiniana teritorio. Tamen ol funcionabas kom nedependanta stato depos 1949, kande komunisti kaptis povo en kontinentala Chinia.
Historio
[redaktar | redaktar fonto]
| Precipua artiklo: Historio di la Republiko Chinia |
Taiwan unionabis al kontinento dum Pleistoceno, til l'elevo di marala nivelo cirkume 10 000 yari ante nun. Kelka homala restaji de Paleolitiko (20.000 til 30.000 yari ante nun) trovesis en l'insulo.
Plu kam 8.000 yari ante nun, Austroneziani koloniigis l'insulo. La linguo di lia decendanti, konocita kom l'aborijeni Taiwanani, apartenas a la grupo Austroneziana, qua inkluzas Malayo-Polineziana lingui.
Chiniani de etnio Han komencis koloniigar l'insuli Penghu dum la 13ma yarcento, ma pro l'enemikajo di lokala tribui e pro la manko di ekonomiala moyeni, poka stranjeri vizitis l'insulo til la 16ma yarcento. En 1590, Portugalani establisis komercala bazo en l'insulo, qua de lore divenis konocata kom "Formosa". Pose, Hispani okupis ol, ma ekpulsesis dal Nederlandani en 1642.[2]
En 1662 Zheng Cheng-gong vinkis Nederlandani ed okupis l'insulo en nomo di la dinastio Ming. Taiwan divenis parto di Chinian imperio til 1895, kande Japonia sizis ol. Che kontinentala Chinia, l'imperiestro Puyi revokesis de la povo en 1911, e la republiko proklamesis, kun Sun Yatsen kom lua unesma prezidanto. Tamen, la politiko di Chinia duris nestabila, til ke en 1931 Japonian imperio okupis Mandjuria, ed en 1937 li komencis la duesma milito Chiniana-Japoniana, kun skopo dominacar tota kontinentala Chinia.
Japonia sukombis pos la duesma mondomilito, e balde pose komencis interna milito pri la kontrolo di la povo, inter la partiso Kuomintang e la komunisti. La komunisti vinkis l'interna milito en 1949, e Chiang Kai-shek fugis a Taiwan kun sua armeo, e membri de la partiso Kuomintang.
Taiwan duris uzar la nomo Republiko Chinia e divenis membro dil Unionita Nacioni, ma perdis lua sideyo ibe en 1971, por la komunista Chinia. Do Taiwan falis en diplomacal izoleso. En 1979, Usa ligis diplomacala relati kun Chinia, ma samatempe Usa promisis suportar la defenso di Taiwan.
Dum l'existo di le du Chinia, la relato inter li esabas tensa. Nula milito komencabis, malgre centi di fuzei nun apuntesas a la kontrea rivo di la stretajo di Taiwan. En 1992 komencis kurta periodo di amikeso inter la du Chinia: li aceptis l'ideo pri unika Chinia, ma amba parti havis sua propra ideologio. La periodo di amikeso finis en 1999, kande lore prezidanto Lee demandis ke Taiwan judikesis kom nedependanta stato.
Taiwan esis stato kun singla partiso til 1988, kande lore prezidanto Lee Teng-hui permisis l'existo di politikala opozantaro. En 2000 la monopolo di Kuomingtang pri povo finis, kande Chen Shui-bian elektesis prezidanto. Chen Shui-bian suportis l'ideo pri du Chinia. Tamen, segun la Popul-Republiko Chinia, Taiwan esas nur "rebela provinco" de la Popul Republiko Chinia.
Politiko
[redaktar | redaktar fonto]
Popul-Republiko Chinia alegas ke la guvernerio di la Republiko Chinia esas nelegitima, e referas ad ol kom "l'autoritato di Taiwan". Tamen, la Republiko China havas sua propra konstituco, lua propra prezidanto e lua propra armeala forco, e konsideras su suverena stato. La Popul-Republiko Chinia nulatempe kontrolis la teritorio di Taiwan.
La konstituco di la Republiko Chinia adoptesis ye la 25ma di decembro 1946 e divenis efikiva la 25ma di decembro 1947. Lor ol adoptesis, tale-nomizita nacionalista Chinia kontrolis multa teritorii en la kontinento, ante perdar l'interna milito kontre la komunisti e lua guvernerio refujar su en Taiwan.
Segun la konstituco di 1947, la chefo di stato di la republiko esas la prezidanto, qua elektesas dal populo por 4-yara periodo. La chefministro selektesas dal prezidanto. La lasta revizo di la konstituco eventis en 2004.[3]
La parlamento (立法院, Lìfǎ Yuàn) havas unika chambro kun 113 membri, qui elektesas dal populo por 4-yara periodo. De la sideyi en la parlamento, 6 rezervesas por aborijeni.
Geografio
[redaktar | redaktar fonto]La Republiko Chinia konsistas ek l'insulo Taiwan (qua reprezentas 99% de la lando) e vicina insuleti. Existas 5 montari qui trairas la lando denorde adsude, paralela ad estala litoro. La maxim alta monto esas Yu Shan, kun 3 952 metri sur la marala nivelo.
La klimato esas tropikala sude, subtropikala en granda parto di la lando, e montala klimato an l'alta regioni. Dum vintro (novembro til marto) la nord-esto di la lando recevas konstanta pluvi, kontre ke la centro e la sudo di la lando esas sunoza.
Lua maxim granda urbo esas Taipei. Altra importanta urbi esas Tainan e Kaohsiung.
Ekonomio
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Ekonomio di Taiwan |
Taiwan havas kapitalista ekonomio. Moderna industrio developis rapide, e Taiwan judikesas kom un ek la 4 Aziana Tigri.
Demografio
[redaktar | redaktar fonto]
Segun statistiki de The World Factbook por 2023, Taiwan havis 23 588 613 habitanti. La maxim multa (plu kam 95%%) esas "Han"-Chiniani, inkluzite le "Hoklo", qui reprezentas cirkume 70% de la habitantaro dil insulo. Malayo-Polineziani esas cirkume 2,3%.[1]
L'oficala linguo di la lando esas Chiniana. Taiwanana (Min Nam), dialekti Hakka, e cirkume 16 altra nativa lingui anke parolesas.[1].
La religii kun maxim granda nombro di adepti esas Budismo, praktikata da 35,3% de la habitanti, e Taoismo, praktikata da 33,2%. Kristani esas 3,9%, praktikanti di populara religii (inkluzite Konfuceismo) esas 10%, sen religio o sen informo esas 18,2%.[1]
Kulturo
[redaktar | redaktar fonto]
La kulturo di Taiwan decendas di la tradiciona kulturo de kontinentala Chinia kun Japoniana kulturo, Konfuciana kredaji e Ocidentala kulturo. Pos instalar su en Taiwan, Kuomintang impozis oficala interpreto di tradicionala Chiniana kulturo. Tradicionala kaligrafio, pikto, teatro, folkloro ed opero Chinian adoptesis. un ek la granda turistal atraktivi di Taiwan esas la muzeo dil Nacionala Palaco, establisita en 1925, qua kontenas plu kam 650 000 objekti ed artal objekti Chiniana, de paleolitiko til la dinastio Qing.
L'aborijeni esas cirkume 2,3% de la habitantaro e havas lua propra kulturo, diferanta de la Chiniana.
Pos la yari 1970a komencis granda debati pri la developo di propra Taiwanana literaturo, en pri l'acepto dil uzado di Taiwanana Hokkien-linguo en la libri. Inter la skriptisti qui adoptis Hokkien-linguo esas Yang-Min Lin e Li Kuei-Hsien. Kompozisto Tyzen Hsiao (1928-2015) anke skribis kansoni en Taiwanana Hokkien.
Basketbalo esas la maxim populara sporto di la lando. Basbalo introduktesis dum Japonian okupeso, e nun la lando exportacas basbalisti por Usan e Japonian esquadi. Futbalo ne esas tam populara kam basketbalo e basbalo, quankam lua esquado sucesis en Aziana konkursi.
Referi
[redaktar | redaktar fonto]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Taiwan - The World Factbook - Publikigita da CIA. URL vidita ye 28ma di januaro 2024. Idiomo: Angla.
- ↑ Almanaque Abril 2010, p.605
- ↑ Introduction(3) - Publikigita da Office of the President, Republic of China (Taiwan). URL vidita ye 26ma di februaro 2015. Idiomo: Angla.
